ΓΡΑ aΣ ΤΟΥ Π 8 :ΥΣΟΥ aΕΟ · 2020. 3. 31. · χαμηλότερες αξίες –...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 20189 ndash ΓΗΡΑΝΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ8

1Η ΕΝΟΤΗΤΑ Δημογραφία 122

ΓΗΡΑΝΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΝΕΟ

Η ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΓΗΡΑΝΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Το θέμα από δημογραφική άποψη αυτό καλύπτεται από ΑλΤραγάκη Χρ Μπάγκαβος ΔΝτούνας 2015 Περί Δημογραφίας και Πληθυσμιακών εξελίξεων e-book ΣΕΑΒ στο e-class

L Gratton and SScott 2018 Ο Γρίφος των 100 ετών διαΝΕΟσις κεφ 1 5 9 επίμετρο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α Σύντομη θεωρητική ανασκόπηση Είναι η αύξηση του πληθυσμού πρόβλημα ή λύση

Β Κινητήριες δυνάμεις της δημογραφικής γήρανσης και αβεβαιότητες

Γ Τα διαφορετικά πρόσωπα της γήρανσης παγκοσμίως ndash Σύγκριση πυραμίδων

Δ Δημογραφικά lsquoΑδρά δεδομέναrsquo σε Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό επίπεδο Μετανάστευση Στοιχεία της προβολής ΟΗΕ του 2016 E Τα μακροοικονομικά της γήρανσης

ΣΤ Μεταβολές στην οικογένεια το Μεσογειακό παράδοξο 4 γενιές

Ζrsquo Ενας διπλός δημογραφικός δεκάλογος

Α Σύντομη θεωρητική ανασκόπηση Είναι η αύξηση του πληθυσμού πρόβλημα ή λύση

Το ερώτημα αυτό είναι πολύ παλιό στην οικονομική σκέψη Ήδη από τον 18ο αιώνα αποκρυσταλλώνονται δύο απόψεις

1 Thomas Malthus (1766-1834) ndash Ο πληθυσμός ως πρόβλημα Ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο οι οικονομικές δυνατότητες με αριθμητική Άρα η περιοδική κρίση υπερπληθυσμού είναι αναπόφευκτη Κρίσιμη παράμετρος που προσαρμόζει τον πληθυσμό στις δυνατότητες παραγωγής είναι το ημερομίσθιο Όταν ανεβαίνει πέραν του απαιτούμενου για την επιβίωση η άνοδος του βιοτικού επιπέδου οδηγεί σε ευημερία αύξηση του πληθυσμού και η αύξηση της προσφοράς μειώνει το ημερομίσθιο στο αρχικό του σημείο Τμήμα του μηχανισμού προσαρμογής του πληθυσμού είναι οι πόλεμοι λοιμοί κλπ

2 Φυσιοκράτες1 και άλλοι Ο πληθυσμός ως πλούτος Ο πληθυσμός μέσω της εργασίας δημιουργεί πλούτο θέτοντας σε αξιοποίηση τους λοιπούς συντελεστές Η θεωρία αυτή δημιουργήθηκε σε εποχές και χώρες όπου υπήρχαν δυνατότητες αλλά έλειπε ο πληθυσμός (λόγω πολέμων ανακαλύψεων κλπ) Οι ισχυρές χώρες τότε είχαν μεγάλο πληθυσμό

Η διαπάλη μεταξύ των δύο απόψεων δεν έχει ποτέ τελείως κοπάσει Πολέμιοι της άποψης του Malthus ήταν οι Μαρξιστές2 σύμφωνα με αυτούς ο πληθυσμός είναι μόνο πρόβλημα για τον καπιταλισμό ο οποίος απαιτεί να υπάρχει ο lsquoεφεδρικός στρατός των ανέργωνrsquo για να λειτουργήσει Σε μια σοσιαλιστική οικονομία σύμφωνα με τον Μαρξ η προσφορά εργασίας είναι πάντα θετικό πράγμα Οι απαισιόδοξες προβλέψεις του Malthus δεν επιβεβαιώθηκαν

1 OΙ φυσιοκράτες ήταν Γάλλοι οικονομολόγοι του 18ου αιώνα με πιο γνωστό τον Franccedilois Quesnay (1694ndash1774)

2 Σύμφωνα με τον FEngels η θεωρία του Malthus ήταν lsquoη πιο βάρβαρη θεωρία που έχει υπάρξει ποτέrsquo Ο Λένιν την χαρακτήρισε lsquoαντιδραστικό δόγμα hellip ιδεολογικό δημιούργημα αστικών ιδεολόγων που ήθελαν να αποδείξουν το αναπόφευκτο της φτώχειας και ανέχειας για την εργατική τάξηrsquo Απόηχους του Malthus βρίσκουμε στον Δαρβίνο



τον 19ο αιώνα λόγω της βιομηχανικής επανάστασης που επέτρεψε μια χωρίς προηγούμενο αύξηση του ΑΕΠ κατά κεφαλή και της ευημερίας

Παρά ταύτα ΝεοΜαλθουσιανές ιδέες χαρακτήρισαν τις δεκαετίες του 60 και 70 ndash που εστίαζαν στο πρόβλημα του υπερπληθυσμού (οδηγώντας στον έλεγχο τα των γεννήσεων) ενώ απόηχο από αυτό βρίσκουμε και σε γραφόμενα για το περιβάλλον και την οικονομική ανάπτυξη ndash όπου αναφέρονται οι πιέσεις πληθυσμού σε περιορισμένους πόρους αντίστοιχα με τον Μάλθους Παρά ταύτα οι φόβοι για έκρηξη πληθυσμού δεν επιβεβαιώθηκαν ndash κυρίως επειδή μειώθηκε από το 2000 παντού η γονιμότητα (βλ παγκόσμιες προβολές) Αυτό δεν εμπόδισε όμως χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία να πάρουν ακραία μέτρα (πολιτική του ενός παιδιού στην Κίνα υποχρεωτική στείρωση στην Ινδία) Η πίεση σε πηγές ενέργειες μειώθηκε αφού η αύξηση τιμών οδήγησε σε εξοικονόμηση και ανάπτυξη υποκατάστατων Η ανησυχία τώρα επιστρέφει με την μορφή ανησυχίας για την κλιματική αλλαγή και το φαινόμενο του θερμοκηπίου

Το σημείο προβληματισμού τα τελευταία χρόνια μετατοπίστηκε από μια ανησυχία για το συνολικό μέγεθος του πληθυσμού σε ενασχόληση για την κατανομή του ndash και κυρίως το θέμα της γήρανσης ndash δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοστιαίο βάρος των μεγαλύτερων ηλικιών στον πληθυσμό Αυτό προκύπτει από μεταβολή στις σχέσεις νέωνμεγαλύτερων (που προκύπτει κυρίως από πτώση γονιμότητας) αλλά και από τις επιπτώσεις της μακροβιότητας ndash δηλαδή ότι όλοι ζούν παραπάνω Τα δύο θέματα εγείρουν διαφορετικά ζητήματα ndash τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ατομικό επίπεδο και οφείλουμε να τα αντιμετωπίζουμε ξεχωριστά

Η ανησυχία για τη γήρανση δεν είναι νέο φαινόμενο Πανικός για επικείμενη γήρανση λόγω της μείωσης γονιμότητας και τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της ήταν χαρακτηριστικό των δεκαετιών του 1920 και 1930 όταν αναμενόταν απότομη γήρανση του πληθυσμού μετά το 1950 Αυτό οδήγησε πολλές χώρες (φασιστική Ιταλία χιτλερική Γερμανία αλλά και αλλού όπως στην Γαλλία) να λάβουν άμεσα μέτρα για την τόνωση των γεννήσεων ndash μετατρέποντας το θέμα του πληθυσμού και την τόνωση της γονιμότητας για πρώτη φορά ως αντικείμενο της κυβερνητικής πολιτικής Μεταξύ των ανησυχούντων ήταν και ο Keynes αλλά με ένα δικό του σκεπτικό η αύξηση του ειδικού βάρους των ηλικιωμένων θα οδηγούσε σε τάσεις ύφεσης και περιορισμό της ενεργού ζήτησης λόγω της συντηρητικότερης οικονομικής συμπεριφοράς των ηλικιωμένων

Οι προβλέψεις για επικείμενη γήρανση από το 1950 διαψεύστηκαν από την μεταπολεμική έκρηξη των γεννήσεων σε όλο τον κόσμο Αυτό όμως αποδείχθηκε απλή ανάπαυλα αφού οι τάσεις γήρανσης εγκαθιδρύθηκαν από την δεκαετία του 1980 και μετά με πτώση της γονιμότητας Από τα τέλη του 1970 ήλθε να προστεθεί ως αυτόνομος παράγοντας η μακροβιότητα

Αν και υπήρχε ανησυχία για τις επιπτώσεις της γήρανσης στις συντάξεις (πχ μελέτες του ΟΟΣΑ το 1987) το κείμενο-σταθμός παγκοσμίως θεωρείται η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας το 1994 Averting the Old Age Crisis (Αποτρέποντας την Κρίση της Γήρανσης) Η μελέτη αυτή εστιάστηκε στις επιπτώσεις στα δημόσια οικονομικά και στις κρατικές συντάξεις Εισηγήθηκε (με έντονο τρόπο) τον περιορισμό της εμπλοκής του Δημοσίου στην παροχή συντάξεων και την υιοθέτηση ιδιωτικών κεφαλαιοποιητικών σχημάτων (με παράδειγμα την Χιλή) Από τότε έχουν δρομολογηθεί πλήθος ερευνών που μερικά προσπαθούν να απαντήσουν στις θέσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας

Τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να επισημαίνονται και ανεξάρτητα θέματα της μακροβιότητας ndash της διαχείρισης της ζωής δηλαδή όταν αυτή διαρκεί 20-25 χρόνια επιπλέον Τα θέματα αυτά συνεξετάζονται και με εξελίξεις στην τεχνολογία ή στο μέλλον της εργασίας Αυτό αποτελεί και το αντικείμενο του βιβλίου των Gratton and SScott 2018

Σειρά κυβερνητικών πρωτοβουλιών αλλά και θεσμών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθούν να ανταποκριθούν σε αυτό που θεωρείται ως πρόκληση της γήρανσης του



πληθυσμού Η γήρανση του πληθυσμού αντιμετωπίζεται διεθνώς ως μια από τις βασικότερες προκλήσεις του 21ου αιώνα αφού αλλάζει ριζικά το περιβάλλον στο οποίο θα λαμβάνουν χώρα όλες οι οικονομικές και κοινωνικές διεργασίες


Η γήρανση του πληθυσμού (αύξηση του βάρους των ηλικιωμένων στην κοινωνία) προκύπτει από τρείς μηχανισμούς ο καθένας εκ των οποίων έχει διαφορετικές επιπτώσεις Πρώτον την μακροβιότητα (ζούμε όλοι περισσότερο) Δεύτερον τις μειώσεις γονιμότητας (μικρότερη αναπλήρωση από παιδιά ndash που μερικές φορές ονομάζεται lsquoυπογεννητικότηταrsquo3) και τρίτον τη μη αναπλήρωση μέσω μετανάστευσης

Κρίσιμο σημείο το κατά πόσον οι προβλέψεις για το κάθε φαινόμενο είναι ασφαλείς και ποιες οι πιθανότητες να μην επιβεβαιωθούν

1 Μακροβιότητα και Προσδόκιμο επιβίωσηςndash φτάσαμε τα 100 χρόνια

Αναμένεται να συνεχίσει την αυξητική του τάση αν και ίσως με μικρότερη ταχύτητα (αφού τώρα οφείλεται κυρίως σε επιμήκυνση της ζωής ηλικιωμένων ατόμων και όχι θνησιμότητας σε μικρότερες ηλικίες) Κύριο ερωτηματικό η εξάπλωση του AIDS στην Αφρική και τα αποτελέσματα της κατάρρευσης του συστήματος υγείας Ανατολική Ευρώπη

Πολλοί αντίθετα θεωρούν ότι το προσδόκιμο θα αυξηθεί πολύ ταχύτερα από τις επίσημες προβλέψεις κυρίως λόγω εξελίξεων στην βιοιατρική ndash πχ JWVaupel (Max Planck Institute) Αν για τις προβλέψεις δεν αξιοποιούνται ιστορικά προσδόκιμα επιβίωσης (που βασίζονται σε παλιές γενιές ανθρώπων) αλλά στοιχεία βασισμένα στην ίδια γενιά (στην ίδια κοόρτη) τότε η μέγιστη ηλικία επιβίωσης (που αποτυπώνει το τι είναι βιολογικά εφικτό) αυξάνεται πολύ ταχύτερα Ο υπολογισμός αυτός μπορεί να γίνει μόνο για γενιές που έχουν τελειώσει το βιολογικό τους κύκλο δηλαδή σταματούν πριν το 1950 Αν γίνει αυτό προκύπτει μια πολύ ταχύτερη τάση αύξηση της μακροβιότητα- Η πάνω γραμμή στο διάγραμμα (Γρίφος ndash κεφ 1)

Πηγή Shkolinkov ka 2014 H πάνω γραμμή είναι η μέγιστη ηλικία ανά κοόρτη Η κάτω βασίζεται σε ιστορικά στοιχεία Η πάνω γραμμή δεν δείχνει τάση μείωσης

Η ανάλυση δείχνει Ιστορικά για 160 χρόνια το υψηλότερο παγκοσμίως προσδόκιμο γυναικών αυξάνεται σταθερά 043 έτη (5 μήνες) τον χρόνο αντί 028 έτη (3 μήνες) συμβατικά Η χρήση της μέγιστης επιβίωσης δικαιολογείται αν υποθέσουμε ότι οι βελτιώσεις (πχ στην ιατρική)

3 Ο όρος προεξοφλεί ότι υφίσταται lsquoσωστήrsquo γεννητικότητα ndash πράγμα που δεν μπορεί να στηριχθεί



μεταδίδονται πλέον πολύ ταχύτερα από χώρα σε χώρα οπωσδήποτε για το πλουσιότερο τμήμα του πληθυσμού και επίσης στο ότι οι βελτιώσεις εξαρτώνται λιγότερο από μακροχρόνιους παράγοντες (όπως πχ το διατροφικό επίπεδο σε παιδική ηλικία)

Το 1840 το παγκόσμιο ρεκόρ είχε η Σουηδία 45 έτη τώρα η Ιαπωνία 85 Αν συνεχίσει η τάση αυτή το προσδόκιμο θα είναι 100 έτη το 2060 με την εναλλακτική μεθοδολογία άτομα γεννημένα περί το 2000 έχουν ήδη υπερβεί τα 100 χρόνια Όπως φαίνεται και από το διάγραμμα η πρόβλεψη αυτή είναι πολύ υψηλότερη από τους συμβατικούς υπολογισμούς ndash όπωσδήποτε αυτών των εθνικών προβλέψεων Για παράδειγμα για το 2060 ΗΠΑ αναμένουν 839 (που είναι μικρότερο από την Ιαπωνία σήμερα)

Ετσι ακόμη και αν το μέγιστο προσδόκιμο δεν χαρακτηρίζει την μέση συμπεριφορά σε μια χώρα θα μπορούσε να προσεγγίζει περισσότερο το τι μπορούν να περιμένουν μεμονωμένα άτομα με πρόσβαση σε καλή περίθαλψη

Σε ατομικό επίπεδο οι υπολογισμοί ανά κοόρτη σημαίνει ότι ένα κορίτσι που γεννιέται σήμερα έχει προσδόκιμο 105 έτη Αυτή είναι η αφετηρία του βιβλίου των Gratton amp Scott lsquoH γρίφος 100 Χρόνων ndash με την έννοια ότι η αύξηση είναι τόσο μεγάλη που απαιτεί την επανεξέταση πολλών κοινωνικών θεσμών

Το βιβλίο αυτό θέτει το ζήτημα που θέτει η μακροβιότητα στον προγραμματισμό της ζωής του κάθε ατόμου ξεχωριστά Μάλιστα αν το Κράτος προγραμματίζει με μεθοδολογία που συστηματικά υποεκτιμά τη μακροβιότητα τίθεται το θέμα lsquoποιος θα πληρώσειrsquo για τυχόν λάθη στις προβλέψεις και τίνος είναι η δουλειά να αναπληρώσει τα λάθη στις προβολές (ποιος θα πληρώσει την νύφη Το κράτος ή το άτομο και με ποιον τρόπο)

Πτυχές του ερωτήματος αυτού θα συναντηθούν σε άλλα κεφάλαια των σημειώσεων

Σημειώνεται ότι από το 2014-2017 η τάση συνεχούς αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης έχει αντιστραφεί στις ΗΠΑ και στην Μεγάλη Βρετανία Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτό οφείλεται στις λεγόμενες lsquoασθένειες της απόγνωσηςrsquo - δηλαδή αυτοκτονίες ναρκωτικά κατάχρηση παυσίπονων ndash δηλαδή έχουν έντονη κοινωνική διαστρωμάτωση Αρα αυξάνεται η ανισότητα καθόσον (στις περισσότερες χώρες) συνεχίζει να αυξάνει ο μέσος όρος

2 Γονιμότητα Μειώσεις εντυπωσιακές (κατά gt1 ετησίως για 50 χρόνια)4

Ανάποδη Μαλθουσιανή σχέσηndash οι φτωχότεροι κάνουν περισσότερα παιδιά

4 Η περαιωμένη γονιμότητα (που λαμβάνει υπόψη και τις πιθανές μεταθέσεις και αναβολές γεννήσεων συγκεκριμένων κλάσεων γυναικών) δεν αλλάζει ουσιαστικά την εικόνα

9

14

19

24

29

1921 1926 1931 1936 1941 1946 1951 1956 1961 1966 1971 1976 1981 1986 1991

Γεννή

σει

ς α

νά

10

00

άτο

μα

Εξέλιξη γεννήσεων 1921-1993

ΕΛΛΑΔΑ ΗΠΑ ΙταλίαΜεγ Βρετανία Γαλλία



Οι προβολές συνήθως αναμένουν ανάκαμψη στην χαμηλή γονιμότητα Άγνωστο αν αυτό θα γίνει Η εκτίμηση χρησιμοποιεί την εμπειρία χωρών με μακρά ιστορία στοιχείων που μπορούν να θεωρηθούν lsquoπροπομποίrsquo ndash κυρίως οι ΗΠΑ Στις ΗΠΑ η μεταπολεμική έκρηξη των γεννήσεων αποτέλεσε μόνο παροδική ανατροπή σταθερής πτωτικής τροχιάς Όμως από τα τέλη 70 βλέπουμε κάποια μικρή αύξηση σε λευκές γυναίκες Επίσημες προβολές στις ΗΠΑ αναμένουν 19 παιδιά τελική τιμή (δηλαδή κάτω από την αναπλήρωση του 21) Βλ και Μεσογειακό παράδοξο αυτής της ενότητας

Στην EE Η μέση γονιμότητα είναι 155 (μικρή αύξηση από το 2010) Η Ελλάδα έχει από τις χαμηλότερες αξίες ndash τώρα περί το 13 (ενώ το 1970 ήταν 24) Η χαμηλότερη είναι στην Πορτογαλία (12) Τα τελευταία χρόνια μικρή τάση αύξησης υπάρχει στην Σκαδιναβία και την Γαλλία

Το θέμα της γονιμότητας εκκινεί από την απόφαση γυναικών πότε να κάνουν παιδιά και πόσα Το ζήτημα αυτό απορρέει από προσωπικά δικαιώματα και δεν οδηγεί αβίαστα σε αξιολογικά συμπεράσματα για το πόσα παιδιά lsquoπρέπει να κάνουνrsquo ούτε σε υπολογισμό ιδανικού μεγέθους οικογένειας Η έννοια της lsquoυπογεννητικότηταςrsquo προϋποθέτει την ύπαρξη ενός lsquoορθούrsquo επίπεδου γονιμότητας το οποίο δεν μπορεί να καθοριστεί ερήμην των άμεσα ενδιαφερομένων (δηλαδή των μητέρων) ενώ με δυσκολία μπορεί να δικαιολογηθεί ως αντικείμενο κρατικής πολιτικής

3 Καθαρή μετανάστευση Η μετανάστευση εκτός της άμεσης επίπτωσης στον πληθυσμό επηρεάζει και την ηλικιακή του δομή

ΟΙ προβλέψεις του ΟΗΕ αναμένουν διατήρηση των σημερινών ροών (ή μικρή μείωση) Η ανάγκη εργατικών χεριών πιθανώς να αυξήσει την ζήτηση μεταναστών (αν και υπάρχουν πολιτικά προβλήματα στην ένταξή τους) Από την άλλη πλευρά η βελτίωση της θέσης των αναπτυσσόμενων χωρών πιθανώς να περιορίσει την προσφορά μεταναστών Η τελική κατεύθυνση είναι άγνωστη Ενώ η μακροβιότητα εξελίσσεται παντού στον αναπτυγμένο κόσμο η μείωση γονιμότητας ήλθε αργότερο ndash που οδηγεί στο φαινόμενο του lsquoδημογραφικού μερίσματοςrsquo ndash δηλαδή ότι οι εργαζόμενοι θα αυξάνονται για άλλα 20 χρόνια Αυτό οδηγεί σε απόθεμα ατόμων που αποπειρώνται να μεταναστεύσουν στις γηράσκουσες αναπτυγμένες κοινωνίες

Στην ΕΕ η μετανάστευση είναι ο λόγος για τον οποίο ο πληθυσμός δεν μειώνεται από το 2000

Στην Ελλάδα οι τάσεις μετανάστευσης έχουν αντιστραφεί από την κρίση και μετά καθώς έχει αποχωρήσει μεγάλος αριθμός νέων (brain drain) αλλά και μεταναστών που ήλθαν τη δεκαετία του 1990 Το ότι η μετανάστευσή τους οφείλεται σε οικονομικούς παράγοντες (την κρίση) σημαίνει ότι τα δημογραφικά στοιχεία της Ελλάδας επηρεάζονται σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από την οικονομία ndash οφείλουν να είναι δηλαδή ενδογενή στις οικονομικές προβολές Με άλλα λόγια μια ανάκαμψη της οικονομίας ίσως οδηγήσει σε βελτίωση των δημογραφικών δεδομένων

Πηγές αβεβαιότητας στις δημογραφικές προβολές Η αβεβαιότητα στις συνολικές προβολές συνήθως αντιμετωπίζεται με την εκπόνηση lsquoσεναρίωνrsquo (πχ υψηλή χαμηλή γονιμότητα) με βάση κάποιες (κατά προτίμηση συνεκτικές και αμοιβαία συμβατές) υποθέσεις για κρίσιμες παραμέτρους με βάση κάποια lsquostoriesrsquo για την μελλοντική εξέλιξη Βεβαίως ο αριθμός πιθανών σεναρίων αυξάνει τόσο πολύ που τελικά μπορεί να δίδει την εντύπωση χάους Πάντως η αβεβαιότητα αναφέρεται πρωτίστως στα άτομα στα δύο άκρα Μεταξύ των ηλικιών 30-70 τα περιθώρια σφάλματος είναι πολύ μικρότερα (αφού η πλειοψηφία έχει ήδη γεννηθεί και η αβεβαιότητα προκύπτει κυρίως από την μετανάστευση)



Το σχήμα των πυραμίδων παραμένει κατά βάσιν σταθερό Αρα η βασική οικονομική πρόκληση παραμένει (ποιοτικά αλλά και κατά πάσαν πιθανότητα ποιοτικά) αμετάβλητη

Συμπέρασμα Απίθανο να αλλάξει ριζικά η αναμονή για ταχύτερη γήρανση Δηλαδή ως προς την οικονομική ανάλυση οι διαφορές αυτές δεν δημιουργούν ουσιαστική αβεβαιότητα ΟΙ μεγαλύτερες πιθανότητες είναι η γήρανση να εξελιχθεί πιο γρήγορα από ότι αναμένεται lsquoεπίσημαrsquo Για το διάστημα ως το 2030 οι προοπτικές αλλαγών είναι περιορισμένες Αρα ως προς την μακροοικονομία ndash για την περίοδο των επόμενων 15-20 ετών - τα βασικά δεδομένα στα οποία πρέπει να προσαρμοστούμε είναι γνωστά

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι σε ατομικό επίπεδο δεν παραμένουν σημαντικές αβεβαιότητες- όπως φαίνεται και από την διάκριση για την προβολή μακροβιότητας με στοιχεία ομοειδούς κλάσης Για ένα άτομο σημασία έχει ο προγραμματισμός της δικής του ζωής ndash που είναι τουλάχιστον όσο το προσδόκιμο επιβίωσής του Ένας νέος συνταξιούχος σήμερα 65 ετών προσδοκά να ζήσει 20 χρόνια ndash με προοπτική προς τα πάνω Αρα ο προγραμματισμός για την προσωπική περίπτωσή του έχει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό αβεβαιότητας ndash που θα επηρεάσει το πώς σκέφτεται τη ζωή του Το κάθε ατομο θα πρέπει να αναρωτηθεί και πώς θα τον επηρεάσουν λάθη και υποεκτιμήσεις σε παραμέτρους προβολών (όπως η μακροβιότητα)

Κοινωνικές διαφοροποιήσεις Ο μέσος όρος προσδόκιμου κρύβει πολλές ατομικές διαφοροποιήσεις Μια περιήγηση στα διαθέσιμη εργαλεία υπολογισμού προσδόκιμου (Ψάξτε πχ lsquoLife expectancy calculatorrsquo στο google) υπογραμμίζει αυτή την ποικιλότητα ndash ανα φύλο κληρονομικότητα συνήθειες αλλά και επίπεδο εκπαίδευσης) Έρευνα από τις ΗΠΑ που χρησιμοποιούν ατομικά στοιχεία πανελ HRS (αντίστοιχα με το SHARE) και κατέγραψε αλλαγές μεταξύ 1985 και 2005 κατέληξαν ότι σε αυτά τα 20 χρόνια (α) υπάρχει μεγάλη διαφορά στο προσδόκιμο επιβίωσης μεταξύ πλουσίων και φτωχών (β) Αυτή η διαφορά μεγαλώνει διαχρονικά ΟΙ πιο πλούσιοι αυξάνουν το προσδόκιμο ταχύτερα από τους φτωχούς ndash η ψαλίδα μεγαλώνει (γ) οι διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών μικραίνουν (δ) οι φτωχές γυναίκες έχουν μειώσει το προσδόκιμο κατά άνω των 2 ετών ενώ οι πλούσιοι άνδρες το αύξησαν κατά 57 χρόνια5

5 Barry P Bosworth Kathleen Burke 2014 Differential Mortality and Retirement Benefits in the Health and Retirement Study Brookings Ecocomic Papers

-2 -1 0 1 2 3 4 5 6

10

9

8

7

6

ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ

5

4

3

2

1

57

52

48

44

41

39

38

35

32

27

16

3

35

18

14

1

06

05

-02

04

-15

-2

ΗΠΑ Διαφορες στο προσδοκιμο επιβιωσης 1985-2005 ανα φυλο και εισοδημα

Γυναίκες Ανδρες




Αναπαράγοντα προβολές των Ηνωμένων Εθνών 2010 (httpesaunorgwpppopulation-pyramidspopulation-pyramids_absolutehtm) ηλικιακών κατανομών για 3 διαφορετικά χρονικά σημεία 1950 (παρελθόν) 2010 (παρόν) και 2050 (μέλλον) και 2100 (απώτερο μέλλον) πέντε χωρών που καλύπτουν όλες τις περιπτώσεις που βρίσκουμε παγκόσμια

Πακιστάν

Πηγή Ηνωμένα Εθνη η προβολή πληθυσμού του 2010

1 Πακιστάν ndash Κανονική Πυραμίδα Υψηλή ιστορικά γονιμότητα επιμήκυνση προσδόκιμου Διατηρείται το γενικό σχήμα της πυραμίδας με κάποιο περιορισμό στο κάτω μέρος Η χώρα είναι στην αρχή της δημογραφικής μετάβασης Στο μέλλον κρίσιμο ρόλο θα παίξουν οι μειώσεις γεννητικότητας (αντίστοιχες με αυτές που συνέβησαν σε



Ισλαμικές χώρες μεταξύ 1980 και 2000 όπως η Τουρκία (42 σε 23) ή η Αίγυπτος (51 σε 29)

Η πτώση της γεννητικότητας οδηγεί αρχικά σε πτώση του αριθμού παιδιών που για τα επόμενα 20-30 χρόνια θα οδηγήσει σε μείωση του συνολικού δείκτη εξάρτησης Αυτό είναι το lsquoδημογραφικό μέρισμαrsquo που σημαίνει ότι η δημογραφική εικόνα θα τείνει να βελτιώσει το εργατικό δυναμικό και συνεπώς την ανάπτυξη (βλ Πιο κάτω ndash μετανάστευση)

2 Μεξικό


2 Μεξικό ndash Πυραμίδα με τετράγωνη βάση Άρχισε όπως το Πακιστάν αλλά μειώθηκε η γονιμότητα ταχύτερα με ταυτόχρονη αύξηση του προσδόκιμου (51-73) Το 2030 διατηρεί το πυραμιδοειδές σχήμα σε μεγάλες ηλικίες Άλλως μοιάζει με παραλληλόγραμμο Αντίστοιχο σχήμα αναμένεται στην Αργεντινή Βραζιλία Ινδία ΝΑφρική αλλά και στην Ιρλανδία

Υπάρχει δημογραφικό μέρισμα αλλά είναι σαφώς μικρότερο και εξαντλείται περί το 2030



3 Καναδάς

3 Καναδάς ndash παραλληλόγραμμο Ήδη η γονιμότητα το 2000 είναι κάτω της αναπλήρωσης (175) Όμως υπάρχει υψηλή μετανάστευση που αναπληρώνει το συνολικό μέγεθος (αντλείται μερίδιο από το δημογραφικό μέρισμα των χωρών προέλευσης) Το σχήμα σχεδόν τέλειο παραλληλόγραμμο Αξιοσημείωτο το lsquoεξόγκωμαrsquo που οφείλεται στην έκρηξη των γεννήσεων μετά τον Βrsquo παγκόσμιο πόλεμα Αντίστοιχο σχήμα στην ΝΖηλανδία Αυστραλία αλλά και στην Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο (υψηλότερες γεννήσεις μετανάστευση)



4 Ιταλία

4 Ιταλία ndash ανάστροφη πυραμίδαΜανιτάρι

Ήδη από το 1950 είχε εμφανιστεί το φαινόμενο τετραγωνισμού (περί τα 30 χρόνια πριν τον Καναδά) Κατακόρυφη πτώση της γονιμότητας μετά το 1980 (στο 12) Στην αρχή της περιόδου εξήγαγε εργατικό δυναμικό αλλά μετά άρχισε η οικονομική μετανάστευση (η οποία έλαβε διαστάσεις από τα μέσα του 1990 και μετά) Ο πληθυσμός παίρνει την μορφή ανάποδης πυραμίδας (μανιτάρι) ακόμη και με την γενναιόδωρη υπόθεση ότι η γονιμότητα εκτοξεύεται στο 15 από 12

Άλλες χώρες Ελλάδα Ισπανία Γερμανία Ουγγαρία Ιαπωνία Επίσης Κίνα αν και εκεί η επιδείνωση αρχίζει μετά το 2030 Αν όμως οι Κινέζοι επιμείνουν στην πολιτική του ενός παιδιού τότε η εξέλιξη προς την κατεύθυνση της ανάστροφης πυραμίδας θα είναι ταχύτερη Το χαμηλότερο ποσοστό γεννητικότητας υπάρχει στην Σαγκάη

Η κρίση είναι πιθανόν να χειροτερεύσει την κατάσταση περισσότερο (μείωση γεννήσεων επιστροφή μεταναστών)



5 Ελλάδα

Η Ελλάδα

bull μοιάζει με την Ιταλία αν και η πυραμίδα είναι lsquoπιο βαριάrsquo ndash το 2050 μεγαλύτερο βάρος των μεγάλων ηλικιών

bull Έκρηξη των γεννήσεων ήλθε αργότερα (1950-1970) άρα αρχίζει η ραγδαία επιδείνωση στο λόγο εξάρτησης μεταξύ 2010 και 2020 Πιο μεγάλο πρόβλημα μεσοπρόθεσμα λόγω του μεγαλύτερου lsquoεξογκώματοςrsquo που επηρεάζει τόσο τις μεγάλες όσο και τις μεσαίες ηλικίες

bull Αν δεν υπήρχε μετανάστευση ο πληθυσμός θα μειωνόταν ήδη από τώρα

Νέες προβολές θεωρούν ότι το 2050 ο πληθυσμός θα είναι μειωμένος Σε σχέση με τις προβολές του ΟΗΕ στην πράξη είναι διαφορετική η μετανάστευση λόγω κρίσης Η γήρανση ενδεχομένως να επηρεαστεί αν η κρίση έχει επιπτώσεις στη θνησιμότητα (Για την ώρα υπάρχουν μόνο κάποιες αποσπασματικές ενδείξεις)



Δ Δημογραφικά lsquoΑδρά δεδομέναrsquo σε Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό επίπεδο Κάποια σημεία των δημογραφικών προοπτικών παγκοσμίως ndash σύμφωνα με την προβολή του ΟΗΕ και την Ευρωπαϊκή Ένωση

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ η αναθεώρηση του 20156

1 Τον Ιούλιο 2015 ο παγκόσμιος πληθυσμός θα είναι 73 δισεκ 648 περισσότερο από το 2005 (αύξηση 81 εκ ετησίως) Αν η γονιμότητα συνεχίζει να πέφτει αναμένεται ο πληθυσμός να φτάσει τα 96 δισεκ το 2050 και 109 το 2100

2 Η μελλοντική αύξηση εξαρτάται από την τροχιά της γονιμότητας Στο μέσο σενάριο η γονιμότητα μειώνεται από 253 σήμερα σε λίγο περισσότερο από 224 παιδιά ανά γυναίκα το 2050 και 20 το 2100 Γονιμότητα μικρότερη κατά 05 οδηγεί σε πληθυσμό 87 δισεκ ενώ κατά 05 μεγαλύτερη οδηγεί σε πληθυσμό 108 δισεκ to 2050 Αρα η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού είναι αναπόφευκτη ακόμη και αν μειωθεί η γονιμότητα

Διάγραμμα 1 umlΣενάρια παγκόσμιου πληθυσμού σύμφωνα με τα Ηνωμένα Εθνη 2015

`

3 Εξαιτίας της μετανάστευσης και μικρής αύξησης στην γονιμότητα ο πληθυσμός των αναπτυγμένων χωρών συνολικά θα αυξηθεί από 125 δισεκ σε 13 δισεκ μεταξύ 2013 και 2050 Ο πληθυσμός των 50 λιγότερων αναπτυγμένων χωρών θα υπερδιπλασιαστεί (08 σε 17 δισεκ) Στον λοιπό αναπτυσσόμενο κόσμο η αύξηση θα είναι ισχυρή αν και λιγότερο ταχεία από ότι ιστορική (πληθ από 46 σε 62 δισεκ)

4 Το ποσοστό των ηλικιωμένων ατόμων θα αυξάνεται ενώ των νέων μειώνεται Στις αναπτυγμένες περιοχές ήδη 23 του πληθυσμού είναι άνω των 60 ένα ποσοστό που θα φθάσει το 32 το 2050 Εκεί ο αριθμός 60+ είναι ήδη μεγαλύτερος των παιδιών 15- Το 2050 ο αριθμός 60+ θα είναι διπλάσιος των παιδιών

5 Η Γήρανση προχωρά πιο σιγά στις αναπτυσσόμενες χώρες Όμως ο αναπτυσσόμενος κόσμος ευρίσκεται στο κατώφλι ταχείας γήρανσης Σήμερα μόνο 9 είναι άνω των 60 ένα ποσοστό που θα ανέλθει στο 19 το 2050 Παγκοσμίως ο αριθμός των 60+ θα

6 United Nations Department of Economic and Social Affairs World Population Prospects The 2015 Revision

Highlights Working Paper No ESAPWP202 httpsesaunorgunpdwppPublicationsFilesKey_Findings_WPP_2015pdf



τριπλασιαστεί (από 841 εκ το 2005 σε 2 δισεκ το 2050 και 3 δισεκ το 2100) Το μερίδιο των αναπτυσσόμενων χωρών θα αυξηθεί από 66 σε 79 το 2050

6 Όσο υψηλότερη η ηλικία τόσο ταχύτερος ο ρυθμός αύξησης Ο αριθμός των 80+ σχεδόν θα πενταπλασιαστεί ως το 2050 (από 88 εκ το 402 εκ) και θα επταπλασιαστεί το 2100 Το μερίδιο των αναπτυσσόμενων χωρών θα φτάσει το 71

7 Η διάμεση ηλικία θα ανεβεί παγκοσμίως από 29 σε 36 ετών το 2050 και 41 το 2100 Η Ευρώπη σήμερα έχει τον γηραιότερο πληθυσμό (διάμεσος =41) που θα φθάσει τα 46 το 2050 Η διάμεση ηλικία είναι υψηλότερη σε χώρες που επί μακρόν έχουν χαμηλή γονιμότητα Το 2005 σε 13 αναπτυγμένες χώρες ήταν υψηλότερο από 40 93 χώρες θα έχουν το φαινόμενο αυτό το 2050 (από τις οποίες 48 αναπτυσσόμενες)

bull Σε 43 χώρες ο πληθυσμός θα είναι μικρότερος το 2050 (Γερμανία Ιταλία ΕΛΛΑΔΑ Ιαπωνία Κορέα τΕΣΣΔ) Σε μερικές χώρες (πχ Βουλγαρία Ρωσία Λιθουανία) η πτώση θα είναι πάνω από 15

bull Η γονιμότητα σήμερα (253) είναι η μισή του επιπέδου της το 1950-5 Αναμένεται να μειωθεί περαιτέρω στα 202 Όμως στις αναπτυγμένες χώρες τώρα είναι 166 και αναμένεται να αυξηθεί στο 185 το 2045-50 Αντίθετα στις λιγότερο αναπτυγμένες από 453 παιδιά σήμερα αναμένεται να μειωθεί στο 287 Στις λοιπές αναπτυσσόμενες χώρες είναι ήδη 245 και θα μειωθεί στα 209 (δηλαδή να συγκλίνει στον αναπτυγμένο κόσμο)

bull Η γονιμότητα είναι κάτω από το επίπεδο αναπλήρωσης σε 28 αναπτυσσόμενες χώρες μεταξύ των οποίων και η Κϊνα όπου σήμερα η γονιμότητα είναι 173 παιδιάγυναίκα

bull Η γονιμότητα είναι κάτω του επίπεδου αναπλήρωσης σε όλες τις 45 αναπτυγμένες χώρες Σε 26 από αυτές (Ιαπωνία και στις περισσότερες χώρες της ΝΕυρώπης) η γονιμότητα είναι κάτω από 15 παιδιά Η πτώση γονιμότητας είναι ο κανόνας από το 1990 στις αναπτυγμένες χώρες

bull Παρά τις προόδους στην αντιμετώπιση του AIDS η επίπτωσή του παραμένει ορατή Στην Νοτιότερη Αφρική το προσδόκιμο έπεσε από 62 έτη το 1990-5 σε 52 έτη σήμερα και θα φτάσει στα παλιά του επίπεδα μόλις το 2030 Αποτέλεσμα η ραγδαία πτώση της αύξηση του πληθυσμού

Διάμεση ηλικία στην ΕΕ 2016-2080

30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016



Ο μεσαίος πολίτης(διάμεσος) της Ελλάδος από 404 ετών το 2008 έγινε 44 ετών το 2016 και θα είναι 504 το 2080 Προβολή Eurostat 2018 Διάμεσος ηλικία στην ΕΕ (Ελλάδα=EL) Figure 7 Old-age dependency ratio 2016 and 2080

Λόγος δημογραφικής εξάρτησης (65+15-64) στη ΕΕ το 2008 και 2060 Αν και αυξάνει παντού υπάρχει μεγάλη διασπορά (30 ποσοστιαίες μονάδες διαφορά μεταξύ μέγιστου και ελάχιστου ndash το 2008 η διαφορά ήταν 14 μονάδες) Στην Ελλάδα υπερδιπλασιάζεται

0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016



Γήρανση -- αυξάνει ο όγκος της πυραμίδας στις ανώτερες βαθμίδες Αποχώριση γενεών της έκρηξης των γεννήσεων (η πυραμίδα του 2008 θυμίζει μάλλον ρόμβο λόγω του lsquoεξογκώματοςrsquo των 40ρηδων και 50ρηδων)

Από Eurostat Population in Europe 2007 First Results (Statistics in Focus 812008) Η αύξηση του πληθυσμού της ΕΕ-27 από το 2000 οφείλεται σχεδόν

Δομή ηλικιών πληθυσμού ΕΕ και μεταναστών (περίγραμμα) 2012

Οι μετανάστες διορθώνουν την διάρθρωση του πληθυσμού κατεβάζοντας τον μέσο όρο ηλικίας και βελτιώνοντας τον δείκτη εξάρτησης Η διάμεση ηλικία γηγενών είναι 419 και των μεταναστών 347 H αυξηση προσφύγων στην Γερμανία μετά το 2015 την οδήγησε να μην είναι η χειρότερη χώρα στον δείκτη εξάρτησης

Το δημογραφικό μέρισμα και η παγκόσμια κατανομή πληθυσμού

Το δημογραφικό μέρισμα ndash συνεχιζόμενη αύξηση του εργατικού δυναμικού - προκύπτει από την κληρονομιά της υψηλής γεννητικότητας που σημαίνει ότι σε μερικές χώρες (πχ Πακιστάν Αίγυπτος Τουρκία) συνεχίζει να αυξάνει ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας παρά την μείωση της γεννητικότητας για τουλάχιστον 20 χρόνια ακόμη



Το διάγραμμα δείχνει στην περίοδο 2012-2025 τις χώρες όπου μεγαλώνει ακόμη το εργατικό δυναμικό (πάνω από το 0) και αυτές όπου μειώνεται σε σχέση με ΑΕΠ κατά κεφαλή Η διάκριση σημαίνει ότι αλλάζει η γεωγραφική κατανομή του παγκόσμιου πληθυσμού Επίσης ο πληθυσμός αυξάνει εκεί όπου υπάρχει μικρότερη παραγωγικότητα Αν ήταν πιο ίση η κατανομή του πληθυσμού παγκόσμια το παγκόσμιο ΑΕΠ θα ήταν πολύ μεγαλύτερο Συνεπώς οι περιορισμοί στη μετανάστευση ευθύνονται για την διατήρηση του ΑΕΠ κυρίως των πλουσιότερων χωρών σε χαμηλά επίπεδα Μπορούμε έτσι να δούμε τις δράσεις ενσωμάτωσης μεταναστών ως προσπάθειας lsquoμετάδοσηςrsquo της υψηλής παραγωγικότητας που ήδη υπάρχει και άρα σαν ένα είδος επένδυσης με μεγάλο οικονομικό αντίκρισμα

Μια παρατήρηση ουσίας

Οι δημογραφικές επεξεργασίες που προηγήθηκαν καταγράφουν τις αυξομειώσεις αριθμών με βάση σταθερές ηλικίες ndash όπου ορίζεται συμβατικά το γήρας ότι αρχίζει στην ηλικία των 65 Αυτό αγνοεί τις μεταβολές στις κοινωνικές οικονομικές και υγειονομικές συνθήκες Πχ κάποιος ηλικία 65 ετών έχει την ίδια κατάσταση υγείας με κάποιον 50ρη της προηγούμενης γενιάς ενώ έχει μπροστά του πολλά περισσότερα έτη ζωής Αν οριζόταν η φάση ζωής όχι από το πόσα έτη απέχουμε από την αρχή της ζωής (ηλικία) αλλά από το τέλος τότε δεν θα μιλούσαμε για γήρανση αλλά για μια επέκταση της μέσης ηλικίας Η αλλαγή οπτικής μπορεί να έχει πολύ σημαντικές επιπτώσεις για το πώς γίνεται αντιληπτό το πρόβλημα αποφεύγοντας την ενεργοποίηση αρνητικών στερεοτύπων

E Πώς επηρεάζει την οικονομία η γήρανση Τα μακροοικονομικά της γήρανσης

Ποιες είναι οι στρατηγικές επιλογές Αυτό προσεγγίζεται μέσω μιας απλής συνάρτησης παραγωγής (Πρβλ Abel amp Bernanke Μακροοικονοική κεφ 3)

Σε μια κλειστή οικονομία η απλούστερη μορφή μιας Συνάρτησης παραγωγής είναι

Υ=Α F(KL)

(Υ= ΑΕΠ δηλαδή παραγωγή Κ= κεφάλαιο L=Εργασία)

ή

εκφράζεται το ίδιο κατά κεφαλή του πληθυσμού (Ν) διαιρώντας με Ν

ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)

GDP PPP per capita (2012)

Asia

Africa

Latin America

North America

Europe



Όπου ΥΝ κατά κεφαλήν προϊόν (LN= συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό KN = Λόγος Κεφαλαίου- Εργασίας δηλαδή παραγωγικό κεφάλαιο ανά εργαζόμενο

Η γήρανση του πληθυσμού αναπόφευκτα μειώνει τον ρυθμό αύξησης του Ν και έτσι μειώνει το ΑΕΠ περιορίζοντας το πόση εργασία μπορεί να διατεθεί

Σημειώνεται ότι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ μπορεί να αυξάνει ακόμη και αν μειώνεται το ΑΕΠ λόγω της μείωσης του εργατικού δυναμικού Αρα τα αρνητικά σημεία της γήρανση μπορούν να αντισταθμιστούν Η κατάσταση θα είναι ευνοϊκότερη αν γίνει κάποιο από τα παρακάτω (ή όλα μαζί) ndash αυτά σηματοδοτούν και τις στρατηγικές επιλογές ανταπόκρισης στην γήρανση του πληθυσμού

1 Αύξηση στην Συμμετοχή εργατικού δυναμικού Δηλαδή για δεδομένο πληθυσμό Ν αυξάνονται οι εργαζόμενοι και η εργασία (L) ndash εντατικότερη εργασία ανά άτομο Αυτό μπορεί να γίνει με μεγαλύτερη συμμετοχή στην αγορά εργασίας γυναικών ιδίως αυτών με παιδιά Ταχύτερη και αποτελεσματικότερη είσοδο στην αγορά εργασίας νέων και καθυστέρηση της εξόδου από την αγορά εργασίας των μεγαλύτερων Κρίσιμο σημείο η θέση της γυναίκας

2 Μεγαλύτερη Ένταση κεφαλαίου - περισσότερο κεφάλαιο για κάθε εργαζόμενο Ο καθένας από τους λιγότερους εργαζόμενους θα παράγει πιο πολύ Δύο αντίρροπες τάσεις (a)Από την μια πλευρά αυτό θα γίνει αυτόματα (μείωση Ν και L) (β) Αν η γήρανση του πληθυσμού μειώσει τις αποταμιεύσεις τότε θα σημαίνει μικρότερες επενδύσεις άρα και κεφάλαιο Ένα απλό υπόδειγμα κύκλου ζωής οδηγεί στην αναμονή ότι οι συνολικές αποταμιεύσεις θα μειωθούν καθώς οι ηλικιωμένοι ρευστοποιούν την περιουσία τους για να χρηματοδοτούν τα γηρατειά τους Όμως αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει στην πράξη (ταχύτερα γηράσκουσες κοινωνίες δεν έχουν μικρότερο κεφάλαιο

3 Παραγωγικότητα ndash ανθρώπινου και υλικού κεφαλαίου (αύξηση του Α) Μεγαλύτερες επενδύσεις πχ σε παιδεία θα αυξήσουν το ανθρώπινο κεφάλαιο και την παραγωγικότητα του κάθε εργαζόμενου Η τεχνολογική πρόοδος ή η εξάπλωση τεχνητής νοημοσύνης ή μέθοδοι οργάνωσης της εργασίας μπορούν να παίξουν κρίσιμο ρόλο (όπως θα μπορούσε να πεί κανείς ότι έπαιξε κατά τον 19ο αιώνα αποτρέποντες τις απαισιόδοξες προβλέψεις του Malthus)

Σε μια ανοικτή οικονομία υπάρχουν όμως και άλλες πιθανότητες αντίδρασης

bull Επενδύσεις στο εξωτερικό Καθώς επαναπατρίζονται τα κέρδη το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν θα είναι μεγαλύτερο από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Η κινητικότητα του κεφαλαίου είναι μεγαλύτερη από αυτή του εργατικού δυναμικού και συνεπώς χώρες με γηράσκοντα πληθυσμό θα επωφελούνται από την ύπαρξη εργατικού δυναμικού στον αναπτυσσόμενο κόσμο

bull Μετανάστευση Άμεση αναπλήρωση του εργατικού δυναμικού Οδηγεί σε βελτίωση της οικονομικής κατάστασης και των χωρών προορισμού αλλά και προέλευσης Προσκρούει όμως σε μη-οικονομικους παράγοντες και φόβους για την δυσκολία ενσωμάτωσης

H οικονομική ανάλυση της γήρανσης του πληθυσμού στην ουσία εξετάζει τις προοπτικές αντίδρασης στον καθένα από αυτούς τους παράγοντες Αποταμίευση οργάνωση συντάξεων εργασία μακροοικονομικά μετανάστευση κοκ

Με άλλα λόγια ndash η ανταπόκριση στη γήρανση εξαρτάται από προσαρμογή στις σχέσεις παραγωγής και μεταξύ συντελεστών παραγωγής Αν δεν υπάρχει προσαρμοστικότητα (αν δηλαδή υπάρχει δεδομένη αναλογία πχ μεταξύ κεφαλαίου και αριθμού εργαζομένων ndash fixed coefficients of production) τότε η γήρανση θα έχει άμεσα και πολύ μεγάλα αρνητικά αποτελέσματα αφού θα παρασύρει όλα τα μεγέθη αναλογικά προς το κάτω Η ανταπόκριση



στη γήρανση συνίσταται στην υπερνίκηση της τυραννίας της lsquoμεθόδου των τριώνrsquo ndash δηλαδή στη προώθηση προσαρμογών στο πώς ζούμε και πώς εργαζόμαστε

Οσο πιο μεγάλη αναμένεται η γήρανση τόσο πιο ριζική η προσαρμογή Η μελέτη των οικονομικών της γήρανσης συνίσταται με την αναζήτηση αυτού του είδους των προσαρμογών

Οι προσαρμογές δεν θα είναι μόνο στις συντάξεις αλλά στο πώς διαρθρώνεται η ζωή ndash πόσο δουλεύουμε πότε εκπαιδευόμαστε πόσο αποταμιεύουμε πού σπουδάζουμε κοκ Οσο ευρύτερο το πεδίο προσαρμογής τόσο ευκολότερη η συνολική προσαρμογή

ΥΠΕΝΘΥΜΙΣΗ Το να ζήσουμε περισσότερο το θέλουμε όλοι Άρα η μακροβιότητα είναι κατά βάση ευλογία Γίνεται κατάρα αν προσπαθήσουμε να κρατήσουμε τα πράγματα ίδια (έλλειψη προσαρμογής)

ΔΥΟ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Στο πλαίσιο αυτό έχει εξαιρετική σημασία να μην λησμονούνται ποτέ δύο κρίσιμες επισημάνσεις

1 Η lsquoμέθοδος των τριώνrsquo μπορεί να παραπλανεί ndash απαιτούνται αιτιολογημένες αναλύσεις Οι περισσότερες αναλύσεις της γήρανσης του πληθυσμού ακολουθούν την λογική της μεθόδου των τριών laquoΑν η κατάσταση τώρα που ο αριθμός ηλικιωμένων είναι 1 ισούται με χ τότε ο διπλασιασμός των ηλικιωμένων θα διπλασιάσει και το χraquo Δηλαδή μια μηχανιστική προβολή που προϋποθέτει ότι όλα μένουν ίδια και δεν υπάρχει καμμιά προσαρμογή Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ ΣΥΧΝΟΤΑΤΑ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΗ Απαιτείται εδραίωση των προβολών σε οικονομικές σχέσεις και συμπεριφορές οι οποίες προσαρμόζονται και αντιδρούν Η δικαιολόγηση των προβολών πρέπει να λάβει υπόψη αιτιολογήσεις βάσει οικονομικών συμπεριφορών αλλά και να εξετάσει τις πιθανές προσαρμογές οικονομικών δομών Η ΧΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ Η ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ ΣΕ ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ

2 Διαφορά μεταξύ ηλικιακής ομάδας και ατόμων που γεννήθηκαν σε μια συγκεκριμένη χρονολογία Κάθε lsquoκλάσηrsquo (κοόρτη στην δημογραφία) ατόμων ατόμων δηλαδή που έχουν γεννηθεί την ίδια χρονολογία έχει κοινά στοιχεία και βιώματα τα οποία μπορούν να διαφέρουν από μια κλάση στην άλλη Γενικεύσεις που βασίζονται σε παρατηρήσεις ηλικιωμένων ατόμων σήμερα μπορούν να εξαρτώνται όχι από την ηλικία των ερευνώμενων αλλά από τις συγκεκριμένες εμπειρίες της σημερινής ομάδας (Για παράδειγμα οι lsquoγιαγιάδες της Πίνδουrsquo που έδειξαν αυτοθυσία στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και αργότερα στην ανατροφή των εγγόνων τους ndash που γεννήθηκαν την δεκαετία του 1910 ndash είναι πιθανόν να διαφέρουν από τις lsquoγιαγιάδες του Πολυτεχνείουrsquo ndash που γεννήθηκαν την δεκαετία του 1950 και θα είναι οι 60ρισσες της επόμενης δεκαετίαςhellip) Πολλές από τις σημερινές γενικεύσεις για τη συμπεριφορά των ηλικιωμένων μπορούν να ισχύουν μόνο για τις παλιές κλάσεις

ΣΤ Μεταβολές στην οικογένεια

Η Δημογραφική Μετάβαση εξετάζει την αλλαγής δημογραφικού προτύπου και το πώς αυτό επηρεάζει την οικογένεια Κοινωνιολόγοι (πχ οι Ολλανδοί Van de Kraa και Lesthaeghe) προσπαθώντας να εξηγήσουν τι γίνεται στις αναπτυγμένες χώρες αναφέρονται σε μια Δεύτερη Δημογραφική Μετάβαση η οποία χαρακτηρίζεται από τις αλλαγές στις κοινωνικές αξίες που έλαβαν χώρα από την δεκαετία του rsquo60 στη Δυτική Ευρώπη



Σχηματική παρουσίαση των δύο δημογραφικών μεταβάσεων στην Δυτική Ευρώπη

Πρώτη Δημογραφική Μετάβαση Δεύτερη Δημογραφική Μετάβαση

ΑΓάμος

Ποσοστό γάμων uarr ηλικία 1ου γάμου darr Μικρότερη ή μειωμένη συγκατοίκηση Χαμηλά διαζύγια Υψηλό ποσοστό δεύτερων γάμων

Ποσοστό παντρεμένωνdarr ηλικία 1ου γάμου darr Αύξηση στην συγκατοίκηση Αύξηση και ενωρίτερα διαζύγια Πτώση στους δεύτερους γάμους

Β Γονιμότητα Μείωση στην γονιμότητα (darr σε μεγάλες ηλικίες πτώση στην ηλικία όταν 1ο παιδί) Προβλήματα στην αντισύλληψη Μείωση στην εκτός γάμου γεννήσεις Χαμηλότερη τελική ατεκνία σε ζευγάρια

Περαιτέρω μείωση (αναβολή μέση ηλικίαuarr επιθυμία για οικογένεια lt αναπλήρωσης) Αποτελεσματικότερη αντισύλληψη (εξαιρέσεις) Εκτός γάμου γεννήσεις uarr με συγκατοίκηση Υψηλότερη τελική ατεκνία σε ζευγάρια

Γ Κοινωνία Ενασχόληση με υλικές ανάγκες (εισόδημα υγεία) Αλληλεγγύη σημαντική Αυξανόμενη συμμετοχή σε θεσμούς (κόμματα συνδικάτα) Ενδυνάμωση κοινωνικής συνοχής Σημαντική παρέμβαση Κράτους σε επίπεδο αξιών 1ο κύμα lsquoεκκομίσκευσηςrsquo Διαχωρισμός στον ρόλο των φύλων πολιτική υπέρ οικογένειας πατερναλισμός Σταθερές διαδρομές ζωής κυριαρχία του μοντέλου μιας οικογένειας

Ενασχόληση με ατομική αυτονομία αυτοπραγμάτωση Έμφαση στην ανεκτικότητα Αποδέσμευση από συλλογικότητες Αποδυνάμωση κοινωνικής συνοχής Υποχώρηση Κράτους 2ο κύμα lsquoεκκομίσκευσηςrsquo σεξουαλική επανάσταση αμφισβήτηση εξουσίας Αυξανόμενη συμμετρία στα φύλα Γυναικεία οικονομική αυτονομία Ευελιξία στις διαδρομές ζωής ποικίλα μοντέλα διαβίωσης ανοικτό μέλλον

Πηγή ΕΕ 2008 σελ 34 από Lesthaeghe amp Surkyn 2007

Η Μεσόγειος δεν μοιάζει να ταιριάζει στην Δεύτερη Δημογραφική μετάβαση Οφείλεται αυτό σε υστέρηση ή σε μονιμότερους παράγοντες που αξίζουν να χαρακτηριστούν ως ξεχωριστό μοντέλο Το θέμα αυτό αντιμετωπίζει το άρθρο των Francesca Bettio και η Paola Villa Γονιμότητα και Απασχόληση Μεσογειακές ιδιαιτερότητες Cambridge Journal of Economics (1998)

Το Μεσογειακό Παράδοξο Στην Μεσόγειο η χαμηλή γονιμότητα συνοδεύεται με χαμηλή απασχόληση γυναικών Τα ποσοστά γονιμότητας αρχίζουν σταδιακά να αυξάνουν ή να σταθεροποιούνται στις Σκανδιναβικές και Αγγλοσαξονικές χώρες εκεί που η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι υψηλότερη και κινείται αυξητικά Στην αντίθετη κατεύθυνση κινούνται οι γεννήσεις στις Μεσογειακές χώρες (Πορτογαλία Ισπανία Ιταλία και Ελλάδα) όπου η συμμετοχή των γυναικών στην απασχόληση είναι χαμηλότερη και αυξάνει με χαμηλούς ρυθμούς Μεταξύ 1975 και 1995 η Ελλάδα Ιταλία Ισπανία και Πορτογαλία μείωσαν την συνολική γονιμότητα (total fertility rate) κατά 1-15 παιδί ανα γυναίκα σε επίπεδα πολύ κάτω της αναπλήρωσης (13-15)7 Οι χώρες αυτές προ του 1975 ήταν χώρες υψηλής γονιμότητας και μετά το 1992 ήταν οι πιο χαμηλές

Η συνήθης εξήγηση είναι η lsquoκαθυστερημένη σύγκλισηrsquo Οι μεσογειακές χώρες εισήλθαν αργότερα στην δημογραφική μετάβαση (άρα η χαμηλή γονιμότητα είναι παροδικό φαινόμενο)

7 Σε κάποιο βαθμό η μείωση οφείλεται σε στατιστικούς παράγοντες ndashδηλαδή στην αναβολή των γεννήσεων Αν η ανάλυση γίνει σε επίπεδο κοόρτης (completed cohort fertility rate) η μείωση μετριάζεται παραμένει όμως υψηλή



Στις Μεσογειακές χώρες ο συνδυασμός χαμηλής γονιμότητας και χαμηλής απασχόλησης υπαγορεύεται από τον κεντρικό ρόλο που παίζει η οικογένεια τόσο στην κοινωνική προστασία όσο και στην παραγωγή αγαθών υπηρεσιών και ιδεώναντιλήψεων Ο συνδυασμός χαμηλής γονιμότητας και χαμηλής συμμετοχής στην αγορά εργασίας ερμηνεύεται σαν αποτέλεσμα της ηγεμονίας του μοντέλου της laquoσυνεκτικήςraquo οικογένειας

Διαμορφώθηκε ένα μοντέλο ανεξαρτησίας εντός της οικογένειας (αντί για ανεξαρτησία από την οικογένεια όπως συνέβη αλλού) Δηλαδή παραμένουν οι νέοι στο σπίτι περισσότερο και δεν φτιάχνουν οικογένειες ( αποθάρρυνση της γονιμότητας) Η υψηλή ανεργία στις Μεσογειακές χώρες μετακυλίεται ως κόστος στην οικογένεια) Η μείωση της γονιμότητας περιόρισε το μέγεθος της οικογένειας όχι όμως τη συνοχή της Το κεντρικό κύτταρο της κοινωνίας παραμένει η οικογένεια με παντρεμένο ζευγάρι και τουλάχιστον ένα παιδί Στο εσωτερικό της οικογένειας η μείωση στον αριθμό των παιδιών συνοδεύτηκε με μακροβιότερες και στενότερες σχέσεις γονέων-παιδιών Η μείωση της γονιμότητας λοιπόν δεν συνοδεύεται από αύξηση των ζευγαριών ή των ατόμων χωρίς παιδιά Μειώνεται απλώς ο αριθμός των παιδιών και η έλευση του πρώτου παιδιού τοποθετείται σε μεγαλύτερη ηλικία

Η laquoοικογένεια μακράς διάρκειαςraquo Τα παιδιά παραμένουν πολύ περισσότερο στο σπίτι των γονιών τους και η ηλικία αποχώρησης αυξάνει Όταν τελικά αποχωρούν το κάνουν για να παντρευτούν και όχι για να συγκατοικήσουν Όσοι ζουν μόνοι στις Μεσογειακές χώρες είναι κυρίως ηλικιωμένοι και αποτελεί προϊόν ανάγκης δεν είναι επιλογή

Η παραμονή των νέων στο σπίτι των γονιών τους έχει χαρακτηριστεί σαν laquoπαρατεταμένη εφηβείαraquo οι γονείς αναλαμβάνουν να διασφαλίσουν το επίπεδο ζωής των παιδιών τους Έτσι οι γονείς προσφέρουν στα παιδιά τους το laquoδίχτυ προστασίαςraquo που τους είχαν προσφέρει οι δικοί τους γονείς Οι μεταβιβάσεις πόρων από γενιά σε γενιά λειτουργούν σαν υποκατάστατο της κρατικής πρόνοιας Β) τα παιδιά αντιμέτωπα με μια κατάσταση στην αγορά εργασίας που δεν υπάρχουν καλές δουλειές παραμένουν στο σπίτι των γονιών τους μέχρι να διασφαλίσουν ανάλογη οικονομική ευχέρεια με την οικογενειακή εστία8

Η θέση των γυναικών ο αριθμός των παιδιών ανά οικογένεια περιορίζεται καθώς το κόστος των παιδιών αυξάνει (εξ αιτίας της laquoπαρατεταμένης εφηβείαςraquo) Για τα κορίτσια η απελευθέρωση μέσα στην οικογένεια συνεπάγεται συνδυασμό της παραδοσιακής επιθυμίας για μητρότητα με laquoσύγχρονηraquo στάση έναντι της εργασίας (όπου η τελευταία θεωρείται σημαντικό στοιχείο της αυτονομίας) Αντιμέτωπες με δυσκολίες να βρουν δουλειά παρατείνουν την παραμονή τους στο σπίτι των γονιών τους Αναβάλλουν τον γάμο και παραμένουν προσηλωμένες στη δουλειά τους χωρίς να την εγκαταλείπουν χάριν της μητρότητας Η laquoαπελευθέρωση εντός της οικογένειαςraquo εγείρει περισσότερες απαιτήσεις από τις γυναίκες σε σύγκριση με την laquoαπελευθέρωση από την οικογένειαraquo Και όσο η συμμετοχή στην εργασία διευρύνεται το βάρος προσαρμογής μετατίθεται στη γονιμότητα

Συνήθειες γάμου Έλκονται τα όμοια ή ανόμοια

Σύμφωνα με τα lsquoΟικονομικά της Οικογένειαςrsquo του Gary Becker στην επιλογή συντρόφου υπάρχει μια τάση lsquoεξειδίκευσηςrsquo Δηλαδή οι άνδρες εξειδικεύονταν στην ενασχόληση στην παραγωγή εισοδήματος οι γυναίκες με το σπίτι και τα παιδιά Αυτό δημιουργούσε τάση τα ζευγάρια να είναι συμπληρωματικά Οι καθηγητές πανεπιστημίου παντρευόντουσαν καλά κορίτσια από το χωριό Αυτό λειτουργούσε εξισωτικά στην κατανομή εισοδήματος ndash αφού lsquoανακατεύοντανrsquo τα ψηλά με τα χαμηλά εισοδήματα Τις τελευταίες δεκαετίες τείνει να

8 Στην Αγγλία η μεγάλη αύξηση των τιμών κατοικίας οδήγησε πολλούς νέους να ζουν με τους γονείς τους υιοθετώντας μεσογειακά πρότυπα



κυριαρχήσει η αντίστροφη τάση έλκονται τα όμοια9 Καθώς τα κορίτσια συμμετέχουν στις ίδιες δραστηριότητες τείνουν να δημιουργούν ζευγάρια άτομα ιδίων προσόντων (Assortative mating ή ομογαμία) Aυτό τροφοδοτεί και την ανάπτυξη μεγάλων πόλεων (είναι πιο εύκολο να εξευρεθούν δύο καλές δουλειές σε πόλη) αλλά και ένας παράλληλος προγραμματισμός ζωής ενώ αυξάνεται την εισοδηματική ανισότητα

Μακροβιότητα και οικογένειες μακράς διάρκειας (Γρίφος κεφ 9)

Στις αναπτυγμένες χώρες υπάρχει μια τάση διαχωρισμού των γενεών (με την εξαίρεση της Ιαπωνίας) Ο διαχωρισμός αυτός ενθαρρύνει τις προκαταλήψεις κατά των ηλικιωμένων ndash αφού οι γενιές δεν έχουν ευκαιρίες να συναναστραφούν μεταξύ τους Στις ΗΠΑ το ποσοστό ατόμων 65+ που ζούσαν μόνοι ή με τηντον σύζυγο αυξήθηκε από 20 σε 74 Ακόμη και στη Μεσόγειο οι τάσεις είναι οι γενιές να έχουν μικρότερη σχέση α Στην Ελλάδα οι γενιές κρατάνε επαφή μέσω θεσμών όπως οι οικογενειακές πολυκατοικίες ή (όταν υπάρχουν παππούδες στην επαρχία) με εντατικές σχέσεις το καλοκαίρι

Καθώς εξελίσσεται η μακροβιότητα είναι πιθανόν αυτό να αλλάξει Κατrsquo αρχάς ήδη εμφανίζεται ως πιο κοινή η οικογένεια 4 γενεών όλο περισσότερα παιδιά γνωρίζουν προπαππούδεςndashφαινόμενο πρωτοφανές στην παγκόσμια ιστορία Από την άλλη πλευρά οι οικογένειες (λόγω διαζυγίων κλπ) είναι πολύ πιο σύνθετες και περίπλοκες από ότι παλιά

Το τι δυναμική θα δημιουργηθεί από αυτές τις εξελίξεις είναι άγνωστο Είναι σίγουρο όμως ότι θα παίξει σημαντικό ρόλο στη συνολική αφήγηση της γήρανσης

Ζrsquo Διπλός Δεκάλογος Δημογραφικών προβλέψεων

Οι εξελίξεις στην δημογραφία είναι σίγουρο ότι θα αλλάξουν ριζικά το πλαίσιο οικονομικής και κοινωνικής λειτουργίας Ακολουθεί ένας διπλός δεκάλογος για τα δημογραφικά δεδομένα που δεν πρέπει να αγνοούνται στα οικονομικά της γήρανσης Χωρίζονται σε (α) παγκόσμια κατάσταση (β) αναπτυγμένες χώρες (γ) Ελλάδα και (δ) ατομικός προγραμματισμός

Ο κόσμος

1 Ο πληθυσμός παντού στον κόσμο γερνάει Οι άνθρωποι ζουν περισσότερο σε μικρότερες οικογένειες

2 Όμως αυτό γίνεται με διαφορετικό τρόπο Κάποιες χώρες άρχισαν νωρίτερα η ταχύτητα διαφέρει Αυτό δημιουργεί δυνατότητες συμπληρωματικότητας

3 Το σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού συνεχίζει να αυξάνει ndash αλλά με διαφορετική σύνθεση ndash οι αναπτυγμένες χώρες θα χάνουν μερίδιο

4 Χώρες όπου άρχισε αργότερα έχουν δημογραφικό μέρισμα ndash που ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας συνεχίζει να αυξάνει για άλλα 20 χρόνια Αυτό δημιουργεί τις πιέσεις για μετανάστευση σε χώρες όπου ο εργάσιμος πληθυσμός μειώνεται

5 Οι επιπτώσεις και τα όρια προσαρμογής διαφέρουν αν η γήρανση προέρχεται πρωτίστως από την αύξηση του προσδόκιμου ζωής ή από τη μείωση της γονιμότητας

Η Ευρώπη

6 Η γήρανση εξαρτάται από (α) εξελίξεις στην μακροβιότητα (β) μειώσεις στη γονιμότητα (γ) μετανάστευση και (δ) lsquo ηχώrsquo - μεταχρονολογημένες εξελίξεις παλαιότερων γεγονότων ndash η έκρηξη των γεννήσεων (baby boom) Καθώς περνά ο χρόνος η επίδραση των παραγόντων β-δ μεγαλώνει

9 Αυτό ισχύει και γενετικά Τα ζευγάρια μοιάζουν γενετικά περισσότερο από δύο τυχαία άτομα



7 Ο συνολικός πληθυσμός μειώνεται Θα μειωνόταν ήδη αν δεν υπήρχε η μετανάστευση H αύξηση ως το 2010 επιτεύχθηκε κατά 95 χάριν της μετανάστευσης

8 To ποσοστό ατόμων σε ηλικία συνταξιοδότησης 65+ αναμένεται να αυξηθεί κατά 55 ως το 2060 (από 18 σε 28) Το ποσοστό πολύ ηλικιωμένων ατόμων ηλικίας 80+ που ενδεχομένως να χρειάζονται μακροχρόνια φροντίδα αναμένεται να αυξηθεί κατά 24 φορές (240) ως το 2060 (από 5 σε 12)

9 Ο πληθυσμός σε εργάσιμη ηλικία (20-64) μειώνεται (αναλόγως των υποθέσεων για μετανάστευση) από 61 σε 51 ως το 2060 (κατά 164)

10 Ιδιαίτερο πρόβλημα δημιουργείται από την γενιά της lsquoέκρηξης των γεννήσεωνrsquo ndash εξαιτίας του μεγάλου αριθμού γεννήσεων μετά τον Βrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο Εκτός του αριθμού της αυτή η γενιά είχε δυσανάλογα μεγάλη πολιτική και πολιτιστική επιρροή

Ελλάδα

11 Η Ελλάδα είναι η χώρα που γηράσκει ταχύτερα στην ΕΕ Ως πρόσφατα πρώτη ήταν η Γερμανία αλλά οι εξελίξεις στη μετανάστευση άλλαξαν την κατάταξη Ακολουθεί η Ιταλία

12 Κρίσιμο σημείο η κατακόρυφη μείωση της γονιμότητας το 1980 που διατηρήθηκε σε επίπεδα κάτω του 14 παιδιά ανά γυναίκα από τότε Αυτό σημαίνει ότι από το 2000 και μετά μπαίνουν στην αγορά εργασίας πολύ λιγότερα άτομα από αυτά που βγαίνουν στην σύνταξη

13 To ποσοστό ατόμων σε ηλικία συνταξιοδότησης 65+ αναμένεται να αυξηθεί κατά 65ως το 2060 (από 214 σε 354 του πληθυσμού) Το ποσοστό πολύ ηλικιωμένων ατόμων ηλικίας 80+ που ενδεχομένως να χρειάζονται μακροχρόνια φροντίδα αναμένεται να αυξηθεί κατά 25 φορές (246) ως το 2060 (από 64 σε 158)

14 Η μετανάστευση καθυστέρησε τη μείωση του πληθυσμού μετά το 2000 Από το 2010 αντιστράφηκαν οι τάσεις με την αναχώρηση ατόμων του πρώτου κύματος αλλά και την μετανάστευση μορφωμένων νέων λόγω κρίσης Το 2013 η Ελλάδα είχε την υψηλότερη τάση μετανάστευσης ανά μονάδα πληθυσμού στην Ευρώπη

15 Η δημογραφική επιδείνωση έχει ήδη αρχίσει Η δημογραφική κατάσταση μετά την κρίση θα είναι πολύ διαφορετική από αυτή πριν

Το άτομο

16 Τα περιθώρια αλλαγής όσον αφορά ατομικές προβλέψεις είναι πολύ ευρύτερα από τον συνολικό πληθυσμό Ο ατομικός προγραμματισμός εξετάζει τη ζωή ως απόθεμα και όχι ως ροές που εξετάζει η μακροοικονομία

17 Για τους σημερινούς εργαζόμενους το προσδόκιμο επιβίωσης στα 65 είναι 18 χρόνια για άνδρες και 21 για γυναίκες Η αύξηση του προσδόκιμου επικεντρώνεται σε εξελίξεις στην ηλικία 60-79 ετών Το μέγιστο προσδόκιμο επιβίωσης για άτομο που γεννήθηκε το 1995 ίσως να ξεπεράσει τα 100

18 Οι ατομικές διακυμάνσεις είναι μεγάλες και σε περιπτώσεις ίσως να μεγαλώνουν Οι διαφορές ανδρών-γυναικών μειώνονται Οι διαφορές ανά εισοδηματική και κοινωνική τάξη στις ΗΠΑ διευρύνονται Οι πλούσιοι ζούν όλο και περισσότερο Οι φτωχές γυναίκες ίσως να ζούν και λιγότερο

19 Οι οικογένειες 4 γενεών ndash που τα παιδιά γνωρίζουν τους παππούδες των γονιών τους - θα γίνουν κοινές

20 Η επιλογή συντρόφων τείνει να γίνει μεταξύ ατόμων με όμοια χαρακτηριστικά ndash ηλικία εκπαίδευση επαγγελματικές επιλογές Αυτές οι lsquoομογαμικές επιλογέςrsquo (ομοιότητα ζευγαριών) αντικαθιστούν παλιότερα τις lsquoετερογαμικές επιλογέςrsquo (συμπληρωματικότητα ρόλων)



τον 19ο αιώνα λόγω της βιομηχανικής επανάστασης που επέτρεψε μια χωρίς προηγούμενο αύξηση του ΑΕΠ κατά κεφαλή και της ευημερίας

Παρά ταύτα ΝεοΜαλθουσιανές ιδέες χαρακτήρισαν τις δεκαετίες του 60 και 70 ndash που εστίαζαν στο πρόβλημα του υπερπληθυσμού (οδηγώντας στον έλεγχο τα των γεννήσεων) ενώ απόηχο από αυτό βρίσκουμε και σε γραφόμενα για το περιβάλλον και την οικονομική ανάπτυξη ndash όπου αναφέρονται οι πιέσεις πληθυσμού σε περιορισμένους πόρους αντίστοιχα με τον Μάλθους Παρά ταύτα οι φόβοι για έκρηξη πληθυσμού δεν επιβεβαιώθηκαν ndash κυρίως επειδή μειώθηκε από το 2000 παντού η γονιμότητα (βλ παγκόσμιες προβολές) Αυτό δεν εμπόδισε όμως χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία να πάρουν ακραία μέτρα (πολιτική του ενός παιδιού στην Κίνα υποχρεωτική στείρωση στην Ινδία) Η πίεση σε πηγές ενέργειες μειώθηκε αφού η αύξηση τιμών οδήγησε σε εξοικονόμηση και ανάπτυξη υποκατάστατων Η ανησυχία τώρα επιστρέφει με την μορφή ανησυχίας για την κλιματική αλλαγή και το φαινόμενο του θερμοκηπίου

Το σημείο προβληματισμού τα τελευταία χρόνια μετατοπίστηκε από μια ανησυχία για το συνολικό μέγεθος του πληθυσμού σε ενασχόληση για την κατανομή του ndash και κυρίως το θέμα της γήρανσης ndash δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοστιαίο βάρος των μεγαλύτερων ηλικιών στον πληθυσμό Αυτό προκύπτει από μεταβολή στις σχέσεις νέωνμεγαλύτερων (που προκύπτει κυρίως από πτώση γονιμότητας) αλλά και από τις επιπτώσεις της μακροβιότητας ndash δηλαδή ότι όλοι ζούν παραπάνω Τα δύο θέματα εγείρουν διαφορετικά ζητήματα ndash τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ατομικό επίπεδο και οφείλουμε να τα αντιμετωπίζουμε ξεχωριστά

Η ανησυχία για τη γήρανση δεν είναι νέο φαινόμενο Πανικός για επικείμενη γήρανση λόγω της μείωσης γονιμότητας και τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της ήταν χαρακτηριστικό των δεκαετιών του 1920 και 1930 όταν αναμενόταν απότομη γήρανση του πληθυσμού μετά το 1950 Αυτό οδήγησε πολλές χώρες (φασιστική Ιταλία χιτλερική Γερμανία αλλά και αλλού όπως στην Γαλλία) να λάβουν άμεσα μέτρα για την τόνωση των γεννήσεων ndash μετατρέποντας το θέμα του πληθυσμού και την τόνωση της γονιμότητας για πρώτη φορά ως αντικείμενο της κυβερνητικής πολιτικής Μεταξύ των ανησυχούντων ήταν και ο Keynes αλλά με ένα δικό του σκεπτικό η αύξηση του ειδικού βάρους των ηλικιωμένων θα οδηγούσε σε τάσεις ύφεσης και περιορισμό της ενεργού ζήτησης λόγω της συντηρητικότερης οικονομικής συμπεριφοράς των ηλικιωμένων

Οι προβλέψεις για επικείμενη γήρανση από το 1950 διαψεύστηκαν από την μεταπολεμική έκρηξη των γεννήσεων σε όλο τον κόσμο Αυτό όμως αποδείχθηκε απλή ανάπαυλα αφού οι τάσεις γήρανσης εγκαθιδρύθηκαν από την δεκαετία του 1980 και μετά με πτώση της γονιμότητας Από τα τέλη του 1970 ήλθε να προστεθεί ως αυτόνομος παράγοντας η μακροβιότητα

Αν και υπήρχε ανησυχία για τις επιπτώσεις της γήρανσης στις συντάξεις (πχ μελέτες του ΟΟΣΑ το 1987) το κείμενο-σταθμός παγκοσμίως θεωρείται η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας το 1994 Averting the Old Age Crisis (Αποτρέποντας την Κρίση της Γήρανσης) Η μελέτη αυτή εστιάστηκε στις επιπτώσεις στα δημόσια οικονομικά και στις κρατικές συντάξεις Εισηγήθηκε (με έντονο τρόπο) τον περιορισμό της εμπλοκής του Δημοσίου στην παροχή συντάξεων και την υιοθέτηση ιδιωτικών κεφαλαιοποιητικών σχημάτων (με παράδειγμα την Χιλή) Από τότε έχουν δρομολογηθεί πλήθος ερευνών που μερικά προσπαθούν να απαντήσουν στις θέσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας

Τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να επισημαίνονται και ανεξάρτητα θέματα της μακροβιότητας ndash της διαχείρισης της ζωής δηλαδή όταν αυτή διαρκεί 20-25 χρόνια επιπλέον Τα θέματα αυτά συνεξετάζονται και με εξελίξεις στην τεχνολογία ή στο μέλλον της εργασίας Αυτό αποτελεί και το αντικείμενο του βιβλίου των Gratton and SScott 2018

Σειρά κυβερνητικών πρωτοβουλιών αλλά και θεσμών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθούν να ανταποκριθούν σε αυτό που θεωρείται ως πρόκληση της γήρανσης του

























9

14

19

24

29

1921 1926 1931 1936 1941 1946 1951 1956 1961 1966 1971 1976 1981 1986 1991

Γεννή

σει

ς α

νά

10

00

άτο

μα




















-2 -1 0 1 2 3 4 5 6

10

9

8

7

6

ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ

5

4

3

2

1

57

52

48

44

41

39

38

35

32

27

16

3

35

18

14

1

06

05

-02

04

-15

-2







Πακιστάν







2 Μεξικό






3 Καναδάς




4 Ιταλία







5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο






























9

14

19

24

29

1921 1926 1931 1936 1941 1946 1951 1956 1961 1966 1971 1976 1981 1986 1991

Γεννή

σει

ς α

νά

10

00

άτο

μα




















-2 -1 0 1 2 3 4 5 6

10

9

8

7

6

ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ

5

4

3

2

1

57

52

48

44

41

39

38

35

32

27

16

3

35

18

14

1

06

05

-02

04

-15

-2







Πακιστάν







2 Μεξικό






3 Καναδάς




4 Ιταλία







5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο























-2 -1 0 1 2 3 4 5 6

10

9

8

7

6

ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ

5

4

3

2

1

57

52

48

44

41

39

38

35

32

27

16

3

35

18

14

1

06

05

-02

04

-15

-2







Πακιστάν







2 Μεξικό






3 Καναδάς




4 Ιταλία







5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο










Πακιστάν







2 Μεξικό






3 Καναδάς




4 Ιταλία







5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο










2 Μεξικό






3 Καναδάς




4 Ιταλία







5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο








3 Καναδάς




4 Ιταλία







5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο








4 Ιταλία







5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο








5 Ελλάδα

Η Ελλάδα












`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο













`

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο

















30

35

40

45

50

55

EU

-28

(sup1)

Cypru

s

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Gre

ece

Po

lan

d

Cro

atia

Ge

rma

ny

Au

str

ia

Bu

lga

ria

Slo

va

kia

Lith

uan

ia

Fin

land

Ma

lta

Esto

nia

Hun

ga

ry

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Latv

ia

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Neth

erl

an

ds

Slo

ve

nia

Unite

d K

ing

do

m (

sup2)

Be

lgiu

m

Fra

nce (

sup1)

Sw

ed

en

Sp

ain

Ire

lan

d

Norw

ay

2080 2016





0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο










0

20

40

60

80

100

120

EU

-28

(sup1)

Gre

ece

Po

rtug

al (sup2

)

Italy

Sp

ain

Lith

uan

ia

Latv

ia

Bu

lga

ria

Slo

ve

nia

Po

lan

d

Rom

an

ia

Czech

Rep

ublic

Ge

rma

ny

Slo

va

kia

Cro

atia

Hun

ga

ry

Esto

nia

Ma

lta

Ire

lan

d

Fin

land

Au

str

ia

Fra

nce (

sup1)

Neth

erl

an

ds

Cypru

s

Be

lgiu

m

Un

ite

d K

ing

do

m (

sup2)

Den

ma

rk

Luxe

mb

ourg

Sw

ed

en

Norw

ay

2050 2016

















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο






















Υ=Α F(KL)


ή


ΥΝ= Α f (LN KL)

KENEGY

ZAF

IRQPAK

PHL

TURIDN

IRN

VNM

THACHN

KOR

JPN

GBRESP

FRAITA

DEU

RUS

POL

COLMEX

ARG

BRA

USA

CAN

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

0 20000 40000 60000

Chang

e in t

he s

hare

of

the p

op

ula

tio

n a

ge 1

5-6

4

2012-2

025

(perc

enta

ge p

oin

ts)


Asia

Africa

Latin America

North America

Europe






























ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο



































ΑΓάμος































Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο

























Ο κόσμος






Η Ευρώπη









Ελλάδα






Το άτομο












Ελλάδα






Το άτομο






ΓΡΑ aΣ ΤΟΥ Π 8 :ΥΣΟΥ aΕΟ · 2020. 3. 31. · χαμηλότερες αξίες –...

Documents