ББК _________________

Авторлар:АйгеримКоржумбаева ГабитБекахметов

Н_____ “Қазақстан-2050” Жалпыұлттық қозғалысы – Астана,208бет.

ISBN ____________

ББК _______

ISBN _____________ © Айгерим Коржумбаева ГабитБекахметов

ТЕГIН

ТАРАТЫЛАДЫ

Бұл кітап «Қазақстан-2050»

Жалпыұлттық қозғалысының

зияткерлік меншігі

болып табылады

4

«Оқушыларды оқытудың нәтижесі сыни ойлау, өз бетінше іздену мен ақпаратты терең талдауға

бейімделу болуы керек»

(ҚРПрезидентіН.Ә.Назарбаевтың2014жылғы17қаңтардағы

ҚазақстанхалқынаЖолдауынан)

ҚЫМБАТТЫ ОҚЫРМАН!

Ертеме,кешпе,кез-келгенадамөмірініңмән-маңызыжайлы,өмірдегіаларорныжайлыойланып,толғандырғансұрақтарға жауап іздеп, өзіндік қолтаңбасын қалдыруғатырысады. Біздің, яғни «Қазақстан-2050» Жалпыұлттыққозғалысы мүшелерінің басын біріктірген ортақ мүдде –елімізді тұғыры мықты, дамыған мемлекетке айналдыру.Бізқайжердеде,қайістедеоңбетбұрыстарғамүмкіндігіншеқолжеткізугеұмтыламыз.Сіздергеұсынылыпотырғанбұлкітап - Қозғалыс белсенділерінің қазақстандық қоғамныңжалпы өркениетін дамытуға, аз да болса, қосқан үлесі,ұмтылысыболыптабылады.

Бүгінгітаңдаақпараттарағымыныңауқымыорасанзор.Оғанкүнсайындамыпжатқанақпараттықтехнологияларықпал етуде. Мұндай жағдайда сыни тұрғыда қарап,маңыздысынтаңдап алып, дұрыс, тиянақтытұжырымдаржасай білу ХХІ ғасыр тұлғасына өте қажет қасиеттердіңбірі.

«Критикалық ойлау негіздері» - оқырманға осымашықтымеңгеругемүмкіндікбереді.Бұлоқуқұралыныңерекшелігі қарапайым, түсінікті тілмен баяндалуында

5

және онда күнделікті өмірімізден мысалдар келтіріліп,халықаралықозықтәжірибедеескерілген.

Барша Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыружолындағы кішігірім еңбегіміз Сіздің қарым-қабілетіңіздіоданәріжоғарылатадыдегенүміттеміз.

P.S. Критикалық ойлау әлеміне сапарларыңыз сәтті болсын!

Игі ниетпен,

«Қазақстан-2050» Жалпыұлттық қозғалысы

6

АВТОРЛАР ЛЕБІЗІ

Құрметтіоқырман!

Критикалық ойлаудың біздің қоғамдағы орнын асырабағалау қиын. Күрделі әлеуметтік үдерістерді, саясат пенэкономиканы түсіну үшін егжей-тегжейлі зерттеу ментәуелсізсараптамақажет.Әртүрліавторлардыңжүздегенмақалаларысәтсайынғаламтордажарияланыпжатыр.Күнсайын сан алуан тақырыпта жүздеген кітаптар басылыпшығуда. Солардың ішінде өзімізге керегін таба алу үшінақпараттыойелегіненжылдамөткізіп,жан-жақтытүйсінуқажет.

Бүгінгі қоғам үшін критикалық ойлаудың маңыз-дылығын жете сезінгендіктен, «Қазақстан-2050»Жалпыұлттық қозғалысы тың бастама көтеріп, еліміздекритикалықойлауұстанымындамытуменкеңейтудіқолғаалған еді. Қозғалыстың жетекшісі Жұмин Данатқа жәнеДүйсекеева Сабина, Жұмабаев Алмат, Раимжанова Ұлжан,Тұяқова Айгерім сынды белсенділеріне алғыс білдіреміз.Өйткені олар алғашқы кітабымыздың жарыққа шығуынақолдаукөрсетіп,бізгесенімартабілді.Албізөзкезегімізде,бұлкітап соңғыеңбегіміз болмасдегенойдамыз. Сондай-ақ,«Критикалықойлаунегіздері»саналыәрісынитұрғыдаойлайтынқоғамныңіргетасынаайналардегенүміттеміз.

Соныменқатар,біздітүсініп,кеңесберіп,жанымыздантабылғаны үшін отбасыларымыздың мүшелеріне, атапайтарболсақ,БәтимаМауешоваменАйданаТөлегеновағаалғысымыз шексіз. Лингвистикалық және техникалықмәселелерге қатысты Хуанбай Гүлшекер, ЖұмабековҒалым, Зиябеков Нұрсұлтан үлкен көмек көрсетті.

7

Кейбір тұстарын толық түсінбей, қателескен сәттердебарынша түсіндіруге тырысып, шыдамдылық танытқанмектептегі және университеттегі ұстаздарымызға,сыныптастарымызға, курстастарымызға айрықша алғысбілдіреміз. Ал оқушыларымызға деген ризашылығымызерекше. Олардың жанарындағы жалын мен жарқынболашаққа деген сенім күш-қуаттың сарқылмас қайнаркөзііспеттес.

Кітапта көрініс табуы мүмкін қандай да бір қателерүшіналдыналакешірімсұраймыз.ЕгерСізқателертапқанболсаңыз,ондаcriticalthinking2050@gmail.comэлектрондыпошта мекен-жайына хабарласуыңызға болады. КітаптыекіншібасылымғадайындағанкездеСіздіңескертулеріңіздіміндеттітүрдеескеретінболамыз.Көңілхошынжадыратарбасылымболсын!

Игі ниетпен,

Ғабит БекахметовӘйгерім Қоржмбаева

8

1Критикалық

ойлауға кіріспе

9

Осы тарауда біз критикалық ойлау, оны қолдану, жәнекритикалық ойлайтын кісілердіңөзгешіліктері мен жетіқасиетітуралыайтакетеміз.

1.1. «Критикалық ойлау» дегеніміз не?

Құрметті оқырман, осы кітапты қолға алмас бұрынсіз өз-өзіңізге «мен дәл қазір, осы, не істеп жүрмін?»деген ойға біраз тоқталуыңызды өтінеміз. Шамамен сіз«оқып отырмын» немесе «жай отырмын» деуіңіз мүмкін.Дей тұрғанымен, біз «жаңаша білімге кез болдым» депойлағаныңыздықаларедік(солайдепүміттенеміз).Алсіз«оқып отырмын» және «жай отырмын» деген сөздердіңарасында басыңызда осы ойға жетелеп тұрған, ешбірөлшемге сыймайтын «ми нейрондарын» пайдаланыпжатқан таңғажайып бір процесстер жүріп жатқанынаңдадыңызба?!

Ал,дәлосыпроцессқаншағасырданкүнібүгінгедейінфилософтар мен оқымыстыларды сарсаңға салып, оныңмақсатыменқұрылымынанықтаудыңсоңындасабылуменкеледі. Бастағы мидың ақпаратты қорытуы «ойлау» депаталатын процесс екендігін әрине сезіп отырсыз. Осыкітаптыоқиотырып,жаңаақпараттықорытааласыз.

Қай-қайсымыз да не істеуіміз керек, мұны не үшінжасауымызкерекдегенойғатірелеміз.Ойойлаукез-келгенадамның күнделікті тіршілігі, қызметі, біз Құдайдың құттыкүні түр-тұлғамыз тартымды болсын деп әдемі киінуқажеттігінойлаймыз.Бойымызданқуаткетпесіндепас-ауқатішеміз,сабаққадейіннемесежұмысқадейіннемесеоданкейінне істесек екен деп ойланамыз. Одан кейін тіршілігіміздіңөзегі болып табылатын мәселелерді – қандай мамандықтыигерсекекен,олүшінқайжоғарыоқуорнынатүскенімізжөн,

10

кімменараласып,кімненаулақжүруімізқажет,өмірлікжардықалайтаңдасақекендегенойғаберілеміз.

Әрине, біз сіздерге қалай ойлау, не ойлау керектігінүйретейін деп отырған жоқпыз. Бұл кітаптың мақсаты– «критикалық ойлау» деген мәселеге назар аудартудығана, соны танып-білуге сізге де мүмкіндік беруді мақсатетіп отырмыз. Осы «критикалық ойлау» сіз дұрыс ойлайбілесіз бе, және сіздіңтуыс-туғандарыңыз, дос-жарандарыңыз, жазушылар,оқымыстылар және журна-листердің қалай ойлап-пішетінін сараптауғамүмкіндік береді. Соныменқатар, «критикалық ойлау»кімгесеніп,кімдерденаяқтартыпжүрудіқапергесалады.

Шамамен,«критикалықойлау»дегенсөздіестігенкездеең алдымен, әлдекім туралы жағымсыз ой келуі мүмкін.Өйткені, біреуді критикаға салу сынау дегенді білдіреді.Сізөзіңізгеұнамайтыннәрселердісынғаалыпнемесесіздіата-анаңыз, мұғалімдеріңіз, дос-жарандарыңыз сынауымүмкін. Алайда, сіз критикалық ойлай тұрып, жағымсызойларға берілмегеніңіз жөн. Критикалық ойлау қисындыжәне дұрыс ойлауды, сонымен қатар, қисынсыз, ақылғақонымсыз ойларды немесе әлдебір нәрселерді талқығасалудыдаілестірежүреді.Былайшаайтқанда,критикалықойлаудегеніміз–кез-келгеннақтыойғаасамәнбермеуге,салмақты, толық қорытылмаған ойлар кесе-көлденеңдеп,дәлелсізнебірнәрсенінегізгеалмауға,жаңашаәдістемелермен бастамаларға ашық болуды меңзейді. «Критикалықойлау» деген сөздің өзі гректің kritikos (κριτικός) яғни«ойлай білетін» деген мағына беретін сөзінен алынған.

11

Критикалықойлау–негесеніп,не істеукеректігіжөніндесаналыойлайбілу.Оныжадыңнаншығармайнемесеоқыпала салу мүмкін емес. Критикалық ойлауды үйреніп алумүмкінемес;олкүнделіктітәжірибеменкелетіннәрсе.

Критикалықойлайбілетінадамөзінемынатақылеттессауалдарқоябілукерек:

-Меннегесеніп,ненібілдім?-Менқандайжаңанәрсеүйрендім?- Менің ойлау жүйем өзгерді ме? Қалай, қай жағына

өзгерді?-Бұданмағанқандайпайдабар?Осысауалдарғажауаптауып,критикалықойлайбілетін

адамөзініңойлаужүйесінбағалайбіледі.Критикалық ойлау өзгелерді жақсы түсінуге қатысты

тиімді ойлай білуге дағдыландырады. Ол дағдылармыналар:

• өзгелердің түйінді пікірлері мен дәлелдерін дұрыстүсінебілу;

• қарсытүйіндіпікірлермендәлелердердібағалайбілу;• өзіңнің түйінді пікірлерің мен дәлелдеріңді

дайындап,онытүйіндейбілу.Критикалық ойлау әсіресе ғалымдар мен

саясаткерлерге, дәрігерлер мен басқа да саланыңөкілдеріне аса қажет. Ғалымдарға құбылыстың мәнінжете түсініп, тәжірибе барысында дұрыс қорытындыжасай білу үшін керек болады. Ал, саясаткерлер саясишешімді дұрыс қабылдауы үшін критикалық ойлаудыигергені жөн. Бизнесмендер ахуалды дұрыс сараптап,дұрыс шешімдер қабылдауы үшін критикалық ойлайбілу керек. Ал, дәрігерлер диагнозды дұрыс қоюы үшінкритикалықойлауғасүйенгеніжөн.

12

Критикалық ойлау ғалымдар мен саясаткерлергенемесе басқа топтарға артықшылық етпейтіні анық.Критикалықойлайбілу–қай-қайсымызүшіндеасабағалы,өтеқажетдүние.Рас,сізғалымда,саясаткерде,бизнесменде,дәрігердеболғыңызкелмейтіншығар,дейтұрғанменсіз үшін осы адамдардың айтқан сөздері мен келтіргендәлелдері анық па, жоқ па, оң ба, теріс пе соны сараптайбілумақсатындақажет.

Егер сіз мемлекеттің жауапты тұлғасы немесеэкономиканыңжетекшіөкілдерініңбіріболсаңыз,тексіздіңжекеөзбасыңызғағанаемес,басқаадамдардыңтағдырынақатысты саяси немесе қаржылық шешімдер қабылдауғажауапты тұлғаның бірі болып табыласыз. Сондай кезденемесебасқадажағдайлардасізгекритикалықойлайбілуқажеттілігітуындайды.

Критикалықойлаудыңмәніөзініңнемесебасқабіреудіңойын бағалап, сараптау кезінде іс-әрекетке және көзжеткізудеозықойдықалыптастырудажатыр.Критикалықойлаудың өзегі қате ойлау түсінігі, қорытындыныайқындау, нақтылық пен дәлелді бағалау, және нәтиженісараптай білу секілді бірқатар дағдыларда жатыр.Критикалықойлаудыңқорытындысыдеректерменбөтенбіреудіңпікірінөзіңесіңіріпалуемес,пікіргетөрелікайтабілужәнеөзпікіріңдіалғатартабілудежатыр.

13

1.2. Критикалық ойлаудың артықшылығы

Оқу орындарында (мектепте, колледжде, университетте, т.б .)

Критикалық ойлау оқубарысында маңызды рөлатқарады.Оқудатабысқажетуүшін сіз зерттеліп отырғаннақтыпәндердіңтақырыбынжетік біліп алғаныңыз жөн.Критикалық ойлай білудағдысы өтіп жатқан сабақбарысындақиынтақырыптардыоңайлатаалмауымүмкін,ал,бірақ,уақытөтекележинақталатынтәжірибеарқылысіздіңоқулығыңыздакелтірілгендәлелдермендәйектердітүсінуді елеулі түрде арттырады. Бұл өтілген сабақтыңтақырыбынжақсытүсінугеайтарлықтайықпалетеді.

Сондай-ақ, критикалық ойлау сыныпта, мектепте,университетте өтіп тұратын пікір-сайыс, дебаттар кезіндесыныптастармен курстардың тіпті ұстаздардың алдындакөзқарасыңызды қорғап, пікіріңізді дәлелдеу барысындажәне олардың пікірін бағалауда айтарлықтай ықпалыбар. Баяндама білімжөніндегі мақалалармен дипломдықжұмыстарды жазу кезінде осы критикалық ойлаужұмысыңызғакелтіріпотырғанмәліметтернегізіндесіздіңжазу дағдыңызды қисынды түрде бекітіп, мұқият зерсалып,түйіндеугесептігінтигізеді.Солайша,осынаудағдыжазба жұмысын орындауға өз-өзіңе критикалық талапқойып, ілім-біліміңді байытып, зиялылықты нығайтуғаықпалетеді.

14

Жұмыста

Жұмыс берушілер өз қызметкерлерінің кәсіптікбіліктілігіне назар аударып қана қоймайды. Оларақпаратты өңдеп, оны талдап, сараптай білу қабілетіне,шығармашыл деңгейде ойлай білуіне, сөйлер сөзінжұптап,алынғанмәліметтердіорныменпайдаланыпойыннақты,тұжырымды, сенімдіжеткізебілуқасиетінедеденқояды.Былайшаайтқанда,пікіріайқын,бәрінойелегіненөткізіп, ықшам, ұқыпты, дер кезінде қимылдап, берілгеністе тиянақты орындай білетін ширақ қызметкерлердіқабылдауға ниетті. Критикалық ойлау нақты осыдағдылардыадамбойынасіңіріп,оныөзқызметіңді,ісіңді,кәсіптікбіліктілігіңдікүнсайынжетілдіріпотыруғажақсыкөмектеседі.Критикалықойлауғабағынып,онықажетіменигілігінепайдаланабілген,ойы,мақсатыайқынқызметкерөз ортасында, сол командада, бастамшылдық танытып,берілген тапсырма мен өзі қолға алған ісін тиянақтыорындап,кез-келгенжұмыстытезигеріп,меңгеріпкетугедайын тұрады. Ал, жұмыс берушілер негізінен осындайикемді, ілкімді критикалық ойлауға бейім мамандардытанып,бағалайды.

Критикалық ойлау дағдысын дамыту – ұжымдардаөткізіліп жататын тимбилдинг жөніндегі семинарлардыңбірбөлігіболуымүмкін.Солайша,барлыққызметкерлердіқамтитын іс-шара болуы қажет. Соның нәтижесі ұжымдажәне жекелеген адамдарға жақсы жағдай туғызуға оңдыықпал етіп, әр адамның өз қызметі тұрғысынан жай,қалыптағыдай емес, парасатпен, түпкі нәтиженің жақсыболуы үшін мен не істеп отырмын, оны дұрыс жасапотырмынба,жоқпадегенсұрақтардықоюарқылынәтижеменсапаныжақсартуғатырысады.

15

Күнделікті өмірде

Критикалық ойлау жұмыста немесе оқу процесіндеғана емес күнделікті өмірдегі әртүрлі жағдайда да асабағалы болып келеді. Критикалық ойлау дағдысыныңарқасында Сіз оқу процесінен тыс өмірде де кез-келгенжағдайға,мысалыбіреудітыңдауқажетболғанда,соныменқатарөзпікіріңіздіөзгертпеудіталапетеалатынкездердемұқиятдайындықтаболааласыз.КритикалықойлауСізгеөзойыңызды(жазбашажәнеауызшатүрдеде)әлдеқайдаанық айтуға және де айналаңыздағы адамдарды өзпікіріңізбениландыраалуыңызғакөмектеседі.

Сондай-ақ, критикалық ойлауды қолдану Сізге қатешешім қабылдаудан аулақ болуға көмектеседі. Біздіңәрқайсымызөмірінде бір рет болсын сауда жасауға,екеуара жеке қатынаста, жеке басының тәртібінде, оқуғақатыстытиімсізшешімдерқабылдайды.Қабылдапболғансоң ғанашешімнің қате немесе тиімсіз екендігін түсінеді.Критикалық ойлау Сізге осындай қате шешімдердіңболмауына, өз шешіміңізді тереңірек, нақтырақ ойлапбарыпқабылдауғажәрдемдеседі.

Критикалық ойлау өзіндік дамуға жол тарту менқайтадан нанымға, қайтадан көз жеткізу сияқты артықжұмыстан алыс болуға септігін тигізеді. Өкінішке орай,(бірақ, кейде қуанышқа орай) көптеген адамдар өзуақыттарының көбісін олардың өздеріне айтқандардылогикалықжәне дұрыс ойлау туралы талқыға салмай ешсұрақсыз қабылдай береді және соған сенеді. Адамзаттарихының көптеген бөлігінде құлдықты, әйел еркеккежол беруді, соғыс қажеттілік, т.с.с. қалыпты құбылыс депқабылдапкелді.

16

1.3. Критикалық ойлаушының жеті қасиеті

Критикалық ойлаушы Критикалық ойламайтын адам 1 Көзқарастармендәйектерді

жақсытүсінедіжәнебағалайбіледі(өзгелерді)

Көзқарастармендәйектердіжиітүсінеалмайдыжәнеқатебағалайды(өзгелерді)

2 Көрсетілгенмәліметтермендәлелдерарқылыдұрысойланадыжәнесәйкескелетінтұжырымжасайды

Көрсетілгенмәліметтермендәлелдерболсадақатеойланып,негізсізтұжырымжасайды

3 Қарама–қарсыпікірлердітыңдап,өзінеқатыстыөзгелердіңболжамдарыменсындарынқарсыалады

Өзінеқатыстыөзгелердіңболжамдарыменсындарынқарсыалаалмайды

4 Өзтұжырымдарынжекебасыныңқызығушылығыменқажетдепсанағанойыменемеснақтыдәйектерменнегіздейді

Өзтұжырымдарынкөбінесенақтыдәйектерменемес,жекебасыныңқызығушылығыменқажетдепсанағанойыменнегіздейді

5 Өзініңдүниетанымынқалыптастыратыннанымдарынсаналытүрдеқабылдайды.Білмейтіндерінмойындайдыжәнеөзініңшектелуқажеттігінұғынады

Өзініңдүниетанымынқалыптастыратыннанымдарынсаналытүрдеқабылдамайды

6 Егердеөзініңкритикалықойлауынақарсыболсакөпшіліктіңпікіріменкеліспеуденқорықпайды

Егердеөзініңкритикалықойлауынақарсыболсадакөпшіліктіңпікіріменкелісугедайынтұрады

7 Кеңауқымдағысұрақтардықызықтайды.Қиындықпенкедергілергеқарамастанақиқаттыорнатудатабандылықтанытады

Кеңауқымдағысұрақтарғадегенқызығушылықтанытпайды.Осығанорай,қиындықтарменкедергілержолықсаақиқаттытануғадегентабандылықтанытпайды

17

Критикалық ойлау сіздің дәлелсіз болжамдар менидеологиялардан, жалған нанымдардан босауыңызғакөмектеседі.ҚорытакелгендемұндайойлауСіздіойлануғажәне өз-өзіңізден «Бұл маған айтқан және мен естігендүние ме? Бірақ, бұл нақты осылай болу керек пе?» депсұрауғаалыпкеледі.Қандайдабірақпараттыоқыған,кез-келген жаңа ақпаратты естіген бойда Сіз өзіңізге «Мұныкім айтты?», «Ақпарат көзіне сенуге бола ма?», «Мұныңнақтыдәлелдері барма?», «Ғылымижолмен дәлелденгенбе?»,т.с.с.сұрақтарқоябастайсыз.

18

РЕЗЮМЕ...

• «Критикалық ойлау» деген сөздің өзі гректің kritikos(κριτικός) яғни «ойлай білетін» деген мағына беретінсөзінен алынған. Критикалық ойлау – неге сеніп, неістеукеректігіжөніндесаналыойлайбілу.

• Критикалық ойлау Сізге өзгелердің нанымы ментүсінігіне тиімді қол жеткізуге көмектесетін әртүрлідағдылардың дамуына жәрдемдеседі. Бұл дағдыларғамыналаржатады:1. Өзгелердіңнанымдарымендәйектерінтүсіну;2. Осынанымдармендәйектергекритикалықбаға;3. Өзініңжекенанымдарымендәйектерінқайтақарапнегіздепотырады.

• Критикалық ойлау күнделікті өмірде, жұмыста, оқубарысындамаңыздырөлатқарады.

• Критикалықойлайбілетінадамөзінемынатақылеттессауалдарқоябілукерек:-Меннегесеніп,ненібілдім?-Менқандайжаңанәрсеүйрендім?- Менің ойлау жүйем өзгерді ме? Қалай, қай жағынаөзгерді?-Бұданмағанқандайпайдабар?

• Критикалық ойлаушының жеті қасиеті. Критикалықойлаушы:1. Өзгелердің көзқарастары мен дәйектерін жақсы

түсінедіжәнебағалайбіледі.2. Көрсетілгенмәліметтермендәлелдерарқылыдұрыс

ойланадыжәнесәйкескелетінтұжырымжасайды.3. Қарама – қарсы пікірлерді тыңдап, өзіне қатысты

өзгелердіңболжамдарыменсындарынқарсыалады.4. Өз тұжырымдарын жеке басының қызығушылығы

19

мен қажет деп санаған ойымен емес нақтыдәйектерменнегіздейді.

5. Өзінің дүниетанымын қалыптастыратын нанымда-рынсаналытүрдеқабылдайды.

6. Егерде өзініңкритикалық ойына қарсы болсакөпшіліктіңпікіріменкеліспеуденқорықпайды.

7. Қиындық пен кедергілерге қарамастан ақиқаттыорнатудатабандылықтанытады.

20

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

А. Критикалық ойлауға арналған жаттығулар

Критикалық ойлауды пікірлерді сараптау менболжамдар,ұсыныстаркезіндеқолдануқажет.Баспасөзденғалымдарменсаясаткерлердіңпікірлерінжиікездестіругеболады.Мұндайпікірлерменкөздіжұмыпкелісесалғаннангөрі, критикалық ойлай білетін адамдар келтірілгендәйектербойыншаөзбағаларынберугетырысады.

Көбінесе мемлекеттің тапсырысымен жасалынатын,«емдеуге қарағанда, алдын алу арзанырақ» деген қағидабойынша жұмыс жасайтын әлеуметтік жарнаманы мысалретінде келтіріп өтуге болады. Міне, осылай мемлекетқоғамға қамқорлық таныту мақсатында әлеуметтікжарнамамен айналыса отырып, қоғам назарын мәселегеаударып, қоғамда жаңа әлеуметтік және адамгершілікқұндылықтардықалыптастырады.

Мысал 1.1Алматықаласындағыәлеуметтікжарнама

21

1. Бұл жарнаманың мақсаты қандай? Жарнама кімдергеарналған?

2. Сіз мұндай жарнаманы қалай қабылдар едіңіз жәненеліктен?

3. Сіздің ойыңызшанеліктен “Любимый город - Алматы”жазуы–жасыл,ал,“Водительбудьвнимателен”–қызылтүстеберілген?

4. Көрсетілген жарнама бойынша дизайнер жүргізушігеқалайәсеретудікөздеуімүмкін?

5. Өзіңіз тұрып жатқан тұрғылықты мекенде болатынжол көлік апаттары мәселесін шешу үшін мұғалімгеәлеуметтік жарнаманың өзіңіз қалаған нұсқасынұсыныңыз.

Мысал 1.2Алматықаласындағыәлеуметтікжарнама

2013жылыАлматықаласындағыкөшелердежолжүруережесін ескертетін әлеуметтік жарнама пайда болды.Ол жарнаманы жасау мен орналастыру жұмыстарыменқалалық мәдениет басқармасы, жол полициясы

22

басқармасы,жарнамаагенттігіайналысқанболатын.Жаңажарнама ілінген тақтайшалар өзінің орналасу ерекшелігіарқылы жергілікті тұрғындар мен БАҚ арасында ерекшесерпілістуғызды.“Адамдар-ережебойыншажолданөтеді.Қойлар-кез-келгенжерден”.1. Бұл жарнаманың мақсаты қандай? Жарнама кімдерге

арналған?2. Сіз мұндай жарнаманы қалай қабылдар едіңіз және

неліктен?3. Рұқсат етілмеген жерден өтпегені үшін адамдарды

«қой»депатаудұрыспа?4. Мұндайжарнамалартиімдіме?

Мысал 1.3

Қазақстандық Forbes журналында зейнеткерлік жасбойыншаэкономистердіңмынадайпікірлеріпайдаболды:

Ер адамдардың әйел адамдарға қарағанда 60-тан асқан жасында өлімі жиі кездесетіндіктен ер адамдардың зейнеткерлік жасын 63-тен 58-ге төмендету дұрыс болатын сияқты. Ер адамдарға зейнеткерлік жасының молырақ болып, немерелерінің қызығын көруге мүмкіндік беру қажет. Балаға атасымен өткізген бір күн, әжесімен өткізген күніне қарағанда көбірек даму процесін беретіні белгілі. 1. Экономистердіңбастытұжырымынедентұрады?2. Сізэкономистіңтұжырымыменкелісесізбе?3. Экономистердәйектерінбағалаңыз.

Сондай-ақ,мақал-мәтелдердідогматикалық бекітілім-дерретіндежиіпайдаланатындықтанолардыдакритикалықсараптамағасалуғаболады.

23

Мысал 1.4

Келесі мақалды қалай түсінесіз? «Қасқыр» ненің орнынбасыпотыр?1. Қасқырдан қорқатын орманға бармайды. 2. Қасқырды қанша асырасаң да, орманға қарап ұлиды. 3. Қоянның басшысы болғанша, қатардағы қасқыр болған

артық.

Мысал 1.5 Абай Құнанбаев. Он тоғызыншы қара сөзі.

Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды.

Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады. Мұндай сөзді есіткенде шайқақтап,

24

шалықтанып не салбырап, салғырттанып есітсе, не есіткен жерде қайта қайырып сұрап ұғайын деп тұшынбаса, не сол жерде сөздің расына көзі жетсе де, шыға беріп қайта қалпына кетсе, естіп-есітпей не керек?

Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша, өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы деп бір хакім айтқан екен, сол секілді сөз болады.

1. Онтоғызыншысөздіңнегізгімағынасынеде?2. Бұлмәтінгеқандайатқоюғаболады?3. Текқана«естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі

өзі де есті болады»дегентұжырымдамаменкелісесізбе?4. «өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы...» деген

тіркестіқандаймақсаттақолданыпотыр?5. Сіз өз ортаңызда кімді білімді деп санайсыз? Оның

айтқанақылдарынтыңдайсызба?

Б. Сіз критикалық ойлай аласыз ба?

Бұл тесті бойынша сіз берілген қорытынды үшін «негіз» (себеп?) есебінде біршама нақты сәйкес келетін жауапты таңдап алуыңыз қажет. Егерде негіз нақты өмірде дұрыс болмай жатса ол үшін қысылмаңыз. Сіз барлық негіздерді дұрыс деп қарастыруыңыз қажет.

1. Қорытынды: Жұмысберушіжұмысшынықызметкеқабылдаубарысындаоныңкәсібибіліктілігіне емес,жекеқасиеттерінқарастыруықажет.

(а) Кәсіби дағдылар мен жеке қасиеттер уақыт өтекелеөзгереді.

25

(б) Кәсіби дағдыларды үйренуге болады, бірақ жекеқасиеттердіөзгертуөтеқиын.

(в) Әркім жақсы жеке қасиеттерді дамыта алады.Алайда, барлық адам жақсы кәсіби біліктілікке жетебермейді.

2. Қорытынды: Қылмыстыңсаныназайтумақсатындазаңды бұзған кәмелеттік жасқа толмаған жеткіншектерүшінтүрмегеқамауәдісінқолданбағанжөн.

(а) Кәмелетке толмаған жеткіншектерге түрмеде кәсібибіліктіліктіүйретугеболады.

(б) Олардықоғамнаноқшаулаумақсатындасалынғантүрмеқұрылыстарышығынғаалыпкеледі.

(в) Егерде кәмелетке толмаған жеткіншек түрмедеотырып келген болса, қылмысты қайталау қаупі жоғарыболады.

3. Қорытынды: Жүзе алмайтын адамға қарағанда,көбінесежүзеалатынадамныңсуғакетуіжиікездеседі.

(а) Жүзе білетін адамға қарағанда, жүзе алмайтынадамсудағыспорттыңқауіптітүріненалысжүретініанық.

(б) Суға батудан болатын өлімнің көбісі адамдарқауіпсіздікбешпентінкимейтіндіктенболады.

(в) Тіпті, жүзе алатындардың өзі өзен немесе көлдеболғанкездемазасызкүйкешулерімүмкін.

4. Қорытынды: Диетаныңденсаулыққаәсерінзерттеу

26

барысында, зерттеуге қатысушылардың тамақтанғанбарлықзаттарықарастырылады.Осығанқарамастан,нақтыемеснәтижелералынады.

(а) Бәлкім,кейбірқатысушыларденсаулыққапайдалыасқолданудыұнатпайтыншығар.

(б) Кейбір қатысушылар өздері тамақтанған кейбірзаттардыұмытыпкетуімүмкін.

(в) Бәлкім, кейбірқатысушылар зерттеудіңбастапқыэтапындадендерісауболмағаншығар.

5. Қорытынды: Компьютерлік ойындар балалар үшінпайдалыболуымүмкін.

(а) Компьютерлікойынғаәуесбалалароқуғакөпқы-зықпайды.

(б) Балалар компьютерлік ойындарды ойнайбастағанда олардың көру арқылы сақтау жадыларыжақсаратүседі.

(в) Балаларүшінтеледидаркомпьютерлікойындарданпайдалыемес.

27

«Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс».

Нұрсұлтан Назарбаев

28

2Аргументтер

мен деректер

29

Аргументтер мен ер… Бұл бізгесоншалықты таныс болғандықтан тіпті, бүгінде бізаргумент дегеніміз не жәнедәйек неге үнемі оныменбірге жүретіндігі жайында ойланбаймыз да. Критикалықойлаукезіндегіаргументтердіңатқараррөлімендәйектерментұжырымдар,аргументтердіңқұрылымы,жорамалдармен ұсыныстар, сонымен қатар басқа да сұрақтар осыбөлімдекөрнектімысалдарменқарастырылатынболады.

2.1. “Аргумент” дегеніміз не?

Аргумент сөзі латынның argumentum, яғни, 1) айғақболудың негізіне қызмет ететін логикалық дәйек; 2)математикада тәуелсіз ауыспалы шама. Нақты осыаргументзерттеунысанасыжәнекритикалықойлаушыныңаттандыру нүктесі болып табылатындықтан критикалықойлаудааргументтүсінігініңмағынасынбағалаукүрделілеу.Кейбірғалымдаркритикалықойлауды«түсінудің белсенді, жүйелі процесі ретінде» анықтайды. Міне, осылайкритикалық ойлаудағы аргумент тұжырымдамалардырастауғакелтірілгенаргументтер, себептер,дәйектерменмысалдардыңқорытындыжиынтығыдегендібілдіреді.

Сонымен қатар, критикалық ойлай алатын адамдараргументтерді бағалайтын және түсінетін бір ғана дұрысереже жоқ екендігін мойындайды. Сондай-ақ, барлықталпыныстар жемісті бола бермеуі мүмкін. Алайда,күнделікті өмірде, оқу және жұмыс процестеріндеаргументтер құру мен бағалауды, түсінуді үйрену қажет.Ал, егерде Сізде «Неліктен бұл бізге аса қажет?» дегенсұрақ туындаса онда Сіз дұрыс жолда екенсіз. Себебі, бізәлі мұндай қорытынды пайдасына арналған дәйектеркелтірмеген едік. Бұған дейінгі қорытындымызға

30

сәйкес егерде қорытынды дәйекпен немесе дәйектерменбекітілмесе ол аргумент болып саналмайтындығынбілеміз. Яғни, біздің «күнделікті өмірде, оқу және жұмыспроцестерінде аргументтер құру мен бағалауды, түсінудіүйрену қажет» деген дәйегіміз алдыңғы тарауда дауысқасалынатынболыптабылады.

Ал, енді біздің тұжырымдамамызпайдасына арналғандәйектікелтіругерұқсатетіңіздер.Дәйек:

Дүниежүзілік банктің өкілі, оқушылар жетістіктеріне бақылау жасап, бағалайтын сала бойынша консультант әрі сарапшы Марк Зельман баспасөз-конференциясы кезінде былай деді: “Қазақстанда оқитындар бірыңғай классикалық түрде жазылған мәтінді жақсы түсінеді және оқи алады. Бірақ, диаграмма, графика, кестемен бөлінген үзік мәтіндерді нашар қабылдайды”. Сонымен қатар ол “Қазақстанда оқушылардың теориялық білімін практикада қолдану қабілеттерін және сонымен қатар, критикалық ойлау дағдылары мен жаңашылдық және қарым-қатынас жасай білуге басымдылық таныта отырып, мектеп бағдарламаларына өзгеріс енгізу қажет΅ дегенді атап өтті.

Бұл тұжырымдама Қазақстанның 2009-2012жж. оқушылардың салалық сауаттылығын бағалауХалықаралық бағдарламаға қатысудағы нәтижесінеарналған іс-шарада келтірілген болатын. (PISA – Pro-gramme for International Student Assessment). Бірақ, бірғана дәйекпен бекітілген қорытынды әрдайым нанымдыболабермейді.Осығанбайланысты“Неге?”дегенсұраққабіз көбінесемынадайжауаптар аламыз:мысалымынадайдәйектер:“Біріншіден..”,“Екіншіден...”,“Үшіншіден”.

Интернет парақшалар мен мақалаларды, кітаптарды,журналдарды немесе фильмдерді қолдана отырып,

31

дәйектерментұжырымдаржасаушыларбіздіңтанымымызбен сенімімізге әсер етуге, тіпті өзгертуге тырысатыныжасырын емес. Алайда, болашақ критикалық ойлайалатынадамретіндебізолардыңкүшсалуларынасаналытүрде қарсылық қалыптастыруымыз қажет. Бұл үшінең алдымен қарама-қайшылық тудырушы сұрақ немесетақырыпты сонымен қатар, тезис немесе үгіттеушініңнегізгіқорытындысынанықтапалуқажет.Олайболмағанжағдайда, сұрақтыңбайыбынабармайқосымшадәйектернемесемысалдарғақарсылықтанытатынболамыз.

Біз жаңалықтарды оқығанда немесе репортаж көргенкездематериалдыңбасынданетуралыайтқандығыжайлытез қабылдаймыз. Алайда, біз тез әрі үнемі аяныштысуретке(мысалы:ашбалалар,қарулар,қан),иллюстрацияға(карикатура, комикс, жарнама) немесе айтылу әуеніне(сарказм, ирония) ғана көңіл бөлеміз. Осыған орай, бізавтордың бізге жеткізгісі келген талқылаулары жайлыойланбаймыз да. Біздің талқылауды тепе-тең қабылдайалмайтын жағдайдағы әрбір сәттерімізде адами қарым-қатынастың мағынасы жойылады. Бәлкім, сіз өзіңіз депікірлесушіңізді түсіне алмай, олардың басты идеясын,қорытынды немесе тұжырымдамасын түсінуде тәуекелгебарғанкездеріңізболғаншығар.Критикалықойлайалатынадамға мұндай жағдайдың алдын алу үшін ең алдымендәйектерді келесіде тұжырымдарды, тек соданкейін ғанааргументтердітабудыүйренуқажет.

2.2. Дәйектер мен тұжырымдар

Сізге мәлім болғандай, біз өз ойымызды сөйлемтүрінде қалыптастырамыз. Сөйлем грамматикалықтұрғыданұйымдасқансөздікөрсететінтілдікбірлікболып

32

табылады.Сөйлемдібекітілімменшатастыруғаболмайды.Бір сөйлемде бірнеше бекітілім болуы мүмкін. Мысалдарқарастырсақ:

Жанат: Айзада үйде отырғандықтан теледидар қарайды.

Берілген сөйлемде екі бірдей бекітілім бар: 1) Айзадаүйде отырады және 2) Ол теледидар қарайды. Егердебіз бұл сөйлемді бір бекітілім деп есептесек, аргументтібайқамай қалар едік. Бірінші бекітілім, «Айзада үйдеотырғандықтан», екінші бекітілімнің, «ол теледидарқарайды»-ның жасалуына негіз болатын себеп қызметінатқарады.

Бір немесе одан да көп сөйлемде бір ғана бекітілімболатынкездердеболады.Көбінесемұндайжағдаймәтінденегізгі идеяны қайталаудан пайда болады. Мысалы,төмендеДаниярбірбекітілімдіекіретқайталайды:

Данияр:Меніңше, Бурабайда бүгін ауа райы жылы деп ойлаймын. Мен Көкшетауға арналған ауа райы болжамын қарап, Көкшетауда күн жылы болатынын білдім. Ал, Көкшетау Бурабайдан 100 шақырым жерде ғана орналасқан. Ендеше, Бурабайда күн жылы болатынына сенімдімін.

Сонымен,тұжырымғадәлелретіндеұсынылыпотырғанбекітілімдердәйекдепаталынады.Дәйекқызметінатқараалатын тұжырымдардың сан алуан түрлері бар.Жалпығатанымал аргументтер, ортақ принциптер, аксиомалар,сауалнамалар мен тәжірибе нәтижесі, статистикалықмәліметтер және басқа да аргументтер дәйектің бірбөлігі бола алады. Ал, оларды сенуге болатын беделдімәліметтертүріндеберілетіндіктерібіріктіреді.Кез-келгенаргументқалайболғандадааргументқұрылымыныңөзіненегізделіпнемесетексерілеалмайтындәйектерденқұрала

33

алады. Осыған байланысты адамдар өз аргументтерінбұғандейінқабылданғанжәнеақиқатқасәйкескелетіндігіоңайтексерілетіндәйектерденбастайды.

Аргументтердегі дәйектер: “неге?”, “неден?”, “не үшін?”, “қандай себептен?” сияқты сұрақтарға жауап беругекөмектеседі. Негізінен дәйектерде индикатор да болады.Кең тараған дәйектер енжарлығы төмендегі кестедекөрсетілген.

34

Кесте 2.2.1. Дәйектер индикторларының мысалдары

Индикатор Мысал

солайболғандықтан

Менөзата-анамның5минуттықжердеғанаболатындықтаноларғакіріпшығуғаміндеттімін.

себебіӘйгерімМәскеугебармайды,себебіпарсымысықтарыбәсекесінболдырмайтастапты.

осығанбайланысты

Суықтүсуінебайланыстыпальтосатылымыайтарлықтайөсті.

осығанорай

Айданағылымижобаларсайысындажеңімпазболды.Осыған орай,университеткеемтихансызқабылданады.

себепті

Өкілеттісенімхатнарықбағасынантөменболатынқосымшақұндылықбереалатынсебептіде,олөзқұнынаие.

осыныңарқасында

Бізбіргежұмысжасайтынжәнебізжұмысжасайтынадамдардыешуақыттаұятқақалдырмағандығымыздыңарқасындажақсыатқаиеболыпотырмыз.

35

Индикатор Мысал

солсебептен

Осыныңбәрінегізіненадамдардыңадамзатмиыбасындаболусебебінендепқабылдауынанболыпжатырмадепойласам,жоқ,Каспийтеңізіжағалауынанжелменкеліпжатырекен.(Гоголь)

себебі

Меноныбұғандейінгікүндізгіойындажеңсемде,осыжолыабайболукерек.Себебіфинал-ерекшеойын.

әйтпегенде

Айтматовтыңбастыөсиетіменсөзқуаты-жерментабиғаттысақтау,әйтпегендеЖербетіндеөмірболмайды.

оныңүстіне

БұлжобаныжүзегеасыруҚазақстанның«жасыл»экономикасымемлекеттіксаясатыналғажылжытуғажақсыүлгіболааладыдепойлаймын.Оныңүстінеол«Болашақэнергиясы»-ЭКСПО-2017тақырыбыболыпбекітілген.

36

Тұжырымдама деп – бастапқы ақпарат пайымдау(алғышарт, дәйектер), жаңа пайымдауға – қорытындығаайналатынталқылаупроцесінатайды.

Алғышарттыңбастапқыжүйесініңқайтажаңаруережесітұжырымдама ережесі немесе ойша пайымдауды өткізуережесідепаталады.Егердеалғышартпенқорытындытүрінақтыкөрсетілсе,ондатұжырымдаматурадепаталады.Ал,егерде алғышарт пен қорытындыда біреуінен келесісінеқарай өзгеруге рұқсат етілетін тұжырымдаманыңтүрлері ғана көрсетілсе, онда тұжырымдама жанама депаталынады.

Сонымен қатар қорытындыда да келесі кестедекөрсетілгениндикаторларболуымүмкін.

Міне, осылай біз аргументтер дәйек/дәйектер жәнеқорытындылардан тұратындығын білеміз. Соныменқатар, біз индикатордың көмегі арқылы аргументтердіанықтау мәселесі айтарлықтай жеңілдейтінін білеміз.Аргументтердіңқарапайыммысалдарынқарастырайық:

Мысал 2.2.1

Жансая: Маған жаңа телефон ұнайды. Достарымның көбісінде мұндай телефондар бар. Сондықтан, маған да оны сатып алып беріңіздерші!

Бұл аргумент Жансаяның барлық кірпияздығынақарамастанондадәйектерменқорытындыболғандықтантолыққанды болып табылады. Негізінен қорытындыдәйектен шығады. Көрсетілген жағдайда алғашқы екісөйлем дәйек болады да, соңғысы – «қорытынды».«Сондықтанда»-қорытындыиндикаторы.Бұларгументтіөзгертіп,басқашаетіпқұрастыруғаболады:

37

Кесте 2.2.2. Қорытынды индикторларының мысалдары

Индикатор Мысал

Сондықтанда

Тургеневөзкейіпкерлерініңішкіәлеміндегіолардыңәлеуметтіктипіменмінездемесінтүсінулеріүшінжеткіліктіжәнеасақажеттіерекшеліктерінғанаашады.СондықтандаТургеневөзкейіпкерлерініңішкіөмірлерініңжекеерекшеліктерінеқызықпайдыжәнепсихологиялықсараптаудетальдарынақарайұмтылмайды.

Олайболса

Ақынныңбұғандейінгікейбіршығармаларыолкісідүниеденөткенненкейінғанажарықкөрді.ОлардыңішіндеГрекеліндегіхалықтытонаушылардыкіналап,Афинадағыантикалыққасиеттіхрамдардыңғажаптығынтілгетиекететін«Минервақарғысы»,сатирасыбар.Олайболса,жоғарыазаматтықжәнесаясимотивтертіптіежелгіБайроншығармашылығынадатәнболыпотыр.

Осығанорай

ОрталықшылЕуропабағытшылдықтарықұрағантағыбіраңызбар.Бұлтұжырым–көбінесепанегирикаболыпкелетінпарсы-тәжікпоэзиясысияқты.Осығанорай,Шығыстапатшасарайыақындарыныңқатарында«сараймаңыздылығын»талқылайтынадамдардаболды.

38

Жансая:Маған жаңа телефон сатып алып беріңіздерші! Ол маған ұнайды және менің көптеген достарым соны қолданады.

Бұлжағдайдақорытындыбіріншісөйлем,алекіншісөй-лем қорытындының пайдасына қызмет ететін екі бірдейдәйектентұрады.Бірсөйлемдебірнешедәйекболатынынаңғарыңыз. Сонымен қатар, индикатор-сөзі қорытынды-дағыміндеттіэлементболыпесептелмейтіндігінескеріңіз.

Мысал 2.2.2

ҚРПарламентМәжілісініңдепутатыВикторКиянский:Жақын уақытта көмірсутекті энергетика әлем бойынша алдыңғы орынға шығады. Себебі, бейбіт атом энергиясы әлі де индукциялық кезеңнен өтуі қажет.

(«Литер» газеті, 24.04.2014)

Бұл аргументте екінші сөйлем құрамында алғашқысөйлемдіқолдаумақсатындағыдәйекбар.Депутат«себебі»индикатор-сөзін өз пікірінің себептерін атап көрсетуүшін қолданыпотыр. Бұл аргумент бойыншабейбіт атомэнергиясы көмірсутектің (мұнай-газының) маңыздыбаламасыдептануқажет.Алайдабейбітатомэнергиясынаәлі де индукциялық кезеңнен өтуі қажет болғандықтанжуық мерзімде біздер энергия көзі ретінде мұнай менгаздықолданамыз.

Мысал 2.2.3

Николай, инженер: Мен шылым шегуге тиым салу қажет деп санаймын. Мәселе шылым шегушілерде ғана

39

емес. Бұл адамдарды ешқандай айыппұл мен тиымдар өзгерте алмайды. Көп жылдар бойы шылым шегіп келе жатқандар жаман әдетінен қандай да бір кезекті жаңа қаулы шыққандықтан емес, тек қана өзінің ерік-жігері мен қалауының арқасында ғана құтылуы мүмкін. Бірақта егерде сіздер қоғамдық орында шылым шегетін болсаңыз, жаныңызда үлкендерге еліктеушілігі басым болып келетін балалар болуы мүмкін. Балалар шылым шегу – жаман әдет, шылымның түтіні денсаулыққа зиянды екендігін әлі түсіне бермейді. Олар тек ашық түсті қорапша мен әдемі жасалынған тұтатқышты алып біртіндеп түтін шығара бастаған аға мен тәтені ғана көреді. Әрине, мұндай күдікті ләззаттың дәмін әрбір бала татып көргісі келеді. Жәнеде дәмін татқаннан соң тастай алмай кеткендер өте көп. Ал, егерде бала шылым шекпейтін жанұяда өссе және ол көшеде, дәмхана мен мейрамханада шылым шеккен адамды көрмесе, егерде телеарна жарнамаларынан шылымды көрсетулерін қойса, оның миында шылым шегу туралы ешбір ой қалмайды. Міне, сондықтан да қоғамдық орындарда шылым шегуге тиым салу біз үшін бұл әдеттен құтылуға жәрдемдесетініне мен сенімдімін. Бірден болмаса да, бір буыннан соң солай болады. Ал, шылым шегуші, оны тастағысы келмейтіндер өздерін ешкім көрмейтін жерде темекіні тек үйлерінде шексін.

(«АиФ» газеті, 18.12.2008)

Берілген мәтінде қанша аргумент бар деп ойлайсыз?Сіздіңжауабыңыздұрысболадыдепүміттенемін.Берілгенмәтін жарты бет болғанымен ондағы аргумент біреу!Мәтіндіоқыпшыққаннансоңбізмәтінніңбастытақырыбы–қоғамдықорындардашылымшегугетиымсалуекендігінтүсінеміз.Николайрасымендешылымшегугежәнежалпы

40

алғанда қоғамдықорындардашылымшегугеқарсыпікірқалыптастыра алған. Себебі, ол шылым шегудің қоғамғаәкелерзиянытуралыдәйектеркелтіріпотыр.Николайдыңқорытындысы:Шылымшегугетиымсалуқажет(қоғамдықорындарда). Николай оқырмандарда «Неге?» деген сұрақпайдаболатынынтүсінеді.Сондықтандаолөзұстанымыннегіздеуді жөн санайды. Оның басты дәйегі: қоғамдықорындарда шылым шегіп тұрған адамды көрген балаларүлкендерге еліктегісі келеді. Николайдың ойы бойынша,егерде қоғамдық орындарда шылымшегудің алдын аларболсақ, осының нәтижесінде балалар арасында шылымшегудіңдеалдыналуғаболады.

Достарыңмен бірге талқылауға арналған сұрақ:Қоғамдық орындарда шылым шегуге тиым салу қажет пе? «Қоғамдық орын» түсінігіне анықтама беріңіз.

2.3. Аралық қорытынды

Бекітілімдердің барлығы дерлік дәйектер ментұжырымдардың қатаң категориясына жата бермейді.Кейбірбекітілімдермағынасынақарай, бірмезеттедәйекпен тұжырымдаманың қызметін атқара алады. Мұндайбекітілімдер аралық қорытындылар деп аталынады.Мысалдардықарастырайық:

Әпкесі: Далада адамдар күртешемен жүр. Далада күн суық болуы керек. Сондықтан да жылы киін.

Бұл аргументтегі негізгі қорытынды – «жылы киін»болып отыр. Мұндай қорытынды үшін дәйек ретінде өзкезегіндеойшапайымдау«даладакүнсуықболуыкерек»-«жылыкиін»дерегіндегінегізгіқорытындыболыпотыр.Мұндайқорытындыдағыдәйекболыпөзкезегінде«Даладаадамдаркүртешеменжүр»тұжырымынасүйенген«Далада

41

күн суық болуы керек» - деген пайымдау қызмет етіпотыр. Яғни, аралықтұжырымболыпбіріншісөйлемнен(Далада адамдар күртешемен жүр) шығып, соңғы негізгіқорытындыға алып келетін (Сондықтан да жылы киін) екіншісөйлем(Далада күн суық болуы керек)болыпотыр.

Аргументтерде кездесетін аралық тұжырымдар саныбірнешеуболуыдамүмкін.Тағыдабірмысалқарастырыпкөрейік:

Демография бойынша есеп: Еліміз бойынша туу деңгейі өте төмен және жыл санап төмендеп келеді. Бұл дегеніміз, өмір сүру ұзақтығын қаншалықты жақсартқанына қарамастан, уақыт өте келе қоғамымызда адамдар саны азайып, қарт адамдарға жәрдемдесу үшін өте көп жұмысқа қабілетті адамдарға мұқтаж болатындығымызды білдіреді. Зейнеткерлік жасты ұлғайту немесе жас адамдардың еңбек өнімдерін жақсарту қажет болады.

Бұл аргументтегі «Еліміз бойынша туу деңгейі өте төмен және жыл санап төмендеп келеді» аргументіндеекі аралық қорытынды негізделеді: 1) «уақыт өте келеқоғамымызда адамдар саны азаяды», 2) «қарт адамдарғажәрдемдесу үшін өте көп жұмысқа қабілетті адамдарғамұқтаж боламыз». Осы аралық қорытындылар бірлесеотырып негізгі қорытындыға алып келеді: «Зейнеткерлікжасты ұлғайту немесе жас адамдардың еңбек өнімдерінжақсартуқажетболады».

2.4. Аргументтер құрылымы

Мәтіндегі қорытындының орналасуына қарай,аргументтерәртүрліқұрылымдажасалынуымүмкін.Келесітүрлерінқарастырайық:

1)Қорытындыаргументтіңбасындаорналасқан:

42

Қайрат Манашев, бокстан Қазақстан ұлттыққұрамасының бастығы: Серік Сәпиев жеңуі қажет. Ең жауапты адам – команда капитаны, лидер. Команданың барлығын өзі сүйрейді.

2)Қорытындыаргументтіңортасындаорналасқан:АлександрИванов, 2010жылғы әлем чемпионы:Илья

Ильин Лондонда жеңіп көрсін. Оның осы жолы жеңіске жететініне күмәнім бар. Өзім туралы айтпағанда, бірақ, одан күшті жан жоқ еместігі анық.

3)Қорытындыаргументтіңаяғындаорналасқан:Владимир Кличко, ауыр салмақтан WBA/WBO/

IBF нұсқасы бойынша әлем чемпионы: Геннадий — өте талантты боксер. Мен Головкиннің Штурманы жеңетініне сенімдімін.

2.5. Жорамал және болжамдар

Біз аргументтің екі негізгі компоненті – дәйектер(себептер) және тұжырымдарды (қорытындыларды)талқыладық.Егердебіздәйектерментұжырымдартүріндежәне аргументтер осыған негізделетін жорамалдар менболжамдарды қарастырмайтын болсақ, аргумент туралытүсінігімізтолықболмайды.

Критикалық ойлау контексіндегі «болжам» мен«жорамал»сөзініңқандаймағынаберетінінанықтауүшін,алдыменкүнделіктіауызекісөйлеукезіндегібұлсөздердіңмағынасын қарастырып алайық. Мысалы: Қызы әкесінекітапханаға бара жатқанын айтады, ал, әкесі оған жауапретінде:«Жекебасыңдыкуәландыратынқұжатыңдыалыпал.Себебі, сенікітапханағакіргізбейқоюымүмкін».Қызыбылайжауапберседеболатынеді:«Сіздіңболжауыңызша,

43

жекебастыкуәландыратынқұжатбарлықжердеқажетпе?Бірақ,сізқателесесіз. Студенттікбилетболсажеткілікті».Бұл жерде қыз бала әкесінің қателігін көрсету үшін«болжам» сөзін қолданып отыр. Міне, осылай күнделіктіалдын-алапайымдауда, бірнәрсені болжауғабайланысты«болжам» сөзі қолданылады. Көбінесе контекс бойынша«болжам»қатеболыпкеледі.Мысалы:«Пендеболжайды,алЖаратушыорнынақояды»тіркесіндеосыныжобалайды.

Егерде «Болжамды» күнделікті оның мағынасындатүсінетін болсақ, ақиқат болуы да, болмауы да мүмкіндәйекпентұжырымретіндеқабылдайберуімізгеболады.Оның үстіне аргументтерді бағалаушылар негізінендәйектер, тұжырымдар мен болжамдар арасындаөзгешелік жасайды. Біз аргументтегі болжамдардыталқылаудағымақсатымыздаосытәжірибеізіменжүретінболамыз. «Болжам» сөзін өз-өзімен мақұлданатындайетіп қолданатын боламыз. Дәл осы нақты атап көрсетуболмағандықтан, «болжам» «дәйектен» өзгеше болыптұрады. Аргументте болжамның ақиқаттығын растайтынсенімді аргументтің болуы шарт емес. Және де мұндайсипат«болжамға»ғанаемес,«аргументтерге»детән. Бізөтеабайболып, «былайболатынболса»,«осылайболадыдесек»депбасталатынәрбіртұжырымдардыөзтүсінігімізбойынша«болжам»депқабылдамауымызкерек.«Болжам»сөзібіз үшіннақты көрсетілгенді белгілеп беру үшін емес, тек жобалауға қолданылады. Осығанорай, аргументтегіболжамныңбарекендігінкөрсететінешқандайдаарнайыиндикатор-сөзіболмайды.

Әрбір аргумент үшін қолданылатын көптегенболжамдартүрібар.Кейкездердебұлболжамдардыңанықболатындықтарысоншалық,бізолардыңұқсастықтарынақызығушылық танытпаймыз. Кейбір жағдайларда, оның

44

үстінебізкритикалықойлаушыретіндеаргументкүмәндіболжамға негізделгендігінен күдіктеніп, сұрақтар қоябастаймыз. Аргументті сауатты бағалау мақсатында бізүшінмұндайболжамдардытауып,көрсетумаңыздыболыпкеледі.

Біз бұл жерде болжамның аргументтегі қызметінкөрсететінмаңыздыбағытынаназараударатынболамыз:біріншіден, аргументте негізгі аргументтерге қолдаукөрсетуүшінберілген;екіншіден,аргументтегітүсіпқалғандеңгей ретінде. Мұндай дәрежеде болжам логикалық ойпайымдауға қажетті қосымша дәйек қызметін атқарады.Сондай-ақ, болжам аралық тұжырымдама ретіндекөрсетіліп, өз кезегінде негізгі қорытындыны қолдауғабағытталуы мүмкін. Ал, енді кейбір мысалдарға сүйенеотырып, осы екі жағдайда болжамның қолданылуынзерттесек.

Келесі аргумент негізінде жатқан болжам, болжамдыаргументтің негізгі себептерінің бірін қолдауғапайдаланылғандығытуралымысалдыкөрсетеді.

Астана тұрғындары арасындағы 25% ересек адамдар әлі күнге дейін шылым шегеді. Олардың әрқайсысы шылым шегу өкпе ауруының қатерлі ісігіне, жүрек ауруларына алып келетіндіктерін білетіндіктері анық. Сондықтан да адамдарға тек қана шылым шегудің қауіпті екендігін ескерту, олардың шылым шегулерін қоюына көмектесулеріне жеткіліксіз болып табылады.

Бұл аргумент екі бірдей дәйектен және бірқорытындыдантұрады:

1-ші дәйек: Астана тұрғындары арасындағы 25%ересекадамдарәлікүнгедейіншылымшегеді.

2-ші дәйек: Олардың әрқайсысы шылым шегу өкпе

45

ауруының қатерлі ісігіне, жүрек ауруларына алыпкелетіндіктерінбілетіндіктеріанық.

Мұндай аргументтерде негізгі себептер біз оңайтексере алатын жақсы аргументтермен бекітілуі,немесе аргументке сүйенулері мүмкін. 1-ші дәйексенімді статистикалық мәліметтер келтірілгенжалпыға мойындатылған аргументтер болыптабылады немесе аргумент авторы қате жіберіп,шылым шегуші тұрғындар үлесі біршама басқашаболуы мүмкін. Бірақ, бұл жағдайда нақты мәліметтербіздің қорытындымызға айтарлықтай маңыздылыққаие болмайды. Себебі, тұрғындардың белгілі бір бөлігіәлі күнге дейін шылым шегетіндіктері түсінікті жәнеөкінішке орай біз бүгінде қасіретті тәуелділіктіңкуәгері болып табыламыз. 2-ші дәйек, 1-ші дәйекпенсәйкестене отырып, біздің қорытындыны қолдайды.Сонда да 2-ші дәйек «білетіндері анық» деген сөздіқолданғандықтан да ақиқи және шынайы болыпкөрінеді.«Олардыңәрқайсысыныңбілетіндіктеріанық»тұжырымыадамдардыңшылымшегудіңзияныжайлыақпараттанғандықтарын күтуге негіз болатындығынбілдіретінбелгілібірсебептіңбарекендігінболжайды.

Бәлкім автор елімізде шылым шегуге қарсы жәнесалауаттыөмірсалтындәріптейтінкеңауқымдыакцияларөтуін, немесе әлеуметтік желілерде анти жарнамалардыңпайдаболуынқалайтынболукерек.Бәлкім,мүмкінавторөз балконынан қаладағы жалғыз ғана шылым шегугеқарсытақтайшаныкөріп,барлықеліміздіңтұрғындарыөзісияқтытақтайшағаашулыжүзбенқарап, өз іс-әрекетініңсанасыздық екендігін түсіне отырып, жиіркенішті түрдетемекітүтінінжұтадыдепшешкенболар.

Міне, сондықтан да автор болжамының ақиқаттығы

46

келесіфакторлергебайланыстыболады:1. Көптегенадамдаррасыменшылымшегудіңденсау-

лыққазияныжайлыақпаратқаие;2. Олармұндайақпараттытүсінеалады;3. Олармұндайақпараттышындықдепқабылдайды.Ақылға сиымды жорамал екендігіне қарамастан,

кейбір адамдар шылымшегу мен денсаулық арасындағыбайланыстың себебіне күмәнді қараулары мүмкін.Тіпті, егерде біз бұл жорамалды күмәнді етпесекте, көрсетілген мысал салмақты аргумент негізіндежатқан әлеуетті қайшылықтағы жорамалдарды қалайанықтайтындығымызды көрсетеді. Мұндай анықжорамалдардыанықтауаргументтердібағалаудағыбасты

47

құралболыптабылады.Алайда,бұлбіздіңкелесібөлімдегітақырыбымыз.

Жорамалға қатысты келесі мысалды төмендегі мәтіннегізіндеқарастыратынболамыз:

Адамдарға көмек сұрау мен жәрдемдесу тән болғандық-тан көшіріп жазу жағдайы ешқашан жойылмайды. Бірақта, жалпы көшіру жағдайларының санын айтарлықтай азайтуға болады. Мұндай мақсатқа жетудің ең жақсы әдісі емтихан кезінде оқушылары көшіріп жазған мұғалімдерге жаза қолдану болып табылады. Мұндай саясат, әділетсіздік болып көрінуі мүмкін, бірақ басқаша жол жоқ.

Бұл үзінді оқушылары көшіріп жазған мұғалімдердіжазалауды ұсынып отыр. Аргумент авторы жаза туралықорқыту мұғалімнің мінез-құлқына өзгеріс енгізеді депсанайды. Сонымен қатар, автор мұғалімдер көшіріпжазудыңалдыналуүшінқолдарынанкелгенніңбарлығынжасамай отыр дегенді алға тартады. Автор осылаймұғалімдер оқушылардың академиялық шынайылығынарасыменәсеретедідепсенеді.

Болжамдардыңекеуі демұғалімдердіжазалау арқылықорқыту олардың оқушыларының арасында көшірудіазайтады деген қорытындыға қолдау мақсатында дәйекретінде келтірілген. Мұндай саясаттың тиімділігінеқарамастан, автордың қорытындысы біршама үзілді-кесілді болып отыр. Өйткені, автор мұғалімдерді жазалау«мұндай мақсатқа жетудің ең тиімді әдісі» болыптабылатын өз ұстанымын ештеңемен негіздемеді. Яғни,аргументтекөшірудәрежесінтөмендетудебасқаешқандайда әдіс мұншалықты тиімді болмайтынын көрсететінтағыдабіржорамалболады.Авторәлідеқарастырмаған,басқа да тиімді әдістің болуымүмкіндігінен бұлжорамал

48

соншалықты негізді болмайды. Ал критикалық ойлайалатынадамретіндесізбұлтуралынедейсіз?Сізжоғарыдакөрсетілген мақсатқа жету үшін қажетті тиімді әдістібілесізбе?

2.6. Жорамалдар - кемшіліктер

Жорамалдың екінші түрі аргументте кеткенкемшілікті толтыру үшін қажет болады. Кемшілік немесекөрсетілмегендәйекнегізгінемесеқосымшаболуымүмкін.Мұндай басқа дәйектер мен қорытынды арасындағыжеткіліксізтізбектікелесімысалдақарастыруғаболады:

Алкоголь жарнамасына тиым салу шарап—су өнімдерін өндірушілерге, жарнамаға кететін шығындарын үнемдеуге көмектеседі. Өндірушілер арасындағы бәсекелестік бағаның түсуіне алып келеді. Осының нәтижесінде алкоголь жарнамаларына тиым салу алкогольдік өнімдерді қолданудың молаюына әкеліп соғады.

Бұл аргументтің қорытындысы соңғы сөйлем:«алкоголь жарнамаларына тиым салу алкогольдікөнімдерді қолданудың молаюына әкеліп соғады» болыптабылады.Неге?Өйткені,шарап–суөнімдерінөндірушілербәсекелестікке қабілетті болу үшін өз өнімдерініңбағасын түсіре бастайды. Бұл дәйек аралық қорытындыболып саналады. Яғни, ол басқа бір дәйекке сүйенеді.Егерде шарап-су өнімдері әдеттегідей тауар болса, ондаэкономикақағидасыбойыншамұндайтауардыңсатылымкөлемі баға түскен кезде өсуі тиіс деп есептейді. Алайда,әдеттегіденөзгеше, бағатүскенкездесатылымкөлемідетүсетінтауарлардыңдабарекендігінқапердеұстауқажет.Негізіненмұндай тауарларға қазақстандық тұтынушыларжанын беруге дайын тұратын люкс класындағы ерекше

49

тауарлар жатады. Бұл аралық қорытынды шарап-суөнімдерін өндірушілер үшін, жарнамаға тиым салынуыолардың жарнамаға жұмсайтын қаржысын үнемдеулерінжәрдемдеседі деген дәйекке негізделеді. Біз жарнаманыңмол қаржыны талап ететіндігін түсінеміз, алайда бізоның кейбір тетіктерін білмейміз. Ал, бұл берілгенконтексте сондайлықмаңызды емес. Енді қарап отырсақ,жарнамағакететінқаржысынүнемдейотырып, компанияөз өнімдерінің бағасын түсіре алады екен. Мұндайжорамалдардың логикалық дәлме-дәлдігіне қарамастан,компаниядәлсолайжасайдыдегенгеешкімкепілдікбереалмайды.Бәлкім, девальвациянемесе бөтелке бағасыныңөсуіне орай, компанияға шарап-су өнімдерінің бағасынөсіруіне тура келетін шығар. Осыған орай, алкогольдіөнімдері сатылым көлемінің артуы бар болғаныжорамалғана. Сондықтан да біз критикалық ойлай алатын адамретіндемұндайаргументтергекөзсізсенбеуімізкерек.Бұлжағдайдыдұрысбағалайбілуүшінбізгеқосымшанегіздемежәне аргумент қажет. Сонда ғана біз өз бетімізше ақылғасиымдықорытындығакелеаламыз.

Күмәнді жорамалға қатысты басқа мысалдықарастырайық: Кейбір адамдар «атыс-фильмдері» көрерменге кері әсерін тигізбейді деп сендіреді. Бірақ, егерде теледидар көрерменге әсерін тигізбесе, әлеуетті сатып алушыларға әсер ету мақсатында ешкім де миллиондаған жарнама түсірмес еді. Бүгінде біз өзіміз де осындай жарнаманың әсерінен шеколад, киноға билет сатып алғандығымызды ескерсек, мұндай жарнамалардың мақсаты мен тиімділігін жақсы түсінеміз. Осыған байланысты, «атыс-фильмдерін» қорғаушы жандар қатты қателеседі.

Аргумент айтарлықтай анық және сенімді болып

50

көрінуі мүмкін. Бірақ, оны асықпай отырып талдаудыұсынамыз. Сонымен, бұл жерде қорытынды қайдаорналасқан? Аргумент авторының негізгі ойы қандай?Айтылғанның бәріне қарап отырып, автор «атыс-фильмдері» көрермендерге жағымсыз әсерін қалдырадыдеп айтқысы келетін сияқты. Ол неге бұлай деп отыр?Өйткені, жарнама көрерменге әсер етеді. «Атыс-фильмдері»менжарнаманың арасында қандай ұқсастықбар?Олардытеледидарданкөрсетеді(әрине,және/немесеYouTube-тен). Ал, енді ойланып көрейік. Ауа райын дателедидардан көрсетеді. Бірақ, елорданың ауа райыныңқұбылмалылығына әбден үйреніп кеткен Астанатұрғындарыарасынанбірен-саранадамғана(Әйтеуір,өзтаныстарымызарасында)ауарайыболжамынасенімменқарайды. Бәлкім, «атыс-фильмдері» мен жарнамалар даолардыңескесақталыпқалатынтұлғалардыкөрсетуіменұқсайтын болар. Алайда, жарнамада өзінің бағалытамағынжептұрғанмысықтынемесежарнамалаптұрғаншоколадтысатыпалғанадамөтебақыттыболыпкөрінеді.Ал, «атыс-фильмдерінде» жағымсыз кейіпкер жеңіліпжатады. Яғни, жарнама продюсерлері бізге қажетсізнемесе қолымыз жетпейтін өнімді бар күштерімен өзөнімдерінтартымдыетугетырысыпжатқанкезде,фильмпродюсерлері көрерменге жаман дүниені тартымдыетіп көрсетуге тырысуға міндетті емес. Міне, осылайтеледидардан көрсетілетін жарнама көрерменге әсереткендей, «атыс-фильмдері» де көрерменге жағымсызәсерін тигізеді деген жорамал күмән тудыратыны анық.«Жылтырағанның бәрі алтын емес» екендігін түсінуімізкерек. Яғни, кейбір телевизиялық бағдарламалар(жарнамалар) адамдарға әсер ететінболса, бұлдегенімізтеледидарданкөрсетілетінніңбарлығыдерлікадамдарға

51

осындай әсер береді дегенді білдірмейді. Оның үстіне,критикалық ойлай алатын адам ретінде сіз өзіңіз үшінқымбат уақытыңызжәне алтын жастығыңызды кетіріп,пайдасыз саны көп бағдарламалар мен фильмдердікөрудіңешқажетемесекендігінпайымдауыңызкерек.

2.7. Шамалап түсінетін қорытынды

Көптеген адамдар тыңдаушы мен оқырман «өзітұжырымжасасын»дегенойменбірнәрсенісоңынадейінайтпастан немесе өз дерегін қорытындысыз қалдыруымүмкін. Ал, адамдар да келтірілген барлық дәйектергебекітілген емес, тек қана қалған дәйектерді меңзейтінаргументтердікелтіруімүмкін.

Автор қорытындыны өздігінен құралады деп жәнеқосымша мүмкіндіктерді енгізген кезде ғана қорытындышамалаптүсінетіндейқасиеткеиеболады.Қалайдегенменде, аргументті бағалаудан бұрынберілген дәйектің қайдаалыпкелетіндігінтүсінуімізкерек.Мысалы:

Жұмыстың көп бөлігін (75%) Олеся орындайды. Олеся өзінің өнімділігімен ерекшеленіп тұрады. Алайда, ол шығарған өнімінің тек қана 30% алады.

Шындығында мұндай дәйектер жиынтығы аргументболып есептелмейді. Себебі, бұл жерде қорытынды жоқ,текқанадәйектер.Контексбойыншаавтор«Олесябұданкөбірекалуықажет»дегендіайтқысыкелгенболукерек.Бәлкім, автор Олесяға жұмыста табандырақ болудымеңзеген болу керек. Егерде оқырман мен тыңдаушыныжұмбақта қалдырмай аргументте қорытынды келтіретінболсақ, мұндай анық емес дүниелерден аулақ болуғаболады. Алайда, критикалық ойлай алатын адам үшін

52

бұл өз-өзіне сұрақ қоюдың, тұжырымдаманы ақылменсаралаудың, өзжорамалынжасапжәне тәжірибе түріндемүмкін болатын өз дерегін құрудың тағы бір мүмкіндігіболып табылады. Бұл үшін Сізге қазір осы бөлімнің нетуралыайтылғандығынпрактикалықтүрдесанағақұйыпалукерек.

53

РЕЗЮМЕ...

• Аргументсөзілатынныңargumentum,яғни:1. айғақ болудың негізіне қызмет ететін логикалық

дәйек;2. математикадатәуелсізауыспалышама.

• Кейбір ғалымдар критикалық ойлауды «түсінудіңбелсенді,жүйеліпроцесіретінде»анықтайды.

• Критикалықойлаудағыаргумент тұжырымдамалардырастауға келтірілген аргументтер, себептер, дәйектермен мысалдардың қорытынды жиынтығы дегендібілдіреді.

• Тұжырымға аргумент ретінде ұсынылып отырғанбекітілімдер дәйек деп аталынады. Дәйек қызметінатқараалатынтұжырымдардыңсаналуантүрлерібар.Жалпыға танымал аргументтер, ортақ принциптер,аксиомалар, сауалнамалар мен тәжірибе нәтижесі,статистикалықмәліметтержәне басқа да аргументтердәйектің бір бөлігі бола алады. Ал, оларды сенугеболатын беделді мәліметтер түрінде берілетіндіктерібіріктіреді.

• Аргументтердегідәйектер: “неге?”, “неден?”, “неүшін?”,“қандай себептен?” сияқты сұрақтарға жауап беругекөмектеседі.Дәйектердекеңінентарағаниндикаторлар:солай болғандықтан, себебі, осыған байланысты, осыдан кейін, осының салдарынан, осының арқасында, осылай болғандықтан.

• Тұжырымдама деп – бастапқы ақпарат пайымдау(алғышарт,дәйектер),жаңапайымдауға–қорытындығаайналатын талқылау процесін атайды. Қорытындыдакеңінен тараған индикаторлар: сондықтан да, осыған сәйкес, осыған байланысты, осыдан келіп.

54

• Кейбір бекітілімдер мағынасына қарай, бір мезеттедәйекпен тұжырымдаманың қызметін атқара алады.Мұндайбекітілімдераралықдәйектердепаталынады.

• Критикалықойлаутүсінігінде«жорамал»сөзіөздігінен болатын деп есептеледі. Бірақ, анық дәйек болаалмайды.«Жорамал»сөзінақты айтылмаған, тек қана нұсқап көрсеткеннәрселердібілдірудеқолданылады.

55

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

А. Аргументтерді анықтауға арналған жаттығулар

1. «Бактериофаг» ресторанында тамақтануды өте-өтеқұптамаймын… Менің естуімше, олар санитарлық-эпидемиологиялықбақылауданөтпейтінкөрінеді

2. ҚайратНұртас–еңмықтыәнші.Болды.3. Мен200үндікиносынкөріпшықтым.Осыкинолардың

барлығындадерлікәртістербилепжүр.4. «Еліңізсізүшіннеістейаладыдепсұрамаңыз,Елімүшін

меннеістейаламындепсұраңыз».ДжонФ.Кеннеди5. Сергейағылшынтілініңтестісінөтежақсығатапсырды.

СондықтандаолендіАнглияғаоқуғакетеалады.6. «Адам-адамғақасқыр».7. Арчибальдөзінеатжалмансатыпалуыкерек.Егердеол

бұныжасамасаондаатжалманныңрөлінөзіорындауғатуракеледі.Оныңбұлрөлдіқаламайтыныанық.

Б. Қорытынды мен себептерді анықтауға арналған жаттығулар

1. МашинажүргізуүшінБерік айтарлықтаймұқиятемес.Оныңүстінебүгіндебіздемашинасатыпалуүшінартыққаржымызжоқ.СондықтанБерікүшінавтокөліксатыпалудыңқажетіжоқ.

2. Сеніңтісіңауырыптұрда,сенөзіңдінашарсезінудесің.Ендеше,сағантісдәрігерінебарукерек.

3. Бір мезетте қазақстандық фильмдердің сапасынашағымдана отырып, олардың заңсыз көшірменұсқаларын көшіруге болмайды. Бәлкім, отандықкинолардың сапасына дәл осындай заңсыз көшірме

56

нұсқаларының кесірінен нұқсан келіп отырғаншығар.Себебі, фильмнің әрбір заңсыз көшірме нұсқасы -продюсерүшінжелгеұшқанқаражатболыпесептеледі.

4. Әдебиеттерді оқу басқа адамдарды түсінугежәрдемдеседі.Осығанорай,ертежастанбастапәдебиетоқудыұсынамын.

5. Шылымшегуге тиым салужетістікпен аяқталғанжоқ.Алкагольгетиымсалудаосындайсәтсіздіккеұшырады.Ал, енді парта астына сағыз жапсыруға тиым салуешқандайжақсылыққаалыпкелмейді.

6. Ауаныңластануыбиылғыжаздаадамайтқысызжоғарыдеңгейде болып отырғандығын есептей келе, тауғасаяхаттаушыларсаныныңайтарлықтайөсетіндігінкүтеберсекболады.

7. Шынтуайтында жақын болашақта қолма- қол ақшақолданатын адам саны өте аз болады. Карточкалармен цифрлық валюталар төлем жасаудың әлдеқайдаыңғайлытәсіліболыпотыр.

В. Аралық қорытындыларды анықтауға арналған жаттығулар

1. Құрметтіқазы!Меніңқорғалушымтезарадабосатылуыкерек.ҰБТтапсырғанкездедәлменіңқорғалушымныңқалтателефонынқолданғанытуралыешбірайғақжоқ.Қалта телефонныңэкранындақалған саусақтаңбасыменіңқорғалушыматиесіліемес.

2. Мен Бауыржанды жұмысқа алмаймын. Ол жабықкеңістіктен қатты қорқатындықтан оныңклаустрофобия болып отырғандығы анық. Ол біздіңкішкентай дүңгіршегімізде отырып, жұмыс жасайалмайды.

57

3. Екі+үш=бес.Яғни,үш+екі=бес.Осығансәйкес,бес–екі=үш.

4. Иванмектепті«Алтынбелгімен»бітіргендіктен,жақсыуниверситетке оқуға түсуі керек. Болашақта Иванжақсыжұмыстабаалады.

5. Алена үнемі тек қана мысыққа тамақ алады. Бұлдегеніміз оның мысығы бар екендігін білдіреді. Жәнедебұлоныңитіжоқекендігіндекөрсетіпотыр.Ендеше,ол «Ауыз үйдегі ит» фильміне емес «Етіктегі мысық»фильмінебаратынболукерек.

6. Сережадажаңавелосипедпайдаболды.Яғни,Сережадаартық ақшасы бар деген сөз. Ендеше ол менен алғанқарызақшасынқайтаруыкерек.

7. Қазақстан футбол құрамасындағы ең мықты ойыншыертеңгі ойынға қатыса алмайды. Негізгі голдарды олкіргізетінеді.Меніңше,бұлойындабізжеңілістабамыз.Олай болса, ертең футбол көруге бармай-ақ қойсақ таболады.

Г. Аргументтердің құрылымын анықтауға арналған жаттығулар. Аргумент құрылымында қорытынды қайда орналасқан?

1. Физиктердің барлығы математиканы жақсы біледі.Ернұр – физик. Ендеше, ол ықтималдық теориясынжақсытүсінуікерек.

2. Баграт күресте Асылбекті жеңе алады. Бұған дейінгібарлықкүрестердеБагратжеңіскежетіпкелген.

3. Лас-Вегасте казинолар өте көп. Казиноларды көргенкезде Диманың басы ауырады. Егер ол Лас-Вегаскебаратын болса, онда ол бас ауруының дәрісін алыпжүруікерек.

58

4. Арынөзтелефонынжоғалтыпалғанғаұқсайды.Әдеттеол өте мұқият, үнемі белгіленген уақытта телефоншалатынеді.

5. Ғалымдаршылымныңзияныжайлыпікірталастыруда.Алайда, шылым шегу зиянды екендігі сөзсіз. Менмұнымарафонда жүгіре алмай қалған өз тәжірибемдетүсіндім.

6. Руми керемет ақын болып еді. Сондықтан да оны әлікүнгедейіноқиды.

7. Жалқау болуға болмайды. Егерде сенбесеңіздер ата-аналарыңыздансұраңыздар.Бұл–факт.

Д. Жорамал мен болжамдармен жұмыс бойынша жаттығулар. Берілген агрументке қажетті болжамды анықтаңыз. Берілген агрументпен келісесіз бе?

1. Баланың жынысын таңдау мүмкіндігі ең соңында, өтемаңызды салдарға алып келеді. Өздеріне жұп табаалмағанеркектерсаныайтарлықтайөсіпкетуімүмкін.

2. Жиырма жыл бұрын басқа елдерге демалуға баратынқазақстандық туристер саны бүгінгі күнгі өте көптуристер санымен салыстырғанда түкке тұрғысызеді. Басқа елдерге жол жүру сол кезде де және қазірде қымбат рахаттылық болып келеді. Осыдан келіп,орташа есеппен қазақстандықтар жиырма жылбұрынға қарағанда молырақ ақша таба бастады депқорытындылауғаболады.

3. АйнұрАлакөлденкелді.Ендеше,олжақсыжүзеді.4. Аянатмультфильмқараудыжақсыкөретіндіктен, оған

Диснейлендтеболғанқаттыұнайды.5. Бұғыларқалыңормандымекендейді.Бурабайдақалың

орманкөп.Ендеше,Бурабайдабұғыларбардепсенімді

59

түрдетұжырымжасауғаболады.6. Сенмені«тасбақа»депатадың.Ендеше,сенменіақырын

қимылдайдыдепсанайтынболуыңкерек!7. Ол неміс тілінде сөйлемейді. Ендеше, мен оны неміс

ұлтынандепойламаймын.

60

3Аргументтерді

бағалау

61

Аргументтерді бағалау… Бізкітаптарменгазеттерденоқығандарымызды, сарапшылар мен үлкендерден есті-гендерімізді, теледидар мен фотолардан көргендеріміздішындық деп қабылдап үйреніп кеткенбіз. Алайда, бұлдұрыс па? Бәлкім, барлық келіп түсетін ақпараттардыөзіңізүшінбағалап,сүзгіденөткізіп,қайсысыныңшындық,қайсысыныңшындыққажақынекендігін,алқайақпардыңнағызөтірікекендігіннемесебұрмалауғатырысатындығынанықтаудыңмәні баршығар? Критикалық ойлау кезіндеаргументтерді бағалау қате талқылауды анықтап, олардыдұрыстауғажәне өзара түсіністікті жақсартуға белгілі бірдәрежеде себін тигізеді. Бұл бөлімде қате талқылаудыңсан алуан түрлері, оларды бағалау тәсілдері мен басқада сұрақтар нақты мысалдар арқылы қарастырылатынболады.

3.1. Аргументтерді не үшін бағалаймыз?

Кейбір қазақ отбасыларында ата-әжелер өзнемерелерінің дастарханға шашылған нанныңқоқымдарын жеулерін өтініп жатады. Мұндағы бастыаргумент бұл әрекеттері немерелерінің бай болуларынажәрдемдеседі.Авторлардыңбірінедәлсолайайтыпкелгенекен. Жәнеде ол кісі үнемі түк қалдырмай жеп отырған.Қаншажепкелседеолнанныңқоқымыадамдықалайбайқылатынынтүсінеалмай-ақкеледі.Мұндағыбастымәселеоның «шалқыған бай» болғысы келгендікте емес, ол текқанасебеп-салдарындағыбайланыстытапқысыкелгенеді.Осысұрақтөңірегіндеүнеміойланыпжүргендіктен,мүмкінболатынүшсебептітабаалды:1. Егерде барлығын түгелдей жейтін болса, келесіде

62

астышағымдапжасауғаболады.Міне,осылайтамаққакететіншығындыазайтуғаболады.

2. Егердеасқазанықалаптұрғандайкөбіректамақтанатынболса, адаммиыартық тамақтанып, осыныңкесіріненболашақтаденсаулығыназиянкелуімүмкін.

3. Егерде тиімді тамақтанып, артық тағам қалдырмаса,ондамұндайәрекетөзіндікбірдағдығаайналуымүмкін.Ал,дағдыларбізгебелгіліболғандайадамныңмінезін,мінез-тағдырынанықтайды.

Бірінші себеп, 1980 жылдары нан бағасы өте төменболғандықтан нанға деген құрмет жеңіл-желпі болыпкөрінді. Екінші себеп, адам ағзасы бойынша қосымшабілімдіталапетті.Себебі,солкездердегіавтордыңасқазанменмиарасындағыбайланысжайлыбарбілетіні:асқазанжұмысжасамағанкездемитекқанатамақтуралыойлайдыдегенмен шектелетін еді. Үшінші себеп, әлдеқайдашындыққа жақын еді. Тамақты қалдырмау дағдысыбасқа да кез-келген ісінде әсер етуі мүмкін. Мысалы:үй жұмыстарын ақырына дейін жасау, кітапты соңынадейін оқу және де жаңа, қызық дүниелерді толыққандытүсінуге тырысу. Мұндай әрекет балалардың өзіндікперфекционизмін, жүйелілікті, бар ресурстарды тиімдіпайдалану сияқты қасиеттерін дамытуына жәрдемдеседі.Бәлкім, автордың қателесуі де мүмкін. Мұндағы құпиядәстүрлік, белгісіз, түсіндіруге келмейтін уақытпентексерілгендүниелердежатқанболуыдамүмкін. Бәлкім,қандай да бір түсініктеме іздеудің де қажеті жоқ шығар.Өйткені, әжеміз айтқан екен, тамақты тауысып жеуімізқажет. Ал, байлық… өзі келеді. Мұндай сенім 1930-шыжалдардағы ұжымшылдық кезеңіндегі қазақ халқының

63

басына түскен «Атақты ашаршылық» жылдарында пайдаболып, кейін келе халықтың мәдениетіне енісіп кетуі деәбденмүмкін.

Авторақырыбайболыпкеткенжоқ.Алайда,оныңата-әжесініңданалығыменаргументтерінедегенризашылығышексіз. Ол аман-есен, дені сау, жұмыс жасауда. Ал, бұлнағыз байлықтың дәл өзі. Сонымен қатар, ол дәлелдерікүмәнді немесе қорытындысы ешбір дәлелге сүйенбегенаргументтерді критикалық ойлау әдетін қалыптастырды.Ал, бұл әдеттер өте пайдалы болып шықты. Елестетіпкөріңізші, Сіздің болашақ «бастығыңыз», әрине, сізденнанның қоқымын тауысып жеуіңізді сұрамайды, Сізгеқомақтықаржыуәдеетеотырып,әркүнсайынқосымша4сағатжұмысжасауыңыздысұрайды.БұлжердеСізөзіңіздіңқосымшажұмысыңызқайтұрғыданСізгеқомақтықаржыалып келетіндігін нақтылау мақсатында қосымша сұраққойғыңызкеледі.Сізқандайдабірқосымшакелісім-шарт,немесе ең болмағанда Өзіңіз қатысқалы отырған оқиғасценарийінің дамуы жайлы білгіңіз келетіндігі анық.Мұндайжағдайлар көп кездесуімүмкін. Ал, енді өзіміздіңіс-әрекеттерімізде логика мен анықтылыққа жетудежәне аргументтерді бағалауға дайынболу үшін талқылаукезіндегіқателіктердіңсаналуантүрлерінқарастырайық. 3.2. «Авторитеттерден» (Беделділерден) болатын аргументтер

Өкінішкеорай,авторитет сөзікейбіркездеқылмыстықәлемдегі қатал ағалар туралы ойға алып келеді. Ал,шындығында авторитет сөзі ағылшын тілінің author-ity, «құзіретті қайнаркөз», «сарапшы», «ықпалды адам»

64

деген мағынаға ие сөзінен шыққан. «Авторитет» - сөзіаргументтердедәлелретіндежиіқолданылады.Мысалы:

Аға:«Сенсүткебаруынкерек.»Әпке:«Неге?»Аға:«Өйткеніанамызсолайайтты.»Келтірілген жағдайда әжемізбен болған оқиға

тәріздес ана беделді болып келеді. Ол кісі ненің дұрысекендігін, ненің бұрыс екендігін біледі. Әпкесі анасыныңайтқандарының барлығын бұлжытпай орындайды.Осығансәйкес,анасы–құзіреттіқайнаркөзжәнеолкісінідәйектердегі бедел ретінде көрсетуге болады. Әрине,мынадайқосымшадәйектердідекелтіругеболатынеді:1)Әпкесібізгеқандайсүттіңқажетекендігінажыратаалады,ал,ағасыажыратаалмайды;2)Әпкесіқолжетімдібағаменсүттіқайданалуғаболатындығын,дүкендердегібағалардыжақсы біледі. Бірақ, анасының беделі бұл сұрақтардыңбарлығын алмастырып, әпкесі ешқандай артық сұраққакелместендеқуана-қуанасүтәкелугекетеді.Басқадайбірмысалдықарастырайық:

Ауыл әкімін сайлау кезінде саяси үгітші: «Қайырден ағаға дауыс беріңіздер. Ол кісіге тіпті біздің кикбоксингтен облыстық жарыс бойынша чемпион – Мистер Дулаттың өзі дауыс беруде!»

Бұл жерде саяси үгітші ауылдағылардың көбісіне өтеқұрметті және беделді кикбоксерды ауылдықтардыңҚайырден ағаға дауыс берулеріне себепкер ретіндеқолданып отыр. Әрине, Дулат – спорт және денешынықтыру саласының сарапшысы. Ол әртүрлі әдістердібіледі және облыстық сайыстарда өз ауылының беделінқорғайды. Оның үстіне, бізде Дулаттың адамдардыңбасқару дағдыларыжайлыжақсы біледі ме, жоқ па деген

65

сияқты оның саяси түйсігі туралы ешбір ақпарат жоқ.Ол үміткерлерді өзара салыстырып көріп, Қайырденаға расымен ең мықтысы және ауылдағы қордаланғанмәселелерді шеше алатындығына сенімді ме? Бұл жайдабіз ештеңе білмейміз. Ал, Дулатқа қомақты ақша төлеп,олҚайырденмен бірге суретке түсуге келісімін беріп, бұлсуреттерауылдыңбарлықжеріндеілінуідеәбденмүмкін.Мұндай жағдайларда біз саяси үгітшінің аргументтерінесақтықпенқарапжәнеауыләкімінеқайүміткердіңлайықекендігінөзіміздіңанықтауымызқажет.Яғни,бізкикбоксербеделінің саясатта емес мүлдем басқа салада екендігінескере отырып, кикбоксердің беделіне толығымен сенімартпағанымыздұрыс. Осыған сәйкес, оның сараптамалыққорытындысыбізүшінбеделдідәйекболаалмайды.

Біз сіздерге беделді адамдарды тыңдамауыңыздынемесеқұрметтемеуіңіздіөтініпотырғанжоқпыз.Дұрысы,біз Сізден өзіңізді қызықтырған сұрақтарда құзыреттілігімолырақ беделділерді тыңдауды сұраймыз. Бәлкім, сізбізден: егерде беделділер саны бірнешеу және олардыңпікірлері әртүрлі болған жағдайда не істеуге болады депсұрауыңыз мүмкін. Мұндай жағдайда біз аргументтердіңбасқажақтарынқарастырудыбастаймыз.

Қайнаркөз

Авторитеттердің айтқандарын жеткізетінқайнаркөздерді міндетті түрде тексеру қажет. Кейбірқателікпен танымал авторлардың романдарындағыкейіпкерлердің айтылған сөздерін келтіріп, бұлсөйлемдерді авторлардың аттарынан беріп жатады. Кейкездерде авторлар мен олардың жазған сөйлемдерінде

66

ешбір байланыс болмай жатады. Мұндай жағдайдаавтордың жақсы аты еліктіру мақсатында қолданылады.Берілгенсуреткекөзтастаңызшы.БізғаламторжайлыбірнәрселерайтыпжатқанВладимирИльичЛениндікөреміз.Алайда, біз Лениннің интернетке қарағанда «интернат»немесе Интернационализм жайлы көбірек хабардарекендігінжақсыбілеміз.Себебі,олкездеинтернетжайлыешкіместігендежоқ.

Контекстен бөліп алынған цитата басқаны, ал,контексте мүлдем басқаны білдіретін кездері де болады.Сондықтандаконтекстіміндеттітүрдетексеруқажет.Сарыбасылымдар көп бөліктерінде дәлелдерін нақтылау үшіндәлелдеу немесе жоққа шығару мүмкін емес, болжамдарменешқандайдасалмақтыпікіріжоқдәйектердікелтіреді.

Авторитет ретінде тек қана адамдардың айтқаныкелтірілмейді. Кейбір кездерде адамдар өз мақсаттарынажету үшін ел беделін немесе дінде ғылымның беделінқолданады.Мысалы,ҰлыОтансоғысыкезіндеГитлерөзгенәсілменұлттарданарийялықартықшылығынкөрсететінғылыми дәлелдерді келтіре отырып миллиондаған неміс

67

жастарын қызу соғысқа қатысуға көндіре алған. Басқабір мысал келтіретін болсақ, ел беделінің «Германиядажасалынған» немесе «Жапонияда жасалынған» дегенмақтанышпен және керемет сапасына деген сенімділіктікөрсететінжазулардықолданудыкөптегенжарнамаларданбайқауға болады. Расымен, Германия Мерседес жәнеБМВ сияқты бренд қалыптастырып үлгерген мықтыавтокөліктерді шығарады. Қалай дегенмен де, бұл елдіңбарлық өнімдері жоғары сапамен ерекшеленеді дегендібілдірмейді. Осы логикаға қарап, егерде тауар Қытайдаөндірілсе («Made in China»), жақсы не жаман дегентұжырымдамажасауғаболмайды.Әрбіртауаршығарылғанеліне немесе тауарды жарнамалаушы танымал тұлғағақарапемес,нақтыбірсапасынасәйкесбағалануытиіс.

Бейтараптық

Пікірталасқақатысушыадамдаршартқасәйкеспікірталасқа қатысты сұрақтар бойынша ақпараттардыңқайнаркөзі болып табылмайды. Кейде мұндай адамдармүлдем шындықты айтпауы мүмкін. Қылмыстықіс кезінде кінасы толық дәлелденген уақытқа дейінайыпталушы кінәсіз деп саналады. Солай болғанкүннің өзінде біз бұл тұжырымға әділ куәгерлердіңайыпталушының кінәсыз екендігін растамайыншасене алмаймыз. Бірақ, тіпті айыпталушы өз кінәсінмойындап, ақиқатты айтып тұрса да көп жағдайда бұлжеткіліксізболады.Адамдарөздеріқалағаннәрсеніңбірбөлігіншынайылық деп қабылдап, соны көруге дайынтұрады. Адамдар өз көзқарастарына сәйкес келетінақпараттарды ғана есте сақтап, әрі қарай таратады.

68

Немесеақпараттыңоларүшінбелгілібірпайдасыболуықажет. Егерде дәлелдер оның көзқарасына қарама-қайшылық тудырып жатса, ұтымдылықты көздейтінадамдар өз халдерін жұмсартып, шындықтың өздерінеқауіпсізболатынтүрінғанажеткізеді.

ЕгердеСіздімектептегіоқубағдарламасыныңтиімділігіқызықтыратын болса, мектеп директорының пікірінесенім артпағаныңыз дұрыс. Егерде Сізге Ботсванадағыденсаулық сақтау саласындағы жағдай бойыншаобъективті ақпарат қажет болса, онда Сізге ең алдыменБотсванаДенсаулықсақтауМинистрлігінехабарласудыңқажеті жоқ. Егерде Сіз гауһар сатып алғыңыз келсе, ондаӨзіңізге арналған сатушыныңмақтауларына аса сенбеугетура келеді. Теориялық тұрғыдан алып қарағанда,сатушының айлық жалақысы немесе жұмысы көбінесесатылымның көлеміне қарай болғандықтан, өз тауарынәділдікпенсататынсатушыныкездестіруөтеқиын.

Ақпарат көзі әділ болуы керек. Тауарға қатыстымұндайақпараттыңқайнаркөзіретіндеәртүрлі тауарларшолуларын жасайтын тәуелсіз сайттар, журналдар болаалады.Адам(немесеұйым)шешілетінмәселегеқатыстықандай да бір әдейі шешім қабылдамайтын болғанжағдайда ғана ақпараттың объективті қайнаркөзі болаалады. Мысалы, егерде ата-ана мектепте өз баласыныңұстазыболатынболса,бұлұстазғаөзбаласынаәділқарауөтеқиынғатүседі.Бұлмұғалімалдын-алабалағажоғарыбаға қоюды немесе керісінше, өз беделіне нұқсан келедідеген ниетпен төмен баға қоюды шешіп қоятындығыжөнінде ықтималдық бар. Қалай болғанда да мұндайжағдайлар мұғалімге де, оқушыға да пайда әкелмесіанық. Осыған қарама-қарсы мысал қарастырар болсақ:Хирургүшінөзбаласынаауыротажасауөтеқиын.Себебі,

69

ота жасау суық қандылық пен нақты ойын жинақтаудыталапетеді.

Тақырыпбойыншажұмбақ:Джон дейтін кісі өзінің баласы Иннокентиймен бірге

машинада келе жатты. Олардың көлігі апатқа ұшырады. Әкесі сол жерде қаза табады. Ал, баласы ауыр халде жақын маңдағы ауруханаға жеткізіледі. Зардап шегушіні көрген кезде хирург бозарып кетті де: «Мен оған ота жасай алмаймын. Бұл менің ұлым ғой!» - деді.

Сіз мұны қалай түсіндіре аласыз?

Күні бұрын ойластырып қойған қарым-қатынасадамдардың статистикалық және басқа да мәліметтердібұрмалап, қалаған нәтижеге қол жеткізу үшін ең жақсыкөрсеткіштергенұқсауларынажолбереді.Мысалы,Хаттыбір елкөршімемлекеттергеқарағандаөзоқушыларыныңжоғары білім дәрежесімен мақтанғысы келеді.Мәліметтергекөзсалсақ:

Мемлекет Бітірушілер саны

Үздіктер үлесі

Үздіктер саны

X 10000000 3% 300000Y 1000000 25% 250000Z 100000 10% 10000

Шындығында Х елінде барлық оқушылардың ішіндемектепті үздік бітірушілер 3% ғана, яғни, Ү (25%) және

70

Z(10%)елдеріненәлдеқайдатөменболыпотыр.Хеліндежыл сайын барлығы 10 000 000 оқушы бітіреді екен. Хелінің Үкіметі үшін пайыздар жайлы үндеместен, үздікоқушылардың абсолюттік санымен мақтанған тиімдірекболыпотыр(Үелінің250000оқушысыменсалыстырғандатолық300000оқушысыбар!).

Сізге қажетті ақпарат көзі болып отырған ұйымнемесе адамның расымен де тәуелсіз екендігіне көзжеткізіңіз. Олардың қаржы көздерін, басқа да басылымғашыққанматериалдарын, сонымен қатар ұсынып отырғанақпараттыберудегімақсатыменсалмақтылығынтексеріпалыңыз. Ең болмағанда Сіз өзіңізді әлеуеттік түсініксізақпараттарды үзіп алып беруден сақтауға тырысуыңызқажет. Сіз критикалық ойлаушы жансыз немесе солайболғыңызкелетіндігінәрдайыместесақтаңыз.Сондықтанда ақпарат көзіне қатысты өзіңіздің жеке негізделгеншешіміңізгесүйенуіңізқажет.

Нақтылау

Бедел ретінде сарапшылардың бірін немесе ұйымныңсөзінкелтіруденбұрын,Сізбасқадабіліктілігіменәділдігібұданкемемесадамдарнемесеұйымдардыңсізкелтіргенқайнаркөзді қолдайтындығына сенімді болып, тексеріпалуыңыз қажет.Ақбөкен қорғау бойыншаальянстың(Saiga Conservation Alliance) ең бір мықты жағын айтакетер болсақ, олар көбінесе тәуелсіз жаңалық берушіұйымдардыңхабарламаларыменнақтыланыпотырады.

Нақтылауды қолдану мәселесі бүгінгі таңда интернеткесіріненқиындапкеледі.Себебі,кез-келгенақпаратнақтынемесенақтыболмасадаадамдарарқылы,соныменқатар

71

бағдарламаларарқылыдаәртүрлітүрдегіпорталдардасәтсағатта«көшірмелері»жасалынады.

Ad hominem (Жеке басына тиісу)

Өкінішке орай, пікірталас кезінде адамдар кейбіркездердежекебасынатиісіпкетіпжатады.Мұндайтәртіптіңнегізгі себебі дұрыс пікірталас жүргізу үшін қажеттіаргументтердің, білім мен дағдыларын жетіспеушілігіболыптабылады.Мысалдардықарастырайық:

Саня:«Дима маған еңбек нарығында экономистердің көп болуына орай, экономист мамандығына оқуға түспеуімді ұсынып отыр.»

Ваня: «Тыңдайтын адамды тапқан екенсің! Сен не, Диманың университет жылдары кезінде аздап арақ ішкендігін білмейтін бе едің?»

Саняөзойынаргументпенкелтіріпотыр.Шындығында,егерде еңбек нарығында экономистер расымен де өтекөбейіп кетсежәне бұл үрдісжалғаса беретін болса, ондаэкономист мамандығын оқу үшін себеп айтарлықтайсалмақты болуы керек. Диманың аргументтерін жоққашығарып, Саня айтқандай экономика саласы бойыншамаманданупайдасынаорайқандайдабірдәлелкелтірудіңорнына Ваня Диманың беделіне күмән келтіре бастайды.Бәлкім, Дима студент кезінде расымен арақ ішкен болуыкерек.АлайдаДиманыңқандайдабіржерденеңбекнарығытуралы мақала оқып өз ой пікірімен Санямен бөлісуінеешкімдекедергікелтіріптұрғанжоқ.

Әсіресе саясат пен бизнесте адамдар үнемі ad homi-

72

nem-ге қарай жүгіретіндігін мойындауымыз қажет. АҚШ-тағыпрезиденттіксайлаукезіндетелеэфирдіңсегізденбірбөлігі әртүрлі ток-шоу мен президенттікке үміткерлердіңжеке өмірлерін талқылаудан босамайды. Барлығыталқыланады: ата-анасы, әдеттері, балалары, киімдері,мектеп жылдары, тіпті, президенттікке үміткерлердің үйжануарлары да талқыланады. Әрине, мұндай көзқарасүміткерлердіңбасқарудағдыларын,білімін,елдіөзгертугедегенұмтылысынжәнебасқадаадамиқасиеттерінқажетемесақпараттардыңжауыптастайтындығынаалыпкеледі.

3.3. Аргументтер, себептер мен салдары жайлы

Біздіңөміріміздеболыпжатқанәртүрліқұбылыстардытүсіндіру үшін себептер іздеу адамдарға тән дүние.Сіз кейбір өзіңіздің сыныптастарыңыздың жақсыүлгерімдерінің құпиясын ашуға тырысқан кезіңіз болғаншығар. Олардың күн тәртібіне мұқият қарап отырып, Сізоларкүнінееңаздегендебірсағаттарынүйтапсырмасынорындауға жіберетіндігін байқай аласыз. Сонымен қатар,Сізқанағаттанарлықтайемесбағаларыбароқушылардыңүй тапсырмасын мүлдем орындамайтындығын дакөресіз. Былайша айтқанда, Сіз үй жұмысын орындауғаарнаған оқушының үлгерімі мен уақыттың арасындағыкорреляцияны (өзара тәуелділікті) көресіз. Зерттеушілерүнемі әртүрлі факторлар арасындағы корреляциянытабуға тырысады. Мысалы, қартаю мен ұзақ жасауфакторы процесін зерттеуші, зерттеуші-геронтологтар,пайдалытаңғыаспенұзақжасауарасындакорреляциянытабуларымүмкін. Тіпті зерттеушілерден басқалар да кейкезде өз тұжырымдарын нақтылау үшін корреляцияға

73

жүгінеді. Базардағы сатушыларды есіңізге алыңызшы.Олардың кейбіреулері егерде таңертең әмиянына аздапақша салып қойса, бұл ақшалар өзге ақшаларды тартып,сатылымбойыншаешмәселеболмайдыдегенгекәдімгідейанық сенім білдіреді. Яғни, олар сату күнінде қолма қолақша көлемі мен сол күнгі сатылым көлемі арасындакорреляцияның бар екендігіне сенеді. Тіпті, егердемұндайкорреляциябарболғанкүнніңөзіндеолөздігіненфакторлар арасында себеп-салдар байланысын анықтауүшін жеткілікті негіздеме бола алмайды. Себеп пенсалдардыдұрысталдауүшінкритикалықойлаушыкелесісұрақтарды қоя отырып, содан кейін ғана себеп-салдаржайлыбелгілібірпікіржасауықажет.

Себептің салдарға қалай алып баратындығын аргумент түсіндіре алады ма?

Адамдар көп жағдайда қателікпен егерде екі факторарасында корреляция бар болса онда бір фактор қалайболғанда да келесісіне әсер етуі қажет деп санайды.Өкінішке орай, мұндай логикаға құрылған аргументтербір фактордың екінші факторге әсер ететін механизмінәрдайым ашып бере алмайды. Егерде бізге екі факторарасындағысебеп-салдарлықөзараіс-әрекетініңмеханизмітүсініксізболса,біздеқателесуқаупібар.

Мысалы,зерттеуші-геронтологтар,көптегенадамдарғасұрақ жүргізіп және олардың таңғы астарының сапасынбақылай отырып, толыққанды таңғы ас ұзақ өмір сүругеалып келеді деп санауға болады деп қорытындылаған.Бірақ,бізолардыңқұрсөзінесенеалмаймыз.Бізді,жақсытаңғы ас ұзақ өмір сүруге нақтықалайша әсер ететіндігіқызықтырады. Ғалымдар мұны шамамен төмендегідейтүсіндіреалатынеді:

74

Толыққанды таңғы ас құрамына әртүрлі дәрумендер мен минералдарды енгізетендікте, мұндай тағамды күнделікті қолдану адамның иммунитетін көтеріп, метаболизмін жақсартады. Мықты иммунитет аурудан қорғап, ал жақсарған метаболизм адам ағзасын бірқалыпты ұстап тұруға мүмкіндік береді. Нәтижесінде, толыққанды таңғы ас ішіп жүрген адамдар орта есеппен алғанда көбірек өмір сүреді...

Екі фактордың корреляциясы олардың арасындағы

себеп-салдардарлық байланысқа кепілдік бермейтіндігінестесақтаңыз.Мысалы,адамжасыұлғайғансайынжақсытамақтануға көп көңіл бөлуі әбден мүмкін. Егерде солайболса, дәл осы пайдалы таңғы ас ұзақ өмір сүруге алыпкеледі деп тұжырымдау қиынға түседі. Сонымен қатар,уақытылы алдын алу мен емделудің негізінде ұзақ өмірсүруді қамтамасыз ететін, үшінші фактордың мысалыақшаның болуы да мүмкін. Себебі, ақшаның арқасындаадамдар органикалық тағамдармен тамақтанып, сапалымедициналыққызметтіпайдаланаалады.

Қорытындыда әлдеқайда ықтимал себеп келтірілген бе?

75

Көптеген оқиғаларда мүмкін болар бірнеше себептерболады.Олардыңбірсебебіненазарсалужеткіліксізболыпсаналады. Әлдеқайда мүмкін болатын себепті көрсетуқажет.Осығанбайланыстымысалдықарастырайық:

«К» ауылының тұрғындары құрбандыққа ақ түйе шалды. Ауыл тұрғындарының ойларынша құрбандық шалу ауданда болып жатқан өзін-өзі өлтіруге кінәлі жындарды қууға себепкер болады деп санайды… Жергілікті тұрғын өзін-өзі өлтірмек болған жеткіншектердің белгісіз елес көргендіктерін айтқан. «Олар маған өздеріне ақ киім киген қарт адамның бейнесі көрінгендіктерін және қарияның оларға өмірдің еш мағынасы жоқ деп мойнына жіп тағып көрсетіп өзінің соңынан еруге шақырғандығын айтты»..

Бәлкім, «К» ауылында болған жағдайларғажындар расымен кінәлі шығар. Расында жындардыаз адам көргендіктен, олар үшін ешкімнің жауап береалмайтындығынан да оларды кінәлау оңайырақ. «К»ауылындағы жеткіншектер мәселесіндегі әлдеқайдаықтималболатынсебепжынболыптабыладыдепсанайсызба? Бұдан басқа қандай да бір нақты себептер болмағанжағдайға ғана адамдар мұндай себептерге жол береді.Егерде ауылда пайдалы әлеуметтік-экономикалық ортаболмаған болса және үлкендердің жас жеткіншектерменжақсы байланысы болмаса, онда жастарды мазалапжүргенәлеуметтік,экономикалықнемесепсихологиялықмәселердішешужолдарынқарастыруқажетеді.Бізғылымбарлық сұрақтардың жауабын табады деп тұжырымдамажасап отырған жоқпыз. Әйтседе, ғылыми әдіс мәселенікөрсетіп, ал, мәселені анықтау оны шешудің жартысыболыптабылатынынескергенжөн.

76

3.4. Жалпылаулары бар аргументтер

Аргументтерді бағалау кезінде кез-келген адамдыадасушылыққаапараалатынжалпылауқорытындығаназараудару қажет. Индуктивті ой бекітілімдерге негізделгенжалпылауқорытындылардыавтороқырмандардыболатынқателіктержайлыескертетіншартпенқабылдауғаболады.Дедуктивті ой бекітілімдерге негізделген жалпылауқорытындыларға сенуге болады. Осыған байланысты ойбекітілімдердің екі түрінің арасындағы айырмашылықтықарастырамыз.

Индукция және дедукция

Кейбір бақылауларды барлық жағдайларғасәйкестендіріпортақтастырунысандықлогикакөзқарасыбойынша дәлелді болып табылмайды. Себебі, мұндайиндуктивтіойбекітілімдерқатеқорытындығаалыпкелуімүмкін. Сонымен қатар, индуктивті ой бекітілімдер жаңабілім алудың негізгі тәсілі болып келеді. Қорытындымүмкінболатынсипаттакеліп,қосымшадәлелдеркелтірудіталапететіндіктениндукцияныңдәлелдеукүшішектелген.Индукциянықолданукезіндегіқатенәтижелергеарналғанмысалдар:

(1) Түрікменстан, Өзбекстан, Қазақстанда түркі тілінде сөйлейді.

(2)Түрікменстан, Өзбекстан және Қазақстан – Орталық Азия елдері.

(3) Сондықтан да, барлық Орталық Азия елдерінде түркі тілінде сөйлейді.

77

Бұл сұрақ бойынша тереңнен зерттеу барысындаОрталық Азия еліне жататын Тәжікстанда адамдар түркітілдерінежатпайтындаритілінде сөйлейді.Мінеосылай,индуктивті ортақтастыру қателерге алып келуі мүмкін.Абайболыңыз!

Ал,дедуктивтіойбекітілімкезіндежекежағдайлогикаережесі бойынша жалпыламадан логикалық жолменшығарылады.Дедуктивтікойбекітілімібараргументтердеталқылау тізбегі логикалық қолдану қатынасыменбайланысты. Дедукцияның сәлемдемесі болып жалпытұжырымдардыңсипаттарыбараксиомалар,доктриналар,қасаңдықнемесежайғанагипотезаларболыптабылса,алсоңы – сәлемдеменің салдары теорема болып саналады.Егердедедукциясәлемдемесішындыққажанасатынболсаонда оның салдары да ақиқи болып келеді. Дедукция—көбінесе Шерлок Холмс туралы роман мен фильмдерініңарқасында оқушылар арасында танымал болғандәлелдеудің негізгі құралы болып есептеледі. Ол үнеміиндуктивтіжәнеабдуктивтіәдістергежүгінеді.Қарапайымдедуктивті ой бекітілімге арналған мысалдардықарастырайық:

(1) Қазақстандықтардың барлығы қымбат көліктермен жүруді ұнатады.

(2) Самуил — қазақстандық.(3) Сондықтан, Самуил де қымбат көліктермен жүруді

ұнатады Дұрысдәлелдерболғанкездедедуктивтіойбекітілімге

негізделгенқорытындысенімдіболыптабылады.

3.5. Басқа да «қауіпті» аргументтер

78

Аd ignorantiam

Аргументтің бұл түрі қайтадан дәлелденбеген дегентүсініккенегізделгенбелгілібірұстанымғаитермелейді.Яғни, егерде мұндай аргументтерді қолданатынболсақ, «террорист екендігі дәлелденбейтіндіктен»адамды терроризм бойынша айыптауға да болады.Кінәсіздік презумпциясы – қылмыстық сот істеріндеадамдарды мұндай айыптаулардан қорғау үшін негізгіұстанымдардың бірі болып табылады. Кінәсіздікпрезумпциясының негізгі ұстанымдары мынадай:«Айыпталушықайтаданкінәсідәлелденбейіншекінәсіз».Осыған байланысты халық арасында «Ұстап алмасаң,ұрыемес»дегентіркесбар.

Аd misericordiam

Аргументтің бұл түрі аяушылыққа басымдылықтанытады. Университет және мектеп қабырғаларындамынадайаргументтердіжиіестугеболады:

«Апай, маған бес қоя салыңызшы! Мен үйде кішкентай ініме қараймын да, үй тапсырмасына толыққанды көңіл бөле алмаймын.»

«Ирина Николайқызы, менің басым ауырған еді. Ыстығым 40 градусқа жетті. Сол себепті де, емтиханға дайындала алмадым. Сіз маған оны қайта тапсыруға рұқсат беруіңіз қажет!»

Шынтуайтында, кемеңгер тәжірибелері бар, қаталұстаздармұндайаргументтердісирекқабылдайды.

79

Аd populum

Аргументтердіңбұлтүріадамдардыңбелгілібірұлтқа,нәсілге, дінге, тайпаға, топқа, «тобырға», аулағажәне т.б.жататындығына басымдылық танытады. Қазақстандағыжағдайларға сәйкес бұл аргументтер өте тиімді болыпотыр.Солардыңкейбіреулерінқарастырыпкөрейік:

«Сыйлық үшін сыныптағылардың барлығы ақша қосты, ал сен қоспадың! Сен ақшаны ертеңге дейін беруің керек.»

«Біздің еліміздегі дені дұрыс жандардың барлығы дерлік 30 жасқа дейін жанұя құрады. Сенің жасың 26-ға жетіп қалды. Сондықтан да өзіңе қалыңдық ізде.»

«Мұсылмандарға алкогольдік ішімдіктер қолдануға тиым салынған. Сондықтан сен ішкеніңді доғаруың қажет!»

Осымысалдардыңкейбіреулерінназарғаалуғаболады.

Контрапозиция иллюзиясы

Егерде бейнебір А сәлемдемесі бейнебір Б салдарыналып келетін болса, онда бұл салдарды (яғни «Б емес»)жоққа шығару А сәлемдемесін де (яғни «А емес»)жоққа шығарады. Классикалық логиканың бұл заңыконтрапозиция заңы деп аталады. Көбінесе адамдар қатеой бекітілімге алып келетін контрапозиция иллюзиясынжасайды.Мысалдарқарастыратынболсақ:

«Егерде мен Астанада болсам, яғни мен Қазақстандамын. Осыған сәйкес, егерде мен Астанада болмасам, онда мен Қазақстанда да жоқпын.»

Мен Ақтөбеде болуым мүмкін, бірақ мен сонда даҚазақстанда боламын ғой. Мұндай жағдайға арналған

80

дұрысконтрапозицияғамысалкелтірейік:«Егерде мен Астанада болсам, яғни мен Қазақстандамын.

Осыған сәйкес, егерде мен Қазақстанда болмасам, онда мен Астанада да жоқпын».

Контрапозиция бейнесіне арналған әлдеқайдакүрделірек мысалдарды табу қиынырақ болуы мүмкін.Әрдайым мұқият болып, контрапозиция иллюзиясынтабу үшін критикалық ойлаушы адамның пікіріне сәйкесұстанымдаболуқажеттігінұмытпаңыз!

Ол үшін сізге осы бөлімге арналған төмендегіпрактикалықжаттығуларкөмектеседі.

81

РЕЗЮМЕ...

• Критикалықойлаукезіндеаргументтердібағалауқатеталқылауды анықтап, оларды дұрыстауға және өзаратүсіністікті жақсартуға белгілі бір дәрежеде себінтигізеді.

• Бедел сөзі ағылшын тілінің authority, «құзіреттіқайнаркөз», «сарапшы», «ықпалды адам» дегенмағынаға ие сөзінен шыққан. «Авторитет» - сөзіаргументтерде дәлел ретіндежиі қолданылады. Беделретінде тек қана адамдардың айтқаны келтірілмейді.Кейбіркездердеадамдарөзмақсаттарынажетуүшінелбеделіннемеседіндеғылымныңбеделінқолданады.

• Беделділердіңайтқандарынжеткізетінқайнаркөздердіміндеттітүрдетексеруқажет.

• Ақпараткөзібейтарапболуыкерек.Адам(немесеұйым)шешілетінмәселегеқатыстықандайдабірәдейішешімқабылдамайтын болған жағдайда ғана ақпараттыңобъективтіқайнаркөзіболаалады.

• Бедел ретінде сарапшылардың бірін немесе ұйымныңсөзін келтіруден бұрын, Сіз басқа да біліктілігі менәділдігі бұдан кем емес адамдар немесе ұйымдардыңсіз келтірген қайнаркөзді қолдайтындығына сенімдіболып,тексеріпалуыңызқажет.

• Корреляция өздігінен факторлар арасында себеп-салдар байланысын анықтау үшін жеткіліктінегіздеме бола алмайды. Себеп пен салдардыдұрыс талдау үшін критикалық ойлаушы келесісұрақтарды қоя отырып, содан кейін ғана себеп-салдар жайлы белгілі бір пікір жасауы қажет.

82

1. Қандай жолмен себеп салдарға алып баратындығын дәйек түсіндіріп отыр ма?

2. Қорытындыда әлдеқайда ықтимал себеп келтірілген бе?• Ортақтастыру,индуктивтіойбекітілімдергенегізделген

қорытындыларды автор оқырмандарды болатынқателіктер жайлы ескертетін шартпен қабылдауғаболады. Дедуктивті ой бекітілімдерге негізделгенқорытындыларғасенугеболады.

• Дәйектердің«қауіпті»түрі:

Аd ignorantiam – дәйектің бұл түрі қайтадандәлелденбеген деген түсінікке негізделген белгілі бірұстанымғаитермелейді.

Аd misericordiam – дәйектің бұл түрі аяушылыққабасымдылықтанытады.

Аd populum –дәйектердіңбұлтүріадамдардыңбелгілібірұлтқа,нәсілге,дінге,тайпаға,топқа,«тобырға»,аулағажәнет.б.жататындығынабасымдылықтанытады.

Контрапозиция бейнесі–егердебейнебірАсәлемдемесібейнебірБсалдарыналыпкелетінболса,ондабұлсалдарды(яғни«Бемес»)жоққашығаруА сәлемдемесінде(яғни«А емес»)жоққашығарады.

83

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

А. Үшінші тараудың бірінші бөлімі бойынша жаттығулар. Ұстаздарыңызбен, достарыңызбен келесі әдет-ғұрып, дәстүр және әдетте кездесіп қалуы мүмкін болатын себептерді талқылаңыз:

1. «Жеті ата»: Бұл ұстаным неліктен үлкен маңызғаие болды? Бұл дәстүрден қандай практикалықартықшылықты көріп тұрсыз? Қандай кемшіліктерібар?Көмек:«Адат»—дәстүріжетіатағадейінгібірруөкілдерінің немесе бір аймақта араларын өзен бөліпжатпасаолардыңөзаранекегетұруынатиымсалу.

2. Рулық зираттар салу: Неліктен рулық зираттар салуқажеттілігі туды? Бұл дәстүрден қандай прктикалықартықшылықты көріп тұрсыз? Қандай кемшіліктерібар?

3. Қонақжайлылық: Неліктен қазақтар үшінқонақжайлылықтың орны бөлек? Бұл дәстүрдендала өмірі жағдайындағы қандай практикалықартықшылықтыкөріптұрсыз?Бүгінгізамандақандайкемшіліктерібар?

4. «Кешке қарай тырнақ алуға болмайды!»:Неге?Біздіңжағдайымыздабұләлікүшіндеме?

5. «Есіктің жақтауына сүйенуге болмайды!»: Неге?Біздіңжағдайымыздабұләлікүшіндеме?

Б. «Авторитеттерден» болатын аргументтер бойынша жаттығулар. Келесі аргументтердегі себептер мен қорытындыларды анықтаңыз. Аргументтердің негіздеме-

84

лерін бағалаңыз. Әлсіз аргументтерді қалай нығайтуға болады? 1. Біз Сұлтанды жұмысқа алуымыз қажет. Оның ағасы:

«Сұлтан – сенімді адам және өзіне берілген жұмыстыүнеміорындайды»-депотыр.

2. Айша Х сусабынын сатып алғысы келеді. Себебі,теледидардантанымалчемпионныңдәлосысусабындыұсыныпжатқанынкөрсеткен.

3. Ернұрайтқандайетіпжасайықшы.Қалайдегенменде,сіздердің барлықтарыңыз оныңАҚШ-та оқығандығынбілесіздерғой.

4. Википедияда Абайдың туған күні 26-шы қаңтар депжазады. Бірақ, біздің ұстазымыз оның басқа күндетуғандығын айтып отыр. Сонда, біздің ұстазымызАбайдыңқайкүнітуғандығынбілмегендігіме?

5. Дәрігерлершылымшегугетүбегейліқарсы.Ал,хирургболып жұмыс жасайтын менің ағам шылым шегеді!Сонда,дәрігерлербіздіалдайтынболыпотырғой.

В. Себептер мен салдар жайлы аргументтер бойынша жаттығулар. Келесі аргументтердегі тұжырымдар мен қорытындыларды анықтаңыз. Аргументтің негіздемесін бағалаңыз. Әлсіз аргументтерді қалай нығайтуға болады?

1. Сырткиімменұйықтайтынадамдардың80%таңертеңбастарыауырғандықтарынайтыпшағымданады.Яғни,сырткиімменұйықтаубасауруынаәкеліпсоғады.

2. Мен«Шахтердың»ойынынабаруымқажет.Менбармайқалған жалғыз ойында олар жеңіліс тапқан болатын!

85

3. Ол бала кезінде арбадан құлап кеткендіктен, қазірдесабағыннашароқиды.

4. Бешпармақжеуден адамдар толысады.Мен оныжақсыбілемін. Себебі, Бәке үнемі бешпармақ жейді және олрасыменсеміз.

5. Жақындағы зерттеулер арақ ішетін адамдар сыраданбастағандығынкөрсетіпотыр.Яғни,қазіргікездесыраішетінАсылбеккүнөтекелеарақішедідегенсөз.

Г. Жалпыландырылған аргументтер бойынша жаттығу-лар. Ой бекітілім түрін анықтаңыз: индуктивті немесе дедуктивті?

1. Американдықтардың барлығы ағылшын тілін жақсыбіледі.Рогстад–американдық.Олағылшынтілінжақсыбілуіқажет.

2. Самалдың барлық әпкелері спортпен айналысатынболғандықтан,жақынарадаолдаспортпеншұғылданабастайтыншығар.

3. Асыл жұмысына тек қана №53 деген автобуспенбарады.Асылбұлавтобуспенбасқаешжергебармайды.Бүгін автобуста оныБаян көріп қалды.Осыған сәйкес,Асылжұмысынабаражатқанеді.

4. Ерсая менӘрлен Достоевскийдің, Толстойдың жәнеБуниннің барлық романдарын оқып шыққандықтан,олар Тургеневтің де романдарын оқитын болуларыкерек.

5. Күзет кезінде Игорь ұйықтайды немесе тамақ жейді.Қазіркүзеттеотыр.БірақИгорьұйықтағанжоқ.Осығансәйкесолтамақжепжатыр.

86

Д. Басқа да «қауіпті» аргументтер бойынша жаттығулар. Келесі аргументтердегі себептер мен қорытындыларды анықтаңыз. Аргументтің негіздемесін бағалаңыз.

1. Саудаорталығындаболғанұрлықкүніәбденшаршағанкүзетші – Асхат үйінде жалғыз қалды. Сондықтан даоның расымен үйінде болғандығын ешкім растайалмай отыр. Сонымен қатар, ол жұмыс жасайтынсауда орталығынан Асхаттың қол таңбаларын тапқан.ОсыныңнәтижесіндесаудаорталығыныңменеджментіАсхаттыайыптапотыр.

2. Сіз маған дене шынықтыру пәні бойынша бестікқоюыңыз керек! Менің бұдан басқа сабақтарымныңбарлығы «үздік» болып келеді. Тек сіздің сабағыңызғана кедергі болып тұр. Менің жағдайымды түсінугетырысыңызшы!

3. Сен – нағыз патриотсың. Бүкіл ел өзіңе қарап отыр.Осыған байланысты, сен жұмысқа таңертең ертеменкеліп,алкешкісінөтекешқайтуыңқажет.

4. Егерде сен Денди ойнасаң, онда сен 20-шы ғасырдатуылғансың. Осыған сәйкес, егерде сен Дендиойнамасаң,ондасен21-шіғасырдадүниегекелгенсің.

5. Егерде Аргентина 2014 жылғы Әлем ЧемпионатындажеңіскежетпесеменіңағамешқашандаБуэнос-Айрескебараалмайды.Осығансәйкес,егердеменіңағамБуэнос-Айрескебарыпжатса,бұлАргентина2014жылғыӘлемЧемпионатындажеңіскежеттідегендібілдіреді.

87

«Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы болуы керек».

А.Байтұрсынұлы

88

Емтихандар және

критикалық ойлау

4

89

Емтихандар және критикалық ойлау… Критикалықойлау емтихандарда күн өткен сайын жиі кездесетінболды. Қазақстандағы критикалық ойлау арқылыемтихандар қабылдау бойынша тұңғыш университетНазарбаев университеті болып отыр. Ұлыбританиядағыбеделді университеттердің экономика, психология жәнефилософия факультетіне түсушілер Thinking Skills Assess-ment (TSA) тапсырып жатқан кезде, заң факультеттерінетүсушіүміткерлерОксфордУниверситетініңбастамасыменLNAT (National Admissions Test for Law) тапсыра бастағанеді. Ал, АҚШ-та үміткерлер оқушылардың математикажәне критикалық ойлау дағдыларын тексеретін SAT Rea-soning Test және ACT тапсырады. Әлем бойынша беделдімагистратура немесе докторантураға (PhD) оқуға түсушіүміткерлер негізгі бөлігі тағы да сол критикалық ойлаубойыншасұрақтарболатынGRE,GMAT(бизнес-әкімшілік),LSAT (заңгерлік), немесеMCAT (медицина) бойынша тесттапсырады. Ірі компаниялар (Google, Microsoft, GoldmanSachs) және мемлекеттік органдар жұмысқа алу кезіндегіәңгімелесуде критикалық ойлау бойынша сұрақтардыкүнен-күнге жиі қойып келе жатыр. Осы тарауда біз осысұрақтардың кейбір түрлерін қарастырып, олардыңшешімдерін көрсетуге тырысамыз.Ыңғайлылыққа қарай,сұрақтардыңбарлығықазақтіліндеқойылады.

Емтихандар және критикалық ойлау

Критикалық ойлау бойынша сұрақтардың танымалекі үлгісі бар – тестілік және жазбаша. Көбінесе берілгенүлгілердіңүйлестірілгентүрікездеседі.Негізгілимиттеушіфактор болып уақыт қызмет етеді. Себебі, университет

90

және корпорация жұмысқа тез ойланатын және өнімдіжұмыс жасайтын адамдарды қабылдауды артығырақкөреді.

4.1. Қазақстандағы критикалық ойлау бойынша емтихандар

Орталық Азиядағы дәстүрлі медреседегі негізгі сабақ«мантык» (логика), грамматика, риторика, арифметикажәнегеометрияболыпсаналған.ЛогикасабағындабалаларАристотель,Әл-ФарабижәнеАвиценалардың (ИбнСина)жұмыстарымен таныса алған. Кеңес уақытында логикабойынша сабақтар екінші қатарға ысырылып, мектептегінегізгі сабақ болып математика және жаратылыстануғылымдарыесептелді.Бәлкім,авторитарлықкеңесрежиміөз азаматтары үшін логиканың дамуы мен критикалықойлаудымаңызды деп санамаған болу керек. Әйткенменде қазақ мәдениетінде кеңінен тараған жұмбақтардышешужәнемақал-мәтелдердітүсіндіружастарарасындағыкритикалық ойлау мен логиканы дамытудағы белгілібір плацдарм ретінде қызмет етіп келген еді. Қазіргіжаңа Қазақстанда критикалық ойлау бойынша сұрақтарүздік мектеп пен университтерге түсу кезіндегі емтиханталаптарына енуіне сәйкес үлкен өзектілікке ие болыпкеле жатыр. Шектелген студенттер санына қарамастан,үміткерлерсанымыңдағанболуығажапемесжәнемұндайтәсіл соңында тұрғындардың айтарлықтай бөлігініңкритикалықойлаунегіздеріментанысуларынаалыпкелуімүмкін.

Назарбаев Университетінің Гуманитарлық жәнеӘлеуметтік мектептеріне түсуге арналған критикалық

91

ойлау бойынша емтихан үлгісі университеттің сайтындаорналасқан. Емтиханның ұзақтығы: 60 минут. Бір сағатішінде үміткерлер ағылшын тілінде екі мәтінді талдап(жалпы алғанда 30 ұпай болатын), мәтін бойыншасұрақтарға жазбаша түрде жауап берулері қажет.Мәтіндердің танымал тақырыптары: ғылым, саясаттанужәне экономика. Қысқартылған түрдегі осыған ұқсасмәтіндерді қарастырып, осы кітаптағы өзіміз өткентақырыптарға сүйене отырып сұрақтарға жауап беріпкөрейік:

Мәтін 11. Х елдерінің үкіметі күйзеліспен байланысты

аурулардың санын азайтуға қатысты өз шешімдерін жария етті.

2. Жақында Х еліндегі 10 000 «ақ жағалыларға» жүргізілген зерттеулер өз жұмысына деген бақылау әлдеқайда жоғары деңгейдегі ер адамдарда күйзеліс арқылы болатын жүрек аурулары жиілігі төмен болатындығын көрсеткен.

3. Сондықтан да ең күйзеліске көп ұшырайтын жұмыс орны ретінде жұмыскерлерге өз қызметтерін ұйымдастыруда аз бақылау жасауға мүмкіндік беретін орындар болып табылады.

4. Осыған сәйкес, егерде үкімет күйзелістен болатын аурулардың азаюына расымен қызығушылық танытса, онда өз қызметкерлеріне жұмыстарына көп бақылау жасауға мүмкіндік беретін жұмыс берушілерді қолдаулары қажет.

Бұлмәтін өтеқарапайымтәрізді. Бүкіл аргументтөртсөйлемнен тұрады. Бірінші сөйлем үкіметтің мақсатын

92

баяндайды.Екіншісөйлемжұмысқабақылаужасаудәрежесімен пайда болуы мүмкін жүрек аурулары арасындағымүмкін болатын корреляцияжайлы айғақтайтын зерттеунәтижелерінхабарлайды. Үшіншісөйлемекіншісөйлемгенегізделген аралық қорытындыны қамтиды. Төртіншісөйлем негізгі қорытындының қызметін атқарады. Бұлқұрылымдардыбілеотырып,бізкелесісұрақтарғажылдамжауапбереаламыз:

1) Көрсетілген контекст бойынша ȺкүйзелісȻ сөзінің анықтамасын жазыңыз.

Сөз бен түсінікті әртүрлі анықтауға болады. Кейкездерде синонимдер келтіру немесе мысалдар келтіружеткіліктіболыпжатады.Бірақ,емтиханкезіндеOxford En-glish Dictionary сияқтытүсіндірмесөздіктердебелгіленгеннұсқа бойынша анықтамаларды көрсетіп, толыққандыжауапберуұсынылады.Олүшінбізкүйзелістүсінігінқандайқұбылысқа немесе затқа жатқызатындығымызды түсініпалуымыз қажет. Мәтінде күйзеліспен байланысты ауруларжайлыайтатындығынескереотырып, бізкүйзелістіауруфакторы ретінде (мысалы, суық, жаңбыр, ыстық жәнет.б.) қарастыра аламыз. Бірақ, факторлар қанша болсадаболаберуімүмкін.Солүшінбізфактор анықтамасынасай келетін сөздер шеңберін тарылтуымыз қажет. Біз,күйзелістіңжүрекауруларынаалыпкелуімүмкінекендігінбілеміз. Бірақ, біз бұған әлі де толық сенімді емеспіз.Берілгенконтекстекүйзелісжұмыспентығызбайланыстаберілгендігін көріп отырмыз. Себебі, мәтіндегі күйзелісбойыншазерттеудебастынысанадажұмыскерлерболған.Осығанбайланыстыбізбылайшажазааламыз:

93

Күйзеліс – көбінесе жұмыспен байланыстыратын жүрек әлсіздігі сияқты белгілі бір ауруларға алып келуі мүмкін фактор.

2) «Ақ жаға» деген нені білдіреді?

Сұрақтың мұндай түрі оқушының білімін тексеругебағытталуы мүмкін. Егер соншалықты қатты әлеуметтікғылыммен қызықтайтын адам экономика жәнеәлеуметтанудағы мұндай кең тараған сөзді білмесетүсініксіз болар еді. Университет үміткерлер тарапынанThe Economist, The New York Times, The Financial Times және т.б. сияқты мерзімді басылымдарға деген белгілібір қызығушылықтарын күтеді. Мектепте үйрететінэкономика, құқықтану, және қоғамтану саласы бойыншафундаменталды білім негізінен жеткілікті болу қажет.Соның өзінде жоғарыда атап көрсеткен, сарапшыларөздерінің пікірлерімен бөлісетін мерзімді басылымдардыоқуды ұсынады. Белгілі бір мақала бойынша жазылғаной-пікірменредакцияғажазылған хатмәтінді сараптауғажәне дұрыс сынаудың пайдалы көзі бола алады. Мұндайжағдайдасұхбатберушіжақсымысалдаркелтіруіүшінсөзтіркесінің мағынасын ашу ықшамды әрі қалаулы болуықажет.

3) 10 000 жұмыскерге жүргізілген зерттеу нені көрсетті?

Бұл сұрақ өте қарапайым. Бірақ, тіпті осы жердіңөзіндетікелейнемесеанықжауапретіндеекіншісөйлемдіалмастыру болып табылатындығына қарамастан кейбіроқушылар аргумент (4) қорытындысын қате жазулары

94

мүмкін. Мұндай сұрақтар оқушылардың мұқияттылығыменқойылғансұрақтарғанақтыжәнеанықжауапбереалумүмкіндіктерінтексереді.

4) Осыған негіздей отырып автор қандай қорытындыға келді?

Мұндағы негізгі сөз «осыған» болып табылады.Яғни, өткен сұрақтардың нәтижесіне орай алынған.Көп адамдар бұған назар аудармайды да тағы дааргументтің қорытындысын келтіруге асығады. Емтиханқабылдаушыларды бұл жерде оқушының аралыққорытындылардыанықтайалуқабілетіқызықтырады.

5) Автордың қорытындысы дұрыс деп санайсыз ба? Өз жауабыңызды дәлелдеңіз.

Бұл сұрақ басқа сұрақтарға қарағанда көп ұпайға ие.Егердеұпайдыкөпберетінболсаондаосыұпайлардыалуүшінжұмысжасауқажет. Былайқарасаң, авторменкелісуқажет сияқты. Себебі, зерттеуді жүргізді, үкімет шешімдіқабылдап қойды. Бірақ, мәселе бұл жерде емес қой.Критикалықойлаушысөзбе-сөзсенбеуүшіндекритикалықойланатын адам болып саналады. Біз жұмысты бақылаудәрежесі мен мүмкін болатын жүрек аурулары арасындакорреляцияның бар екендігін білеміз. Бірақ, дәл осы екіфакторөзарабайланыстыекендігі,олардыңарасындағытікелейсебеп-салдарлыөзарабайланысекендігінекепілдікбермейді.Бәлкім,жұмыстыбасқарудәрежесінедеадамныңденсаулығынадаәсеретететінүшіншібірфактордыңболуымүмкін.Жүрекауруларыбарадамдардыңөздеріжұмысты

95

басқаруғанаемес,соныменқатароғандегенжауапкершілігібар басқарушылық жұмысты қабылдағылары келмеулеріде әбденмүмкін. Сондай-ақ, берілген аргументтен біз «өзжұмысына деген бақылау әлдеқайда жоғары деңгейдегіер адамдарда күйзеліс арқылы болатын жүрек ауруларыжиілігітөмен»дегендәлелгесүйенеотырып,«еңкүйзеліскекөп ұшырайтын жұмыс орны ретінде жұмыскерлерге өзқызметтерінұйымдастырудаазбақылаужасауғамүмкіндікберетін орындар болып табылады» деп тұжырымдамажасалынған қате талқылауды көріп отырмыз. Бұл жерде,«жүрекауруларыбарадамдарүшінеңқауіптіжұмысорныболып жұмысты ұйымдастыруға бақылауды аз беретінкомпаниялар болып табылады» деген сөйлем әлдеқайдақисындырақболареді.Өйткені, «күйзеліс»факторлардыңбірі ғана болып саналады. Жүрек аурулары басқа дафакторлардыңәсеріненпайдаболуыдамүмкін.

6) Еліміздегі күйзелістік ауруларды тағы қалай азайтуға болады?

Көп адамдар бұл сұрақты жаңашыл ойлауға жаттығуретінде қабылдайды. Бәлкім бұл солай да шығар. Соныңөзінде сұрақтан алыс кетпей- ақ, мәтін бойынша ойыңдыжинақтауға болады.Алғашқы табиғи сұрақ: «Еліміздегікүйзеліске байланысты ауруларды азайту үшін бұғандейін не жасалынды?». Жұмысшылар арасында зерттеужүргізілді. Бірақ, мақсат ауруды тек қана жұмысшыларарасындаемес,бүкілелбойыншаазайтуболыптабылады.Бәлкім, жұмысшылар үшін жұмыс кезіндегі күйзелісжұмыстағы көңіл күйге байланысты емес, жанұядағымәселеге байланысты пайда болатын шығар. Бәлкім,

96

тағы да отбасы, мектеп оқушылары, студенттер мензейнеткерлержәнет.б.арасындасауалнамажүргізуқажетшығар. Яғни, «жұмысшыларға психологты таныстыру»немесе«жалақыныкөтеру»сияқтыкүнделіктіқарапайымкеңестермен жауап бермей, керісінше мақсатқа жетуәдісініңөзінталқылауұсынылады.

7) Көптеген менеджерлер өз жұмыстарын күйзеліске толы деп санайды. Ал, олардың жүрек ауруларына сирек ұшырайтындығын қалай түсіндіресіз?

Мына жерде көмек бар. «Күйзеліс» өз өзінен жүрекауруларының дамуына жеткілікті жағдай емес екендігіанықтала түседі. Себебі, менеджерлер (өз жұмыстарынадегенбақылауларәлдеқайдамолбасқарушылар)деүнемі«күйзелісте» жүреді. Бірақ, ауырмайды. Ендеше, жауапқарапайым:

Күйзелістің бар болуы жүрек ауруының дамуына жеткілікті жағдай болып табылмайды. Бәлкім, менеджерлер мен жұмысшылар арасындағы жүрек ауруына бейімділіктің айрымашылығына жауап беретін күйзелістен басқа да фактор болуы мүмкін. Сонымен қатар, жұмысшылардағы жүрек ауруы генетикалық бейімділік, шылым шегу, нашар тамақтану, ауыр жұмыс және т.б. сияқты өзге факторлардың әсерінен болуы мүмкін.

Тағы да, біз бұл дұрыс жауап деп бекітіп отырғанжоқпыз.Дұрысы,мұндайтапсырмалардышешудегідұрыстәсілдердің бірі ғана. Құрылымы жағынан НазарбаевУниверситетінетүсеркездегікритикалықойлаубойыншамәтінгеұқсастағыбіржеңілмәтіндіқарастырайық.

97

Мәтін 2: Мұнай компаниясының кадр бөлімінің есептемесі1. Басқарма төрағасының орынбасары қызметіне

дағдарыс кезінде суыққандылық танытатын және әртүрлі мәселелерді жылдам сезіне алатын адам қажет.

2. Бұл үміткер ұшақпен ұшу кезінде қорқынышы бар екендігін және ұшақ қонар кезде қатты абыржитындығын, осыған байланысты, егерде мүмкін болса шетелге жол жүруден аулақ жүретіндігін айтып отыр.

3. Осыған сәйкес, ол адамның өте күйгелек екендігі, дағдарыс кезінде абыржып қалатындығы және қиын кезеңдерде бірқалыпты басқара алмайтындығы түсінікті болды.

4. Бұл үміткер біздің мұнай компаниямыздың басқарма төрағасының орынбасары қызметіне сай келмейді деп есептейміз.

Негізгі сұрақтарды қарастырмай, күрделі сұрақтарғаойымызды шоғырландырып көрейікші. «Сіз мәтінніңқорытындысымен келісесіз бе? Егерде жоқ десеңіз,неліктен?» -деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауапбермес бұрын аргументтерді талдаудан бастаймыз.Бірінші сөйлем мәтіннің мақсатын көрсетеді: суыққандыбасқарма төрағасының орынбасары қажет. Екінші сөйлембұл қызметке үміткердің бірінің мәселесін бейнелейді.Үшіншісөйлемаралыққорытындыны:«ол күйгелек адам» екендігін келтіреді. Ал, төртінші сөйлемде осы аралыққорытындының негізінде негізгі қорытынды: «бұл үміткер басқарма төрағасының орынбасары қызметіне сай келмейді»депкелтірілген.

Ал, енді өзіміздің қорқыныштарымыз жайлы ойлап

98

көрейік. Бізде қорқыныш бар ма? Мысалы, осы кітаптыңавторларының бірі жайыннан қорқатындығын айтты.Алайда, жайын адам өміріне шынайы қауіп-қатералып келетіндіктен жайыннан қорқу қалыпты жәнерационалды құбылыс деп санауға болады. Бірақ, басқаавторқаздарданқорқадыекен.Ал,қаздардәлқазіргікездеотыздан асып бара жатқан авторға ешбір айтарлықтайзиян келтіре алмайтыны анық. Өзінің қаздарға дегенқорқынышына қарамастан, автор күйгелек адам емес.Әрине, Сіз бұл жағдай автор жайлы болғандықтаноның ешбір құмарлығы жоқ деп айтуыңызға болады.Бірақ, бұл жайлы басқа да көп адамдар куәлік етіп отыр.Яғни, бұл дегеніміз басқарма төрағасы орынбасарынаүміткердің де күйгелек адам еместігін көрсете аладыма?Жоқ. Бірақ, мәтінде берілген ақпараттарға сәйкес біз оладамды күйгелек деген қорытынды жасай алмаймыз.Яғни, үміткер күйгелек адам болуы шарт емес. Осығанбайланысты кадр бөлімі үміткерлерді өз қабілеттерінкөрсету мүмкіндіктерінен айырмас бұрын олар жайлыкөбірек біліп алулары қажет. Егерде кадр бөлімінің бұлүміткердіжұмысқаалуниеттерімүлдемболмаса,оларжайғанажұмысшетелдікжолсапарларғатолыболатындығын,үнемі ұшақпен ұшуды талап ететіндігін, тіпті оған ұшақішінде де көп жұмыс жасау керектігі жайлы айтуларымүмкін.Мұндайжағдайдаүміткердіңөзідебұллауазымғасәйкескелмейтіндігінтүсінереді.

4.2. Ұлыбританиядағы критикалық ойлау бойынша емтихандар

Автордың пікірі бойынша Ұлыбританияда өтетін

99

критикалық ойлау бойынша емтихандар арасындағы еңқызықтысы Thinking Skills Assessment (TSA) Oxford болыптабылады. Бұл емтихан екі бөлімнен тұрады: 1-секция(90минут)және2-секция(30минут).1-секциябойыншаоқушылар логика және критикалық ойлау бойынша 50сұраққа жауап берулері қажет. Әрбір сұрақтың 5 жауаптүрлері бар. Ал, 2-секцияда 4 сұрақтың бірінің жауабыбойыншашығарма(1200сөзденкемемес)жазуыкерек.1-секция және2-секциянұсқасыбойыншаTSAсұрақтарынқарастырайық:

1-секция нұсқасы бойынша сұрақтар

1. Қызылордада жыл сайын 500-ге жуық автокөліктер өрті болып жатады. Облыстық әкімшіліктің мәліметтері бойынша көлік жүргізушілердің 10%-да ғана өрт сөндіргіш құралы бар екен. Осыған сәйкес, егерде әкімшілік көпшілік көлік жүргізушілердің өзімен бірге өрт сөндіргіш құралдарын алып жүрулерін міндеттесе, онда автокөлік өртінің саны азаяр еді.

Сұрақ: Аргументтегі қате талқылауды анықтаңыз.

Біз өрт сөндіргіш құралдың өртті алдын алу үшінемес, өртті сөндіру үшін қажеттігін білеміз. Тіпті, егердебіздің көлігімізде 10 өрт сөндіргіш құрал болса да, өртшығуымүмкін.Яғни,аргументтекөлікжүргізушілердеөртсөндіргіш құралдардың болуы өрт санын азайтуымүмкіндегенқатеталқылауенгізілген.

100

2. Миллениум ауылында ҰБТ нәтижелері жыл сайын жақсарып келеді. Бірақ, жергілікті мектеп те, Миллениумдық оқушылар түсетін университеттер де оқушылардың білім деңгейінен айтарлықтай өзгерісті байқап отырған жоқ. Осыған байланысты, смартфондар мен коммуникациялық ұсыныстардың пайда болуы қандай да бір жағдаймен оқушылардың ұпайларының жақсаруына әсер етті деген логикалық тұрғыдан болжам жасауға болады.

Сұрақ: Берілген аргумент қандай болжамға сүйеніп отыр?

Бәлкім, бұл бақылаудың альтернативті түсінігі болар.Егерде оқушылар жақсы оқи бастамаған болса, ондажыл сайын Миллениум ауылына келетін ҰБТ нұсқаларыжеңілдепкеледі дегенболжамжасауғаболады.Бірақ, бұлнұсқа аргументте қарастырылмағандықтан автор ҰБТтапсырмаларының күрделілік деңгейінің тұрақтылығынажолберіпотырғандығынбайқаймыз.Автордыңжорамалы:ҰБТкүрделілікдеңгейіжылөткенсайынөзгергенжоқ.

3. Нормалия елінің Денсаулық сақтау министрлігінің

баспасөз маслихатында «Ақиқат» газетінің журналисі сол елдің денсаулық сақтау сапасын жақсартуға арналған бюждеттің артатындығы жайлы жоспарды сынға алып, мұндай шараның адамдардың денсаулығына айтарлықтай әсерін тигізбейтіндігін айтты. Өзінің қорытындысына қолдау ретінде Байония және Кедейлия елдердің медициналық статистикалық мәліметтерін келтірді. Байония елдерде адам басына Нормалия елдерге қарағанда

101

5 есе көп қаржы жұмсалады екен. Бірақ, Байония еліндегі өмір сүру жасының орташа ұзақтығы тура Нормалия еліндегідей болып отыр. Ал, Кедейлия елінде Нормалия еліндегімен салыстырғанда тіпті 10 есе аз қаржы адам басына емес, одан да көп жанға арналған екен. Бірақ, мұнда да өмір сүру жасының орташа ұзақтығында айтарлықтай айырмашылық жоқ болып отыр.

Сұрақ: Берілген аргумент қандай болжамға сүйеніп отыр?

Бюджеттіңартуыеліміздегіөмірсүружасыныңорташаұзақтығын өзгерте алмайтындығы жөнінде журналистіңайтқаны дұрыс. Бірақ, ол тұрғындардың денсаулықсапасын орташа өмір сүру жасының ұзақтығы бойыншабелгілеугеболадыдепесептейді.Алайда,бұлміндеттіемес.Бүйрекауруынаұшырағанекітүрліадамныңәрқайсысы60жасқадейін өмір сүрулерімүмкін.Алайда, олардыңбіреуіемделугекөбірекқаржыалаалатынболса,ондаолосы60жасынадейінаурудыазсезініп,ынғайсыздықтарғаазырақдушарболареді.

4. «Бес» бағасын алу үшін оқушыларға көп жұмыс жасау керек. Осыған сәйкес, егерде оқушы белгілі бір пән бойынша көп жұмыс жасайтын болса, онда ол осы пән бойынша «бес» алуы тиіс.

Сұрақ: Аргументтегі қате талқылауды анықтаңыз.

«Бесалу»үшін«көпжұмысжасау»қажеттішартболып

102

табылады.Бірақ,қажеттішартәрдайымжеткіліктіжағдайболыпсаналмайды.Тіпті,егердеоқушыкөпжұмысжасасада емтихан тапсырған күні оның басы ауырып қалуынемесе қатты қобалжығандықтан өткен материалдарынұмытыпқалуымүмкін.Осығансәйкес,дайындалғаноқушыміндеттітүрдебестікаладыдептұжырымдауғаболмайды.

5. Бокстан жаңа секция ашу – Майқұдықтағы жеткіншектер арасындағы қылмыспен күресудегі ең тиімді тәсіл. Бокс адамдарды өзін Ȥ өзі ұстауға және белгілі бір тәртіпке бағынуға үйретеді. Жеткіншектер бос уақыттарын көшеде емес, бокс сабағында өткізетін болады. Жаңа бокс секциялары ашылған көптеген жерлерде жеткіншектер арасындағы қылмыстың азайғандығы байқалған.

Сұрақ: Аргументтегі қате талқылауды анықтаңызȢ

Берілген аргумент «ең тиімді тәсіл» дегенабсолюттік тұжырымдамамен бейнеленіп отыр. Мұндайтұжырымдамалар ең аз дегенде үш әртүрлі тәсілдердіңтиімділігінқарастырғанкездеғанапайдаболуымүмкін.Бұлжердефутбол, бокс, таэквондо секцияларын салыстырып,содан кейін ғана олардың арасында біреуі әлдеқайдатиімдітәсілекендігіжайлыайтуғаболатынеді. Берілгенжағдайдабірғанатәсілқарастырылыпотыр.Мұндайтәсілбелгілібірөнімнемесеқызметті«Қазақстаннарығындағы№1» деп атап, оның жақсы жақтарын тізе бастайды дасатылым және жарнама жасауда кеңінен қолданылады.Салыстырмайтұрыпбірнәрсеніартық(немесенашар)депайту ақылға сыймайды. Халық арасында: «Ең жақсысынсалыстырукезіндебілесің»-депайтады.

103

2-секция нұсқасы бойынша сұрақтар

Бұлсекциябойыншаоқушылартөртсұрақтыңбіреуінежазбашатүрдежауапберуіқажет.СұрақтардыңәрқайсысыСізге аргументтерді таңдау және белгілі бір пікіріңіздітиімді қорғай алатындығыңызды көрсетуге мүмкіндікбереді.Жазбасбұрыннежайлыжәнеқалайжазатыныңызжайлыойланыпалуқажет.1. Банктербізгенеүшінқажет?2. Ғылымдағы алға басушылықты қалай бағалауымыз

қажет?3. Егерде Сіз өзіңіздің іс-әрекетіңізді ақтай алатын

болсаңыз, Сіздің іс-әрекетіңіз рационалды дегендібілдіредіме?

4. Орташа өмір сүру жасының ұзақтығы қоғамда қандайөзгерістералыпкеледі?

Осы сұрақтардың біріне 30 минут ішінде өзжауабыңызды (600 - 1200 сөз)жазыңыз. Достарыңыздан,ата-анаңыздан да осы сұрақ бойынша жауап жазуларынөтініпжәнеөзіңіздіңжауабыңыздысалыстырыңыз. 4.3. АҚШ-тағы критикалық ойлау бойынша емтихандар

АҚШ-та жылына жеті рет (Қазақстанда жылына алтырет) SAT Reasoning Test деп аталатын «американдықҰБТ» жүргізіліп отырады. Емтиханның мүмкін болатыннәтижелеріәрқайсысысәйкестікте200–ден800ұпайғадейінбере алатын үш тестінің бағасын құрайтын (математика,мәтінді талдау және жазбаша бөлім) 600-ден 2400 ұпайға

104

дейінгі аралықтаорналасады.Мәтіндіталдауменжазбашабөлімбойыншатестіқұрылымынқарастырайық.

Мәтінді талдау (Critical Reading)

Мәтінді талдау — үш бөлімнен тұратын SAT бөлімі:сөйлемді аяқтау (sentence completion), үлкен оқылымдарға (long passages) және кішкентай мәтіндерге (short passag-es) қатысты сұрақтарды қамтитын сұрақтардың әртүрлінұсқалары бар екі 25-минуттық және бір 20-минуттықбөлім. Әрбір бөлім сөйлемді аяқтауға арналған 5—8сұрақтардантұрады.Ал,қалғансұрақтароқылғанмәтіндіталдауғабағытталған.

Сөйлемдіаяқтауғаарналғансұрақтароқушыныңсөздікқорыменсөйлемдердіңәртүрліқұрылымыжайлытүсінігінбағалайды. Олардың ішінен сөйлемге логикалық мағынаберуүшінбірнемесеекісөздіқоюкерек.Мұндағысөздікқорайтарлықтай күрделі және айтарлықтай мықты мектептісонымен қатар, оқушының өзіндік дайындығын қажететеді. Классикалық ағылшын тілін және американдықәдебиеттерді оқуды сонымен қатар, әртүрлі бағыттағымерзімдібасылымдардыңтүпнұсқасыноқудыұсынады.

Мәтінді талдау кезінде емтихан тапсырушы қандайда бір үзіндіні (ғылыми кітаптан, журналдан, романнанжәнет.б.)оқығаннанкейінсұрақтарғажауапберуікерек.Өзара байланыста болатын мәтіндерді (paired passages) салыстыруға арналған тапсырмалар да кездеседі. Негізгібасымдылық әрбір жолды оқып, негізгі ойды түсініпжәне мәтінді ұйымдастыру құрылымын анықтайтынконтекстегі сөздерді түсінуге жасалынады. Әрбір мәтінгеарналғансұрақтарсанымәтінніңкөлемінесәйкескеледі.

105

Грамматика (Writing)

SAT-тың жазбаша секциясы тесті мен эсседентұрады. Тесті қателерді іздеу, сөйлемді дұрыстау жәнепараграфтарменжұмысжасаудан тұрады. Қателерді іздеумен сөйлемдерді дұрыстау оқушының сауаттылығы менграмматикалық тұрғыдан қате сөйлемдерді таба білуқасиетінкөрсетеді.Параграфтарменжұмысжасаумәтінніңлогикалық ұйымдастырушылығындағы оқушыныңтүсінігінбейнелейді.

Эссежазу25минутқасозылады.Барлықэссенегізіненбелгілі бір философиялық сұраққа арналған көрсетілгентақырыптарға жазылады. Эссе құрылымы қатаңбақыланбайды. Оқылған кітаптардан, зерттеулерден,тәжірибенемесеоқушыныңөзіндікбақылауынаналынғанмысалдаркелтіругеболады.Эссетақырыптарынаарналғанмысалдарқарастырайық:1. Біз үшін адамдарды олардың әлеуетіне немесе

жетістіктеріментәжірибелерінеқарапбағаберуқажетпе?

2. Лидерлердің өз сенімдері бойынша ма әлде қоғамдықпікіргесүйенеотырыпбасшылықеткенідұрыспа?

3. Адамдар жаңа дүниелерге өте көп көңіл бөледі депсанайсызба?

4. Бізөзіміздіңартықдербестігіміздіңкесіріненқоғамныңбірбөлшегіболудыңнеекендігінтүсінуденқалдықдепсанайсызба?

5. Қоғамәркімгеқатыстыбірдейәділболааладыма?Егерде сіз өзіңіздің ата-анаңызды, атаңызды, әжеңізді

тыңдайтын болсаңыз, олардың балалық шағында

106

кітаптың қаншалықты маңызды болғандығына жәнекітапхана олардың өмірінде қаншалықты маңызды рөлойнағандығына көз жеткізген боларсыз. Ал қазіргі кездесіздің компьютеріңіз немесе планшетіңізге мың, тіптімиллион кітап сыйып кетеді. Критикалық ойлай алуқабілетін дамыту үшінжаңашыл түрдежәне түпнұсқаданкөбірек қызықты кітаптар оқыңыз. Солай жасайтынболсаңыз сізді критикалық ойлауға арналған ешқандайемтихан,диктантнемесетестіқорқытаалмайды.БұлкітапСіздің досыңыз, кеңесшіңіз болып, жәрдемін тигізеді депүміттенеміз.

107

РЕЗЮМЕ...

• ОрталықАзиядағыдәстүрлімедреседегі негізгі сабақ«мантық»(логика),грамматика,риторика,арифметикажәнегеометрияболыпсаналған. Қазақмәдениетіндекеңінен тараған жұмбақтарды шешу және мақал-мәтелдерді түсіндіружастар арасындағыкритикалықойлауменлогиканыдамытудағыбелгілібірплацдармретіндеқызмететіпкелгенеді.

• Автордың пікірі бойынша Ұлыбританияда өтетінкритикалық ойлау бойынша емтихандар арасындағыеңқызықтысыThinkingSkillsAssessment (TSA)Oxfordболыптабылады.

• АҚШ-тажылынажетірет(Қазақстандажылынаалтырет) SAT Reasoning Test деп аталатын «американдықҰБТ»жүргізіліпотырады.

• Британдық және американдық критикалық ойлаубойыншаемтихандардаеңкөпкездесетінсұрақтар:1.Берілгенмәтіндіқалайатаредіңіз?2.Автордыңбастымақсатықандай?3.Аргументтегіқатеталқылаудыанықтаңыз.4.Берілгенаргументқандайболжамғасүйеніпотыр?Критикалық ойлау тесттеріне дұрыс дайындалу үшін

көп кітап оқу қажет деп есептеледі. Қазір қазақ тілінеәлемнің ең үздік кітаптары аударылуда. Әзірше, сіздеркелесі кітаптарды орыс немесе ағылшын тілдерінде оқиаласыз.

108

Newsweek журналы бойынша әлемнің ең үздік 100 кітабы

Кітап аты Автор Жыл1 Соғысжәнебейбітшілік Л.Н.Толстой 18692 1984 ДжорджОруэлл 19493 Улисс ДжеймДжойс 1922

4 Лолита ВладимирНабоков

1955

5 Айқаймендолылық УильямФолкнер

1929

6 Елес РальфЭллисон 1952

7 Маякқа ВирджинияВульф

1927

8 ИлиадажәнеОдиссея ГомерVIIIв.дон.э.

9 Асқақтықжәнеқатетүсінік ДжейнОстен 181310 Таңғажайыпкомедия ДантеАлигьери 132111 Кентерберийлікәңгімелер ДжефриЧосер -

12 Гулливердіңсаяхаты ДжонатанСвифт

1726

13 Миддлмарч ДжорджЭлиот 1872

14 Қиратушылықтакеліпжетті ЧинуаАчебе 1958

109

Кітап аты Автор Жыл

15 Күлкініңтұңғиығы ДжеромСэлинджер

1951

16 Желменұшырылған МаргаретМитчелл

1936

17 Жалғыздыққажүзжыл ГабриэльГарсиаМаркес

1967

18 ҰлыГэтсби ФрэнсисСкоттФитцджеральд

1925

19 22-тұзақ ДжозефХеллер 196120 Ғашығым ТониМоррисон 198721 Ашунайзағайы ДжонСтейнбек 193922 Түнжарымдағыбалалар СалманРушди 198123 Тамашажаңаәлем! ОлдосХаксли 1932

24 МиссисДэллоуэй ВирджинияВульф

1925

25 Америкаұлы РичардРайт 1940

26 Америкадағыдемократия АлексисдеТоквиль

1835

27 Түрлердіңшығуы ЧарльзДарвин 1859

28 Тарих ГеродотVв.дон.э.

29 Қоғамдықкелісім Жан-ЖакРуссо 176230 Капитал КарлМаркс 1867

110

Кітап аты Автор Жыл

31 Патша НикколоМакиавелли

1532

32 Тәубе БлаженныйАвгустин

398

33 Левиафан ТомасГоббс 1651

34 Пелопоннестіксоғыстыңтарихы Фукидид

Vв.дон.э.

35 Сақинаиесі ДжонР.Р.Толкиен

1954

36 Винни-Пух АланМилн 1926

37 Арыстан,сиқыршыжәнетарсжаюылғаншкаф

КлайвСтейплсЛьюис

1950

38 Индияғасаяхат ЭдвардМорганФорстер

1924

39 Жолда ДжекКеруак 195740 Убитьпересмешника ХарперЛи 196041 Библия -

42 Бұрамалыапельсин ЭнтониБерджесс

1962

43 Тамыздағыжарық УильямФолкнер

1932

44 Қарахалықтыңжандүниесі УильямДюбуа 190345 КеңСаргассовтеңізі ДжинРис 196646 МадамБовари ГюставФлобер 1856

111

Кітап аты Автор Жыл47 Жоғалғанұжымақ ДжонМилтон 166748 АннаКаренина Л.Н.Толстой 1875

49 Гамлет УильямШекспир

1603

50 КорольЛир УильямШекспир

1608

51 Отелло УильямШекспир

1622

52 Сонеты УильямШекспир

-

53 Өсімдіктержапырағы УолтУитмен 1855

54 ГекльберриФинныңбастанкешкеноқиғалары МаркТвен 1884

55 Ким РедьярдКиплинг

1901

56 Франкенштейн,немесежаңаПрометей МэриШелли 1818

57 Сүлейменәндері ТониМоррисон 1977

58 Көкектіңұясыжанынанұшыпбаражатып КенКизи 1962

59 Қоңырауқалайшылдырлайды

ЭрнестХемингуэй

1940

60 Бесіншінөмердегіқырғын,немесебалалардың КуртВоннегут 1969

61 Крестікжорығы КуртВоннегут 1969

112

Кітап аты Автор Жыл62 Малдыаула ДжорджОруэлл 194563 Масаларпатшасы УильямГолдинг 195464 Суыққандықанішер ТруменКапоте 196665 Алтынкүнделік ДорисЛессинг 196266 Жоғалтқануақыттыіздеу МарсельПруст 1913

67 Тереңұйқы РэймондЧандлер

1939

68 Менөлгенкезде УильямФолкнер

1930

69 Күндешығады(Фиеста) ЭрнестХемингуэй

1926

70 Мен,Клавдий РобертГрейвз 1934

71 Ұлдарменашыналар ДэвидГербертЛоуренс

1913

72 Барлықкорольдікорта РобертПеннУоррен

1946

73 Бар,тауданайқайлапайт ДжеймсБолдуин

1953

74 Шарлоттаныңөрмекшілерұясы ЭдвинУайт 1952

75 Қараңғылықжүрегі ДжозефКонрад 190276 Түн ЭлиВизель 195877 Қоян,жүгір ДжонАпдайк 196078 Кінәсіздікэпохасы ЭдитУортон 1920

113

Кітап аты Автор Жыл79 Тігіншінітыңда ФилипРот 196980 Американдықтрагедия ТеодорДрайзер 192581 Сарышаяндаркүні НатаниэлУэст 193982 Шаяндартропигі ГенриМиллер 193483 Мальтиялықсұңқар ДэшиелХэммет 1930

84

Трилогия«Түнектібастама»:

СолтүстіксәулеҒаэжайыппышақЯнтарлытелескоп

ФилипПулман 199519972000

85 Өлімархиепископарқылыкеледі УиллаКэсер 1927

86 Түсжорудыңтүсіндірмесі ЗигмундФрейд 1900

87 ГенриАдамстыңтәрбиесі ГенриБруксАдамс

1907

88 Цитатник МаоЦзэдун 1966

89 Дінитәжірибеніңсаналуандығы УильямДжемс 1902

90 Брайдсхедкеқайтаоралу ИвлинВо 194591 Үнсізкөктем РэйчелКарсон 1962

92 Жұмыстың,пайызбенақшаныңжалпытеориясы ДжонКейнс 1936

93 ЛордДжим ДжозефКонрад 1900

94 Осыныңбарлығыменқоштасамыз РобертГрейвз 1929

114

Кітап аты Автор Жыл

95 Изобилияқоғамы ДжонКеннетГелбрейт

1958

96 Талдағыжел КеннетГрэм 1908

97 МалкольмИксаныңөмірбаяны

АлексХейлииМалкольмИкс

1965

98 Атақтывикториандықтар ЛиттонСтрэчи 191899 Қарақошқылөң ЭлисУокер 1982

100 Екіншідүниежүзіліксоғыс УинстонЧерчилль

1954

115

«Дайындығы жоқ адамды соғысқа аттандыру сатқындықпен тең».

Конфуций

«Адам бар жан дүниесімен ақиқатқа ұмтылуы керек».

Платон

116

Ғылым және критикалық

ойлау

5

117

Бұлбөлімдебізғылымменғылымәдістерін,ғылымныңшектеулерін, нақты ғылымды жалған ғылымнан қалайайыруға болатынын түсіндіреміз. Сонымен қатарғылымныңмедицинасаласынатолығырақтоқтапөтеміз.

5.1. Ғылым

«Белгілі бір себебі бар әрбір құбылыс өзін зерттеуге, тануға бағытталған. Ал, кездейсоқ құбылыстың белгілі, анық және түбегейлі жан-жақты зерттеуге боларлық жолы жоқ».

ХХ ғасырда Әл-Фарабидің айтып кеткен бұлсөздері бізді қоршаған ортаның әртүрлі құбылыстардызерттеуші ғылымның маңыздылығы туралы айтыпотыр. Ғылыммен сонау Әл-Фарабидің заманында даайналысқанболатын.Ал,қазіргібіздіңкезеңдеадамзатқызметініңеңмықтысаласыболыпқалыпотыр.Ғылым–ақиқатты іздеу. Ғылым–бақылау және тәжірибе жасауарқылы физикалық немесе табиғи құбылыстардыболжаужәнетүсіндіругеұмтылатынзерттеуәдісі.Ғылым– біздің өмірімізді, азық-түлігімізді, жұмысымызды,демалыс пен қарым-қатынасымызды өзгертеді.Ғылымның жеткен жетістіктерінің нәтижесін біздіқоршағанорта-үйде,мектепте,көшеде,ғимараттардыңбарлығынан табуға болады. Бүгінде ғалымдардыңерен еңбектерінің арқасында ғылыми өнертабыстарыкүнделіктіөмірдегіқолайлықтытуғызатын,атапайтсақ;тоңазытқыш, қысқа толқынды пеш, кіржуғышмашинат.б.дүниелержасалынды.Қазірдебұлзаттартаптырмасқұрал және күнделікті тірлігімізді жеңілдетіп отыр.Ал, автокөліктер: автобустар, ұшақ, кемелер т.с.с. алыс

118

елдерге саяхат жасап және қозғалу мүмкіндігін береді.Интерактивті тақталар, микроскоптар, транзисторларт.с.с.оқушыларғаоқуматериалдарынжақсықабылдауғасебепкер болады. Компьютерлер, баспа аппараттары,сканерлер, көшірме аппараты сияқты заттар кеңседегіқызмет өніміндегі жұмыстыыңғайлы етіп оңайлатады.Ғылыми жетістіктер қалыптасқан орташа өмір сүрууақытын ұлғайтуға ықпал ететін, жаңа медициналыққұралдар мен жаңа емдік дәрілерді шығару арқылымедициналық қызметтердің жақсаруына мүмкіндіктуғызып отыр. Ғылымның көмегімен адамзат біздіңғаламымыздағы әртүрлі құбылыстарды зерттеп, ашыпғанақоймайЖершарынантысжаңаілімдердіашуүшінғарышқажолтартуда.

Ғылымныңақиқаттыіздеу екендігінеқарамастан, көптегенадамдар ғылым туралытехнологияжасауқұралыретінде ғана қарайды.Әрине, жоғарыда атапөткен (теледидар,компьютерлер, кемелер,баспа аппараттары т.с.с.)технологиялардығылымизерттеусізжасаумүмкінемеседі.Алайда, ғылымның басты мақсаты бұл технологиялардыжасап шығару емес еді. Ғылым бұл технологиялардыжасауды емес, әлемді басқарудың негізгі қағидасы менұстанымдарынтануғаұмтылуда.

Сондай-ақ, егерде ғалымдар ғылыммендежәнежаңатехнологияларды ойлап табумен де айналысатын болса,көбіне ғылымның басты мақсаты жаңа технологияларды

119

жасау емес деген түсінікте болу қиын. Бірақ, жалпылайалғандағылымныңкөмегіменбілімалынып,алтехнологияарқылытауарөндірілетіндігінайтуғаболады.Ғалымдардыең алдымен бір нәрсенің қалай жұмыс жасайтындығықызықтырса, технологтарды ойлап табылған заттың нежұмысжасайтындығықызықтырады.

5.2. Ғылыми әдіс

Ғылымдаеңкөптарағанәдісбілімалудыңжолыболыпғылымиәдіссаналады.Ғылымиәдістіңкөмегіменғалымдаратомның құрылымын, жұлдыздардың орналасуын жәнеаурудыңсебептеріменолардыемдеужолдарынанықтады.Ғылымиәдістіңнегізгіэтаптарынкелесіүлгідежалпылауғаболады:

1. Мәселеніңбасынашужәнеанықтау.2. Сәйкескелетінмәліметтердіжинау.3. Гипотезанықұру.4. Гипотезаны бақылау немесе тәжірибе жасау жолыарқылытексеру.

Қысқашаосытөртпунктбойынша:

1. Мәселенің басын ашу және анықтауБіздің әрқайсымыз қаржылық, әлеуметтік,

адамгершілік және басқа сипаттағы мәселелерді бастанкешіреміз. Біз әртүрлі сұрақтарды шешуге тырысамыз:ЖООқандаймамандыққатапсырсамекен?ҰБТ-данқажеттіұпайдықалайжинасамекен?Жақсыжұмыстықалайтабуғаболады?Өзімізқалағаннәрсеніжасайотырып,ата-ананың(балалардың, достардың) көңілдерінен қалай шықсамекен?

120

Ал,ғалымдарсанқилымәселелердіңшешімінтабуменайналысуда.Жерден басқа жерде тіршілік бар ма? Көздіңтүсінқандайгендеранықтайды?Жануарларқалайқарым-қатынасжасайдыжәнеолардыңақылдарыбарма?Араларбалдықалайжасайды?Ғалымдардыңпайымдауыбойынша,сұрақпен басталатын осы мәселелердің барлығынатиянақты бақылау мен тәжірибе жүргізу арқылы жауапберугеболады.

2. Сәйкес келетін мәліметтерді жинауҒалымдармәселеніанықтағансоңалдын-алатұжырым

жасауға мүмкіндік беретін әртүрлі ақпараттар жинаудыбастайды.Материалдар сапалынемесе саныжағынанкөпсипаттаболуымүмкін.

3. Гипотезаны құруҒалымдар табан тірейтін алдын ала тұжырым

гипотеза деп аталынады. Гипотеза сөзі ежелгі грексөзінен–ὑπόθεσις, (ὑπό—асты+θέσις—тезис)– болжаудеген мағынаны береді. Гипотеза — дегеніміз қолдағыдәлелдергесүйенеотырыпжасалынатынғылымиболжамнемесетұспалдарболыптабылады.

4. Гипотезаны тексеруҒалымдар гипотезаны тәжірибе жасау мен бақылау

арқылытексереді. Ғалымдарөздері ұсынған гипотезаныңанықтығын зертханада барлық жағдайларды жасайотырып анықтайды. Алайда, ғылымның барлықсаласындағы гипотезаларды зертханалық жағдайдаанықтай алмаймыз. Мысалы, жер сілкінісі, жанартаулар,ғаламшарлар, метеориттер мен астероидтарға қатысты

121

тәжірибе жасау мүмкін емес. Алайда, геологиялық жәнеастрономиялық гипотезаларды далада тексеруге болады.Зертханалық жағдайда немесе далада жасалынғантәжірибелер гипотезаны іске асырып, дәлелдейді немесежоққашығарады.Егердекүтілгеннәтижелерболыпжатсағалымдардың гипотезаны дәлелденген деп тануынанегіз бола алады. Ал, олай болмағанжағдайда ғалымдаргипотезадәлелсіздепсанайалады.

Өкінішке орай, ең дәлелді деген гипотезаның өзіқарсылыққаұшырапжатады.Мінесондықтандағалымдарнақты дәлелдерін анықтау үшін мүмкін деген барлықгипотезаларды тексеруді талап етеді. Келесі жағдайдамұндай тексерулердің қалай жүзеге асатыны жөнінде бірмысалалыпқарайық:

5 минутқа өзіңізді нақты өмірде кім екеніңіздіұмытып,ғылымәлемінесүңгіпкөріңізші.Әлідемектептеоқитындығыңызға қарамастан, Сіз өзіңізді медик-ғалымретіндесезініп,жуықтағанаоқушылардыңматематикалықтапсырманы түсіну мен шешу процесінде мүмкіндіктерінжақсартатын «Бәрекелді!» дәрісін ойлап табушымындеп елестетіңіз. Өзіңізді Қазақстан Ұлттық ғылымакадемиясынасұхбатберушіміндепсанаңыз.

(«С» - Сұхбат аушы)С:Сізұсыныпотырғангипотезақандай?Сіз: Гипотеза– «Бәрекелді!» дәрісі расымен де

оқушылардың математикалық тапсырманы түсіну меншешупроцесіндемүмкіндіктерінжақсартатындығыанық.

С: Сізбұлгипотезанықалайтексермекшісіз?Сіз:Мен«Бәрекелді!»дәрісінөзсыныптастарымныңбар-

лығынаемтихантапсырарданбірайбұрынсыйғатартамын.

122

Ал,емтихан тапсырып шыққан соң олардың нәтижелерінбұғандейінгіемтиханнәтижелеріменсалыстырамын.

(˒мтиханнан кейін бір ай өткен соң)С:Нәтижелерқандай?Сіз: (Жымип)Меніңсыныптастарымныңкөбісіалгебра

пәніненбұғандейінгіемтихандарғақарағандакөбірекұпайалыпты.Меніңше,гипотезадәлелдендідепайтуғанегізбарсияқты!

С: Қорытындылауға асықпауға кеңес беремін.Шындығында дұрыснәтижеплацебо әсеріне байланыстыболуымүмкін.Бұл әсердімедиктер20-ғасырдыңаяғындаанықтаған болатын. Плацебо әсері дәрігердің (немесетәжірибежасаушының) нақтыфактор(дәрі,емдеутәсілі)күтілгеннәтижеге алып келуі керек деген ойдықасақананемесесанасызтүрдемиғасіңіруіненегізделеді.Фактордыңөзі ешқандай рөл ойнамаса да емделушінің дәріге дегенсенімі ғажайыптарды жасауға қауқарлы. Егер емделушідәрі олардың жағдайының жақсаруына әсер етуі қажетдепсанасаолардарасымендежақсаруөзгерісібайқалады.Біздіңжағдайымыздасіздіңсыныптастарыңыздыңүштенбірі жақсы нәтиже көрсетуінің себебі «Бәрекелдінің»көмегі емес, ең алдымен дәрінің тиімділігіне өз-өздерінсендіруболыптабылады.

Сіз:Плацебоныңтиімділігінқалайазайтуғаболады?С: Плацебо тиімділігін азайту үшін зерттеуге

қатысушыларды (сыныптастарды) екі топқа бөлудіұсынамын.АжәнеБтоптары.Атобына«Бәрекелді!»дәрісінберіңіз, ал, Б тобына «алдартқыш-дәрі» беріңіз. Алайдатоптардың қай-қайсысы да бұл құпия жайлы білмеулеріқажет.

123

Сіз: Таптырмас ақыл екен. Тура екі айдан соң екіншіемтиханболады.

(Екінші мтихан өткеннен кейін бір айдан соң)С: Бұлжолынәтижеқандай?

Сіз: (Жымип) Менің ойымша, гипотеза дәлелді депайтуғанықнегізбар.Атобындаболған,«Бәрекелді!»дәрісінқабылдаған сыныптастардың көбісі алдыңғыемтиханғақарағанда алгебрадан көрсеткен нәтижелері әлдеқайдажоғары болып шықты. Ал, Б тобындағы оқушылардыңүштен бірі ғана жоғары нәтиже көрсеткен. Ал, осығанқарапменплацеботиімділігіжойылғандепсанаймын.

С: Әлі де тұжырым жасау үшін асықпауыңызға кеңесберемін. Енді нәтижеде күмән болады. Сіз ғалым ретіндетіптінәтижегипотезанынақтыласадакез-келгеннәтижегеабайлап қатынасуыңыз қажет. Бәлкім сізөзіңізге қажетнәтижені күту барысында алдын-ала болжам жасағанболарсыз. Ал, егер А тобындағы қатысушылар емтиханғажақсырақ дайындалған болса, «Бәрекелді» дәрісітиімділігініңешқатысыболмауымүмкін.Немесебұлтестболса, А тобының қатысушыларының дұрыс жауаптардытаңдау кезінде тек қана көбірек жолы болуы да мүмкін.Сіз ғалым ретінде барлық күмәндар сейілмейінше,«Бәрекелді!»тиімдідәрідепсанайалмайсыз.

Сіз:Бұлкүмәндардықалайсейілтугеболады?С: Қандайдаболмасынбарлықкүмәндер,егердебасқа

ғалымдарданемесетәжірибешілербұлтәжірибеніжүргізерболсағанасейіледі.Мысалы,келесібірсыныптанемесебасқамектепте. Егерде бұл жағдайда да нәтиже жақсы болатынболса,солкездеғанаСіззаңдынегізде«Бәрекелді!»тиімді,гипотезадәлелдендідепнықтұжырымжасайаласыз.

124

Сіз: (Терең дем алып) Енді менде «Бәрекелді!»тиімділігі жөнінде көптеген күмән пайда болды. Алайда,менде гипотезаны ғылыми әдіс арқылы дәлелдейтінімнемесе жоққа шығарарым жайында еш күмән жоқ. Тіпті,егерде «Бәрекелді!» көмектеспейтін болыпшықса да,менбұлдәрініжақсартуғажұмысжасайтынболамын.

Құрметті оқырман, енді қияли әлемді тастап, бұлдиалогтыкритикалықойлайалатынадамретіндебағалайаласыз.Бұлмысаларқылынеліктенғылымиәдісғылымдатиімді тәсілболыптабылатындығы сізге белгілі болады.Ғылымиәдістіңкөмегіменғалымдарзерттеубарысындағыкөптеген күмәндарды сейілте алады. Алайда, барлықкүмәндарды жою мен гипотезаны алға жылжытатындәлелдердің өзі бұл ғылыми зерттеудің нақты соңғынәтижесі дегенді білдірмейді. Мысалы, барлық күмәндарсейілген соң, «Бәрекелді!» дәрісі тиімді деген жайындагипотеза дұрыс деп санағаннан кейін, біраз жылдан соңдәл сондай ғылыми әдіс арқылы берілген гипотезаныжоққашығаратынғалымдаршығуымүмкін.Яғни,ғылымизерттеу нәтижелері ешқашан соңғы болып табылмайды.Ғылымигипотезалармәңгіліккебекітілмейді.Өйткені,оныжоққашығаратындәлелқашанболмасын,әйтеуіртабылыпқалуы әбден мүмкін. Сондай-ақ, ғылыми гипотезаныбіржолатажоққа шығарудамүмкінемес.Себебі,қайкездеболмасын гипотезаны дәлелдепшығатын ғалымшығыпқалуымүмкін.

Ғылыми жаңалықтар ашу тарихы ғылыми гипотезанақтысоңғыболыпқалмайтынынсирекболсадакөрсетіпотыр.Мысалы,16-17ғғ.италияндықғалымГалилеоГалилейөзініңбірсынағыбойыншаауырзатжеңілзатқақарағандатезқұлайдыдегенАристотелдіңтұжырымдамасынжоққашығарды. Галилей Пизамұнарасынан салмағыәртүрлі

125

екішардылақтырғаннансоң,екішардажергебірмезеттетүскенінескеріпосындайқорытындығакелгенекен.

Басқа мысал келтіретін болсақ, Жердің жазықтығытуралы түсінік ежелгі халықтар мифінде кездессе,ЕжелгіГрекияда ғалымдар дәлелдеп шыққан. Бірақ, 15-16 ғғ. италияндықтеңізгежүзуші КристоферКолумб,кейінненполшалық ғалым Николай Коперник бақылауларыныңнегізінде қарама-қайшылыққа ұшырағандықтан бұлгипотезаныжоққашығарады.КолумбпенКоперникегердежержазықболса,теңіздежүзіпкележатқанкеменіңбарлықбөлігібірдейжылдамдықтакөздентасаболуғатиісдегентұжырымдама жасайды. Алайда, бақылау кезінде олайболмайшыққан.Егердесіздіңтеңізжағасындажүзіпбаражатқанкемегебақылаужасаумүмкіндігіңізболса,(мысалыКаспий теңізі) онда Сіз кеменің астыңғы бөлігі үстіңгібөлігінеқарағандабұрынырақкөздентасаболатындығынбайқаған боларсыз. Мұндай бақылаудың нәтижесіндеКолумбпенКоперникЖержазықболуымүмкінемесдегентұжырымға келеді. Сонымен қатар, олар кеменің төменгібөлігіжоғарғыбөлігінеқарағандабұрынырақкөздентаса

126

болатындығынескереотырып,Жердомалақболуыкеректұжырымдамасынжасайды.

Ал,ендікерісіншеойлапкөрейікші. Егердежержазықболса, жарықтүзусызықтақозғалыпкележатқандығынаорайкеменіңтөменгібөлігіменжоғарғыбөлігібірмезеттекөзден таса болатын еді. Ойланып көріңізші, егердеЖерқалай болғанда да жазық болса, кеме теңіз жағалауындабақылағандай болу үшін (кеменің астыңғы бөлігі үстіңгібөлігінеқарағандабұрынырақкөздентасаболатындығы)жарыққалайжылжуыкерекеді?Жауапқарапайым:жарықтүзуемес,қисықжәнежоғарықарай ілінгенболуықажет.Осыжағдайда, теңізде кетіп баражатқан кеменіңжоғарыбөлігіндегі жарыққа қарағанда төменгі жағы теңізгеертерексіңіп,осыарқылыбұрынырақкөздентасаболады.Яғни, Сізжарық түзу емес, керісінше қисықжәнежоғарысызық бойынша қозғалып келе жатқандығын тексеретінболсаңыз,Жердіңдежазықекендігінтексеруіңізгеболады.

Бұл арқылы, адамдар жүздеген, мыңдаған жылдарбойы сеніп келген ғылыми гипотезалар келесі бір ұрпақарқылы жоққа шығарылуы мүмкіндігін көруге болады.Және де болашақта сіздің біреуіңіз құрметті КолумбпенКоперниктіңтұжырымдамаларынжоққашығаратынбасқадажаңагипотезаұсынуларыңызәбденмүмкін.

5.3. Ғылымның шектеулері

Критикалық ойлаушы ретінде сіз ғылым кемшіліксіземес, белгілі бір шектеуі бар екендігін мойындағаныңызжөн.Ғылымбарлықсұрақтарғажауапбереалмайды.Ғылым,бақылай, санай, өлшей және тәжірибе негізінде тексереалатындүниелерменшектеледі. Алайда, ғылыммынадайсұрақтарғажауапбереалмайды: Өмірсүрудіңмақсатыбар

127

ма? Адам өміріндегі ең маңызды не нәрсе? Адамдардыңкөтеретінқайғыларындабелгілібірмағынабарма?

Сонымен қатар, ғылым не жақсы, не жаман, дұрыснемесе дұрыс емес, жақсырақ немесе жаманырақ т.с.с.нормативтіксұрақтарғажауапбереалмайды.

Мысалы, ғылым тағы да мынадай сұрақтарға жауапбереалмайды:Немаңызды:бостандықнемесетеңдік?Нежақсырақ:ащышындықтыайтқанбаәлдетәттіөтірікпе?Нежаманырақ:шылымшегумеәлдеарақішуме?Бұл сұрақтар өте маңызды. Сондықтан да біз не жақсы,нежаман,нежақсырақ,нежаманырақ жәнес.с. сұрақтартөңірегіндетоқтаусызайтысааламыз.Алайдабұлсұрақтарғылымиболыпсаналмайды.Себебі,олардыбақылаунемесетәжірибе арқылы дәлелдеу де, жоққа шығару да мүмкінемес.Мұндайжағдайдағылымиойәдісімендәлелдеремескритикалықойлаудағдыларықолданылады.

5.4. Ғылымды псевдо-ғылымнан қалай ажыратуға болады?

Псевдо-ғылым–бұлнағызғылымемес.Олғылымиәдіскесүйенеотырып,ғылымақиқатынбүркеудіжүргізеді.Псевдосөзінің өзі гректің ψευδής, жалған деген мағынасынаншыққан.Псевдо-ғылымкөпжағдайданағызғылымретіндеқабылданып, ғалым емессіздердің көбіңізге оларды бір-бірінен ажырату қиынға түседі. Абырой болғанда, Сізге –критикалық ойлаушыға оны нағыз ғылымнан ажыратуғакөмектесетінбелгілібірбелгілерібар.

1. Ғылымның тексеруге болмайтындығыҒылым табиғи әлем сұрақтарына көкейкөз немесе

128

тапқырлық арқылы емес, мұқият бақылау мен тәжірибеарқылы жауап беруге тырысады. Осы арқылы, барлықақиқи ғылыми тұжырымдар немесе гипотезалартексерілген болуы қажет. Алайда, барлық кезде ғылымигипотезаныдереу тексерумүмкінеместігінескеруқажет.Мысалы,1916жылыЭйнштейн солкездегі технологиянықолдану арқылы ғарыштық кеңістікте сағат Жергеқарағанда жылдамырақ жүретіндігін дәлелдеген. Алайда,бұл гипотезаны сол мезетте тәжірибе арқылы тексерумүмкінболмады. Теконжылдықтанкейінғанареактивтіұшақтар мен дәлме-дәл көрсететін атомдық сағаттаржасалынған соң ғалымдар Эйнштейн гипотезасындәлелдеуге мүмкіндіктері болып, оның ақиқат екендігінайтқан.

2. Бекітілген ғылыми теориялар мен деректерге сәйкес келмеуі

Ғылым үнемі дамып, өзгеріп отырады. Кей кезде бұлөзгерістер мүлдем жаңа әдістер мен басқа да ғылымикөзқарасты алып келеді. Псевдо-ғылым бұған дейінбекітілген ғылыми теориялар мен деректерге сәйкескелмейтін білімге сүйенсе, ақиқи ғылым бекітілгенғылыми білімді жоққа шығармайды, керісінше соғансүйенеотырып,оныәріқарайдамытады.

3. Дәлелдердің бұрмалануын елемеуҒылым әрдайым біршама сенімді гипотезаны алға

жылжыту үшін өз гипотезасының жалғандығын көрсетугетырысады. Мұндай себепке байланысты ғалымдардәлелдердіңбұрмалануынанқорықпауларықажет.Керісінше,бұл бұрмалануды ғылыми әдіс процесінде пайдалы сын

129

ретіндеқабылдауықажет.Псевдо-ғылымқарама-қарсы,яғни,үнемідәлелдердіңбұрмалануынелемейді.

4. Нақты емес тілді қолдануПсевдо-ғылымда түсінікті және арнайы тілмен

жеткізілмеген тұжырымдар көп таралған. Атап айтарболсақ, мынадай астрологиялық болжам: «Келесі аптанысізжемістіөткізесіз»ғылымигипотезағажатпайды.Себебі,«жемісті» ұғымынақтыбірнәрсені білдірмейдіжәне онызертханалықнемеседалажағдайындабағалайалмайды.

5. ДамымайтындығыҒылымбірорнындатұрмайды.Үнемідамып,жаңабілім

көкжиектерін ашып отырады. Псевдо-ғылым, керісінше,дамымайды.Әсіресе,егержаңабілімосығандейінгіпсевдо-ғылым теориясын жоққа шығаратын болса жаңа білімдіқұпкөрмейді.

6. Зерттеу жүргізуге аса қатты құлшыныс танытпайды

Ғылымүнемісұрақтарқойыпжәнеонышешіпотырады.Гипотезалардытексеріп,одандатереңбілімді іздейді.Бірсөзбен айтқанда, ғылым үнемі зерттеумен айналысады.Псевдо-ғылым керісінше, зерттеу жүргізуге құлшыныстанытпайды.

Ғалымдар, әрине мінсіз емес. Сондықтан да,ақиқат ғылымның өзі кей кезде жоғарыда көрсетілгенерекшеліктердіңбірнемесеекеуінбейнелеуімүмкін.Бірақ,егердеғылымбұлерекшеліктердіңбірнешеуінкөрсететінболса,бұлпсевдо-ғылымекендігіндәлелдейтінмықтыбірбелгіболыптабылады.

130

Кесте 5.4.1. Ғылым мен псевдо-ғылымның 6 ерекшеліктері Ғылым Псевдо-ғылым

1 Бақылаунемесетәжірибеарқылымұқияттексерілетінтұжырымдамажасайды

Бақылаунемесетәжірибеарқылымұқияттексерумүмкінемеснемесеөтеқиынболатынтұжырымдамажасайды

2 Қалыптасқанғылымитеориямендеректергесәйкескелетінтұжырымдамажасайды

Қалыптасқанғылымитеориямендеректергесәйкескелмейтінтұжырымдамажасайды

3 Деректердіңбұрмалануынқұпкөреді

Деректердіңбұрмалануынқұпкөрмейдіжәнеелемейді

4 Нақты,түсініктітілдіқолданады

Нақтыемес,түсініксізтілдіқолданады

5 Үнеміалмасады,дамиды Дамымайды

6 Салмақтыжәнеширағанзерттеугенегізделеді

Зертеуөткізугесалмақтышешімдерқабылдамайды

5.5. Медицинадағы критикалық ойлау

Кітап, газет, журнал мен теледидар және интернеттеғылыми зерттеуге сүйенген әдіс пен дәрілік құралдыңтиімділігі туралы тұжырымдамамен жиі кездескенболарсыз.Оларкөбінесе:«ҒылымизерттеуАдәрісі(немесеемдеу әдісі) расымен де симптомдарды жеңілдететіндігін/Б алдын алатындығын көрсетіп отыр». Дегенмен, мұндайтұжырымдаманыңкөбісенімдіжәнеолардыңбірбөлігітерістүсінікте болып, сізді адасушылыққа алып келуі мүмкін.Медициналықтұжырымдарғаерекшесақболуқажет.Себебі,оғанкөзсізсенусіздіңденсаулығыңызғазиянәкелуімүмкін!

Сізкелесітұжырымдаманықалайқабылдаредіңіз?

131

Егерде ғалым болмасаңыз, ғылыми зерттеуге дегенмынашақырулардықалайбағалайсыз?

«Журналдағы «Пайдалы тағам» мақаласы елу адамға жүргізілген ғылыми зерттеу бойынша, бір жыл ішіндегі пайдалы тағаммен тамақтану адамның асқазанындағы жараны жоғалтуы мүмкін екендігін көрсетіп отыр».

«Мың қазақстандыққа жүргізілген зерттеу, климаттық ерекшелікті ескергенде барлық қазақстандықтар өз дастархандарында қазы-қартаны қолданулары қажет екендіктерін көрсеткен».

Көп жағдайда жоғары білікті ғалым-дәрігерлердіңұсыныстары мен сенімді ақпарат көзіне сүйенугеболады. Бірақ, мұндай жол сілтер дүние болмағанжағдайда да критикалық ойлаушы медициналық зерттеутуралы тұщымды тұжырым жасай алады. Ол үшін сізгемедициналық зерттеудің бірнеше сипаттамасы меншектеуінтүсінуқажет.

Бір реткі зерттеу

Медициналық зерттеу жүргізу мұқият жұмыстықажет етеді. Бірақ, әрдайым зерттеу барысында зерттеунәтижесіне кері әсер ететін әртүрлі жағдайлар кездесіпжатады.Тіпті,ғылымизерттеутанымалғылымижурналдажарияланғанболсабұлжоғарысапалыекендігінекепілдікбола алмайды. Зерттеудің төмен нәтижеге ие болуынаәсерінтигізетінкелесіжағдайлардыатапкетсекболады:1. Күтілгеннәтижегеқатыстығалымдардыңтеріспікірде

болуынәтиженібұрмалауымүмкін.2. Іріктеуөтекішкентайжәнеалдыналаойластырылмаған

болуымүмкін.

132

3. Мәліметтерді статистикалықталдаукезіндеқатекетуімүмкін.

4. Мәліметтердің қолдан жасалынуы сирек кездеседі.(күтілгеннәтиженіалумақсатында).

Осыжәне басқа да қателіктерді мүмкіндігінше азайтуүшінжәнерасыменалдынала,нақтынәтижегекелуүшін,ғалымдар зерттеу мәліметтерін бірнеше рет басқа даіріктеулерде көрсетулері қажет. Егерде «Бәрекелдімен»болған мысалды еске алатын болсақ, Қазақтан ҰлттықғылымакадемиясыныңғалымдарыСізгебасқамектептерменпараллельсыныптарғатәжірибежүргізіпкөругекеңесбергенболатын.

Қарама-қайшы нәтижелер.

Бәлкім, Сіз келесі ғылыми тұжырымдамаменкездескен боларсыз: «С дәруменін қолдану тұмау кезіндежәрдемдеседі», ал келесі жерде «С дәруменін қолданутұмау кезінде жәрдемдеспейді». Сіз бұл тұжырымдардыңқайсысынасенесіз?

Егер Сіз ғалым болмасаңыз, бұл тұжырымдардыңқайсысы дұрыс екендігін шешу сізге қиынға түседі.Әртүрлі зерттеулердің қарама-қайшы нәтижелері кезіндекритикалық ойлай алатын адамға ол тұжырымдардыңбірінеғанасенугеболмайды.Әлдеқайдакөпадамқатысқан,неғұрлыммұқиятжасалынғанжаңазерттеудікүтуіқажет.

Бекітілген деректерді жоққа шығаратын зерттеу.

Сіз бір ғылыми журналдан «қант артық салмақтан

133

арылуға көмектеседі деген» сенсациялық бір жаңалықоқыдыңыз деп елестетіңіз. Сіз оны қалай қабылдаредіңіз? Егерде сіз өзіңіздің бірнеше килограмм артықсалмағыңызды тастай алмай жүрген болсаңыз, осығандейінөзіңіздітиыпкелген:тәттінан,шеколад,тоқаш,т.с.с.сатып алуға қуана-қуанажақынмаңдағыдүкенгежүгірермеедіңіз?

Әрине,жоқ.КритикалықойлайалатынадамретіндеСізбұлсенсациялықзерттеубірретқанаөткізілгендігін, әліешбір ғалым мұны қайталамағандығын түсінуіңіз қажет.Екіншіден қанттың пайдасыжайлы бұлжаңалық делелдідеректермен бұрыннан қалыптасқан, көптеген жылдарбойысанреттексерілгентұжырымғақарсы. Әрине,қантартық салмақтан арылуға көмектесуі мүмкін, бірақ, бұлтұжырымға сену үшін, Сізге келесі мұқият жасалынғанзерттеунәтижесінкүтугетуракеледі.Ал,егердекөптегенғалымдар көптеген емделушілерді тарта отырып, мұқиятзерттеу негізінде бұл гипотезаны дәлелдесе, мархабат,қалағаныңыздыжепарықтаудыкүтеберуіңізгеболады.

Жануарларға жасалынған зерттеу.

Жануарларға жасалынған зерттеулер ғалымдарғаадамдардың ауруларын ұғыну мен емдеу тәсілін жақсытүсінуге мүмкіндік береді. Мұндай зерттеулер дәрінің,емнің, емдеу тәсілінің кейбір мүмкін болатын қосымшажәне жағымды әсері туралы мәліметтер беруі мүмкін.Бірақ,мұндайзерттеулердендеабайболғанжөн.Өйткені,жануарға пайдалы немесе зиянды болған дүние адамағзасына дәл сондай әсер ететіндігіне ешқандай кепілдікбере алмайды. Бұл жануар мен адам ағзасындағыгенетикалық, физиологиялық айырмашылықтарға

134

байланысты. Яғни, қарапайым тілмен айтқанда, адам-жануар емес. Медицина саласындағы атақты жазушыВикторКонныңсөзіменайтсақ:

«Ғалымдардың басты міндеті жануарды дұрыс таңдауда болып келеді. Жануарлар адам ауруын зерттеу үшін үлгі болып табылады.

Мысалы, сауыт арқалаушы жәндік – алапесті, мысық – саңыраулықты, шимпанзе - СПИДті, тышқан – қатерлі ісік пен қояншықты, егеуқұйрық-қартаю мен диабетті зерттеу үшін қолданылады. Алайда, бірде-бір жануар адамның кез-келген ауруы үшін толық қанағаттанарлықтай үлгі бола алмайды.

Адамның өліп кетуі мүмкін болатын морфин мөлшері ит үшін тек қана тыныштанарлықтай болып табылады. Күшән ерітіндісі адамға қатерлі ісік алып келсе, жануарларға ондай әсері жоқ».

Виктор Кон сөзінің негізгі мағынасы неде екендігінойланып көріңізші? Жануарларға жүргізілген зерттеулернәтижесі адам ағзасында да дәл сондай болады дегенгекөзсіз сенуге болмайтындығын айтып отыр. Критикалықойлай алатын адам ретінде Сіз «ғылыми зерттеулер Сдәруменін қабылдап жүрген адамдарда жүрек талмасыпайда болу қатері бар» деген сияқты тұжырымдарадамдарға емес, жануарларға жасалынған зерттеулергенегізделіпайтылуымүмкінекендігінтүсінуіңізқажет. Ал,егерде зерттеу жануарларға жүргізілген болып шықса,Сізге мұндай тұжырымдарға шүба келтіріп қарауыңызғакеңесбереміз.

Медициналық дүмшелікті қалай тануға болады?

135

Критикалықойлайалмайтынадамүшінмедициналықдүмшелікке бой алдыру оңай болады. Медициналықдүмшелік – қаржылық табысты молайту мақсатындасапасыз және дәлелденбеген тауар мен қызметтіұсыну болып табылады. Ұтымды қолданушы ретіндеСізге өз денсаулығыңыз бен қаржыңызды сақтауүшін медициналық дүмшелікті танып- білуіңіз қажет.Медициналық дүмшелікті танып – білуші мамандарсіздің өміріңіздіжеңілдетіп отыр! Төмендемедициналықдүмшеліктіңжалпысипаттамасыкелтірілген:1. Сәтсағатта,ешаурудысезінбейтінемдеудіуәдеетеді.2. Бұлтауардыөздеріқолданбасада,танымаләртіс,әнші,

спортшылардыңсөздеріқолданылады.3. Онша танымал емес, тірекуде жоқ клиника және

оқу орындарында жұмыс жасайтын профессор,докторлардыңсөздерікелтіріледі.

4. Псевдо-ғылымжаргондарықолданылады.Мысалы,кез-

136

келген аурудынемесе қал-ахуалыңызды емдеуге уәдеберудің орнына медициналық дүмшелер «иммундықжүйеңіздінығайту»,«ағзаңыздытабиғатпенүндестіккеалыпкелуді»жәнес.с.нәрселердіуәдеетеді.

5. Бір реткі селқос жасалынған зерттеуге негізделеотырып ұсынылатын тауарларлар сәйкесінше, атақтығылымижурналдардажарияланбайды.

137

РЕЗЮМЕ…

• Ғылым-ақиқаттыіздеу.Ғылым-бақылаужәнетәжірибежасауарқылыфизикалықнемесетабиғиқұбылыстардыболжаужәнетүсіндіругеұмтылатынзерттеуәдісі.

• Алайда,ғылымныңбастымақсатыбұлтехнологиялардыжасапшығаруемеседі.Ғылымбұлтехнологиялардыжасаудыемес,әлемдібасқарудыңнегізгіқағидасыменұстанымдарынтануғаұмтылуда.Ғалымдардыеңалдыменбірнәрсеніңқалайжұмысжасайтындығықызықтырса,технологтардыойлаптабылғанзаттыңнежұмысжасайтындығықызықтырады.

• Ғылымиәдістіңнегізгіэтаптарынкелесіүлгідежалпылауғаболады:1. Мәселеніңбасынашужәнеанықтау.2. Сәйкескелетінмәліметтердіжинау.3. Гипотезанықұру.4. Гипотезаныбақылаунемесетәжірибежасаужолыарқылытексеру.

• Гипотезасөзіежелгігрехсөзінен-ὑπόθεσις,(ὑπό—асты+θέσις—тезис)-болжаудегенмағынаныбереді.Гипотеза—дегенімізқолдағыдәлелдергесүйенеотырыпжасалынатынғылымиболжамнемесетұспалдарболыптабылады.

• Плацебосөзілатынныңplacere—ұнатудегенсөзіненшыққан.Медицинадаплацебо–бұлдәрілікқасиетіжоқдәрмек.(«жасандыдәрі»).Плацебоәсерідәрігердің(немесетәжірибежасаушының)нақтыфактор(дәрі,емдеутәсілі)күтілгеннәтижегеалыпкелуікерекдеген

138

ойдықасақананемесесанасызтүрдемиғасіңіруіненегізделеді.

• Гипотезалармәңгіліккебекітілмейді.Өйткені,оныжоққашығаратындәлелқашанболмасын,әйтеуіртабылыпқалуыәбденмүмкін.Сондай-ақ,ғылымигипотезаныбіржолатажоққа шығарудамүмкінемес.Себебі,қайкездеболмасынгипотезаныдәлелдепшығатынғалымшығыпқалуымүмкін.

• Псевдо-ғылым–бұлнағызғылымемес.Олғылымиәдіскесүйенеотырып,ғылымақиқатынбүркеудіжүргізеді.Псевдо-сөзініңөзігректіңψευδής,жалған–дегенмағынасынаншыққан.

• Псевдо-ғылымның6белгісі:1.Бақылаунемесетәжірибеарқылымұқияттексерумүмкінемеснемесеөтеқиынболатынтұжырымдамажасайды.2.Қалыптасқанғылымитеориямендеректергесәйкескелмейтінтұжырымдамажасайды.3.Деректердіңбұрмалануынқұпкөрмейдіжәнеелемейді.4.Нақтыемес,түсініксізтілдіқолданады.5.Дамымайды.6.Зертт.еуөткізугесалмақтышешімдерқабылдамайды.

• Медициналықзерттеудіңбірнешесипаттамасыменшектеулері:• Бірреткізерттеу• Қарама-қайшынәтижелер• Бекітілгендеректердіжоққашығаратынзерттеу• Жануарларғажасалынғанзерттеу

139

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

А. Өз-өзіңді тексеру мен талқылауға арналған сұрақтар

1. Ғалымдардың технологтардан қандай айырмашы-лықтарыбар?

2. Ғылымиәдістіңмақсатынеде?Ғылымиәдіскезеңдерінатапберіңіз.

3. Гипотезадегенімізне?Неліктенбізғылымигипотезаныбіржолабекітіпнемесежоққашығараалмаймыз?

4. Неліктен бір реткі медициналық зерттеу, ережебойынша дәрілік емдердің әсері мен емдеу тәсілінешбір күмәнсіз дәлелдей алмайды? Неліктен мұныжануарларғажасағанзерттеужасайалмайды?

5. «Дәстүрлі медицинаның танымал мамандары цитрустық өсімдіктер негізінде емдеу артық салмақпен тиімді күреседі деп айтады. Мамандар 30 емделушіге, сонымен қатар жануарға (егеуқұйрыққа) зерттеу жүргізген. Зерттеу нәтижесі бұл емдеудің тиімділігін дәлелдеп отыр». Бұл ақпаратқа қарап, Сіз цитрустықөсімдік негізінде емдеу тиімді деп санай аласыз ба?Неліктен?

6. Айдар:«2 апта бұрын мен йогамен айналыса бастадым. Кеше физика бойынша эмтиханнан алғаш рет «4» деген баға алдым. Бұған дейін мен қанша тырыссам да үнемі үштік алатынмын. Меніңше, физикадан маған йога көмектесті!» Осы тұжырымдаманы бағалаңыз. Айдардұрысойлаптұрма?Неліктен?

140

Б. Келесі тұжырымдаманы ғылыми әдіс арқылы тексеруге болады ма? Егер болады десеңіз, қалай? Ал, болмайды десеңіз, неліктен? (жауаптары кітап соңында)

1. Өзгелергежақсылықжасауәрдайымжақсы.2. Адам-әлемдегіеңақылдыжаратылысболыптабылады.3. Қазақстанжерінде8,5млн.ағашөседі.

В. Келесі тұжырымдаманы бағалаңыз. Сіз қандай псевдо-ғылым сипаттарын көріп тұрсыз? (жауаптары кітап соңында)

1. Бану: «Ғылыми зерттеу, шөп дәрілер бас ауруын нәтижелі емдейтіндігін көрсетті. Мен оның күшіне сенемін. Өйткені, ол маған үнемі көмектесіп келеді. Мысалы, кеше химия пәнінен эмтиханнан кейін менің басым қатты ауырып кеткен еді. Мен бір шыныаяқ шөп шай ішіп едім, 20 минут ішінде басымның ауырғаны басылды!»

2. Аскар:«Мен сонау 1984 жылы түсірілген ұшқыш табақ суреті деп танылған суреттің жалған екендігіне сенбеймін. Мен оның бұл қылығын тағы бір рет танымал болуға бағытталған деп санаймын.»

3. Гүлнәр, графолог (адам жазуы арқылы оның тұлғасыарасындағы байланыс бойынша сарапшы): Сіздің жазуыңыз бойынша Сізге достарыңыздың арасында болған ұнайды. Бірақ жалғыздықты қаламайсыз. Сіз өзіңізді мақтағанды жақсы көресіз. Бірақ, сынағанды ұнатпайсыз.

141

«...бар ғылымның өзі қиялдан,ойлаудан туған. Адам осы жаралыстың бір бөлігі, бұл жаралыс табиғаттан бөлек емес».

Шәкәрім

«Ойдағы қателік сөздегі қателікті тудырады,сөздегі қателік істегі қателікті тудырады».

Д .И.Писарев

142

БАҚ және критикалық

ойлау

6

143

Бұл бөлімде біз өмірімізде алар орны ерекшеБұқаралықақпаратқұралдарынқарастырамыз.Ұсынылғанақпараттыңқайсысынаойланыпқарауқажеттігін,қандайақпаратқа сенуге болатынынжәне қандай ақпарат күмәнтудыратыны жайлы сөз қозғамақшымыз. Бұл бөлім сізгекүнделікті өміріңізде кездесіп жататын ақпараттардыбағалауда критикалық ойлау дағдысын қалыптастыруғажәрдемдеседі.

6.1. «БАҚ» дегеніміз не?

Бізбүгіндежан-жағымыздансансызақпараттарағылыпжатқан,ақпараттықғасырдаөмірсүреміз.Ақпараттырадио,телеарна, интернет, газет-журнал, кітапша, тақтайшаларжәнет.б. арқылыаламыз.Күнделікті қаламызда, елімізде,әлемде болып жатқан оқиғалардан хабардар болу үшінтеледидарқараймыз,мақалалароқимыз.Егердекөңіліміздісергіткіміз келсе, сүйікті сериалымызды немесе ұнағанбағдарламамызды көреміз. Теледидар бағдарламаларынкөрген кезде, сабақ арасындағы «үзіліс» сияқтыжарнамалық роликтер қосарланып шығып отырады.(Алайда, үзілістер көп жағдайда оқушыларды қуанышқакенелтсе,ал,жарнамакөбінесеашуыңдытуғызады.)

Сіз өміріңізде қаласаңыз да, қаламасаңыз да кездесіпжататынәртүрліақпараттарғақатыстымысалдарөтекөп.Осыншама көп ақпараттар ағыны кезінде ненің ақиқат,ненің ақиқатқа жақын екендігін ажыратып жатудыңорнына,барлығынқаз-қалпындақабылдайсалужеңілірекболатындығынакелісесізғой?!

Сіздіңкүнделіктіестіп,оқыпжүргенақпаратыңыздыңкөбісіСізгеБұқаралық ақпарат құралдарынемесеБАҚ-масс-медиадепатапкеткенқұраларқылыжетеді.Неге«бұқара-

144

лық»?Өйткені, БАҚ ауқымдыкөрермендер мен тыңдаушы-ларға, бұқаралыққабылдауғабағытталған. Бұл мақсатқажетуүшінбұқаралықақпаратқұралдары адамдарды ақпа-раттандырады, көңілдерінсергітеді, сендіреді. Олар бұлістерін телеарна, радио, ин-тернет, кітапша, тақтайшалар арқылы жүзеге асырады.БАҚ-қа тікелей эфир, жаңалықтар, сериалдар, ток-шоу,бейне баяндар, фильмдер, жарнамалар және т.б. жатады.Алайда, БАҚ ұғымы мұнымен шектелмейді. БАҚ терминіақпаратты тарату ісімен тікелей айналасушы адамдарғадақатыстықолданады. Міне,осылайжурналистер,жаңа-лықтар мен бағдарламалар жүргізушілері, телеоператор-ларосыосыБАҚ-қажатады.

Осыған орай, БАҚ өте ауқымды тақырып болыптабылады.БұлбөлімдебізБАҚ-тыңеңкөптаралғантүрі:жаңалықтарменжарнамаларғакөңілаударамыз.

6.2. Жаңалық

Біз жаңалықты әртүрлі себептермен біліп жатамыз:қажеттіліктен, қызығушылықтан, уақытты пайдалыөткізу үшін (немесе уақытты бостан бос өткізу үшін),жаңалықтарды достарыңмен, туысқандармен жәнет.б. талқылауға мүмкіндік алу үшін. Алайда, бізжаңалықты көрген, тыңдаған, оқыған кезде ақпараттыңшынайылығына толыққанды сенімді бола алмаймыз.ОңтүстікҚазақстаноблысындашынымендекөнемемлекетқалдықтары табылған ба? Қазақстандық оқушылар

145

халықаралық олимпиадада керемет білімділіктерінкөрсеттідегенраспа?Күдіктініңұсталуыәділеттіме,әлдебұлтекаяқтаншалума?Бізәрдайымосындайжәнебасқадаоқиғалардыоғантікелейоқиғаныкөзіменкөрген,оғанқатысқан адамдардыңаузынан естибермейміз. Көбінесе,біз ақпараттыредакторларменоператорлар,инженерлермен басқа да сахна сыртындағы мамандардың көмегіментележүргізушілерменжурналистераузынанестиміз.

Бұқаралық ақпарат құралдары бізге жалпы әлеммен елімізде болып жатқан оқиғалардың бар болғаныазғана бөлігін ғана хабарлап отырады. Былай қарағандаБАҚ қазылар алқасы сияқты жұмыс жасайды. Барлықболып жатқан оқиғалар қатаң іріктеуден өтеді. Осыныңнәтижесінде БАҚ –тың белгілі бір талаптарына сәйкескелетіноқиғалардығанатаңдапалады.Ал,біз-ақпараттықолданушылар болып жатқан жағдайлардың кішкентайғана бөлігі жайлы ақпаратқа ие боламыз. Трансляцияуақытының шектеулігі, мүмкіндіктер мен көрермендержәнетыңдаушылардың(біз-ақпараттықолданушылар)саналуанқызығушылығынабайланыстыБАҚкейбірмаңыздыоқиғаларды да сүзгіден өткізуіне тура келеді. Бірақ, еңмаңыздыдеген оқиғаныңөзі бізге толықконтексте емес,журналистердіңпікірлерітүріндетекүзіндіретіндежетеді.Танымал жұлдыз немесе саясаткердің сөздері көбінесеқысқаболыпкеледіде,бізгеоныбұлтұлғаныңнеайтқысыкелгенінжорамалдау ғана қалады. Көпжағдайларда БАҚ-тан жаңалықтар бағдарламасын беру кезінде ақпараттықысқартатындықтары соншалық, оқиғаның мағынасыөзгеріп кетеді. Ең жаманы, сөйлеген сөзден алынғанүзінді, пікірлер, ақпараттардан үзінділер ақиқаттан алысболатындығы соншалықбізде қатепікір туындауыәбденмүмкін.Алайда,бұлүшінБАҚ-тысынауғаболмайды.Оның

146

орнына,түсінеалмайтындығымыздысынауоңайырақ!БАҚ-ты жақсы түсіну үшін мынадай жағдайды

ойлап көріңізші: Сіз «Хабар» телеарнасында жұмысжасайсыз. Ертең «Хабар» телеарнасы қызметкерінде, 100қазақстандықтарменөзөміріндегіеңқызықтыоқиғасыменбөлісуге арналған, сізді қосқанда әрқайсысының 1минуттық уақыты бар бағдарламаға қатысады делік. Сізөз оқиғаңызды бар ынты-жігеріңізді жұмсай отырып, өзсезіміңізді көрсете отырып, осы 1 минут ішінде баяндапберіпүлгересізбе?Осы1минутсізгежеткіліктіме?

Қабылдауысіздіңақылыңыздыңжұмысжасауынталапететін мұндай ақпаратты бірлесе отырып беруде, БАҚкөбінесетүсінуүшінасакөпмидықажететпейтін,тезкөңілаударатын әдістерді қолданады. Сіз қалай ойлайсыз, негебұлай? Бұлсұраққабірлесеотырыпжауапберіпкөрейік.Ол үшін алдымен «Хабар» телеарнасына оралуымызқажет. Ал, енді сізде өзіңіздің бастан кешкен оқиғаңыздыбаяндап беру үшін бақандай 30 минутыңыз бар. Бірақ,бұл жолы сөйлейтін адам тек өзіңіз ғана екендігін естесақтаңыз. Ал, көрермендер кез-келген жалыққан сәтіндетұрып кетіп қалуымүмкін. Сіз қалай әрекет етер едіңіз?Сіз ең алдымен, көрермендердің назарын аударып ұстапотыратын әдіс іздейтін боларсыз. Өз баяндамаңыздықызықты әрі шытырманға толы ету үшін кейбір жеріндеасырасілтеп,кейбірсәттердіайтпайкетуіңізгетуракеледі.Осы мотивацияға сәйкес келетін БАҚ түсіндіруге немесеақпараттандыруғаемес,неғұрлымауқымдыаудиторияныңназарынөзінеаударуғабағытталғандығынбайқаймыз.

БАҚ үшін ауқымды аудиторияның назарын аудару неүшін қажет? Қанша көрермен мен тыңдарманының барекендігінде шаруасы қанша? Шынымен жаңалықтардықызықтайтындар жеткіліксіз бе? Осының бәрінің жауабы

147

келесіде көрсетілген. Себебі, БАҚ-тың басты мақсатыжаңалықтар жеткізу болып табылмайды. Сериалдармен әртүрлі бағдарламалар біздің көңілімізді көтеругеғана емес, БАҚ өз алдына сан алуан өнімдер менқызметтерді жарнамалау сияқты тағы бір айтарлықтаймаңызға ие мақсат қояды. Сериалдар мен жаңалықтар,радиобағдарламалардың шығуы біздің жарнамамен құлақтандыруды оқып, көріп, тыңдап алуымызүшін алдымен назарымызды аударып алады. Мұндай

148

жарнамалар мен құлақтандырудың көп болатындығысоншалық,бағдарламаны(жаңалықты,сериалды,ток-шоут.с.с.)жарнамаемес,керісіншежарнаманысоларбөлетіндейболыпкөрінеді.

Неліктен БАҚ жарнамаға сонша көп көңіл бөледі?Өйткені,көптегенБАҚ-тарқолданушыбіздердіңазын-аулақтөлеміміздің арқасында емес, демеушілердің арқасындакүнкөреді.Бағдарламаларменжаңалықтардыжасауүшінқомақты қаржы кетеді. Сондықтан да БАҚ жарнаманыкөрсетуге мәжбүр. Мысал келтіретін болсақ, Сұлушашөндіруші-фирмасы«КТК»телеарнасынанұштаныпкеткеншашты қалпына келтіретін жаңа сусабындыжарнамалауүшін жарнама уақытын сатып алады. Телеарна өзкезегінде бұл қаржыны шығындарының орнын толтыруүшін қолданады: жаңалықтарды, бағдарламаларды т.б.жасауменшығарусияқты.Егердекөрермендертекқанажаңалықтардыемес,басқадабағдарламалардықарайтынболса, жарнама кезінде басқа арнаға ауыстырмайды.Осы арқылы олар Сұлушаш фирмасының жаңалығынанхабардар болады. Егерде бір ай өткен соңжаңа су сабынсатылымы жемісті болып жатса, Сұлушаш фирмасы өзжарнамасынодандакөбірекжарнамалайтынболады.Ал,«КТК» телеарнасының жаңалықтар, бағдарламалар жәнет.б.дүниелержасауғақаржысымолаятүседі.

БАҚ көрермендер мен тыңдармандардың назарынөзіне аудару үшін не істейді? Көрермендер ментыңдармандар қызықты, көңіл көтеретін дүниелердікөруді,тыңдауды,оқудыұнататындығынесептейотырып,БАҚ өз күшін толығымен (тіпті, жаңалықтарды таратукезіндеде)ақпараттынеғұрлымкөркемжәнежеңілтүрдеберугесалады.Оқиғаныңізіментолықақпаратбергенненгөрі БАҚ өз шешіміне қарай жаңалыққа оқиға таңдап,

149

оқиғаны асыра сілтеп немесе бүгіп қалады және оғанешқандайсараптамақосыпбермейді.Осыныңнәтижесіндебіздіңкөбімізкритикалықойлаудағдысынқолданбайтын(тіпті,критикалықойлаудағдысынқолданутуралысұрақтатуындамайтын)жаңақызықтыақпаратқаиеболамыз.

Жаңалықтарға беруге арналған оқиғаларды таңдаукезінде журналистер мен редакторлар көбінесе көңілкөтеретін, әсерлі, таң қалдыратын, қорқынышты,әдеттегіден өзгеше, жаныңды баурап алатын дүниелердітаңдайды. Біздің көңілімізді бөлу үшін БАҚ көпшіліктіңқызығушылығына жауап беретін – қылмыс, жанжал,табиғи апаттар және т.б. сол сияқты ақпараттарды жиікөрсетеді.СоныменқатарБАҚортақкөңілкүйдібілдіретін– өз қауіпсіздігіміз үшін қорқыныш (мысалы, әлемдегісаяси жағдайларға байланысты), зардап шекекендергекейісбілдіру(мысалы,табиғиапаттарғаұшырағандарға),патриотизм (мысалы, отандастарымыздың халықаралықзияткерлікжәне спорттық олимпиададағыжеңісіне орайқуану),жәнебасқаларсияқтыақпараттардыкөрсетеді.

Оқиғаларды жаңалықтар үшін іріктеумен қатар,БАҚ біздің назарымызды аудару үшін басқа да әдістердіқолданады. Бұл әдістердің бірі- жаңалықтардыңқұрылымы арқылы кейбір оқиғаларды маңызды етіп, алкейбіреулерінің маңызын әлсіретуге болады. Мысалы,газет-журналдар «негізгі» оқиғаларды бірінші беткеорналастыру арқылы ерекшелеп, ал, маңыздылығы азоқиғалардыкелесібеттерінебереді.Редакторларменбасқадамамандар басты бетке қандаймақала орналасатыныншешеді. Олар оқырманның қызығушылығын ояту үшінмақаланықалайатауды(үлкен,қаракурсивпенерекшелепқояды) ойлап, қандай сурет қоюды анықтайды. Егердекритикалық ойлау дағдысын қолданбайтын болса, онда

150

бірінші бетте орналасқан танымал жұлдыздың тойытуралы ақпарат газеттің ортаңғы бетінде орналасқанжуырдаболғансутасқынытуралыақпараттанәлдеқайдамаңызды деген пікірге көзсіз сеніп қалуымыз мүмкін.Салыстыратын болсақ, телеарна мен радиолардаредакторлар оқиғаларды «маңыздылығына» қарай рет-ретімен орналастырып, «ең маңызды» деп танығанақпаратқажаңалықтың басындамолырақ эфирлік уақытбөледіде,«маңыздылығыаз»ақпараттардыжаңалықтыңсоңындажүгіртіпқанакөрсетіпшығады.

Жаңалықтардан сіз бен біз үшін соншалықтымаңызға ие болмайтын, бірақ өте анық көрсетілгеноқиғаны көруге болады. Мысалы, қымбат эфирлікуақыт полицейлік зерттеуді егжей-тегжей көрсетугеарналатындығы кездесіп жатады. Ал, тұрғындардыңәлеуметтік мәселелерін, экологиялық апаттар, соғысжәне т.б. сияқты ащы тақырыптарды толыққандыкөрсетпейді.Оларжайлыатүстіайтыпөтеді.КритикалықойлайалатынадамретіндеСізБАҚкөптегенжылдарбойықалыптасып қалған мәселелерді зерттеуге, тереңірекоқуғажәнеәсіресешетелгеқатыстыболсақомақтықаржыбөле алмайтындығын түсінуіңіз қажет. Ұзақ мерзімдізерттеулермолқаржыныталапетеді,оныңорнынасіздіңқалада болып жатқан төтенше оқиға орнына түсірілімтобы мен журналистерді жіберу әлдейқайда жеңіл жәнеарзан.

Біздің назарымызды аудару үшін жаңалықтардыберу кезінде басқа да әдістерді қолданады. Мысалы,музыканың көмегімен оқиғаның драмматикалықэффектісін молайтады. Бейнематериалды редакторлауарқылы әртүрлі кезде болған оқиғаларды салыстырады.Кейбіркездердекамераныептітехникалыққолданыстың

151

себебіненбейнематериалөзгереді,фото-редакторлаудыңарқасындамаңыздысуреттерөзгередіт.с.с.Бұләдістердіңбарлығы дерлік біздің назарымызды және іріктелгенжәнекесілгендүниеніқабылдауымызүшінқолданылады.Осығанорай,бізәрдайымсергекжәнежаңалықтыкөрген,естіген, оқыған кезде критикалық ойлау дағдымыздың«белсенділігін»оятуымызқажет.

Критикалық ойлай алатын адамның іс-әрекеті:

КритикалықойлайтынадамБАҚ-тыңқармағынаілігіпқалмасүшін,саралайқимылжасап,келесісұрақтардықоябіледі:1. Бұл жаңалықтың негізгі мағынасы қандай? Қандай

дәлелдер келтірілген? Басқа да ақпарат көздерінтексеріпкөруқажетпе?

2. Жаңалықтың жүргізушісі, журналист, репортерқаншалықты обьективті болып отыр? Олар өздерініңсубьективті ойлары мен күні бұрын ойлап алғанпікірлерінұсыныпотырғанжоқпа?

3. Бұлжаңалыққа байланыстыкең көлемде тағыне өтіпжатыр?Бұлоқиғағадейіннеболды?БАҚ-қакөзсізсенуүшінтағыненібілукерек?

4. Бұлжаңалықменіңпікірімдіқалайөзгертуімүмкін?5. Жаңалықтыберукезіндеменіңназарымдыаударуүшін

қандайәдістерменайлаларқолданылды?6. Бұл жаңалықтың берілуіне қай жаққа (мемлекетке,

ұйымдыққа,компанияға,т.с.с.)тиімдіболуымүмкін?

152

6.3. Жарнама

Жарнама сөзі латын сөзінен reclamare, «айқайлау»дегенді білдіреді және екі негізгі мағынасы бар: 1) бірнәрсені кең ауқымда танымал жасауға бағытталған,тұтынушылар мен сатып алушыларды өзіне тартуғаарналған хабарландыру, хабарлама және басқа да іс-шаралар;2) танымалдылықтықалыптастырумақсатындабірнәрсе,біртұлғатуралымәліметтердітарату.

Жарнама сіз бен біздің өміріміздің бөлінбес құрамдасбөлігі болып табылады. Ол біздің өмірімізге белсендітолыққанды жанұя мүшесі іспеттес еніп, өзінің берікорнын алып үлгерді. Жарнамасыз қазіргі өмірді елестетумүмкін емес. Ол бізге әртүрлі қол жетімді тауарлармен қызметтер жайлы ақпарат беру арқылы көмегінтигізіп отыр. Кейбір кезде жарнама бізге зиянды заттартуралы ескертіп, салауатты өмір сүруге ынталандырады.Жарнама болмаса біз үшін әртүрлі тауарлар сатып алумен қызметтерді іздеу кезінде шешім қабылдау қиынғасоғары сөзсіз. Еңбек нарығының көзқарасы бойыншажарнамалардың арқасында көптеген талантты жарнамажасаушылар, жазушылар, продюсерлер мен әртістержұмыспенқамтамасызетіліпотыр.Ал,жарнамадантүсетінпайданыңарқасындатележәнерадиостанциялар(әсіресежекеменшікБАҚ)өмірсүріпкеледі.Жарнамабәсекелестікпен бұқаралық қолдануды қалыптастырып (өндірушілермен тасымалдаушылар арасында), ел экономикасыныңөсуіне үлес қосады. Жарнама кең ауқымда өндірушілер экономикасын ынталандырады. Мұндай өнім тауарөндірілімініңқұнынтүсіріп,сатыпалушыларүшінбағаныңтүсуіне алып келеді. Кең ауқымдағы өнімдер бұқаралық қолданудыталапететіндіктентұтынушыныңтауартуралы

153

жәнеонықайдансатыпалаалатындығыжайлынеғұрлымкөпақпараттануындажарнаманыңаларорныерекше.

Біржағынанжарнама біздіңжан-жағымызданшығыпмезіқылыпжібереді.Сізөзіңіздіңсүйіктітелесериалыңыздыкөріп отырған кезде аяқастынан жарнама ролигі шығакелгенде немесе сіз сүйікті музыкаңызды тыңдапотырған сәттіСізгеқажетіжоқәртүрлі хабарламаларүзіпжібергенде қалай ашуланғаныңызды есіңізге түсіріңізші.Әлеуметтік желілерді қолданушылар жарқ етіп шығыптұратын жарнамалар көңілдерін қалай бөлетіндіктерінжақсы біледі. Жарнама тек қана газет, журнал, телеарна,интернет т.б. арқылы ғана емес барлық жерде қырсоңымыздан қалмайды. Біздің кіреберістегі есігіміз тусияқты шұбарланып, сан алуан қызметтерді белсендітүрде жарнамалап тұрады. Мысалы, «авто мектепте 2 айішінде көлік жүргізіп үйрену», «2 апта ішінде ағылшынтілін меңгеру!», «жоғары білікті бала бағушы» және т.б.Тіпті, мультфильмдердегі танымал тұлғалардың бейнесісалынған(Біржағынанкім-кімгежарнамажасапжатқаныбелгісіз.Мультфильмкейіпкерлеріарқылыөндірушілертек қана балалар тауарын жарнамалап жатыр ма әлде қалайдегенмен олар, балалар тауарлары және мультфильмді жарнамалап отыр ма?! ) балалар ойыншығы мен тағамыда бүгінде күнделікті жарнамаланып отыр. Жарнамаларшай қорапшаларында, сусын бөтелкесінде және шеколадқабының сыртында да кездеседі. Олар кинотеатрларда (жоғары буындағы адамдар үшін олар «журнал» ретіндетанымал)көркемфильмкөруүшінкүтіпотырғанмезеттеалдымыздантрейлертүріндешығакелетінітағыбар.

Бірақ,шындығындабізүшінеңжаманыбізгеқаттыәсерететіндігі, құндылықтарымызды өзгертіп, материалдықдүниеге көбірек тәуелді ететіндігі болып отыр. Біз

154

қанағатсыздыққа ұшырап, болған үстіне бола берсе екендегенхалгедушарболабастаймыз. Жарнама-күнделіктіөмірдегі құндылықтар мен көзқарасты қалыптастырудааса үлкен күш. Жарнама жасаушылар сатып алушыныңсанасына емес, психологиялық айлаларды қолдануарқылы парықсыз көңіл күйге шақырады. Жарнамажасаушылар белгілі бір құндылықтарды бағалау жәнебасқаларын менсінбеу жолы арқылы біздің ойлауқабілетімізді өзгертеді.Жарнама Сіз, тұтынушыыңғайлыжәнебайлықтаөмірсүруге,қымбатжәнесүйкімдікиінуге,француз әтірінің иісін иіскеуге, пайдалы және пайдасыз(чипсы, гамбургер, кола) тағамдарды жеуге, техниканыңсоңғы жаңа түрін алуға, қымбат автокөлікте жүруге, т.б.тиіссіз дегенді меңзейдіжәне көрсетеді. Алайда, жарнамасіздің критикалық ойлау қабілетіңіз бен шешіміңізді,сонымен қатар сіздің өз-өзіңізбен еркін болғыңызкелетіндігін менсінбейді. Жарнама, Сіз моральдыққұндылықтарға қарағанда материалдық жағдайыңызғакөбірек көңіл аударуыңызға алып келеді. Жарнамадағыкөрсетілген «Өміріңізге аса қажетті» дүниелерді алусоңындажүргенкезіңізде,өзіңіздебайқамастантеледидарэкранындағы немесе компьютердегі, радио мен газетжолақтарындағы кезекті жарнаманың тұтқыны болыпшығакелесіз.Сізсаналы,жоғарыұйымдастырушылықтәнмораль иесі болып табылатындығыңыздың дәлелі болаалатын өзіңіздің жеке критикалық ойлау қабілетіңіздіпайдаланудыұмытасыз.

155

Сары тістер

Көптеген адамдар тістерінің түсі сарыболғандығыүшіназапшегеді.Себебі,ололардыңденсаулықтарыжайлыхабардарбередідепсанапкеткен.

Ал,шындығындақоңыркөздіболатынсияқтысары тісті болып адамдар дүниеге келеді. Еңқызығы,ақтүстенқарағандасарғыштүстіэмальмықтырақболадыекен.Кейбіртісдәрігерлерініңайтуыбойыншаоныағарту-қылмысқажатады.

Шылым мен кофенің кесірінен қарайыпкеткентістердіағартуғаболады.Бірақ,кейбіртісдәрігерлері бұл жағдайға тіс пастасын қолдануарқылыжетугеболадыдепсанайды.Ал,басқаларыболса, тісті ағарту үшін клиникадағы арнайықұралғанакөмектесеаладыдепсанайды.Алайда,мұндайоперациятісжегініңпайдаболуынаалыпкелетінэмальдіәлсіретіп,көпжағдайдабұзады.

Таза аппақ тістері бар адамдар жоқ екендігінатап өту қажет. Туылған кезден бастап тістерсарғышнемесе сұрғылт-көкшілдеу болып келеді.Ал, жарнамалардағы аппақ тістері бар бикештержапсырманемесепротезсалғандар.

Л.П.Паршукова.Физиогномика:покажимнесвоелицо,ияскажу,ктоты.2007.С.120

156

Жарнама айлалары

Жарнама сипаттамасы мен қулығын зерттеу Сіз үшінкритикалық ойлап, біршама зерек сатып алушы болуғамүмкіндік береді. Алдымен, жарнаманың басты мақсатытекқанатауарменқызметтуралыақпаратберуғанаемес,сатып алушының сол тауар немесе қызметті сатып алуыжөніндекөндіругежәнеынталандыруғатырысатындығынбелгілеп алайық. Осы мақсат үшін жарнама берушілержарнаманы ақпараттық және нанымдық етіп қана емес,юморға толы, көңіл көтерушілік пен есте сақталатындайетіпжасауғатырысады.Жарнама жасаушылар бізді кез-келген дүниеге сендіріп,сонымен қатар біздің критикалық ойлау қабілетіміздіөшірумақсатындақолданатынбірнешежарнамаайлаларыбар.Оларғамыналаржатады:

• Дабыл• Көңілкүйдібілдіретінтіл• Құбылғы-сөздер• Үлкенжәнеқараәріптер• Жағымдыәсерқалдыру• Жұлдыздардытарту• Әзіл• Айрықшаұрандар Қысқаша осындай жарнама айлалары жайлы:

Дабыл

Жарнама берушілер дабыл қағушы жарнамалар депаталатын айла арқылы біздің уайымдаушылығымыз

157

бен сенімсіздігімізді оятып және (тіпті) өз-өзімізді төменбағалауымызғаалыпкелуімүмкін.Мысалы,Blendamedтіспастасыныңжарнамасыаппақмаржандайтістерібарәртісарқылы жарнамалануы Сіздің онша аппақ емес тістеріңізжайлы сенімсіздігіңізді оятуы мүмкін. Garnier майынажасалынған жарнама беті «жұмсақ, нәзік және әжімсіз»әртісті көрсету арқылы әйелдердің жасармайтын терітуралықорқынышыншақырудыкөздейді.ЖарнамаланыпжатқантауарлардыкөрукезіндеСізсанадантысBlendamed Сізгеаппақмаржандайтістіболуға,Garnierтеріңіздіжұмсақ,нәзік, солмайтындай етуге көмектесетіндігі жөнінде өз-өзіңізді сендіре бастайсыз. Бір сөзбен айтқанда, дабылтүріндегі жарнамалар, тауарға жарнама жасау арқылыСіздің қобалжуыңыз, сенімсіздігіңіз, өз-өзіңізді төменбағалауыңыз егерде олардың тауарларын қолданатынболсаңызешнегізсізекендігінесендіргілерікеледі.

Көңіл күйді білдіретін сөздер

Жарнама жасаушылар біздің жағымды сезімдеріміздіоятатын сөздерді таңдайды.Еңжиі кездесетін сөз: 1. Терікүтімінеарналғантауарларғақатысты:жұмсақ, жаңа, таза, табиғи, хош иісті, иісі ерекше;2.Киімгеқатысты:ыңғайлы, әсем, сәнді; 3.Тағамғақатысты:сықырлауық, жаңа, табиғи; 3. Электронды тауарларға қатысты: жаңа, сенсорлы; 4.Банктікдепозиттергеқатысты:жоғары пайыздық мөлшер, тұрақтылық, жинақтарды басқару ыңғайлылығы; 5.Дәрі-дәрмектергеқатысты:ауыртпайды, өте жылдам, әсерлі;6.Туризмжәнедемалысқақатысты:ұмытылмас әсер, жайлы бөлмелер, ғажайып интерьер, энергия қуаты.

158

Құбылғы-сөздер

Құбылғы-сөздер жарнама жасаушыларға біздіңкритикалықойлауқабілетімізгеқулықжасап,нәтижесіндебізді, сатып алушыларды адасушылыққа бағыттауынамүмкіндік береді. Құбылғы-сөздер мұқият талдау кезіндеөзінің негізгі мағынасын өзгертеді (құбылмалы шегірткетәріздес жәндік өз денесінің өңін өзгерте алатынысияқты). Жарнамаларда қолданылатын «мүмкіндікбереді»,«көмектеседі»,«күреседі»,«...теңгеденбасталады»,«мүмкін», «мүмкін болуы» мына сөздер құбылғы-сөздерболып саналады.Кейбіржарнамалар өздерінің тауарлары(емдік дәрілер/май/тіс пастасы/...) «А категориясы Бкатегориясымен күресуге көмектеседі» деп сендіреді.Алайдакөптеген сатып алушылар «күресуге көмектеседі»деген түсінікті «емдейді» деп алданып қалады. Ал,шындығында А категориясы тек қана (емдік дәрілер/май/тіспастасы/...)денсаулыққа«тиімдіәсеретеді»дегенмағынаныбілдіреді.

Бутиктердегі жеңілдіктер ше? Мысалы, «бағасы2000 теңгеден басталатын жейделер» деген бағаныкөрсетіпқойса, сізгеұнағанжейде2000теңгеболадыдепойламаңыз!Көбінесесанаулыжейдеғана2000теңгеден,алқалғанкөпшілігіәлдеқайдақымбатболады.

Үлкен және қара әріптер

Газеттердегі, ғаламтордағы басты ақпарат кішкентайәріппен жазылып тұрған кезде тауарларға арналғанжарнамалар үлкен және қара әріппен беріліп сіздіңназарыңызды өзіне аударады. Сіз өзіңіздің сүйікті

159

дүкеніңіздің «30% ЖЕҢІЛДІК» деген хабарламасынаүміттеніп, соңынан хабарламаның соңғы бөлігіндегікішкентайәріптерменжазылғанжеңілдіктердіңбелгілібіртауарларға ғана арналғандығын білген кезде көңіліңіздіңқалай қалғандығын есіңізге алыңызшы. Ал, «СІЗ ЖУЫҚАРАДА 1 000 000 ТЕҢГЕ АЛА АЛАСЫЗ!» деген үлкен қараәріптермен жазылған тақырыптары бар спам e-mail-держайлы не дейсіз? Лотереяға қатысу шартын түсіндіретінкішкентай әріптермен жазылған сөздерге жету үшінсілтеме бойынша жүре беретін адасушылықтар болыптұрады. Егерде сол мезетте Сізде критикалық ойлауқабілеті болып жатса, ұтып алу мүмкіндігі 1 000 000 –дабіреуғанаекендігінтүсінесіз.Тақырыптағы«АЛААЛАСЫЗ»сөзі – құбылғы сөз екендігін ескеріңіз. Сіз расыменде 1миллионтеңгеалааласыз,бірақтекқанаегерделотереяғақатыссаңызжәнеСіздіңжолыңызболса.

Жағымды әсер қалдыру

ЖарнамажасаушыларжарнамаарқылыСізгежағымдыжәне жақсы әсер қалдыруға тырысады. Мұндай айлақолданудағы басты мақсат Сіз бұл тауарды ары қарай дасатып алуыңыз үшін ұсынылып отырған тауар жайлыжақсыойдаболуыңыздықамтамасызету.Мысалы, сусынжайлымынадайжарнаманыалыпқарайықшы:Жасжанұятабиғат аясында демалыс ұйымдастырды. Әйелі күйеуінеалтын түстес алма сусынын стаканға құйып жатыр. Ал,күйеуі мен балалары бақытты кейіппен сусынды ішіпжатыр.Ата-аналарда,балаларыдаденсаулықтарыжақсыадамдар тәрізді көрінеді. Сусынды ішкен соң барлығыалтыбақантеуіп,балалардыңсыңғыркүлкілеріестіледі.

Бұл жарнама сіз үшін қандай әсер қалдыруға тырысады?

160

Бұлжарнаманыңбастымақсаты–осысусынғақатыстысіздің жағымды әсеріңізді ояту. Бұл жарнаманың негізгеалған аудиториясы жанұя. «Табиғат аясындағы демалыс»сусын қоспалары табиғи іспеттес әсер туындатады.«Денсаулықтары мықты және бақытты әртістер» егердеСіз және жанұяңыз осы сусынды ішсе, Сіз бен жанұяңыздәл осындай денсаулықтарыңыз мықты және бақыттыболатындайәсерқалдырады.«Табиғатаясындағыдемалыс»,«сыңғырлаған күлкі», «алтыбақан» - осының барлығыжағымдыәсерқалдырыпкөңілкүйіңіздісергітеді.

Жұлдыздарды тарту

Жарнама жасаушылар өз тауарларын (қызметтерін)

161

жарнамалауда атақты әртістерді, әншілерді, шоумендерді,әзілкештерді, жұмысқа жиі тартады. Мұндай айланыңбасты мақсаты – бұл тауарды (қызметті) сатып алсаңызСіз жарнамалап жатқан жұлдызға жақындайтындығыңызжайлыСізгеәсерқалдыруболыптабылады.ЕгердеұлттықКөкпар ойынының жұлдызы қымызды жарнамалайтынболса, жарнама жасаушылар қымыздың осы брендінсатыпалуарқылысіздіКөкпаржұлдызысияқтыкүштіәріқырағыболатындығыңызғасендіругетырысады. Мұндайжұлдызды жарнама халықтың тауарды оп-оңай және тезсатыпалуларынаықпалетуүшінжасалынады.Оғансебеп,қарапайымадамдарүшінжарнамаланыпотырғаносыжәнебасқа тауарды танымал адамның қолдануы жеткіліктіболыпсаналады.

Әзіл

Жарнамадағыәзіл–бұлдегенімізсіздіңназарыңыздытолықтай аударып, критикалық ойлау қабілетіңіздіұмыттыруға арналған тиімді айла. Жарнамадағыәзілдің басты мақсаты ұсынылып отырған тауар жайлы(ұсынылыпотырғанқызмет)естеқаларлықәсерқалдыруболыптабылады.

Айрықша ұрандар

Айрықшаұрандарменқысқааудио/видео/музыкалықроликтер де ұсынылып отырған тауардың (ұсынылыпотырған қызмет) есте қаларлықтай әсерлі болуы үшінқолданылады. Бірақ, біз көбінесе жадымызға әсер ететінерекше процесстің болатындығын байқай бермейміз.

162

Айрықша ұрандар немесе роликтер қаншалықты әсерліболса,жарнамасоншалықтыжылдаместеқалады.Жылдаместе сақтаудың тағы бір әдісі сөздердің қайталануы.Нәтижесінде,біздіңалғашқыалғантауарымызжадымыздаең жақсы сақталған дүние болып қалатындығы жиікездесіпжатады. Жылдам есте сақтау үшін қажетті тағыбірайлатақпақүлгісіндегіайтылатынсөздер,ұйқас,буынболыптабылады.

163

РЕЗЮМЕ...

• СіздіңестігенжәнеоқығаныңыздыңкөпбөлігіСізгеБұқаралықақпаратқұралдары(немесеБАҚ,масс-медиадепатапкеткен)арқылыжетеді.• БАҚкеймағынасындақазыларалқасыіспеттесіс-әрекетатқарады.Барлықболыпжатқаноқиғаларқатаңіріктеуденөтеді.ОсыныңнәтижесіндеБАҚ–тыңбелгілібірталаптарынасәйкескелетіноқиғалардығанатаңдапалады.• Жаңалықтарғаберугеарналғаноқиғалардытаңдаукезіндежурналистерменредакторларкөбінесекөңілкөтеретін,әсерлі,таңқалдыратын,қорқынышты,әдеттегіденөзгеше,жаныңдыбаурапалатындүниелердітаңдайды.• Жарнама(реклама)сөзілатынreclamareсөзінен«айқайлау»дегендібілдіредіжәнеекінегізгімағынасыбар:

1.бірнәрсенікеңауқымдатанымалжасауғабағытталған,тұтынушыларменсатыпалушылардыөзінетартуғаарналғанхабарландыру,хабарламажәнебасқадаіс-шаралар;

2.танымалдылықтықалыптастырумақсатындабірнәрсе,біртұлғатуралымәліметтердітарату.

• Жарнамажасаушыларбіздікез-келгендүниегесендіріп,соныменқатарбіздіңкритикалықойлауқабілетіміздіөшірумақсатындақолданатынбірнешежарнамаайлаларыбар.Оларғамыналаржатады:1.Дабыл2.Көңілкүйдібілдіретінтіл

164

3.Құбылғы-сөздер4.Үлкенжәнеқараәріптер5.Жағымдыәсерқалдыру6.Жұлдыздардытарту7.Әзіл8. Айрықшаұрандар

165

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

А. Өзін-өзі тексеруге және талқылауға арналған сұрақтар

1. «БАҚ-қа»анықтамаберіңіз.БАҚ-қанежатады?2. Жаңалықтар қызметі үшін таңдалып алынған

оқиғалардан кейін көбінесе қандай жаңалықтардыкөрсетеді.

3. БАҚ-тың айласына түсіп қалмау үшін критикалықойлаушыөзінеқандайсұрақтарқоюықажет?

4. «Жарнама» дегеніміз не? Жарнамамен байланыстыкөңілдісәттеріңіздіатапкөрсетіңіз?

5. Теледидар, радио, басылымдардардан басқажарнамалардықайжерлерденкездестіругеболады?

6. Жарнама айлаларын тізіп көрсетіңіз. Осы айлаларқолданылатын әртүрлі жарнамалардан мысалкелтіріңіз.

Келесі тапсырмалар (Б, В, Г) оқушылар менстуденттердіңтоптасыпжұмысжасауынаарналған.

Б.3 адамнан топқа бөлініп, бір күнде жарық көрген әртүрлі 3 газетті (мысалы, Казахстанская правда, Новое поколение, Время) қарап шығыңыз (газетті сатып алсаңыз немесе онлайн қарауыңызға болады). Әрқайсыңызға бір газеттен бөліп беріңіз. Тапсырманың мақсаты үш газетте жарияланған жаңалықтарды іздеуден тұрады. Төмендегі сұрақтарға жауап бере отырып, топта мақалаларды салыстырыңыз:

1. Бұл жаңалық газеттердің қайсысында көбірек

166

берілгендігін,мақалалардыкөлемінеқарайсараптаңыз.Алайда, ұзақ жазылған мақала нақты егжей-тегжеліжазылды дегенді білдірмейтінін есте сақтаңыз. Олжердетавтологияныкөпқолдануғаорай,құрсөзболуыәбденмүмкін.

2. Мақалалардағы айырмашылықтарды тізбектеп шығу.Егерде мақала қажетті маңызды детальдарды атапкөрсетпесе, оның оқырманға әсері қандай? Оқырманбұлжағдайдақандайсұрақтарқоюыкерек?

3. Қай газеттегі мақала осы оқиғаға алып келгенжағдайдың өткен-кеткеніне сілтеме жасай отырып,оқиғаныкеңауқымдаталқылаған?

4. Бұлоқиғадан соңмүмкінболатынсалдарыжайлықайгазеттеталқыланған?

5. Мақалалардыңтақырыптарынсалыстырыңыз.Әртүрлітақырыптарсіздіңпікіріңізгеқалайәсеретті?

В.1. Бұл жаттығу кезінде сіздер жұптарға бөлінулеріңіз

қажет.Сағатыңыздағынемесеқалтателефоныңыздағысағаттың секундомерін қолданып, уақытты белгілеңіз.Кезекпен 10 минут ішінде өзіңіз, балалық шағыңыз,жақындарыңыз, жетістіктеріңіз, болашаққа дегенжоспарыңыз және т.б. жайлы айтып беріңіз. Бір-біріңіздітыңдапотырғанкездекейбірнәрселердітүртіпжазыпотырыңыз.Бірақта,айтқанныңбәрінтізіпжазыпшықпаңыз.Осыданкейінәрқайсыңыз20секундішіндесынып үшін әңгімелесушіңіз үшін нені маңызды депсанайтындығындауыстапоқыпберіңіз.Уақыттыөлшептұруүшінбіроқушынытағайындаңыз.

2. Осы тапсырмадан соң, 20 секунд үшін таңдап алғанақпаратты сараптамадан өткізіңіз. Бұл ақпарат Сіздің

167

құндылықтарыңыз бен басымдықтарыңызды көрсетеалады ма? Сіз оқу, спорттағы жетістіктерге, жанұяға,жоспарларғажәнет.б.жоғарыдәрежедеәсерленеалғанкездеріңізболдыма?Бұлненібілдіруімүмкін?

3. БұлтапсырмадаСізжурналистнемесекорреспонденттіңрөлін атқарғандығыңызды атап өту маңызды.Сіздің сөзіңізге бөлінген 20 секунд телеарна жәнерадиоқабылдағыштағы жаңалықтарға берілген уақытіспеттес. Осы тапсырма жөнінде қысқаша пікіріңізді,көзқарасыңызбенәсеріңіздіжазыңыз.

Г.1. 4адамнантопқабөлініңіздер.Әрқайсыңызғабір

телеарнадан(мысалы,Хабар,Қазақстан,КТК,31арна)бөліпалыңыздар.Демалыскүндерібірсағатбойыкез-келгенбағдарламаны(жаңалықтар,ток-шоу,фильм,сериал)қарапшығыңыз.• Секундомердіқолдануарқылыжарнамағақаншауақытбөлінетіндігінесептеңіз.• Бірсағатішіндегіэфирліксағатқажарнаманыңуақыттықарақатынасынесептеңіз.

2. 1-2жарнаманыкелесіүлгібойыншасараптамаданөткізіңіз.• Жарнамакімгебағытталған?• Сіздіңназарыңызбенсеніміңізүшінқандайайлалар(уайым,көңілкүйгебағытталғансөздер,құбылғы-сөздер,үлкенқараәріптер,жағымдыәсерлерқалдыру,жұлдыздардытарту,әзілдер,айрықшаұрандар)қолданылған?

168

Наным-сенімдер,

ырым және оғаш

құбылыстар

7

169

Бұл бөлімде біз әртүрлі наным-сенімдер, ырымдартуралы, сонымен қатар қоғамымыздағы түсіндіруі қиыноғаш құбылыстар жайлы айтамыз. Негізсіз, күмәндіқұбылыстарғасеніпқалмауға,қалайкритикалықтұрғыданойланып қарау қажет екендігін түсіндіруге тырысамыз.БұлбөлімніңмақсатыоғашқұбылыстарғақатыстыСіздіңкөзқарасыңызды өзгерту емес, бұл құбылыстардыңнегізінде болатын кейбір құпиялар мен түсіндірмелердіашуғатырысуболыптабылады.

7.1. Ырымдар

«Табақ сынса-бақытқа жол ашады», «Жолыңды қарамысық кесіп өтсе-қиындыққа душар боласың», «үйдеысқырма – ақша болмай қалады», «13 саны – сәтсіздіккеалып келеді» деген тұжырымдарды қаншалықты жиіестисіз? Сіз осы тұжырымдамаларға сенесіз бе жәненеліктен?

Мұндай тұжырымдарға сену – ырым деп аталады.Ырымдар адамзат баласы өмір сүру тарихының барлықкезеңінде болған. Бүгінде миллиондаған адамдарырымдарға сенуді жалғастырып келе жатыр. Кейбірырымдарбіздің өмірімізге сіңісіп кеткені соншалықтіпті,ырым ба емес пе анықтаудың өзі қиын. Әрбір халықтыңөзінетәнырымдарыбардепсаналады.Олырымдарсолбірелгеғанатән,кейкездеоларбасқахалықтарғадатаралыпкетіпжатады.

Егерде осы сұрақтар төңірегінде кеңірек ойланып,тереңірек үңілетін болсақ, критикалық ойлаушы ретіндеСіз өзіңізге: «Неліктен ырымдар жылдар, ғасырлар,мыңжылдықтарбойыөмірсүріпкележатыр?»дегенсұраққоюыңыз қажет. Көптеген ырымдар ақылға сыйымсыз,

170

өтіріккежақынырақболатындығынақарамастан,неліктенадамдар әлі күнге дейінырымдарға сеніп келеді? ЕгердеХХ ғасырдағыбілім саласында танымалболғанВладимирМезенцевтің сөзіне құлақ асар болсақ, ырымдар меннаным-сенімдердіңосыншакөпуақытөмірсүруініңсебебі,біздіңқоршағанәлемдіқабылдауымызақыларқылыемес,сезімарқылыкелетіндігіндеболыпотыр.Ал,сезімдегендіөзіңіздің үлкен немесе азғантай өмірлік тәжірибеңіздекездестіргендей, егерде оны ақылмен тексеріп көрмесеңжиі алдап тұратындығын жақсы білесіз. Сонымен қатар,Мезенцев көп адамдар ойланбастан таңбалар менырымдарға сене кетеді деп жазады. Бұл жерде ежелгіаңыздар, дәстүр мен салттар үлкен рөл атқарады. Адамбаласы жас кезінен бастап үлкендер айтқан ежелгіаңыздаржайлыкөпестіп,олаңыздардыңбүгінгітаңдағымаңыздылығы мен ақиқатқа жақындығы туралы ешойланбайды. Мұндай жағдайлар көбінесе «біздің ата-бабамыздан», «ежелден бері» келе жатқандығынабайланысты сонау ғасырдан ғасырға, бүгінгі таңдағыкүнделікті өмірімізден ойып тұрып орын алып үлгергентұрмыстықырымдарғақатыстыболыпкеледі.

Ең алдымен осы терминнің өзін қарастырайықшы.Әртүрлі елдердің, әр қилы уақыттың атақты ойшылдарыырымдарға сыншыл қараған. Ырым туралы олардыңпікірлерінтыңдапкөрейік:

«Ырымнан болып ақымақтық жасаған жан, адамдар арасындағы жеккөрініштісі».

Платон«Ырым – адамзат әлеміндегі ең қорқынышты

шыбыртқылардың бірі». Жан Жак Руссо

«Ырым өте қауіпті. Оның пайда болуына жол беру-үлкен

171

қорқақтықтың бар екендігін білдіреді. Оған сабырлылықпен қарау – орта ғасырдағы қара түнекті қайтадан жаңғырту мен әдепсіздікпен мәңгілікке келісу дегенді білдіру болып табылмай ма? Ырымдар әлсіздендіріп, санасыздыққа жол ашады».

Эмиль Золя

Ал, талқылау сөздігі қандай мағына береді: «Ырымдегеніміз, бір нәрсеге адасушылықтан, бос, сандырақпен,жаңсақсенуболыптабылады.Олар:кереметке,ғажайыпқа,бақсылыққа, бал ашуға, заттарға, белгілерге сену; себеппен байланыстың еш қатысы жоқ дүниенің себебі пенсалдарынасену».

Ырым – көп өлшемді, әртүрлі бағыттары бар:тұрмыстық, сандық, болашаққа, жолы болғыштық пенжолыболмауына,адамныңмінезіне,табиғижәнеғажайыпқұбылыстарға және т.б. қатысты болып келеді. Ал, қазірбаршамызға таныс ырымды есімізге түсіріп көрейікші.Сіздің критикалық ойлау қабілетіңізді таң қалдыру үшінкөп адамдарға таныс емес, тіпті, көне тарихы ұмытылабастағанырымдардыкелтіреміз.

«Ни пуха, ни пера!»

Егердесізәлікүнгедейіноқуорнындаоқитынболсаңыз,ондасіздіңәртүрліэмтихандарғажиідайындалатыныңызанық. Ал, егерде партада өткізген ізгіжылдарыңыз арттақалған кезде әрине, эмтихан алдындағы әбігерге түсіп,алаңдағансәттеріңіздіесіңізгеаласыз.Өткенуақытсияқтықазірдедостарыңызэмтиханалдында«Мамықтаемес,жүндеемес!»«сиқырлы»сөзінайтыпсәттіліктілейді.Ал,жауап

172

ретінде«сайтаналғыр!»депайтуыңызқажет.Ал,сізбірретболсадамәселеоқуғақатыстыболыптұрғандамамықпенжүннің,сайтанныңқатысықаншадепойланыпкөрдіңізбе?

Негізіндебұлтіркестероқуғақатыстыемес,аңаулауғабайланысты екен. Ерте кездерде адамдар аң аулаушыныжындар аңдып, аңшының аң аулауын бұзады деп сенген.Сондықтан, аңшы өз олжасына қарай аттанардан бұрыноныңтуысқандарымендостары«аңшыешбірсәттіліктенүміттенбейді»жай ғана «табиғаттытамашалап, қыдырыпқайтады» деген сыңай танытып, жындарды алдарқатуғатырысқан екен. Аңшы жаргонында мамық – сөзі «құс»дегенді, ал жүн – «аң» дегенді білдіреді. ЫрымшылдостарыментуысқандарыегердетураМамықтыда,жүндіде!» дептілесежындараңшылықтыдуалаптастайдыдепсенген.Аңшылыққажындардыңдуасыжүрмесүшінжәнеаңшыдан алыс жүруі үшін адамдар, жындарды сендіругекерісінше «Мамық та емес, жүн де емес!» деп айтқан. Ал,«сайтаналғыр!»дегенжауаптааңшылықтыдуаламасүшінқолданылған.

Яғни, қаншама жыл, бәлкім мың жылдықтар өткенсоң да бүгінде біз әлі күнге дейін «Ни пуха, ни пера!» депжындардықуып,эмтихандытабыстыберудітілепжатамызғой?Қызық,солайма?

«Бірінші сәуір – ешкімге сенбеймін!» («Первое апреля – никому не верю!»)

1-сәуір–«Күлкікүні»,«Ақымақтаркүні»депаталатынхалықаралықмереке. Бұл мереке тарихының аржағынданетұр?

Шындығында бұл мереке ежелгі көктемнің келуін

173

тойлаудан шыққан және ол да жындармен байланыстыекен! 1-сәуір күні адамдаржынның бейнесін бейнелейтінтұлыпты көмген екен. Ал, қыс жындары өзін көмгенадамның түрін біліп қалмасы үшін, адамдар беттерінеқалқанкиетінболған.

Яғни, тұлып пен жақындары және таныстарыналдайтын мерекенің бастамасы қыс жындарын алдаусалтынаншығыпотыр!Бүгінде1-сәуір,егердесіздіәсіресежақындарыңызбендостарыңызкүлкіүшінемес,қалжыңғаайналдырса сіз үшін ең бір ұмытылмас мереке болуымүмкін.

«Ит ұлуы – өліктің болуы» («Собака воет – к покойнику»)

Бұлбелгі бүгінгі таңда аса танымалемес.Бірақ, 1930-шы жылдарда мұндай сенім қазақ ауылдарында кеңінентараған болатын. Аштықтан жаппай қырылып жатқанауылдарда үнемі ұлып жүретін қараусыз қалған иттеркөп еді. Біздің арғы аталарымыз бен әжелеріміз иттердіңжындарды көретіндіктеріне сенетін. Сондықтан да иттерқатты ұлитын болса,жақында ауылда қандай да бір өлімболадыдегендібілдіретін.

Алайда, біз бұл жағдайлардың барлығын критикалықойлаушы ретінде сараптайтын болсақ, келесі дүниелердіанықтаймыз. Егерде тамақ болмағанның кесіріненкөптегенадамдаркөзжұмғанболса,ондаиттердіңжағдайықандайболғанекен?-дегенсұрақпайдаболады.Олайболса,олар жейтін тамақ тіптен болмаған шығар. Ал, егердеитте тамақ болмаса оның ұлитыны анық. Ауылдағы көпөлімдердің себебі аштықболсада, тұрғындар үшіниттіңұлуыөлімгесебепшідептанылды.

174

«Айнаның сынуы бақытсыздыққа алып келеді»

(«Разбитое зеркало – к несчастью»)

Халық арасында: егерде айнаны сындырып алсаң,келеңсіздікті күте бер, - деген бір белгі бар. Бұл белгініңнегізгі түп-тамыры бізді 13 ғасырда Еуропада айнанықолдана бастардың сәл алдындағы ерте заманға қарайалып келеді. Айна әлі пайда болмаған кезде адам өзбейнесінсудыңбетіненкөргенкездебұлқұбылыстытүсінеалмайды.Олөзбейнесінегіз-рухыретіндеқабылдады.Ал,айнанышығарабастағанкездеегіз-рухтыңбарекендігінеәлі де сенетін адамдар айнаның сынуын «өзінің егіз-рухыныңөлімі»ретіндеқабылдады.

Егерде сіз Өзіңіздің егіз-рухыңыз бар екендігінесенбейтіндер қатарынан болсаңыз, айнаның сыныпқалғанына қапаланбаңыз! Айнаның сынуы – Сіз үшінең алдымен жақын арада жаңа айна сатып алуға біразақшаңыздыжұмсайсыздегендібілдіруімүмкін!

«Қара мысық»

Алдыңызданқарамысықкесіпөте шыққан кезде көңіл-күйіңізтүскен кез болды ма, есіңізгетүсіріңізші? Бұл үшін қандайда бір ақталу, мысалы, өзіңіздіалдарқату үшін мысықтыңтолыққанды қара емес екендігіжөнінде мысық бойындағы ақ дақты іздеген кезіңізболды ма? Және де осылай өз көңіл-күйіңізді көтеруге

175

тырыстыңыз.Ал,шындығындаосыбелгініңаржағынданежатыр?Ерте заманда көпшілік адамдар мысыққа айналып

кететіналбастылардыңбарекендігіне сенетінболған.Ал,мысықжолыңды кесіп өткен кезде бұлмысық қана емес,мысыққа айналған албасты деп сенген! Ал, адамдардыңтүсінігіндеалбастылартексәтсіздікалыпкелетінеді.Міне,бұлбелгіосылайпайдаболғанекен.

Неліктен «қара»? Қара түске деген жеккөрініштіліксонауертедентуындағанболатын.Тарихқадейінадамдарқаратүстіқауіптілікпен,түнгітүнекпенбайланыстыратынболған. Күндіз қатер жақсы көрінетін болғандықтанқорғануға мүмкіндік бар болатын. Ал, түнде жауыңдыкөреалмайсың.Текқанақарамысықалғаштытұрмыстыққорқынышболыпқалғанжоқ. Игіліктіқаратүскөптегенмәдениеттерде қайғымен, арам пиғылды күштермен,ақыретпен байланыстырады. Ал, бүгінде бұл түссырбаздықты, классиканы, тектілікті білдіретіндігін атапөткенжөн.

Сонымен қатар, барлық елдерде бірдей жолыңдыкесіп өткен қара мысық сәтсіздік әкеледі деген түсінікқалыптаспағандығы да анық. Мысалы, Ағылшын еліндеқара мысық сәттілік алып келеді де керісінше, ақ мысықжағымсыз жағдайлар ала келеді деп санайды! Осығанорай, критикалық ойлайтын адамда көптеген сұрақтартуындайды.

«13 саны»

Сізге13саныұнайма?Егерде Сіз көптеген ырымшыл жандар секілді бұл

176

«Оқиға Англиядағы футболдан өтетін әлемчемпионатына қатысты болып отыр. Кейбірмықты ойыншыларға «жаман нөмерлер»қалғандығынанбасталғанболатын.Бұлкөптегенжанкүйерлер мен жаттықтырушыларды әбігергесалды. Олардың арасында алаңға арқасында13 деген жазумен шығуы керек болған атақтыпортугал форварды Эйсебио, аргентиналықЛопец, бразилиялық Денильсон, чилийқақпашысы Оливарес болған еді. Осыдан кейінне болды дейсіз ғой. Чилий епископынан өз елікомандасының қақпашысы осындай нөмерменойнайтындығына қатты алаңдаушылықбілідіріпотырғандығыжайлыжеделхаткеледі.

Ал, Португалияда Эйсебионы «басымшылық-тан» арашалау үшін арнайы ғибадаттарұйымдастырылады. «Рухани ұстаздарының»айтқан сөздерінің барлығына сеніп үйренгенқарапайым Эйсебионың өзі де аз қобалжығанжоқ. Бірақ, сұмдық жорамалдарға қарамастан,португальдық форвард чемпионаттағы үздікшабуылшы болып танылды. Сол кезде көпшілік,келесі бір осындай жағдайға дейін ауыр сантуралыұмытыпкетті…»

«Чудеса: Популярная энциклопедия. Том 2»: Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы;

Алматы; 1991

177

санның күңгірт күшіне сенетін болсаңыз, онда Сіз 13санынанүнеміқауіптеніпжүретіншығарсыз.Көпжылдарбойы, тіпті бүгінге дейін адамдар 13-саны жаман ырымдеп санап келген. Осыған байланысты кейбір елдердіңкіреберісінде 13-нөмерлі пәтерді табу мүмкін емес. Ал,театрлар мен кинотеатрларда 13-ші қатар немесе 13-ші орындық болмайды. Ер адамдар өзінің сүйіктісіне 13талы бар раушан гүлін сыйламайды. Бұл санға қатыстыосыншамамықтысенімқайданпайдаболды?

Бүгінде біз санаудың негізі ретінде ондық жүйеніқолтанатынболсақ, ежелгі римдіктер, қытайлықтаржәнебасқа халықтар 12 санын қолданған. Сонымен қатар 12санын қосқандағы барлық сандар бүкіл түсінікті жәнебелгілі дегенді білдірген. Себебі, белгісіз дүниелерменқорқынышты және қауіптілік байланысты болғандықтанадамдар 13 саны сәтсіздік алып келеді дегенге сенебастаған.

7.2. Ырымдар мен қоғамдағы наным-сенімдердің қысқаша сараптамасы

Төмендегі сұраққатағыбірретқысқашажауапберугетырысайық: Неліктен адамдар ырымдарды ұстануларынқоймайды?Оған әрине, көптегенжауаптарбар. Солардыңбіразы жоғарыда аталып өтті. Біріншіден, ырымшыладамдар көбінесе ырымның негізгі шығу тарихы жайлыойланбайды. Олардың әртүрлі белгілерге, ырымдарғадеген қарым-қатынасы мынадай ой пікірге негізделеді:«Белгілерге менің ата-анам, әжем мен атам сенеді. Меніңарғы ата-әжем де ырымшыл болған. Міне, сондықтан дамен де ырым мен білгілерге сенемін. Себебі, мен егердекөп жылдардан бері жалғасып келе жатса бұл шындық

178

болуы керек деп ойлаймын». Алайда, критикалық ойлайалмайтын адам келесі сұрақтарға жауап іздемейді:«Менің арғы ата-әжелерім қаншалықты ақиқатқа жақынболған? Себебі, олардың да қателесулері мүмкін ғой?»,«Ырымдайтын белгілер бүгінде әлі күшінде, қолданыстама? Немесе олардың «қолдану мерзімі» ертеректеаяқталғанба?».

Екіншіден, көптеген адамдар егерде олар көпжағдайлардың ішінде бір рет қана дұрыс айтқан болсада өз сенімдерін белгі күшіне бекітеді. Ал, егерде айнасынғаннан соң келесі күні сіз бір сәтсіздікке ұшырап

Ертеректе көбінесе Ауыл шаруашылығыкүнінде колхоз, совхоздарда кезекті жұмыскүнініңаяқталуынаорай,қазақтыңұлттықойынтүрлері бойынша ат спорт жарысы өткізілетін.Олар: бәйге, көкпар, қыз қуу және т.б.. егердежарысқа басқалармен қатар өткен жылғыжеңімпаздышақыратынболса,олміндеттітүрдеөткен жылғыдағыдай киінетіні сөзсіз: сол аяқкиімі,жейдесі,шалбары,міндетті түрде сол ергеотырып, сол кездегі ұстаған қамшысын қолынаалады...

«Чудеса: Популярная энциклопедия. Том 2»: Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы;

Алматы; 1991

179

қалдыңыз делік (мысалы, дүкенде әмияныңызды ұрлапкетті), сіз ең алдымен кеше сынған айна осы сәтсіздіктібілдірдідегенойғакелесіз.ОсыданкейінСізырымдардыңақиқатекендігінетағыдакөзжеткізесіз.Алайда,Сізбұлжағдайға дейін 3-4 рет айнаңыздың сынғанын, бірақешқандай да бір жаманшылық болмағанын ұмытыпкетесіз. Адамзат табиғаты бес рет болған жағдайдыңбіреуінде ғана белгі шындыққа жанасса біз дәл осысәйкестікті есімізде сақтаймызда, оныңалдындаболғансәйкеспеушіліктер жайлы оңай ұмытып кетеді. Бірақ,бір реткі сәйкестік әлі де ештеңені білдірмейтіндіктенжылдам ой тұжырымдама жасауға әкелмеуі қажетекендігінестесақтағандұрыс.

Үшіншіден, оптимистік тұрғыдан ырымшыладамдар болады. Олар барлық белгілерді өз пайдасына«орайластырады». Мұндай адамдар белгілердің күшінекөзсіз сеніп қана қоймай, олардың әсіресе сәттілікпенбайланысы бар, жақсы дүниелердің барлығына сенгісікеліптұрады.Ал,сәтсіздікке,бақытсыздыққажәнебарлықжаман дүниелерге қатысты белгілер ше? Оптимистермұндай жағдайларда салқындық танытпайды, жаманбелгілердіжақсыжағына,жағымдыжағдайғақарайжоруғатырысады.Немесе олар тек қанажақсыбелгілерге сенедіде,жаманбелгілергекөзжұмақарайды.

Төртіншіден, өздері жаңа белгілер ойлап табатын«креативті бейнелер» деп аталатын ырымшылдар бар.Бұл «жаңашылдардың» белгілері көбінесе тек өздерінеғана қатысты жақсы жағынан жорылатын болып келеді.Мысалы, оқушы немесе студенттің маңызды эмтихантапсыратын күнін елестетіп көріңізші. Оқушы олкезде өткен эмтихан кезінде жеп жоғары ұпай алғаншеколадыныңдәлсондайтүрінсатыпалады.Жәнестудент

180

міндетті түрде өткен эмтиханда жоғары ұпай жинауға«көмектескен» қаламды тауып алады. Осының барлығыөзіне сәттілік әкелудің кепілдігі ретінде немесе жай ғанасақтанумақсатындажасалынады.

7.3. Бал ашу

Армандар, ұмтылыс,қалау сияқты сезімдербіздің өмірімізде үлкенорынға ие. Оларғақол жеткізу үшін біз,әрдайым болашаққажоспар жасап, өзіміздіңбүгінгі күнімізбен де өмір сүруіміздің қажеттігін ұмытыпкетеміз. Ертеңжәнебізденсоңболатынбарлықдүниебізүшінбелгісіз.Тіпті,бізжоспарқұрыпқоямыздаоларкейдеәртүрліжағдайларғабайланыстыорындалмайжатады.Солсебепті,болашақбелгісізболғандықтандаадамтабиғатыүнемі көп жылдан соң, бірнеше жылдан соң, келесі айда,ертеңнеболатынынбілугенемесеболжауғатырысады.

Бал ашудың сан қилылығы әркез адамдарды өзінетартып келген. Себебі, олар адамдарға өздеріне белгісіздүниелерді біліп, болашаққа үңілуге мүмкіндік беретін«көз» сияқтыеді. Мезенцевтыңсөзінеқұлақасарболсақ,болашаққа үңілуге ұмтылу адамдар еңбекпен айналысабастағанкезденбастаған:«Көктемдеегінсалғанда,бақпенайналысқандаадамбаласыосыжылегінжақсышығадымажоқпа,уақытындажаңбыржауадыма,егіндісуықөлтіріпкетпейді ме деген сұрақтардың жауабын білгісі келген.Алысжолғашығыпбаражатқандаадамдар,сапарғадайынболуүшінжолдарындақандайқиыншылықтарменқауіп-

181

Өз кезеңінде бүкіл Орталық Қазақстанғатанымал құмалақшы (құмалақпен бал ашатынадам, құмалақ саны41 болуыкерек)Берден-атадегенадамөмірсүрген.Олөз«қызметін»30-шыжылдардың басында ауылдарда голощекиндікбилік өкілдері қаталдық таныта бастаған кездеерекше күштейте түсті: ауылдарды күшпеншаруашылық ауылы жасады, барлығынажұдырықжұмсай бастайды, малдардыжаппайалып артып кеткен, осының нәтижесіндебұл жерлерде адамдардың қазасына алыпкелген аштық пен кедейлік орын алды. Берденақсақал ауылдарды аралап әрбір өзіне келгенадамдарға, бұл «Алланың қарғысы» шариғатқабой ұсынбағандықтан (мұсылмандық заңға),бірақ, жуықта Алла Тағала бізге мейірімменқарап,өмірөзқалпынакеледі.Ал,қазіртекқанақұлшылық жасау керек, өз күнәларымыздыжуып,сабырлылықтанытукерек.

Кейінірек 70-ші жылдары балгер әбденқартайып өз «кәсібін» тастап кетті. Сол кездеодан құмалақпен бал ашудың құпиясы жайлысұраған кезде Берден-ата: «Мұнда ешқандай дақұпияжоқ.Бұлтекөзін-өзіжәнеөзгелердіалдауболып табылады. «Адамдардың қайғыларынсәл де болса азайтып және өзімді асырау қажетболды»дегенекен.

«Чудеса: Популярная энциклопедия. Том 2»: Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы;

Алматы; 1991

182

қатербарекендігінбілугетырысқан».Адамзаттарихындағыұзақжылдарішіндебалашудың

дамығаны соншалық, қаншама түрлері пайда болыпүлгерді. Алақан мен карта арқылы ашатын балдың кеңтараған түрінен басқа бал ашудың ерекше түрі де бар.Мысалы,гидромантия–бұлсудаашатынбал,клейдомантия– кілтпен ашатынбал, арифмомантия – сүйекпен ашатынбал, ботаномантия – жапырақтармен ашатын бал,элевромантия–ұнменашатынбал,кантомантия–түтінменашатынбалжәнет.б.

Қазақтар арасында құмалақпен ашатын бал кеңтараған. Бірақта, таспиқпен бал ашу, жануардың жамбассүйегімен бал ашу және түңгі аспанмен бал ашу сияқтыбасқадабалашудыңтүрлерінқолданған.

Ал,бүгінгібалгерлернеболжайдыжәнеболжамдарынқалайжасайды? Балгерлердің сөздік қорында «ЖақындаСіздің өміріңізде үлкен өзгеріс болады», «Мен сіздібейтанысжерге алыпбаражатқанжолдыкөріп тұрмын»,«Сізбіржылдансоңөзтағдырыңыздыкездестіресіз»жәнет.б. тіркестер жиі кездеседі. Балгерлер абстрактлы жәненақтыемес,мыңдағанмағынағаиеболаалатынтілдіжиіқолданады.Нақтыбірнәрсеніайтпайды.Олардыңсөздерікез-келгенадамғасәйкескелебереді.Балгергебарғанадам,балгердің айтқан болжамдарын өз қалауынша жорып, өзтағдырынасәйкестендіріпалады.

Көп балшылар байқампаз келетіндігін атап өту керек.Сонымен қатар, олар жақсы психолог болып табылады!Олар келіп отырған адамның сырт келбетін және оныңсөзі мен көңіл-күйінен, іс-қимылынан ішкі жан дүниесінбағалауға тырысады. Осыдан кейін, олар бұл адамменқандай жағдай байланысты болу керектігін болжайды.

183

Балгерлер өз қулықтарын асырып, түсініксіз бірдеңеайтқанкездекелушініңтаңқалғанынбайқапқалса,дереубасқашасөйлейжөнеледі.

7.4. Астрология және жұлдыз жорамал

Көп жағдайда адамдардың басым көпшілігіастрономияны астрологияменшатастырады. Еңқызығы,екі термин де жұлдыздармен байланысты. Және деежелгі грек тіліндегі Астер (ἀστήρ) – «жұлдыз», номос (νόμος) - «әдет-ғұрып,заң»,логос (λόγος )-«ілім». Алайда,егер астрономия – бұл аспан денелерін және олардыңжүйелерінің орналасауын зерттейтін ғылым болса,астрология – бұл тек қана аспан денелерін зерттейтінілімемес,аспанденелерініңіс-әрекетініңадамтағдырынақатысын зерттейтін былайша айтқанда, псевдо-ғылым болып табылады. Егерде астрономдар – ғалымдар болса,ал, көптеген астрологтар көбінесе балгерлер, әртүрлідүниелерді,болашақтықосаболжаушыларкатегориясынажатады.

Ал, жұлдыз жорамал қалай пайда болды? Ежелгіастрологтар жыл бойы Күннің айналып жүретін аспанәлемінің үлкеншеңберін эклиптика деп атаған. Басқашаайтқанда, эклиптика — Күннің айналасында Жердіңайналу жазықтығы. Эклиптика- топ жұлдыздар бойынша12 бөлікке бөлінеді. Астрологтар адам туылған кездегіэклиптиканың жоғары көтерілу нүктесі оның өмірінеәсерін тигізеді деп сендіреді. Бұл нүкте жұлдыз жорамалдеп аталады. Астрологтар адамдардың болашағы ментағдыры жайлы болжам жасау үшін «жұлдыз жорамалқұрастырады».

17 ғасырдың өзінде атақты неміс астрономы Иоганн

184

Кеплер бұл екі терминнің қарама қайшылығы жайлытөмендегідейтүсіндіріпберді:

«Астрология — ақымақ қыз. Бірақ, оның аса ақылды анасы астрономия, егерде ақымақ қызы астрология болмаса не істей алар еді. Жарықтың өзі ғана жеткіліксіз. Ал, кәрі ақылды анасынан пайда болу үшін, ақымақ қызы өтірік шындыны араластырып сөйлей беруі қажет. Математиктердің шағымдануы ештеңе емес, егерде қызы ештеңе таппаса анасы аш қалатын еді ғой…»

Ортағасырлықастрономдарүшінөзінжәнежанұясынасырауүшінастрологиянықатаралыпжүруқажетболды.Кеплердіңөзінедежұлдызжорамалдарқұрастыруғатуракелген. 17 ғасырдағы сияқты қазірде астрология табысымолбизнесболыпсаналады.Алайда,бүгіндеастрологияменқоса айналысатын астроном-ғалымдарды жиі кездестірумүмкін емес. Астрологиямен көбінесе болжаушыларайналысады. Жыл сайын өз жұмыстарында, күнделіктітіршілікте, романтикалық сәттерінде және басқа дақатынастарында«жұлдыздаржорамалжасапжатыр»дегенсенімдегікөптегенадамдарастрологтарғабарып,қомақтықаржыларын жұмсайды. Басқа да балгерлер сияқтыастрологтар да құрастырылған астрологиялық жұлдызжорамалдыңнегізіндекөптегенкелушілердіңәңгімелерінқолданаотырып,тиімдіжорамалдаржасайды.

Неліктен миллиондаған адамдар астрологтаржасаған жұлдыз жорамалдарға сеніп келеді? Біріншіден,адамдардың көпшілігі астрологияны қолдамайтын, оныңпсевдо-ғылым сипатында екендігін дәлелдейтін ғылымизерттеулерментанысемес.Екіншіден,«біраптағаарналғанжұлдызжорамал»(газеттерде,телеарналарда,радиоларда)сияқты қысқа бағдарламалар сенімділік туғызатын тілдіқолданып,адамдартезсеніпқалады.Үшіншіден,адамөте

185

қызықтағышболыпкеледі.Сондықтандажұлдызжорамалбелгісіз, құпиядүниелерді ашадыдегенгеқалайболғандадасенгісікеліптұрады.

7.5. Елестер

Ұлыбританиямемлекеті-елестердіңөмірсүретіндігінеқатты сенетін ел ретінде нақты мысал бола алады.Ұлыбританияда жүз жылдықтар аясында бекіністермен үйлерде өмір сүретін елестердің өмір сүретіндігінеберік сенім жалғасып келеді. Ел арасында елес туралықорқынышты көптеген аңыздар бар. Британдық қоғам«елес» деген ұғымға үйреніп кеткендері соншалық,осығанорайкүлкіліжағдайлардаболған.Сатушыларескіүйлер мен бекіністерді сатылымға қойған кезде «елесібар», немесе жарнамада «елес зиянсыз» деп көрсетіпқоятынболған.

Елестержайлыәңгімелербасқаелдердедекездеседі.Бұл әңгімелер көбінесе бір-біріне ұқсас болып келеді:куәгерлер үнемі елестердің қорқынышты дауыстарынестиді. Ал, егерде куәгерлер елестерді көретін болса, олнегізіненүйде,жалғызболғанкездеболады. Заңдылықбойынша, елестер нашар көрініп, тез жоғалып кетеді.Елестердіжерастынанкөргенкездердеболған!Алысқабармай-ақ, қарапайым баламен болған Қырғызстанныңоңтүстік батысындағы Қызыл-Қия шахтасындағы«ерекше»жағдайғакөзжүгіртіпкөрейік.(Қырғызстанныңбасты көмір шахтасы жабылмас бұрын болған. Кеңесжылдарыкезіндебұлшахтаныжоғарыөнімділігінеорай,«ОрталықАзияның отжаққышы»деп атаған.) Шахтадапрактикаданөтіпжүргенстудентбаламенқызықжағдайорыналады.Олпрактикасынөтепжүргенкездешахтада

186

аяқбасқантәріздіқорқыныштыдыбыстарестіледідегенсыбыстарайбастайды.Барлықшахтерларарасынанбұлдыбыстың қайдан шыққанын анықтағысы келген осыжас студент болады. Міне, осылай ол кенжарға түседі.Бірнеше қадам басқан соң ол әлдебір аяқтың басқандыбысынестиді.Оданкейінолқұшағынжайғанелестіңөзін көреді. Студент қатты қорыққанынан көзінжұмғанқалпыелескеқарайжүгіріп,қаттықұшақтайдыдаұйқығакетеді…

Бұл оқиғаның студент шахтерларға айтып бергентек бірінші бөлімі ғана. Ал келесі бөлімінде олтыңдаушыларының көңілін қалдырды. Ол, оянғанкезде күңгірт жарық кезінде қабырғадан аққан балшықшапалақпентартқансияқтыдыбысберіп,онышахтерлараяқбасқандыбысдептанығандығынайтты.Ал, елестіңөзі қайда? Елес деп жүргеніміз көпір ағаш шегеленгенрудалық бағана болып шыққандығын айтып береді.Жалғансезіммениллюзиястуденткерудалықбағананы–елесдептануғамәжбүрлеген.

Елестерге қатысты көптеген оқиғалар осылайаяқталған: елестерді иллюзияның әсерінен көрген, алолардың дыбыстарымен аяқтарының сыбдырын дұрыстүсінбегендіктен естіген болатын. Көп жағдайлардакеремет қорқынышты елес деп жүргендері кәдімгітабиғи құбылыстар болып шыққан. Ал, оқиға болғанжерді мұқият талдап көрсе «елестерді» көру себептерінанықтауға болады. Көбінесе, елестерді көру иллюзиясыжалғыздықты сезініп жүрген халдегі немесе көп уақытоңашақалғанадамдардаболадыекен.Мұндайжағдайдаадам кез-келген дыбысқа, көлеңкеге, желден болыпқозғалғаншымылдықтыңқимылына,т.б.дүниелергеасасезімталдықтанытуымүмкін.

187

Бірақ, жекелей алған кезде қиял әлемінен туғандүниені өтіріктен ажырату қиынға түседі. Қызыл –Қияшахтасындағы студент ақиқатты айтатын жан болыпотыр.Олөзініңешқандайдаелескөрмегендігінтүсіндірді.Ал, егерде оның орнындажөні түзу емесжігіт болғандаатақ үшін немесе өз қаласында, елінде танымал болуғадеген ұмтылысышахтадағы «елес» жайлы екінші бөлімашыпайтпайтынеді.Жәнедекөптеген«елескуәгерлері»танымалдылықпенбасқадажекепайдаүшінәшкереленіпқалатын болған. Ал, өтірікті мойындамайтын қазірдеосындай «куәгерлер» қанша қалды? Ал, адамдардыңбұрмаланған әңгімелерінен кейін бүгінгі таңның өзіндекөптеген адамдар елестерге сеніп келеді. Себебі, бірадамның айтқан өтірігі қоғам ішіндегі барлық жердеелестер бар деген келесі бір өтірікті тудырып, біздіңжастарымызұрыныпотырғанжалғанақпарларғаәкеліптіреледі.Критикалықойлаушыадамөтіріктіңтарауыменөзінің адасушылықта іс-әрекет жасауына жол бермейді.Ол өтіріктің қандай да бір құбылысты түсіндіру менөзін-өзіжарнамалаудыңеңжақсықұралыемесекендігін

188

біледі. Ол елестер жайлы ырымдармен байланыстыобьективтісебептерментарихынтабуғатырысады.

Бәлкім, елестер болған да шығар, бүгінгі таңда бардашығар.Алайда,жоғарыдаатапөткендейкөпжағдайдаиллюзияның немесе сұрықсыз өтіріктің негізінде пайдаболыпотырған. 7.6. БҰО (Белгісіз ұшқыш обект, НЛО)

Бұқаралық ақпарат құралдарында куәгерлер белгісізұшқышобектіжайлыдәлелдержөніндеөтесирекайтады.Алайда,бұлоқиғаларбасқажаңалықтарғақарағандаөтетезтарайды.Жәнеолартаңқаларлық-сенсацияболабастайды.ӨткенжүзжылдықтарихындаиұндайтаңқаларлықоқиғаретіндеАҚШ,Аргентина,Бразилия,Ресей,Израйл,Қытай,Франция елдеріндегі БҰО көзімен көргендердің куәлікетуі болған еді. Бір жағдайда БҰО құрастырылған табақ,самолет,оттышартәріздіболса,келесібіржағдайдаадам,шылым,немеседискпішіндесболыпкелген.

Бүгінде БҰО көзімен көргендердің ақпараттарынтек қана журналистер емес, Youtube сияқты әлеуметтікжелілердіқолдануарқылыкөзіменкөргендердіңөздерідебере алады.Ол үшін оған болған оқиғаныфотоаппаратқанемесебейнекамерағатүсіріпалуғанақажет.Бүгінгітаңдаинтернетке қолжетімділік көпшілікке әртүрлі ақпаратпенбөлісуге мүмкіндік береді. Бірақ, өкінішке орай белгісізұшқыш обекть жайында асығыс «бөліскен» (интернеткеорналастыру) видео кейбір кезде соңында көпшіліккетанымалбелгіліобектьнемесеқұбылысболыпшығатын.

БҰО бақылауда айқындалған жағдайлар бойыншакөбісі космостық денелердің сынығыжасандыЖер серігі

189

болып шыққан. Кейбір бақылаулар найзағаймен жәнебасқа да атмосфералық құбылыстармен байланыстыболған. Тұрғындарға жария етілмеген ракета ұшырудағықалдықтарды БҰО ретінде қабылдаған жағдайлар даболған. Алайда, барлық бақылауларды танып, түсіндірумүмкін болмағандықтан көп адамдар белгісіз ұшқышобектьілерді бөгде планеталықтарға жатады деп санағанжәне әлі де солай санап келеді. Ал, бөгде планеталықтарбармажоқпа–оләркімніңпайымдауынабайланысты.

Негізінен белгілер мен ырымдарға, бөгдепланеталықтардыңбарекендігіне,елестерге,полтергейстақұбылысына, балгерлерге сенуге – әркімнің де қақысыбар. Алайда, жоғарыда атап көрсеткен құбылыстардыңсоңында көбінесе қарапайым ғана түсінік тұратындығынұмытпаңыз.Жәнедебұлтүсініктерді сұраққоюдыжақсыкөретін, сол сұрақтарға ырым негізінде емес, дұрысжауаптарынтаба алатынкритикалықойлай алатынадамретіндеСіздіңөзіңізжасайаласыз.

190

РЕЗЮМЕ...

• Ырым сөзі ежелгі славянның суе – «босқа», «жалған»сөзінен шыққан. «Ырым – дегеніміз бір нәрсеге қате,сандырақ,бос,жалғансену;ғажайыпқа,таңғажайыпқа,сәуегейлікке, балгерлік пен белгілерге, аяндарға сену;ешбірсебеппенбайланысжоқжердесебеппенсалдарғасену болып табылады». Ырым – көп өлшемді, әртүрлібағыттары бар: тұрмыстық, сандық, болашаққа, жолыболғыштық пен жолы болмауына, адамның мінезіне,табиғижәнеғажайыпқұбылыстарғажәнет.б.қатыстыболыпкеледі.

• Біріншіден, ырымшыл адамдар көбінесе ырымныңнегізгі шығу тарихы жайлы ойланбайды. Екіншіден,көптегенадамдарегердеоларкөпжағдайлардыңішіндебірретқанадұрысайтқанболсадаөзсенімдерінбелгікүшіне бекітеді. Үшіншіден, оптимистік тұрғыданырымшыл адамдар болады. Олар барлық белгілердіөз пайдасына «орайластырады». Төртіншіден, өздеріжаңабелгілеройлаптабатын«креативтібейнелер»депаталатынырымшылдарбар.

• Қазақтар арасында құмалақпен ашатын бал кеңтараған.Бірақта,таспиқпенбалашу,жануардыңжамбассүйегіменбалашужәнетүңгіаспанменбалашусияқтыбасқадабалашудыңтүрлерінқолданған.

• Балгерлер абстрактлы және нақты емес, мыңдағанмағынаға ие бола алатын тілді жиі қолданады. Көпбалшылардың байқампаз келетіндігін атап өту керек.Соныменқатар,оларжақсыпсихологболыптабылады!

• Астер(ἀστήρ)–«жұлдыз»,номос(νόμος)-«әдет-ғұрып,заң», логос (λόγος )- «ілім». Алайда, егер астрономия– бұл аспан денелерін және олардың жүйелерінің

191

орналасауын зерттейтін ғылым болса, астрология –бұл тек қана аспан денелерін зерттейтін ілім емес,аспан денелерінің іс-әрекетінің адам тағдырынақатысынзерттейтінбылайшаайтқанда,псевдо-ғылымболып табылады. Егерде астрономдар – ғалымдарболса, ал, көптеген астрологтар көбінесе балгерлер,әртүрлі дүниелерді, болашақты қоса болжаушыларкатегориясынажатады.

• ЕжелгіастрологтаржылбойыКүнніңайналыпжүретінаспанәлемініңүлкеншеңберін эклиптикадепатаған.Басқаша айтқанда, эклиптика — Күннің айналасындаЖердіңайналужазықтығы.Эклиптика-топжұлдыздарбойынша 12 бөлікке бөлінеді. Астрологтар адамтуылған кездегі эклиптиканың жоғары көтерілунүктесі оның өміріне әсерін тигізеді деп сендіреді.Бұлнүктежұлдызжорамалдепаталады. Астрологтарадамдардың болашағы мен тағдыры жайлы болжамжасауүшін«жұлдызжорамалқұрастырады».

• Көп жағдайларда керемет қорқынышты елес депжүргендерікәдімгітабиғиқұбылыстарболыпшыққан.Ал,оқиғаболғанжердімұқиятталдапкөрсе«елестерді»көрусебептерінанықтауғаболады.Көбінесе,елестердікөру иллюзиясы жалғыздықты сезініп жүрген халдегінемесекөпуақытоңашақалғанадамдардаболадыекен.Мұндайжағдайдаадамкез-келгендыбысқа,көлеңкеге,желденболыпқозғалғаншымылдықтыңқимылына,т.б.дүниелергеасасезімталдықтанытуымүмкін.

• БҰОбақылаудаайқындалғанжағдайларбойыншакөбісікосмостық денелердің сынығы жасанды Жер серігіболып шыққан. Кейбір бақылаулар найзағаймен жәнебасқа да атмосфералық құбылыстармен байланыстыболған.

192

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

А. Өзін-өзі тексеру мен талқылауға арналған сұрақтар

1. Ырым сөзіне анықтама беріңіз. Қандай ырымбелгілеріне сенесіз? Сіздің тәжірибеңізде бұл белгілерөзін-өзіақтағанкездеріболдыма?

2. «Мамық та емес, жүн де емес!», «Айнаның сынуы-бақытсыздыққа алып келеді», «Жолыңды қара мысық кесіп өтсе – сәтсіздікті күте бер»фразеологизмдердіңшығутарихынтүсіндіріпберіңіз.

3. Неліктенадамдарырымбелгілеріне,балашуға,жұлдызжорамалдарғасеніпкеледі?

4. Сіз елестердің, БҰО бар екендігіне сенесіз бе? Елестер,БҰО жайлы оқыған немесе естіген қандай оқиғаңызерекшежадыңыздақалды?

5. Астрономия мен астрология арасында қандайайырмашылықбар?

6. «Жұлдыз жорамалдың» шығуы туралы түсінік жайлынебілесіз?

Б. Келесі мәтін мен сұрақтардың жауабын оқып шығыңыз.

Астрологиялық «даналықтың» табынушыларына мынаны білу пайдалы: бір кездерде жұлдыз жорамал жеке адамдарға ғана арналған болатын. Адамның туу сәті туылған жері тәрізді минутына дейін есептелетін болған. Енді, жалпылама өндірілім кезінде астрологтар бір айда туылғандардың барлығын бір тағдырға ұйыстырып, жалпылама жұлдыз жорамалдар жасап шығаруда. Жылдың еш маңызы жоқ деп танып отыр. Сондықтан да барлық

193

адамзатқа тағдырдың 12 түрі көшіріліп, белгіленген!

(«Чудеса: Популярная энциклопедия. Том 2»: Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы; Алматы; 1991)

1. Бұлмәтінніңбастымақсатынеде?2. Авторсатиралықсөйлемдердіқолданадыма?Егердеиә

болса,қандай?

Елестерді көру негізінен көздің алдауымен байланысты болып келеді. Біздің әрқайсымыз мұндай жағдаймен бір рет емес, бірнеше рет кездесуіміз әбден мүмкін. Бұл иллюзия деп аталатын – нақты жағдайдың бұрмалануы болып табылады. Мұндай жағдай негізінен адамның сол кездегі жағдайына қарай пайда болады. Негізінен ол көбінесе не жайлы ойлайтындығына байланысты орын алады. Иллюзияның пайда болуына шала ұйқылық та әсер етеді. Өзіңізді қараңғы, бейтаныс бөлмеде жатырмын деп елестетіңізші. Ымыртта анық емес белгілердің бейнелері түсіп тұр. Сіздің ұйқыңыз келіп тұрғанымен, көзіңіз жұмылар емес. Басыңызда неше түрлі ойлардың тізбегі ағылып жатыр. Кенеттен Сізге алыс бұрыштан өзіңіз жаңа ғана ойлаған адамның бейнесі пайда болғандай болады. Сіз мүлгіп отырған қалпыңыздан бір сілкінесіз. Осы сәтте иллюзия жоғалады.

(«Чудеса: Популярная энциклопедия. Том 2»: Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы; Алматы; 1991)

1. Бұлмәтінніңбастымақсатынеде?2. Сіз шала ұйқылы жағдайда болған кезде мұндай

жағдайдыбасыңызданөткергенкезіңізболдыма?

194

Жауаптар(практикалық

бөлімдегі кейбір

жаттығуларға)

195

1-тарау. Критикалық ойлауға кіріспе

А.1. Б2. В3. А4. Б5. Б

1.(Б)жауабы

(А) үлгісі қорытындыны растамайды. Жеке қасиет-тер мен кәсіби біліктілік уақытқа қарай өзгеріпотыратындықтан, жаңа қызметкерді таңдау кезінде бұлөлшемдерсенімдінегізболаалмайды.

(Б) үлгісі қорытындыны растайды. Себебі, жұмысберушіүшінқызметкердіңжекеқасиеттерімаңыздыболыптабылады.Егердежұмысберушіқызметкердіжақсыжекеқасиеттеріменжұмысқақабылдағанболса, әрі қарайоғанқажеттікәсібибіліктілікдағдылардыүйретугеболады.

(В)үлгісіқорытындығақарама-қайшыкеледі.Бұлүлгісіқызметкердіңжекеқасиеттеріарасындағыайырмашылықайтарлықтай көңіл аударарлық емес (барлық адам жекеқасиеттеріндамытаалады).Соныменқатар,бұлүлгікәсібибіліктіліккеқолжеткізубаршағамүмкінемесдейотырып,басты назар үміткердің біліктілігіне аударылатындығынкөрсетіпотыр.

196

2.(В)жауабы

(А) үлгісі қорытындыны қолдамайды. Керісінше, бұлтұжырымдамакәмелеткетолмағанжеткіншектердікәсібибіліктіліккеүйретуүшінтүрмегеқамаудыұсыныпотыр.

(Б) үлгісі қорытындыны растамайды. Бұл тұжырымдамакөбінесетүрмеқұрылысынсалуғакөпқаржыкететіндігіментүрмелердіңтолыпкеткендігінебасымдылықберіпотыр.

(В) үлгісі қорытындыны растайды. Бұл тұжырымдамакәмелетке толмаған жеткіншектерді түрмеге қамаусияқты жаза қылмыстың қайталануына әкелетіндіктен,қылмыстыңкөбеюінежолашатындығынкөрсетеді.

3.(А)жауабы

(А) үлгісі тұжырымдаманы растайды. Себебі, жүзеалмайтындарсуспортыныңқауіптітүрлеріненөздеріналшақұстайды.Ал,жүзеалатындар,тәуекелгебарадыда,сондықтандажүзеалмайтындарғақарағандажүзеалатындарарасындасуғабатушыларсаныкөпекендігінтүсіндіреді.

(Б) үлгісі қорытындыны қолдамайды. Себебі, бұл жердеқауіпсіздік бешпентін кимейтіндердің көбісі жүзеалатындарекендігікөрсетілмеген.

(В)үлгісіқорытындынықолдамайды.Өйткені,мұндажүзеалмайтындаржайлыештеңеайтылмаған.Бұлүлгіқалайшажүзе алатындардың өзі суға батуы мүмкін екендігінтүсіндіреді. Алайда, бұл бізге суға батушылардың көбісі

197

жүзеалатындардепсанауғанегізболаалмайды.

4.(Б)жауабы

(А) үлгісінде зерттеуге қатысушыларды қанағаттан-дыратын тағам түрін қарастырады. Алайда, бұл олардыңденсаулығынақатыстыәсергеешқандайқатысыжоқ.

(Б)үлгісітұжырымдаманықолдайды.Егердеқатысушыларқатемәліметберетінболса,зерттеунәтижесідеқатеболуымүмкін.

(В)үлгісіқорытындынықолдамайды.Кейбірқатысушыларденсаулықтарыбастапқыдадұрысболмадыдегенболжамжасау,қатысушыларденсаулықтарыныңжақсаруынемесенашарлауытуралықорытындығаалыпкеледі.

5.(Б)жауабы

(А) үлгісі қорытындыны қолдамайды. Себебі, бұлтұжырымдама бойынша компьютерлік ойындар кітапоқуға кері әсерін тигізеді. Сонымен қатар үлгіде дәл осыкітапоқубалаларғазияндыболатындығыкөрсетілмеген. (Б) үлгісі қорытындыны қолдайды. Бұл тұжырымдамабойынша компьютерлік ойындар балалардың көруқабілетін жақсартуды дамытуға жақсы әсер ететіндігіайтылған.

(В)үлгісіқорытындынықолдамайды.Бұлжердекомпьютер

198

мен теледидарды ғана салыстыра отырып, компьютерлікойындардыңпайдасытуралыайтылмаған.

2-тарау. Дәлелдер мен деректер

А.1. Аргумент2. Аргументемес3. Аргументемес4. Аргументемес5. Аргумент6. Аргументемес7. Аргумент

Б.1. Қорытынды:МашинажүргізуүшінБерікайтарлықтай

мұқиятемес.2. Қорытынды:Сағантісдәрігерінебарукерек.3. Қорытынды:Бірмезеттеқазақстандықфильмдердің

сапасына шағымдана отырып, олардың заңсызкөшірменұсқаларынкөшіругеболмайды.

4. Қорытынды: Әдебиеттерді оқу басқа адамдардытүсінугежәрдемдеседі.

5. Қорытынды: Парта астына сағыз жапсыруға тиымсалуешқандайжақсылыққаалыпкелмейді.

6. Қорытынды: Биылғы жазда тауға саяхаттаушыадам санының айтарлықтай өсетіндігін күте берсекболады.

7. Қорытынды: Шынтуайтында, жақын болашақтақолмақолақшақолданатынадамсаныөтеазболады.

199

В.1. Аралыққорытынды:ҰБТтапсырғанкездедәлменің

қорғалушымның қалта телефонын қолданғанытуралыешбірайғақжоқ.

2. Аралық қорытынды: Бауыржан біздің кішкентайдүңгіршегіміздеотырып,жұмысжасайалмайды.

3. Аралыққорытынды:Үш+екі=бес.4. Аралық қорытынды: Иван жақсы университетке

оқуғатүсуікерек.5. Аралыққорытынды:Аленаныңмысығыбар.6. Аралыққорытынды:Сережадаартықақшасыбар.7. Аралық қорытынды: Меніңше, бұл ойында біз

жеңілістабамыз.

Г.1. Соңында.2. Басында.3. Соңында.4. Басында.5. Ортасында.6. Басында.7. Басында.

Д.1. Болжамдар: Бұдан кейін ата-аналар ер балаларды

ғанатаңдамайтынболады.2. Болжамдар: Баға – шетелге жол жүру үшін басты

жәненегізгішектеушіфактор.3. Болжамдар: Алакөлде туып өскендердің барлығы

дерлікжақсыжүзеалады.4. Болжамдар:Мультфильмфанаттарыныңбарлығына

даДиснейлендұнайды.

200

5. Болжамдар:Қалыңтоғайдыңбарболуыбұғылардыңөмірсүрулерінежеткіліктіжағдайболыпесептеледі.

6. Болжамдар: Адамдарды тасбақа деп атау үшін өзгеешқандайсебепжоқ.

7. Болжамдар : Немістердің барлығы неміс тіліндесөйлейді.

3-тарау. Оценка аргументов

Г.1. Дедуктивті.2. Индуктивті.3. Дедуктивті.4. Индуктивті.5. Дедуктивті.

5-тарау. Ғылым және критикалық ойлау

Б.1. Мүмкінемес.Ғылымиәдісарқылынақтылаунемесе

жоққашығарумүмкінемес.2. Мүмкін емес. Егерде танымнан тыс жат

планеталықтар бар болған жағдайда, онда бәлкімолар,Жердегі адамдардан да ақылдырақ болуларымүмкін. Алайда, адам мен жат планеталықтыңақылдарынсалыстыруүшін,ғылымизерттеужасауғағалымдарбарлықғаламдыаралапшығуларынатуракеледі.Мұндайзерттеулержүргізумүмкінемес.

3. Мүмкін емес. Біріншіден, ғалымдар мен зерттеужасауғашыққан еріктілер мынадай сұрақтарға тап

201

келереді:«Мұныағашдепсанауғаболадыма,әлдебұлбұтама?»Екіншіден,қаншамакөпғалымдарменеріктілер болса да көптеген ағаштар жекеленгентаулы өлкелерде орналасқандықтан, бұталардыңарасында тығылып жататындықтан, т.с.с. соңынадейінбарлықағаштысанапшығумүмкінемес.

В.1. Бануөзініңжекетәжірибесінесүйеніпотыр.(«Мен

ішіпкөрдімжәнебұлмағанәсеретті»).Бұлжердешөпшайемес,басауруынаплацебоәсеріықпалетуіәбденмүмкін.

2. Асқардәлелдердіңбұрмалауынелемейді.3. ГрафологГүлнәрболса,нақтыемес,бұлыңғыр

суреттелгенғылымитілдіқолданады.Оныңсөзібарлықадамғақатыстыболуымүмкін.

202

Қолданылған әдебиет:

1. ҚалиевС.,АюбайҚ.Қазақстанның педагогикалық ойлар антологиясы (I том).Алматы:ТОО«Сөздік-Словарь»,2012.ISBN9965-822-67-0.

2. ҚұнанбаевА.Сөздер кітабы/Абай. Ұмытылғандар жазбасы/ Шәкәрім;Қазақшаданаударғандар:СерікбаеваК.,СейсенбаеваР.Алматы:Бюро«ЕЛ»,1993.ISBN5-7667-0426-7.

3. МезенцевВ.А.Чудеса: Популярная энциклопедия. 1-Том. Алма-Ата:Қазақкеңесэнциклопедиясыныңбасредакциясы,1991.ISBN5-89800-029-1.

4. МезенцевВ.А.Чудеса: Популярная энциклопедия. 2-Том.Алма-Ата:Қазақкеңесэнциклопедиясыныңбасредакциясы,1991.ISBN5-89800-030-5.

5. ПаршуковаЛ.П.Физиогномика: бетіңді көрсетші, мен сенің кім екеніңді айтамын.2007.

6. Bassham,G.,Irwin,W.,Nardone,H.,Wallace,J.M.Critical Thinking: A Student’s Introduction. –4thed.NewYork:Mc-Graw-Hill,2011.ISBN:978-0-07-340743-2.

7. Jackson,D.,Newberry,P.Critical Thinking: A User’s Manual. Canada:WadsworthCengageLearning,2010.ISBN-13:978-0-495-81407-8.

8. Schick,T.Jr.,Vaughn,V.How To Think About Weird Things:

203

Critical Thinking For A New Age. –4thed.NewYork:Mc-Graw-Hill,2005.ISBN0-07-287953-X.193

9. Thomson,A.Critical reasoning: A Practical Introduction.–3rded.London:Routledge,2009.ISBN0-203-87099-9.

10.Tittle,P.Critical Thinking: An Appeal to Reason.NewYork:Routledge,2011.ISBN0-203-84161-1Mastere-bookISBN.

11.Weston,A.ARulebook for Arguments. HackettPublishingCompany,1986;4thedition,2009,ISBN0-87220-954-7.

12.TSAOxfordPractice Papers. http://www.admissionstest-ing-service.org/

13.NazarbayevUniversityPractice Papers.http://admissionsnu.edu.kz/

14.Иллюстрацияларкөзі: Wikimedia Commons. http://com-mons.wikimedia.org/wiki/Main_Page/

15.ForbesKazakhstanhttp://www.forbes.kz/

16.LentaNewshttp://www.lenta.ru/

17.LiterNewshttp://www.liter.kz/

204

МАЗМҰНЫ

ҚОЗҒАЛЫСАТЫНАН...................................................................................4

АВТОРЛАРЛЕБІЗІ........................................................................................6

1. Критикалық ойлауға кіріспе .................................................8

1.1.«Критикалықойлау»дегенімізне?...........................................91.2.Критикалықойлаудыңартықшылығы............................... 131.3.Критикалықойлаушыныңжетіқасиеті.............................. 16

2. Аргументтер мен деректер .................................................. 28

2.1.“Аргумент”дегенімізне?.............................................................. 292.2.Дәйектерментұжырымдар........................................................ 312.3.Аралыққорытынды....................................................................... 402.4.Аргументтерқұрылымы.............................................................. 412.5.Жорамалжәнеболжамдар.......................................................... 422.6.Жорамалдар-кемшіліктер......................................................... 482.7.Шамалаптүсінетінқорытынды............................................... 51

3. Аргументтерді бағалау .......................................................... 60

3.1.Аргументтердінеүшінбағалаймыз?.................................... 613.2.«Авторитеттерден»(Беделділерден)болатынаргументтер.............................................................................633.3.Аргументтер,себептерменсалдарыжайлы.................... 723.4.Жалпылауларыбараргументтер............................................ 753.5.Басқада«қауіпті»аргументтер................................................ 77

4. Емтихандар және критикалық ойлау ............................. 88

205

4.1.Қазақстандағыкритикалықойлаубойыншаемтихандар................................................................................................... 904.2.Ұлыбританиядағыкритикалықойлаубойыншаемтихандар................................................................................................... 984.3.АҚШ-тағыкритикалықойлаубойыншаемтихандар 103

5. Ғылым және критикалық ойлау ....................................114

5.1.Ғылым..................................................................................................1155.2.Ғылымиәдіс......................................................................................1175.3.Ғылымныңшектеулері.............................................................1245.4.Ғылымдыпсевдо-ғылымнанқалай ажыратуғаболады?.......................................................................1255.5.Медицинадағыкритикалықойлау.......................................128

6. БАҚ және критикалық ойлау ...........................................140

6.1.«БАҚ»дегенімізне?.......................................................................1416.2.Жаңалық.............................................................................................1426.3.Жарнама..............................................................................................150

7. Наным-сенімдер, ырым және оғаш құбылыстар .....166

7.1.Ырымдар............................................................................................1677.2.Ырымдарменқоғамдағынаным-сенімдердіңқысқашасараптамасы................................................................1757.3.Балашу.................................................................................................1787.4.Астрологияжәнежұлдызжорамал......................................1817.5.Елестер................................................................................................1837.6.БҰО(Белгісізұшқышобект,НЛО).........................................186

Жауаптар ........................................................................................193

Қолданылған әдебиет: .............................................................200

206

Авторлар туралы

Әйгерім ҚОРЖЫМБАЕВА білім беру са-ласында зерттеу жұмыстарымен айналы-сады. Educator.kz және Electrum Magazineбілім жобаларына қатысады. Стэнфорджәне Гарвард университеттерінде эконо-мика,шығыстанужәнепедагогика салала-рыноқыған.

Ғабит БЕКАХМЕТОВ энергетикасаласындаинвестициялық жобалармен айналысады.Educator.kz және Lagrange Education білімжобаларына қатысады. Дьюк универси-тетінде экономика,шығыстанужәне поли-тологиясалаларыноқыған.