ΛΙΜΟΣ, ΕΥΗΜΕΡΙΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ

Πήτερ Σίνγκερ [Peter Singer]

Philosophy and Public Affairs, τ. 1, αριθμ. 1 (άνοιξη 1972), σελ. 229-243 (αναθεωρημένη έκδοση)

Μετάφραση: Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος

Καθώς γράφω το παρόν, τον Νοέμβριο του 1971, οι άνθρωποι στην Ανατολική Βεγγάλη πεθαίνουν από την έλλειψη τροφής, καταλύματος και ιατρικής περίθαλψης. Τα δεινά και ο θάνατος που συμβαίνουν εκεί αυτήν την στιγμή δεν είναι αναπόφευκτα ούτε αναπόδραστα υπό οποιαδήποτε μοιρολατρική εκδοχή της έννοιας. Η διαρκής ανέχεια, ένας κυκλώνας και ένας εμφύλιος πόλεμος έχουν καταστήσει τουλάχιστον εννέα εκατομμύρια ανθρώπους πάμπτωχους πρόσφυγες· ωστόσο, δεν κείται πέραν των δυνατοτήτων των πλουσιότερων εθνών να παράσχουν επαρκή εξωτερική βοήθεια, ώστε να μειώσουν σε αμελητέες διαστάσεις κάθε περαιτέρω δεινά. Πράγματι, οι απόφασεις και οι πράξεις των ανθρώπων μπορούν να προλάβουν τέτοιου είδους δεινά, δυστυχώς όμως οι αναγκαίες αποφάσεις δεν έχουν ληφθεί. Σε ατομικό επίπεδο, η ανταπόκριση στην κατάσταση δεν υπήρξε αξιόλογη, με πολύ λίγες εξαιρέσεις. Γενικά μιλώντας, δεν έχουν δωρηθεί μεγάλα ποσά σε οργανισμούς ανακούφισης ούτε οι πολίτες έχουν αποταθεί στους κοινοβουλευτικούς τους αντιπροσώπους ζητώντας αυξημένη κρατική βοήθεια ούτε διαδήλωσαν στους δρόμους ούτε νήστευσαν συμβολικά ούτε έκαναν τίποτε άλλο που να αποσκοπεί στην προμήθεια προς τους πρόσφυγες των μέσων ικανοποίησης των βασικών τους αναγκών. Στο κρατικό επίπεδο, κανένα κράτος δεν παρέσχε το είδος της μαζικής βοήθειας που θα καθιστούσε δυνατή την επιβίωση των προσφύγων για περισσότερες από μερικές ημέρες. Η Βρετανία για παράδειγμα, που έχει προσφέρει μάλλον πιο πολλά από τις περισσότερες χώρες, μέχρι σήμερα έχει προβεί σε δωρεές 14.750.000 λιρών. Συγκριτικά, το βρετανικό μερίδιο του μη ανακτήσιμου κόστους ανάπτυξης του αγγλογαλλικού προγράμματος Κονκόρντ υπερβαίνει ήδη τις 275.000.000 λίρες και πρόκειται να φτάσει τις 440.000.000 λίρες σύμφωνα με τις σημερινές

εκτιμήσεις. Το συμπέρασμα είναι ότι η βρετανική κυβέρνηση αξιολογεί ένα υπερηχητικό μεταφορικό αεροσκάφος πάνω από τριάντα φορές περισσότερο από ό,τι τις ζωές των εννέα εκατομμύρια προσφύγων. Η Αυστραλία πάλι είναι μια χώρα ακόμη η οποία, μετρώντας κατά κεφαλήν, συνεισφέρει πολλά στον κορβανά της βοήθειας προς την Βεγγάλη· η αυστραλιανή βοήθεια εν τούτοις ανέρχεται σε λιγότερο από το ένα δωδέκατο του κόστους της καινούργιας όπερας του Σίδνεϋ. Συνολικά, το συνολικό ποσό που έχει προσφερθεί από όλες τις πηγές βρίσκεται τώρα περίπου στις 65.000.000 λίρες, την στιγμή που το εκτιμώμενο κόστος για να επιβιώσουν οι πρόσφυγες επί ένα έτος είναι 464.000.000 λίρες. Οι περισσότεροι πρόσφυγες βρίσκονται τώρα στα στρατόπεδα περισσότερο από έξι μήνες. Η Παγκόσμια Τράπεζα έχει επισημάνει ότι η Ινδία χρειάζεται το λιγότερο 300.000.000 λίρες βοήθεια από τις άλλες χώρες μέχρι το τέλος του χρόνου. Είναι προφανές βέβαια ότι τέτοιας κλίμακας βοήθεια δεν πρόκειται να καταφθάσει. Η Ινδία θα πρέπει να επιλέξει μεταξύ του να αφήσει τους πρόσφυγες να λιμοκτονήσουν ή να εκτρέψει κεφάλαια από το δικό της αναπτυξιακό πρόγραμμα, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι περισσότεροι δικοί της πολίτες θα πεινάσουν στο μέλλον1.

Αυτά είναι τα ουσιώδη πραγματικά περιστατικά σχετικά με την παρούσα κατάσταση στην Βεγγάλη. Στον βαθμό που μας αφορά εδώ, δεν υπάρχει τίποτε το μοναδικό στην κατάσταση αυτή, πλην του μεγέθους της. Η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης στην Βεγγάλη είναι απλώς η πιο πρόσφατη και η πιο έντονη μιας σειράς από μείζονες καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης σε διάφορα μέρη του κόσμου, οι οποίες προκύπτουν τόσο από φυσικά, όσο και από ανθρωπογενή αίτια. Υπάρχουν ακόμη πολλά μέρη στον κόσμο όπου οι άνθρωποι πεθαίνουν από υποσιτισμό ή έλλειψη τροφής, ανεξάρτητα από κάθε ειδικότερη κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Φέρνω σαν παράδειγμα την Βεγγάλη μόνο και μόνο επειδή είναι το σημερινό αντικείμενο της προσοχής μας και επειδή το μέγεθος του προβλήματος εκεί εξασφαλίζει ότι του δίνεται επαρκής δημοσιότητα. Κανένα άτομο και κανένα κράτος δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι αγνοεί τι συμβαίνει εκεί.

1 Υπήρχε και μια τρίτη πιθανότητα: να διεξαγάγει πόλεμο η Ινδία, προκειμένου να μπορέσουν οι πρόσφυγες να επιστρέψουν στα εδάφη τους. Από τότε που έγραψα αυτό το άρθρο, η Ινδία επέλεξε αυτήν την διέξοδο. Η κατάσταση δεν είναι πλέον αυτή που περιγράφεται πιο πάνω, αλλά αυτό δεν επηρεάζει το επιχείρημά μου, όπως δείχνει η επόμενη παράγραφος.

Ποιες είναι οι ηθικές συνεπαγωγές μιας τέτοιας κατάστασης; Σε όσα ακολουθούν, θα υποστηρίξω ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούν οι πολίτες των σχετικά ευημερούντων κρατών σε μια κατάσταση όπως αυτή της Βεγγάλης είναι αδικαιολόγητος· πράγματι, ολόκληρος ο τρόπος με τον οποίο αντικρίζουμε τα ηθικά ζητήματα (δηλαδή το ηθικό και εννοιολογικό μας σύστημα) απαιτείται να μεταβληθεί και μαζί με αυτόν ο τρόπος ζωής που έχει καταλήξει να θεωρείται δεδομένος στην κοινωνία μας.

Επιχειρηματολογώντας προς το συμπέρασμα αυτό, δεν ισχυρίζομαι φυσικά ότι είμαι και ο ίδιος ηθικώς ουδέτερος. Θα προσπαθήσω όμως να επιχειρηματολογήσω υπέρ της ηθικής θέσης που ασπάζομαι, έτσι ώστε οποιοσδήποτε αποδέχεται κάποιες συγκεκριμένες προκείμενες, οι οποίες πρόκειται να διευκρινιστούν στην συνέχεια, ελπίζω ότι θα αποδεχθεί και το συμπέρασμά μου.

Εκκινώ από την προκείμενη ότι τα δεινά και ο θάνατος από την έλλειψη τροφής, καταλύματος και ιατρικής περίθαλψης είναι κακά. Θεωρώ ότι οι περισσότεροι θα συμφωνήσουμε με αυτό, αν και μπορεί κανείς να φτάσει στην άποψη αυτή από διαφορετικές οδούς. Γι’ αυτό δεν θα επιχειρηματολογήσω ως προς αυτήν την άποψη. Μπορεί κανείς να ασπάζεται κάθε είδους εκκεντρικές θέσεις και ίσως από κάποιες από αυτές να μην προκύπτει ότι η λιμοκτονία είναι καθαυτήν κακή. Είναι δύσκολο και ίσως αδύνατον να αντικρουστούν τέτοιες θέσεις και έτσι, για λόγους συντομίας, θα θεωρήσω στο εξής την ως άνω προκείμενη ως παραδεδεγμένη. Όσοι διαφωνούν με αυτήν δεν χρειάζεται να συνεχίσουν την ανάγνωση.

Το επόμενο που θέλω να πω είναι το εξής: αν εναπόκειται στην εξουσία μας να παρεμποδίσουμε να συμβεί κάτι κακό, χωρίς να θυσιάζουμε παράλληλα τίποτε συγκρίσιμης ηθικής σημασίας, επιβάλλεται ηθικώς να το πράξουμε. Με το «χωρίς να θυσιάζουμε παράλληλα τίποτε συγκρίσιμης ηθικής σημασίας» εννοώ χωρίς να προκαλούμε να συμβεί τίποτε συγκρίσιμα κακό ή χωρίς να κάνουμε τίποτε που να είναι καθαυτό κακό ή χωρίς να παραλείπουμε την προώθηση κάποιου ηθικού αγαθού, συγκρίσιμου σε ηθική σημασία με το κακό που μπορούμε να παρεμποδίσουμε. Η αρχή αυτή μοιάζει σχεδόν τόσο αναμφίλεκτη, όσο και η προηγούμενη. Απαιτεί από εμάς μόνο την παρεμπόδιση του κακού και την προώθηση του καλού, μόνο όμως όταν

μπορούμε να το κάνουμε χωρίς να θυσιάζουμε κάτι που να είναι συγκριτικά σημαντικό εξ ηθικής επόψεως. Θα μπορούσα επίσης, καθ’ όσον αφορά την εφαρμογή του επιχειρήματός μου στην κατάσταση εκτάκτου ανάγκης στην Βεγγάλη, να περιορίσω το επιχείρημά μου ως εξής: αν εναπόκειται στην εξουσία μας να παρεμποδίσουμε κάτι πολύ κακό από το να συμβεί, χωρίς να θυσιάζουμε παράλληλα τίποτε ηθικώς σημαντικό, επιβάλλεται ηθικώς να το πράξουμε. Εφαρμογή της αρχής αυτής θα ήταν η ακόλουθη: αν περπατώ δίπλα από ένα ρηχό νερόλακκο και δω ένα παιδί να πνίγεται μέσα του, πρέπει να τσαλαβουτήσω και να το τραβήξω έξω. Αυτό συνεπάγεται βέβαια ότι τα ρούχα μου θα λασπωθούν, όμως κάτι τέτοιο είναι άνευ σημασίας, καθώς ο θάνατος ενός παιδιού είναι μάλλον κάτι το πολύ κακό.

Το φαινομενικώς αναμφίλεκτον της αρχής που μόλις διατυπώθηκε είναι απατηλό. Αν ενεργούσαμε βάσει αυτής, ακόμη και στην περιορισμένη μορφή της, οι ζωές μας, η κοινωνία μας και ο κόσμος μας θα μεταβαλλόταν εκ θεμελίων. Διότι η αρχή δεν συνεκτιμά, κατά πρώτον, ούτε εγγύτητα ούτε απόσταση. Δεν προκαλεί ηθική διαφορά αν το πρόσωπο που μπορώ να βοηθήσω είναι το παιδί του γείτονα δέκα μέτρα μακριά μου ή ένας Βεγγαλέζος του οποίου το όνομα δεν θα μάθω ποτέ δέκα χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Κατά δεύτερον, η αρχή δεν διακρίνει μεταξύ περιπτώσεων όπου είμαι ο μόνος που μπορεί να κάνει κάτι και περιπτώσεων όπου είμαι ένας μεταξύ εκατομμυρίων στην ίδια θέση.

Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να πω πολλά υπερασπιζόμενος την άρνησή μου να συνεκτιμήσω την εγγύτητα ή την απόσταση. Το γεγονός ότι κάποιος βρίσκεται σωματικά κοντά μας, ώστε να έχουμε προσωπική επαφή μαζί του, ίσως καθιστά πιθανότερο ότι θα τον βοηθήσουμε, δεν αποδεικνύει όμως ότι θα έπρεπε να βοηθήσουμε αυτόν και όχι κάποιον άλλο, που τυχαίνει να βρίσκεται πιο μακριά. Αν αποδεχθούμε οποιαδήποτε αρχή αμεροληψίας, καθολικευσιμότητας, ισότητας ή οτιδήποτε, δεν μπορούμε να προβούμε σε διακρίσεις εις βάρος κάποιου απλώς και μόνο επειδή βρίσκεται μακριά μας (ή εμείς μακριά του). Ομολογουμένως είναι δυνατόν να βρισκόμαστε σε καλύτερη θέση να κρίνουμε τι πρέπει να συμβεί για να βοηθηθεί κάποιος δίπλα μας παρά κάποιος μακριά μας και ίσως και για να παρασχεθεί η βοήθεια που κρίνουμε αναγκαία. Αν ίσχυε αυτό, θα αποτελούσε ένα λόγο να βοηθούμε

πρώτα όσους βρίσκονται κοντά μας. Κάτι τέτοιο ίσως ήταν κάποτε η δικαιολόγηση για να νοιαζόμαστε περισσότερο για τους φτωχούς στις πόλεις μας παρά για τα θύματα ενός λιμού στην Ινδία. Δυστυχώς για όσους θέλουν να περιορίσουν την ηθική τους ευθύνη, η αμεσότητα της επικοινωνίας και η ταχύτητα της μεταφοράς μετέβαλαν την κατάσταση αυτή. Εξ ηθικής επόψεως, η μετατροπή της υδρογείου σε «παγκόσμιο χωριό» επέφερε μια σημαντική, αν και ακόμη αδιόρατη, διαφορά στην ηθική μας κατάσταση. Οι ειδήμονες παρατηρητές και επιθεωρητές που απεστάλησαν από φιλανθρωπικές οργανώσεις κατά του λιμού ή που εδρεύουν μόνιμα σε περιοχές που πλήττονται από λιμούς μπορούν να κατευθύνουν την βοηθειά μας προς ένα πρόσφυγα στην Βεγγάλη σχεδόν τόσο αποτελεσματικά, όσο θα την στέλναμε σε κάποιον στο οικοδομικό μας τετράγωνο. Δεν φαίνεται συνεπώς να υπάρχει πιθανή δικαιολόγηση για διακρίσεις επί τη βάσει γεωγραφικών λόγων.

Υπάρχει ίσως μεγαλύτερη ανάγκη υπεράσπισης της δεύτερης συνεπαγωγής της αρχής μου, ότι δηλαδή το γεγονός ότι υπάρχουν εκατομμύρια άλλοι στην ίδια θέση με μένα ως προς τους Βεγγαλέζους πρόσφυγες δεν καθιστά την κατάσταση σημαντικά διαφορετική από την κατάσταση όπου εγώ είμαι ο μόνος που μπορώ να παρεμποδίσω να συμβεί κάτι πολύ κακό. Φυσικά, ομολογώ ξανά ότι υφίσταται ψυχολογική διαφορά μεταξύ των δύο περιπτώσεων· νιώθει κανείς λιγότερες ενοχές που δεν κάνει τίποτα, αν μπορεί να δείξει με το δάχτυλο και άλλους, σε παρόμοια θέση με αυτόν, που επίσης δεν έχουν κάνει τίποτα. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν επηρεάζει πραγματικά τις ηθικές μας υποχρεώσεις2. Πρέπει άραγε να σκεφτώ ότι υπέχω ασθενέστερη υποχρέωση να τραβήξω από τον νερόλακκο το παιδί που πνίγεται, αν κοιτάζοντας τριγύρω δω και άλλους ανθρώπους, όχι πιο μακριά από μένα, που έχουν κι αυτοί προσέξει το παιδί, αλλά δεν κάνουν τίποτα; Μόνο και μόνο η θέση του ερωτήματος αυτού μάς κάνει να κατανοήσουμε την γελοιότητα της άποψης ότι οι

2 Ενόψει της ειδικής έννοιας που συχνά προσνέμουν οι φιλόσοφοι στον όρο, πρέπει να πω ότι χρησιμοποιώ την «υποχρέωση» [obligation] απλώς και μόνο ως το αφηρημένο ουσιαστικό που παράγεται από το «υποχρεούμαι» [ought], ώστε «υπέχω υποχρέωση να» να σημαίνει τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από «υποχρεούμαι». Η χρήση αυτή συμφωνεί με τον ορισμό του «υποχρεούμαι» στο Shorter Oxford English Dictionary: «το γενικό ρήμα που εκφράζει καθήκον ή υποχρέωση». Δεν θεωρώ ότι εξαρτάται κανένα ζήτημα ουσίας από τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο όρος· οι προτάσεις στις οποίες χρησιμοποιώ την «υποχρέωση» μπορούν όλες να ξαναγραφτούν, αν και κάπως αδέξια, ως προτάσεις όπου μια φράση που περιέχει το «υποχρεούμαι» αντικαθιστά τον όρο «υποχρέωση».

αριθμοί μειώνουν την υποχρέωση. Πρόκειται για την άποψη που συνιστά την ιδανική δικαιολογία της αδράνειας· δυστυχώς όμως τα περισσότερα από τα σπουδαιότερα κακά, η φτώχεια, ο υπερπληθυσμός, η μόλυνση, είναι προβλήματα στα οποία εμπλέκονται όλοι σχεδόν εξίσου.

Η άποψη ότι οι αριθμοί έχουν σημασία καθίσταται πιο εύλογη, αν διατυπωθεί ως εξής: αν όλοι όσοι βρίσκονται στην δική μου θέση έδιναν από 5 λίρες στο Ταμείο Αρωγής Βεγγάλης, θα μαζεύονταν αρκετά για την εξασφάλιση τροφής, καταλύματος και ιατρικής περίθαλψης για τους πρόσφυγες· δεν υπάρχει λόγος να προσφέρω περισσότερα από οποιονδήποτε άλλο που βρίσκεται στην θέση μου· συνεπώς, δεν έχω υποχρέωσω να προσφέρω πάνω από 5 λίρες. Κάθε προκείμενη του επιχειρήματος είναι αληθής και το επιχείρημα φαίνεται ορθό. Ίσως να μας έπειθε, αν δεν προσέχαμε ότι στηρίζεται σε μια υποθετική προκείμενη, καίτοι το συμπέρασμα δεν διατυπώνεται υποθετικά. Το επιχείρημα θα ήταν ορθό, αν το συμπέρασμα ήταν το εξής: αν καθένας που βρίσκεται στην δική μου θέση έδινε 5 λίρες, δεν θα είχα υποχρέωση να δώσω και εγώ πάνω από 5 λίρες. Αν το συμπέρασμα είχε διατυπωθεί έτσι ωστόσο, θα ήταν προφανές ότι είναι άνευ σημασίας σε μια κατάσταση όπου δεν ισχύει ότι ο καθένας προσφέρει από 5 λίρες. Αυτή βεβαια είναι η πραγματική κατάσταση. Είναι λίγο πολύ βέβαιο ότι δεν θα δώσει από 5 λίρες ο καθένας που βρίσκεται στην θέση μου. Κατά συνέπεια, δεν θα μαζευτούν αρκετά για να παρασχεθεί τροφή, κατάλυμα και ιατρική περίθαλψη για όσους έχουν ανάγκη. Επομένως, προσφέροντας πάνω από 5 λίρες θα αποτρέψω περισσότερα δεινά παρά αν έδινα μόνο 5 λίρες.

Ίσως σκεφτεί κανείς ότι το επιχείρημα αυτό έχει παράδοξες συνέπειες. Από την στιγμή που φαίνεται ότι πολύ λίγοι είναι πιθανόν να συνεισφέρουν με ουσιώδη ποσά, έπεται ότι τόσο εγώ όσο και οποιοσδήποτε σε παρόμοιες περιστάσεις πρέπει να συνεισφέρει όσο το δυνατόν περισσότερο, ήτοι μέχρι εκείνο το σημείο όπου, εάν έδινε ακόμη πιο πολλά, θα άρχιζε κανείς να προκαλεί σοβαρά δεινά στον εαυτό του και σε όσους εξαρτώνται από αυτόν, ή ίσως πέραν και του σημείου αυτού, μέχρι το σημείο της οριακής ωφέλειας, όπου, εάν έδινε ακομη πιο πολλά, θα προκαλούσε κανείς εξίσου σοβαρά δεινά στον εαυτό του και σε όσους εξαρτώνται από αυτόν με αυτά που θα απέτρεπε στην Βεγγάλη. Αν όλοι πράξουν έτσι ωστόσο, θα συγκεντρωθούν περισσότερα

από όσα μπορούν να χρησιμοποιηθούν προς όφελος των προσφύγων και κάποιες θυσίες θα αποδειχθούν περιττές. Έτσι, αν όλοι πράξουν όπως επιβάλλεται να πράξουν, το αποτέλεσμα δεν θα είναι τόσο καλό όσο θα ήταν, αν έπρατταν κάπως λιγότερα από όσα επιβαλλόταν να πράξουν ή αν μόνο κάποιοι έπρατταν όλα όσα επιβάλλεται να πράξουν.

Το παράδοξο αυτό προκύπτει όμως μόνο αν θεωρήσουμε ότι οι επίμαχες πράξεις, η αποστολή χρημάτων στο ταμείο αρωγής, διενεργούνται λίγο πολύ ταυτόχρονα και δεν είναι επίσης αναμενόμενες. Διότι αν αναμένεται ότι όλοι θα συνεισφέρουν κάτι, τότε είναι σαφές ότι δεν απαιτείται από τον καθένα να συνεισφέρει όσα θα επιβαλλόταν να συνεισφέρει, εάν οι υπόλοιποι επίσης δεν συνεισέφεραν. Και αν δεν πράττουν όλοι λίγο πολύ ταυτόχρονα, τότε όσοι συνεισφέρουν αργότερα θα ξέρουν πόσο απαιτείται ακόμα και δεν θα υπέχουν καμία υποχρέωση να συνεισφέρουν περισσότερο από το αναγκαίο για να επιτευχθεί το ποσό αυτό. Αυτό δεν σημαίνει ότι αρνούμαστε την αρχή συμφωνα με την οποία όλοι όσοι βρίσκονται στις ίδιες περιστάσεις έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις, αλλά ότι δίνουμε έμφαση στο ότι το γεγονός ότι οι άλλοι έχουν συνεισφέρει ή αναμένεται να συνεισφέρουν συνιστά σημαντική περίσταση: όσοι συνεισφέρουν, αφού έχει γίνει γνωστό ότι συνεισφέρουν και πολλοί άλλοι, και όσοι συνεισφέρουν πριν από αυτό δεν τελούν στις ίδιες περιστάσεις. Κατά συνέπεια, η φαινομενικά παράδοξη συνέπεια της αρχής που εξέθεσα μπορεί να εμφιλοχωρήσει μόνο σε περίπτωση πλάνης περί τα πραγματικά περιστατικά, αν δηλαδή θεωρούν ότι εκείνοι συνεισφέρουν, ενώ οι άλλοι όχι, στην πραγματικότητα όμως συνεισφέρουν και εκείνοι και οι άλλοι. Το αποτέλεσμα να πράττουν όλοι αυτό που επιβάλλεται πράγματι να πράξουν δεν μπορεί να είναι χειρότερο από το αποτέλεσμα να πράττουν όλοι λιγότερα από αυτό που επιβάλλεται να πράξουν, αν και το αποτέλεσμα να πράττουν όλοι αυτό που πιστεύουν εύλογα ότι επιβάλλεται να πράξουν θα μπορούσε να είναι χειρότερο.

Αν στέκει το επιχείρημά μου μέχρι αυτό το σημείο, δεν εξασθενεί την υποχρέωσή μας να ανακουφίσουμε ή να παρεμποδίσουμε ένα κακό ούτε η απόστασή μας από αυτό το αποτρέψιμο κακό ούτε ο αριθμός των άλλων που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση με εμάς ως προς το κακό αυτό. Θα θεωρήσω συνεπώς ως αποδεδειγμένη την αρχή που διατύπωσα ανωτέρω. Όπως προείπα, αρκεί να την διατυπώσω μόνο στην περιορισμένη μορφή της: αν εναπόκειται στην εξουσία μας να

αποτρέψουμε να συμβεί κάτι πολύ κακό, χωρίς κατ’ αυτόν τον τρόπο να θυσιάσουμε τίποτε άλλο που να έχει ηθική σημασία, επιβάλλεται ηθικώς να το πράξουμε.

Το τελικό εξαγόμενο αυτού του επιχειρήματος είναι ότι οι παραδοσιακές ηθικές μας κατηγορίες τελούν σε σύγχυση. Η παραδοσιακή διάκριση μεταξύ καθήκοντος και φιλανθρωπίας δεν μπορεί να χαραχθεί, ή τουλάχιστον όχι εκεί όπου την χαράσσουμε συνήθως. Η χρηματική συνεισφορά στο Ταμείο Αρωγής Βεγγάλης θεωρείται στην κοινωνία μας πράξη φιλανθρωπίας. Επίσης, τα νομικά πρόσωπα που συγκεντρώνουν τα χρήματα αυτά είναι γνωστά σαν «φιλανθρωπικές οργανώσεις». Οι οργανισμοί αυτοί αντιμετωπίζουν και τον εαυτό τους με τον τρόπο αυτό: αν τους στείλετε μια επιταγή, θα σας ευχαριστήσουν για την «γενναιοδωρία» σας. Επειδή ακριβώς η δωρεά χρημάτων θεωρείται πράξη φιλανθρωπίας, δεν θεωρείται ότι η παράλειψη της δωρεάς ενέχει κάτι το κακό. Ο φιλάνθρωπος επαινείται, αλλά ο μη φιλάνθρωπος δεν καταδικάζεται. Κανείς δεν αισθάνεται καθ’ οιονδήποτε τρόπο ενοχές ούτε και ντρέπεται που ξοδεύει χρήματα σε καινούργια ρούχα ή καινούργιο αυτοκίνητο αντί να τα δώσει για την ανακούφιση του λιμού (για την ακρίβεια, η εναλλακτική αυτή ούτε καν του περνά από το μυαλό). Αυτός ο τρόπος προσέγγισης του ζητήματος δεν μπορεί όμως να δικαιολογηθεί. Αγοράζοντας καινούργια ρούχα όχι για να είμαστε ζεστοί, αλλά για να φαινόμαστε «καλοντυμένοι», δεν καλύπτουμε καμία σημαντική ανάγκη μας. Δεν θα θυσιάζαμε τίποτε σημαντικό, αν συνεχίζαμε να φοράμε τα παλιά μας ρούχα και δίναμε τα χρήματα στην ανακούφιση του λιμού. Αν το κάναμε αυτό, θα παρεμποδίζαμε την λιμοκτονία ενός ανθρώπου. Έπεται από οσα έχω πει ανωτέρω ότι επιβάλλεται να κάνουμε χρηματικές δωρεές αντί να ξοδεύουμε τα χρήματα σε ρούχα που δεν τα χρειαζόμαστε για να μας κρατάνε ζεστούς. Δεν είναι φιλάνθρωπο ή γενναιόδωρο να κάνουμε κάτι τέτοιο. Ούτε συνιστά το είδος της πράξης το οποίο αποκαλούν «υπέρτακτη πράξη» οι φιλόσοφοι και οι θεολόγοι, ήτοι μια πράξη που είναι καλό να κάνει κανείς, αλλά δεν είναι κακό να μην την κάνει. Αντιθέτως, επιβάλλεται να δωρίζουμε τα χρήματα αυτά και είναι κακό να μην το κάνουμε.

Δεν υποστηρίζω ότι δεν υπάρχουν καθόλου φιλάνθρωπες πράξεις ή ότι δεν υπάρχουν πράξεις που θα ήταν καλό να τις κάνουμε, αλλά όχι

κακό να μην τις κάνουμε. Ίσως είναι δυνατή η επαναχάραξη της διάκρισης μεταξύ καθήκοντος και φιλανθρωπίας σε κάποιο άλλο σημείο. Εδώ επιχειρηματολογώ μόνο και μόνο ότι δεν είναι υποστηρίξιμος ο σημερινός τρόπος με τον οποίο χαράσσουμε την διάκριση, που καθιστά πράξη φιλανθρωπίας την δωρεά χρημάτων από κάποιον που ζει στο επίπεδο ευημερίας που απολαμβάνουν οι περισσότεροι στα «ανεπτυγμένα έθνη», προκειμένου να σωθεί κάποιος άλλος από την λιμοκτονία. Κείται πέραν του εύρους του επιχειρήματός μου η εξέταση του αν η διάκριση πρέπει να επαναχαραχθεί ή να εγκαταλειφθεί εξολοκλήρου. Υπάρχουν πολλοί άλλοι πιθανοί τρόποι να χαράξουμε την διάκριση, για παράδειγμα αποφασίζοντας ότι είναι καλό μεν να κάνουμε τους άλλους τόσο ευτυχισμένους όσο είναι δυνατόν, αλλά δεν είναι κακό να μην το κάνουμε.

Παρά την περιορισμένη φύση της αναθεώρησης του εννοιολογικού ηθικού μας συστήματος την οποία προτείνω, η αναθεώρηση αυτή, δεδομένης της έκτασης τόσο της ευημερίας, όσο και του λιμού στον σημερινό κόσμο, θα είχε ριζοσπαστικές συνεπαγωγές. Οι συνεπαγωγές αυτές ίσως οδηγήσουν σε περαιτέρω ενστάσεις, διαφορετικές από όσες έχω ήδη εξετάσει. Θα συζητήσω δύο από αυτές.

Μια ένσταση κατά της θέση που υιοθέτησα μπορεί να είναι πολύ απλά ότι πρόκειται για μια αναθεώρηση του ηθικού μας συστήματος υπερβολικά δραστική. Πράγματι, συνήθως δεν εκφέρουμε κρίσεις με τον τρόπο που συνέστησα να το κάνουμε. Οι περισσότεροι επιφυλάσσουν την ηθική τους καταδίκη για όσους παραβιάζουν ηθικούς κανόνες, όπως τον κανόνα που απαγορεύει να παίρνουμε την περιουσία του άλλου. Δεν καταδικάζουμε αντιθέτως όσους παραδίδονται στην πολυτέλεια αντί να κάνουν δωρεές για την ανακούφιση του λιμού. Δεδομένου όμως ότι δεν ξεκίνησα με σκοπό να παρουσιάσω μια ηθικώς ουδέτερη περιγραφή του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνονται οι ηθικές μας κρίσεις, ο τρόπος με τον οποίο εκφέρονται πράγματι οι κρίσεις δεν έχει καμία σχέση με την ισχύ του συμπεράσματός μου. Το συμπέρασμα έπεται από την αρχή που παρέθεσα ανωτέρω και, αν δεν αντικρουστεί η αρχή εκείνη ή αν δεν αποδειχθούν αβάσιμα τα επιχειρήματα, θεωρώ ότι το συμπέρασμα απαιτείται να στέκει, όσο παράδοξο και αν φαίνεται. Ίσως όμως είναι ενδιαφέρον να σκεφτούμε γιατί η κοινωνία μας, καθώς και οι άλλες κοινωνίες, πράγματι εκφέρουν

τις κρίσεις τους διαφορετικά από ό,τι συνέστησα ότι πρέπει να το κάνουν. Σε ένα γνωστό του άρθρο, ο Τζ.Ο. Άρμσον [J.O. Urmson] προτείνει ότι οι προσταγές του καθήκοντος, οι οποίες μας λένε τι πρέπει να κάνουμε, διακρίνοντας αυτό από το τι θα ήταν καλό να κάνουμε, αλλά δεν θα ήταν κακό να μην κάνουμε, λειτουργούν προς τον σκοπό της απαγόρευσης συμπεριφορών που είναι ανυπόφορες για την από κοινού ζωή εντός της κοινωνίας3. Αυτό εξηγεί ίσως την απαρχή και την συνεχιζόμενη ύπαρξη της παρούσα διάκρισης μεταξύ πράξεων καθήκοντος και πράξεων φιλανθρωπίας. Οι ηθικές στάσεις διαμορφώνονται από τις κοινωνικές ανάγκες και δίχως αμφιβολία η κοινωνία χρειάζεται άτομα που θα τηρούν τους κανόνες που καθιστούν ανεκτή την κοινωνική συνύπαρξη. Από την οπτική γωνία μιας συγκεκριμένης κοινωνίας είναι ουσιώδης η παρεμπόδιση παραβιάσεων κανόνων κατά της ανθρωποκτονίας, της κλοπής κ.ο.κ., είναι κατά βάσιν επουσιώδης ωστόσο η αρωγή προς άτομα εκτός της κοινωνίας καθενός.

Αν αυτή είναι η εξήγηση της συνήθους διάκρισης μεταξύ πράξεων καθήκοντος και πράξεων πέραν του καθήκοντος, δεν συνιστά ωστόσο και δικαιολόγησή της. Η ηθική οπτική γωνία αξιώνει από εμάς να κοιτάξουμε πέραν των συμφερόντων της δικής μας κοινωνίας. Προηγουμένως, όπως έχω ήδη αναφέρει, κάτι τέτοιο ίσως να μην ήταν ολωσδιόλου εφικτό, είναι όμως εντελώς εφικτό τώρα. Από την ηθική οπτική γωνία η παρεμπόδιση της λιμοκτονίας εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν εκτός της κοινωνίας μας πρέπει να θεωρηθεί τουλάχιστον τόσο πιεστική, όσο και η τήρηση των κανόνων ιδιοκτησίας εντός της κοινωνίας μας.

Έχει διατυπωθεί το επιχείρημα από κάποιους συγγραφείς, ανάμεσά τους ο Σίτζγουικ [Sidgwick] και ο Άρμσον, ότι πρέπει να διαθέτουμε ένα βασικό ηθικό κώδικα που να μην απέχει πολύ από τις ικανότητες του μέσου ανθρώπου, διότι διαφορετικά θα παρατηρηθεί γενική αδυναμία συμμόρφωσης με αυτόν. Σε γενικές γραμμές, το επιχείρημα αυτό διαλαμβάνει ότι, αν πούμε στους ανθρώπους ότι πρέπει να απέχουν από την ανθρωποκτονία και να δωρίζουν όλα όσα δεν χρειάζονται πραγματικά στην ανακούφιση του λιμού, δεν θα κάνουν ούτε το ένα ούτε το άλλο, ενώ αντιθέτως, αν τους πούμε ότι πρέπει να απέχουν από την ανθρωποκτονία 3 J.O. Urmson, "Saints and Heroes" [Άγιοι και Ήρωες] στο Essays in Moral Philosophy [Δοκίμια ηθικής φιλοσοφίας], επιμ. Abraham I. Melden (Seattle: University of Washington Press, 1958), σελ. 214. Βλ. επίσης Henry Sidgwick, The Methods of Ethics [Οι μέθοδοι της ηθικής], 7η έκδ. (London: Dover Press, 1907), σελ. 220-1, 492-3, για μια σχετική, αλλά σημαντικά διαφορετική άποψη.

και ότι είναι καλό να δωρίζουν στην ανακούφιση του λιμού, αλλ’ ότι δεν είναι κακό να μην το κάνουν, τουλάχιστον θα απέχουν από την ανθρωποκτονία. Το ζήτημα εδώ είναι το εξής: πού πρέπει να χαραχθεί η γραμμή μεταξύ της συμπεριφοράς που απαιτείται και συμπεριφοράς που είναι καλή, καίτοι δεν απαιτείται, ώστε να παραχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα; Αυτό μοιάζει να είναι εμπειρικό ερώτημα, έστω και αν είναι πολύ δύσκολο. Μια αντίρρηση στο επιχειρηματολογικό μίτο τωv Σίτζγουικ και Άρμσον είναι ότι δεν λαμβάνει επαρκώς υπόψιν το αποτέλεσμα που μπορεί να έχουν τα ηθικά κριτήρια στις αποφάσεις που σχηματίζουμε. Δεδομένης μιας κοινωνίας όπου ο πλούσιος που δίνει το 5% του εισοδήματός του στην ανακούφιση του λιμού θεωρείται ιδιαίτερα γενναιόδωρος, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι η πρόταση να δωρίζουμε όλοι το μισό μας εισόδημα θα θεωρηθεί παράλογη και εκτός πραγματικότητας. Σε μια κοινωνία όμως όπου θεωρείται ότι κανείς δεν πρέπει να κατέχει περισσότερα από τα αρκετά την ίδια στιγμή που άλλοι έχουν λιγότερα από τα αναγκαία, μια τέτοια πρόταση θα έμοιαζε στενόμυαλη. Το τι είναι δυνατόν και το τι είναι πιθανόν να πράξει κάποιος επηρεάζονται, νομίζω, σε πολύ μεγάλο βαθμό από αυτό που κάνουν οι γύρω του και από αυτό που προσδοκάται από τον ίδιο να πράξει. Σε κάθε περίπτωση, η πιθανότητα ότι, διαδίδοντας την ιδέα ότι πρέπει να κάνουμε πολύ περισσότερα για την ανακούφιση του λιμού από όσα κάνουμε, θα επιφέρουμε γενική κατάρρευση της ηθικής συμπεριφοράς μοιάζει μεμακρυσμένη. Αν το διακύβευμα είναι ο τερματισμός της γενικευμένης λιμοκτονίας, αξίζει τον κόπο. Τέλος, πρέπει να εξαρθεί το γεγονός ότι όλες αυτές οι σκέψεις σχετίζονται μόνο με το ζήτημα του τι θα έπρεπε να απαιτούμε από τους άλλους και όχι του τι πρέπει να κάνουμε εμείς οι ίδιοι.

Η δεύτερη ένσταση κατά της επίθεσής μου στην παρούσα διάκριση μεταξύ καθήκοντος και φιλανθρωπίας ταυτίζεται με την ένσταση που έχει διατυπωθεί από καιρού εις καιρόν κατά του ωφελιμισμού. Από κάποιες εκδοχές της ωφελιμιστικής θεωρίας έπεται ότι όλοι πρέπει ηθικώς να δουλεύουμε αποκλειστικά και μόνο για την αύξηση του ισοζυγίου της ευτυχίας έναντι της δυστυχίας. Η θέση που έχω υιοθετήσει στο παρόν δεν θα οδηγούσε υφ’ όλες τις συνθήκες στο συμπέρασμα αυτό, διότι αν δεν υπήρχαν καθόλου κακά συμβάντα τα οποία θα μπορούσαμε να αποτρέψουμε χωρίς να θυσιάσουμε κάτι συγκρίσιμης ηθικής σημασίας, το

επιχείρημά μου δεν θα έβρισκε εφαρμογή. Δεδομένων όμως των σημερινών συνθηκών σε πολλά μέρη του κόσμου, όντως προκύπτει από το επιχείρημά μου ότι επιβάλλεται ηθικώς να δουλεύουμε αποκλειστικά και μόνο για την ανακούφιση των μεγάλων δεινών του τύπου που προξενούνται ως αποτέλεσμα λιμού ή άλλων καταστροφών. Φυσικά, μπορεί να προβληθεί και η συνδρομή ελαφρυντικών περιστάσεων, για παράδειγμα, ότι, εάν εξαντληθούμε από την υπερβολική εργασία, θα είμαστε λιγότερο αποτελεσματικοί απ’ ό,τι διαφορετικά. Ωστόσο, αφού συνεκτιμηθούν όλες οι σκέψεις αυτού του είδους, το συμπέρασμα παραμένει: πρέπει να αποτρέπουμε όσα περισσότερα δεινά μπορούμε χωρίς να θυσιάζουμε κάτι άλλο συγκρίσιμης ηθικής σημασίας. Ίσως διστάζουμε να αντιμετωπίσουμε το συμπέρασμα αυτό. Δεν μπορώ όμως να καταλαβω τον λόγο για τον οποίο θα έπρεπε να θεωρείται κριτική της θέσης την οποία έχω υποστηρίξει και όχι κριτική των συνήθων κριτηρίων της συμπεριφοράς μας. Εφόσον οι περισσότεροι είμαστε σε κάποιο βαθμό εγωιστές, πολύ λίγοι εξ ημών είναι πιθανόν να κάνουμε όλα όσα επιβάλλεται να κάνουμε. Πολύ δύσκολα όμως θα κρινόταν έντιμο να θεωρηθεί αυτό απόδειξη ότι πράγματι δεν επιβάλλεται και να το κάνουμε.

Μπορεί να θεωρηθεί ωστόσο ακόμη ότι τα συμπεράσματά μου είναι τόσο εξωφρενικά σε σχέση με ό,τι πιστεύεται και πάντα πιστευόταν γενικά, ώστε κάπου το επιχείρημα πρέπει να έχει λάθος. Προκειμένου να αποδείξω ότι τα συμπεράσματά μου, αν και συγκρούονται οπωσδήποτε με τα σημερινά ηθικά κριτήρια της Δύσης, δεν θα φαίνονταν και τόσο εξωπραγματικά σε άλλες εποχές και σε άλλους τόπους, θα ήθελα να παραθέσω απόσπασμα ενός συγγραφέα που δεν θεωρείται κανονικά ως κανένας ακραίος ριζοσπάστης, του Θωμά Ακινάτη:

«Σύμφωνα λοιπόν με την φυσική τάξη που έχει θεσπιστεί από την θεία πρόνοια, τα υλικά αγαθά παρέχονται για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Κατά συνέπεια, η διαίρεση και η πρόσκτηση της περιουσίας, που προέρχεται από το δίκαιο των ανθρώπων, δεν πρέπει να εμποδίζει την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών διά των αγαθών αυτών. Παρομοίως, οτιδήποτε κατέχεται σε περίσσεια οφείλεται φυσικώ δικαίω στους φτωχούς για την συντήρησή τους. Το αυτό λέει και ο Αμβρόσιος και περιελήφθη και στο Διάταγμα του Γρατιανού: ʺΤο

ψωμί που παρακρατείς ανήκει στον πεινασμένο· ο ιματισμός που αποκρύπτεις στον γυμνό· και τα χρήματα που θάβεις στην γη είναι η απολύτρωση και η ελευθερία του φτωχούʺ»4.

Θα ήθελα τώρα να εξετάσω μερικά σημεία, περισσότερο πρακτικά, παρά φιλοσοφικά, που σχετίζονται με την εφαρμογή του ηθικού συμπεράσματος στο οποίο καταλήξαμε. Τα σημεία αυτά δεν αμφισβητούν την ιδέα ότι επιβάλλεται να πράττουμε όλα όσα μπορούμε για να αποτρέψουμε την λιμοκτονία, αλλά την ιδέα ότι το καλύτερο μέσον προς τον σκοπό αυτό είναι η δωρεά μεγάλων χρηματικών ποσών.

Λέγεται ενίοτε ότι η διεθνής βοήθεια πρέπει να ανάγεται στην ευθύνη του κράτους και ότι για αυτό δεν πρέπει να γίνονται φιλανθρωπικές δωρεές προς ιδιωτικές οργανώσεις. Οι ιδιωτικές δωρεές, έτσι λέγεται, επιτρέπουν στο κράτος και στα μέλη της κοινωνίας που δεν συνεισφέρουν να διαφύγουν τις ευθύνες τους.

Το επιχείρημα αυτό μοιάζει να αποδέχεται ότι όσο περισσότεροι κάνουν φιλανθρωπικές δωρέες σε ιδιωτικά ταμεία αρωγής του λιμού, τόσο λιγότερο πιθανό είναι ότι το κράτος θα αναλάβει την πλήρη ευθύνη της αρωγής αυτής. Η παραδοχή αυτή είναι όμως αστήρικτη και δεν μου φαίνεται καθόλου εύλογη. Η αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή αν κανείς δεν προβαίνει σε εκούσιες δωρέες, το κράτος θα υποθέσει ότι οι πολίτες του δεν ενδιαφέρονται για την ανακούφιση του λιμού και ότι δεν επιθυμούν να εξαναγκαστούν να δώσουν βοήθεια, μοιάζει πιθανότερη. Σε κάθε περίπτωση, εκτός αν δεν υπήρχε μια ορισμένη πιθανότητα ότι, αρνούμενος κανείς την δωρεά του, θα βοηθούσε να προκληθεί μαζική κρατική στήριξη, όσοι πράγματι αρνούνται να προβούν σε εθελοντικές συνεισφορές αρνούνται να αποτρέψουν ένα συγκεκριμένο αριθμό δεινών, χωρίς να μπορούν να υποδείξουν καμία απτή ευεργετική 4 Summa Theologica, II-II, Ερώτημα 66, Άρθρο 7, in Aquinas, Selected Political Writings [Επιλεγμένα πολιτικά γραπτά], επιμ. A. P. d' Entrèves, μετάφρ. J. G. Dawson (Oxford: Basil Blackwell, 1948), σελ. 171. [ΣτΜ: Το πρωτότυπο λατινικό κείμενο έχει ως εξής: «Secundum autem naturalem ordinem ex divina providentia institutum, res inferiores sunt ordinatae ad hoc quod ex his subveniatur hominum necessitati. Et ideo per rerum divisionem et appropriationem, de iure humano procedentem, non impeditur quin hominis necessitati sit subveniendum ex huiusmodi rebus. Et ideo res quas aliqui superabundanter habent, ex naturali iure debentur pauperum sustentationi. Unde Ambrosius dicit, et habetur in decretis, dist. XLVII, esurientium panis est quem tu detines; nudorum indumentum est quod tu recludis; miserorum redemptio et absolutio est pecunia quam tu in terram defodis.».

συνέπεια της άρνησής τους. Κατά συνέπεια, το βάρος της αποδείξεως σχετικά με το πώς η άρνησή τους θα επιφέρει την κυβερνητική δράση πίπτει σε όσους αρνούνται να προβούν σε δωρεές.

Δεν σκοπεύω φυσικά να αντιλέξω στον ισχυρισμό ότι τα κράτη των ευημερούντων εθνών θα έπρεπε να δωρίζουν πολλαπλάσια αληθινή βοήθεια από ό,τι τώρα, χωρίς καμία δέσμευση. Συμφωνώ επίσης ότι δεν επαρκούν οι ιδιωτικές δωρεές και ότι θα έπρεπε να διαδίδουμε με ζέση εντελώς καινούργια κριτήρια τόσο για τις δημόσιες όσο και για τις ιδιωτικές συνεισφορές ανακούφισης του λιμού. Πράγματι, νιώθω συμπάθεια για την άποψη ότι η διαφημιστική εκστρατεία είναι σημαντικότερη από την ίδια την δωρεά, αν και αμφιβάλλω σχετικά με το αν θα ήταν και πολύ αποτελεσματικό να διακηρύσσουμε κάτι που δεν κάνουμε εμείς οι ίδιοι. Δυστυχώς, η ιδέα ότι «η ευθύνη ανήκει στο κράτος» συνιστά για πολλούς λόγο για να μην προβαίνουν οι ίδιοι σε δωρεές, αλλά φαίνεται ότι δεν συνεπάγεται ούτε και κάποια πολιτική δράση.

Ένας περαιτέρω, σοβαρότερος λόγος για να μην συνεισφέρει κανείς στα ταμεία ανακούφισης του λιμού είναι ότι, μέχρι να υπάρξει αποτελεσματικός έλεγχος των γεννήσεων, η ανακούφιση του λιμού απλώς αναβάλλει την λιμοκτονία. Αν σώσουμε τώρα τους πρόσφυγες της Βεγγάλης, κάποιοι άλλοι, ίσως τα παιδιά αυτών των προσφύγων, θα αντιμετωπίσουν την λιμοκτονία σε λίγα χρόνια. Προς στήριξη αυτού του επιχειρήματος, μπορούν να αναφερθούν τα πασίγνωστα δεδομένα της πληθυσμιακής έκρηξης και του σχετικά περιορισμένου εύρους για επέκταση της παραγωγής.

Το σημείο αυτό, όπως και το προηγούμενο, συνιστά επιχείρημα κατά της ανακούφισης των δεινών που συμβαίνουν τώρα εξαιτίας μιας άποψης σχετικά με το τι ίσως συμβεί στο μέλλον· δεν μοιάζει με το προηγούμενο σημείο κατά το ότι μπορούν να προσαχθούν πολύ πειστικές αποδείξεις υπέρ αυτής της άποψης για το μέλλον. Δεν θα διεξέλθω τις αποδείξεις στην θέση αυτή. Αποδέχομαι ότι η Γη δεν μπορεί να υποστηρίζει επ’ αόριστον ένα πληθυσμό αυξανόμενο με τον σημερινό ρυθμό, πράγμα που οπωσδήποτε δημιουργεί πρόβλημα για οποιονδήποτε θεωρεί σημαντική την πρόληψη του λιμού. Το συμπέρασμα που πρέπει να εξαχθεί είναι ότι το καλύτερο μέσο πρόληψης του λιμού μακροπρόθεσμα είναι ο πληθυσμιακός έλεγχος. Θα προέκυπτε τότε

από την θέση στην οποία καταλήξαμε προηγουμένως ότι επιβάλλεται να κάνουμε ό,τι μπορούμε για την προώθηση του πληθυσμιακού ελέγχου (εκτός εάν θεωρηθεί ότι όλες οι μορφές πληθυσμιακού ελέγχου είναι καθαυτάς άδικες ή ότι θα είχαν ιδιαιτέρως κακές συνέπειες). Από την στιγμή που υπάρχουν οργανώσεις που εργάζονται ειδικά για τον πληθυσμιακό έλεγχο, μπορεί κανείς να υποστηρίξει αυτές και όχι πιο ορθόδοξες μεθόδους πρόληψης του λιμού.

Το τρίτο ζήτημα που εγείρει το συμπέρασμα στο οποίο φτάσαμε προηγουμένως σχετίζεται με το πρόβλημα του πόσο επιβάλλεται να δωρίζουμε. Η μία δυνατότητα, που ήδη έχει αναφερθεί, είναι να πρέπει να κάνουμε δωρεές μέχρι το επίπεδο της οριακής ωφέλειας, δηλαδή μέχρι το επίπεδο στο οποίο, αν κάναμε μεγαλύτερες δωρεές, θα προκαλούσαμε τόσα δεινά στον εαυτό μας ή σε όσους εξαρτώνται από εμάς, όσα και θα ανακουφίζαμε με την δωρεά μας. Αυτό σημαίνει φυσικά ότι θα έπρεπε κανείς να περιοριστεί πολύ κοντά στο υλικό επίπεδο ενός Βεγγαλέζου πρόσφυγα. Όπως θα θυμάστε, προηγουμένως παρουσίασα τόσο μια αυστηρή, όσο και μια πιο ήπια εκδοχή της αρχής της παρεμπόδισης των κακών συμβαντων. Η αυστηρή εκδοχή, η οποία αξίωνε να παρεμποδίζουμε να συμβούν κακά πράγματα, εκτός εάν θα θυσιάζαμε κάτι συγκρίσιμης ηθικής αξίας, μοιάζει πράγματι να απαιτεί να περιοριστούμε στο επίπεδο της οριακής ωφέλειας. Πρέπει επίσης να πω ότι η αυστηρή εκδοχή μού φαίνεται ότι είναι και η ορθή. Πρότεινα ωστόσο την ηπιότερη εκδοχή, ότι δηλαδή επιβάλλεται να παρεμποδίζουμε τα κακά συμβάντα, εκτος εάν θα έπρεπε να θυσιάσουμε κάτι ηθικώς σημαντικό, μόνο για να δείξω ότι, ακόμη και με βάση αυτήν την αρχή, που κανείς δεν μπορεί να την αρνηθεί, απαιτείται μεγάλη αλλαγή στον τρόπο ζωής μας. Με βάση την ηπιότερη αρχή, ίσως να μην έπεται ότι πρέπει να περιοριστούμε στο επίπεδο της οριακής ωφέλειας, διότι η μείωση σε αυτό το επίπεδο για κάποιον και την οικογένειά του μπορεί να θεωρηθεί ότι συνιστά πρόκληση ενός σημαντικού κακού. Δεν θα σχολιάσω αν ισχύει αυτό, αφού, όπως προείπα, δεν βλέπω κανένα λόγο για να πρεσβεύουμε την ήπια εκδοχή της αρχής και όχι την αυστηρή. Ακόμη όμως και αν αποδεχόμασταν την αρχή μόνο στην ήπια μορφή της, πρέπει να είναι σαφές ότι θα επιβαλλόταν να προβαίνουμε σε τόσες δωρεές, ώστε να εξασφαλιστεί ότι η καταναλωτική κοινωνία, μια κοινωνία που εξαρτάται από τις σπατάλες και όχι από τις δωρεές για την ανακούφιση του λιμού,

θα επιβράδυνε και ίσως και να εξαφανιζόταν εξολοκλήρου. Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους κάτι τέτοιο είναι και καθ’ αυτό επιθυμητό. Η αξία και η αναγκαιότητα της οικονομικής μεγέθυνσης αμφισβητούνται πλέον όχι μόνο από τους περιβαλλοντιστές, αλλά και από τους οικονομολόγους5. Ούτε υπάρχει καμία αμφιβολία επίσης ότι η καταναλωτική κοινωνία έχει διαστρεβλώσει τους στόχους και τους σκοπούς των μελών της. Εξετάζοντας ωστόσο το ζήτημα μόνο από την οπτική γωνία της εξωτερικής βοήθειας, πρέπει να υπάρχει ένα όριο στον βαθμό κατά τον οποίο πρέπει να επιβραδύνουμε σκόπιμα την οικονομία μας· διότι ίσως, αν χαρίζαμε ας πούμε το 40% του ΑΕΠ, θα επιβραδύναμε τόσο πολύ την οικονομία μας, ώστε ως απόλυτο μέγεθος θα κάναμε λιγότερες δωρεές, παρά αν χαρίζαμε το 25% του πολύ μεγαλύτερου ΑΕΠ που θα είχαμε, αν είχαμε περιορίσει την συνεισφορά μας σε αυτό το μικρότερο ποσοστό.

Το αναφέρω αυτό απλώς και μόνο σαν ένδειξη του είδους των παραγόντων που πρέπει να συνεκτιμηθούν κατά την κατάστρωση του ιδανικού. Από την στιγμή που οι δυτικές κοινωνίες θεωρούν ότι ποσοστό 1% του ΑΕΠ είναι ένα αποδεκτό επίπεδο εξωτερικής βοήθειας, το ζήτημα είναι εξολοκλήρου ακαδημαϊκό. Ούτε και επηρεάζει το ζήτημα πόσες δωρεές πρέπει να κάνει κάποιος που ζει σε μια κοινωνία όπου πολύ λίγοι δίνουν σε δωρεές μεγάλα ποσά.

Λέγεται ενίοτε, αν και όχι τόσο συχνά όσο παλαιότερα, ότι οι φιλόσοφοι δεν έχουν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο να παίξουν στα δημόσια πράγματα, εφόσον τα περισσότερα δημόσια ζητήματα εξαρτώνται κυρίως από την εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών. Στα πραγματολογικά ζητήματα λέγεται ότι οι φιλόσοφοι ως φιλόσοφοι δεν διαθέτουν καμιά ειδημοσύνη και έτσι έχει καταστεί δυνατή η απασχόληση με την φιλοσοφία χωρίς δέσμευση σε συγκεκριμένες θέσεις επί των μειζόνων δημοσίων ζητημάτων. Αναμφίβολα υπάρχουν κάποια ζητήματα κοινωνικής ή εξωτερικής πολιτικής για τα οποία μπορούμε πράγματι να πούμε ότι απαιτείται η εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών από ένα πραγματικό ειδήμονα, προτού διαλέξει κανείς θέση ή αναλάβει δράση, το ζήτημα όμως του λιμού οπωσδήποτε δεν συγκαταλέγεται σε αυτά. Τα

5 Βλ. για παράδειγμα τον John Kenneth Galbraith, The New Industrial State [Το νέο βιομηχανικό κράτος] (Boston: Houghton Mifflin, 1967) και τον E. J. Mishan, The Costs of Economic Growth [Τα κόστη της οικονομικής μεγεθυνσης] (New York: Praeger, 1967).

πραγματικά περιστατικά σχετικά με την ύπαρξη των δεινών είναι πέραν αμφισβήτησης. Ούτε αμφισβητείται νομίζω ότι μπορούμε να κάνουμε κάτι, είτε μέσω ορθόδοξων μεθόδων ανακούφισης του λιμού είτε μέσω πληθυσμιακού ελέγχου είτε μέσω και των δύο. Πρόκειται συνεπώς για ζήτημα αρμοδιότητας των φιλοσόφων για να λάβουν θέση. Το ζήτημα αφορά οποιονδήποτε διαθέτει χρήματα περισσότερα από όσα χρειάζεται για την συντήρηση του εαυτού του και όσων εξαρτώνται από αυτόν ή οποιονδήποτε βρίσκεται σε θέση να αναλάβει κάποιου είδους πολιτική δράση. Οι κατηγορίες αυτές πρέπει πρακτικά να περιλαμβάνουν κάθε καθηγητή και κάθε φοιτητή φιλοσοφίας στα πανεπιστήμια του δυτικού κόσμου. Αν η φιλοσοφία πρόκειται να ασχοληθεί με ζητήματα σημαντικά τόσο για τους καθηγητές, όσο και για τους φοιτητές, αυτό αποτελεί ένα ζήτημα που πρέπει να συζητηθεί από τους φιλοσόφους.

Δεν αρκεί βέβαια η συζήτηση. Ποιο το νόημα να συνδυάζουμε την φιλοσοφία με τα δημόσια (αλλά και τα προσωπικά) πράγματα, αν δεν παίρνουμε στα σοβαρά τα συμπεράσματά μας; Στην περίπτωση αυτή, το να πάρουμε στα σοβαρά το συμπέρασμά μας σημαίνει να ενεργήσουμε βάσει αυτού. Ο φιλόσοφος θα δυσκολευτεί όσο και οποιοσδήποτε άλλος να αλλάξει την νοοτροπία του και τον τρόπο ζωής του στον βαθμό που απαιτείται, αν έχω δίκιο, για να κάνουμε όλα όσα επιβάλλεται να κάνουμε. Στο κάτω κάτω, μπορεί τουλάχιστον να κάνει την αρχή. Ο φιλόσοφος που θα πράξει έτσι θα πρέπει να θυσιάσει μερικά από τα πλεονεκτήματα της καταναλωτικής κοινωνίας, αλλά θα αποζημιωθεί από την ικανοποίηση ενός τρόπου ζωής στον οποίο, ακόμη και αν δεν βρίσκονται ακόμη σε πλήρη αρμονία, η θεωρία και η πράξη τουλάχιστον συγκλίνουν.

Υστερόγραφο

Η κρίση στο Μπανγκλαντές που με κέντρισε να γράψω το άρθρο αυτό έχει πλέον ιστορικό και μόνο ενδιαφέρον, αλλά η παγκόσμια επισιτιστική κρίση είναι, αν μή τι άλλο, ακόμη σοβαρότερη. Τα τεράστια αποθέματα των ΗΠΑ σε σπόρους, που ήταν διαθέσιμα τότε, έχουν εξαφανιστεί. Οι αυξημένες τιμές του πετρελαίου έχουν κάνει ακριβότερα τόσο τα λιπάσματα, όσο και την ενέργεια στις αναπτυσσόμενες χώρες και έτσι έχουν κάνει δυσκολότερη και την παραγωγή περισσότερης τροφής

εκεί. Ταυτόχρονα, ο πληθυσμός τους βαίνει αυξανόμενος. Ευτυχώς, την στιγμή που γράφω το παρόν, δεν παρατηρείται κανένας μεγάλος λιμός πουθενά στην υφήλιο· οι πένητες όμως λιμοκτονούν ακόμη σε διάφορες χώρες, ενώ ο υποσιτισμός παραμένει ευρύτατος. Η ανάγκη εξωτερικής βοήθειας είναι συνεπώς το ίδιο μεγάλη όσο όταν έγραψα για πρώτη φορά και μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι χωρίς αυτήν θα υπάρξουν ξανά μείζονες λιμοί.

Η αντίθεση μεταξύ ανέχειας και ευημερίας για την οποία έγραψα παραμένει εξίσου μεγάλη με τότε. Πράγματι, τα ευημερούντα κράτη αντιμετώπισαν ύφεση και ίσως να μην ευημερούν τόσο όσο το 1971. Αλλά τα φτωχότερα κράτη έχουν υποφέρει τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό από την ύφεση, τόσο ως μείωση της κρατικής βοήθειας τρίτων χωρών (αφού, αν τα κράτη αποφασίσουν την μείωση των δαπανών τους, θεωρούν την εξωτερική βοήθεια ως αναλώσιμη, πριν από την εθνική άμυνα ή τα δημόσια έργα π.χ.), όσο και ως αυξημένες τιμές αγαθών και υλικών που πρέπει να αγοράσουν. Σε κάθε περίπτωση, σε σύγκριση με την διαφορά μεταξύ ευημερούντων και πενόμενων κρατών, όλη η ύφεση ήταν ανάξια λόγου· οι πενέστεροι εντός των ευημερούντων κρατών παρέμειναν σε ασύγκριτα καλύτερη κατάσταση από τους πενέστερους εντός των πενόμενων κρατών.

Έτσι, η συνηγορία υπέρ της εξωτερικής βοήθειας, τόσο σε προσωπικό, όσο και σε κρατικό επίπεδο, παραμένει τόσο απαραίτητη σήμερα, όσο και το 1971, και δεν θα ήθελα να μεταβάλω το βασικό επιχείρημα που παρουσίασα τότε.

Υπάρχουν εν τούτοις και κάποια ζητήματα έμφασης που ίσως θα έθετα διαφορετικά, αν έγραφα ξανά το άρθρο μου, και το πιο σημαντικό αφορά το πρόβλημα του πληθυσμού. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι, όπως έγραψα και τότε, η άποψη ότι η ανακούφιση του λιμού απλώς αναβάλλει την λιμοκτονία, εκτός εάν κάνουμε κάτι για τον έλεγχο της πληθυσμιακής αύξησης, δεν συνιστά επιχείρημα κατά της φιλανθρωπικής βοήθειας, αλλά μόνο κατα του είδους της βοήθειας που πρέπει να παρέχεται. Όσοι ασπάζονται αυτήν την άποψη υπέχουν την ίδια υποχρέωση να δώσουν βοήθεια για να παρεμποδίσουν την λιμοκτονία με όσους δεν δίνουν· η διαφορά έγκειται στο ότι θεωρούν την στήριξη σε συστήματα ελέγχου του πληθυσμού ως τον αποτελεσματικότερο μακροπρόθεσμο τρόπο παρεμπόδισης της λιμοκτονίας. Τώρα ωστόσο θα αφιέρωνα περισσότερο

χώρο στην πραγμάτευση του προβλήματος του πληθυσμού· διότι τώρα πιστεύω ότι είναι απολύτως υποστηρίξιμο το επιχείρημα ότι, αν μια χώρα αρνηθεί να λάβει μέτρα επιβράδυνσης του ρυθμού αύξησης του πληθυσμού της, τότε δεν πρέπει να της παρέχουμε βοήθεια. Κάτι τέτοιο φυσικά συνιστά ένα πολύ δραστικό μέτρο και η επιλογή που αντιπροσωπεύει είναι μια φρικτή επιλογή· αν όμως, μετά από απαθή ανάλυση όλων των διαθεσίμων πληροφοριών, καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι, χωρίς τον πληθυσμιακό έλεγχο, δεν θα μπορέσουμε μακροπρόθεσμα να αποτρέψουμε τον λιμό ή άλλες καταστροφές, τότε ίσως είναι ανθρωπιστικότερο μακροπρόθεσμα να βοηθήσουμε τις χώρες που ειναι πρόθυμες να λάβουν αυστηρά μέτρα μείωσης της πληθυσμιακής αύξησης και να χρησιμοποιήσουμε την πολιτική βοήθειάς μας ως μέσο πίεσης προς άλλες χώρες για να λάβουν και εκείνες παρόμοια μέτρα.

Ίσως προβληθεί η αντίρρηση ότι αυτή η πολιτική περιλαμβάνει απόπειρα καταναγκασμού ενός κυρίαρχου κράτους. Από την στιγμή όμως που δεν υπέχουμε καμία υποχρέωση να παρέχουμε βοήθεια, παρα μόνο αν η βοήθεια αυτή είναι πιθανόν να αποδειχθεί αποτελεσματική στην μείωση της λιμοκτονίας ή του υποσιτισμού, δεν υπέχουμε υποχρέωση ούτε να δίνουμε βοήθεια σε χώρες που δεν προσπαθούν καν να μειώσουν τον ρυθμό της πληθυσμιακής τους αύξησης, ένα ρυθμό που οδηγεί στην καταστροφή. Εφόσον δεν εξαναγκάζουμε καμία χώρα να αποδεχθεί την βοήθειά μας, δεν μπορεί με κανένα τρόπο να θεωρηθεί μορφή καταναγκασμού, αν απλώς καταστήσουμε σαφές ότι δεν θα δίνουμε βοήθεια εκεί όπου δεν πρόκειται να είναι αποτελεσματική.

Πρέπει επίσης να καταστήσω σαφές ότι το είδος εκείνο της βοήθειας που θα επιβραδύνει την πληθυσμιακή αύξηση δεν είναι απλώς και μόνο η υποστήριξη στην δημιουργία εγκαταστάσεων για την παροχή προφυλακτικών και την διενέργεια στειρώσεων. Είναι επίσης αναγκαίο να δημιουργηθούν οι συνθήκες εκείνες υπό τις οποίες δεν θέλει κανείς να κάνει τόσο πολλά παιδιά. Αυτό περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την εξασφάλιση μεγαλύτερης οικονομικής ασφάλειας, ιδίως στην τρίτη ηλικία, ώστε να μην χρειάζεται κανείς την ασφάλεια της μεγάλης οικογένειας που θα τον γηροκομεί. Κατά συνέπεια, οι απαιτήσεις αφενός μεν της βοήθειας που έχει σχεδιαστεί για να μειώσει την πληθυσμιακή αύξηση και της βοήθειας που έχει σχεδιαστεί για να εξαφανίσει την λιμοκτονία σε καμία περίπτωση δεν διαφέρουν· αντιθέτως,

επικαλύπτονται, καθώς η δεύτερη συχνά θα αποτελεί μέσον της πρώτης. Καθήκον όσων ευημερούν πιστεύω ότι είναι να τα κάνουν και τα δύο. Ευτυχώς, υπάρχουν πλέον πολλοί στον τομέα της εξωτερικής βοήθειας, περιλαμβανομένων όσων βρίσκονται σε ιδιωτικούς οργανισμούς, που το γνωρίζουν αυτό.

Ένα περαιτέρω ζήτημα που τώρα θα έπρεπε να θέσω λίγο διαφορετικά είναι ότι το επιχείρημά μου εφαρμόζεται φυσικά στην αρωγή για ανάπτυξη, ειδικά την αγροτική ανάπτυξη, όπως και στην άμεση ανακούφιση του λιμού. Πράγματι, θεωρώ ότι η πρώτη αποτελεί συνήθως την καλύτερη μακροπρόθεσμη επένδυση. Αν και αυτή ήταν η άποψή μου και όταν έγραφα το άρθρο, το γεγονός ότι εκκινούσα από μια κατάσταση λιμού, όπου υπήρχε άμεση ανάγκη τροφής, οδήγησε μερικούς αναγνώστες μου να υποθέσουν ότι το επιχείρημα αφορά μόνο την δωρεά τροφίμων και όχι άλλες μορφές βοήθειας. Αυτό είναι εσφαλμένο, καθώς η άποψή μου είναι ότι η βοήθεια πρέπει να είναι όποιου είδους είναι το αποτελεσματικότερο.

Περνώντας σε ένα φιλοσοφικότερο επίπεδο, μερικές από τις συζητήσεις που προκλήθηκαν από το αρχικό άρθρο μου με βοήθησαν να διευκρινίσω τα ζητήματα και να κατευθυνθώ στα σημεία όπου απαιτείται περισσότερη δουλειά πάνω στο επιχείρημα. Πιο συγκεκριμένα, όπως απέδειξε ο Τζων Άρθουρ [John Arthur] στην μελέτη του "Rights and the Duty to Bring Aid" [Δικαιώματα και το καθήκον αρωγής] (που περιλαμβάνεται στον τόμο αυτό), απαιτείται να πούμε δυο λόγια παραπάνω για την έννοια της «ηθικής σημασίας». Το πρόβλημα είναι ότι για να εξηγήσουμε την έννοια αυτή δεν απαιτείται τίποτε λιγότερο, παρά μια πλήρως ανεπτυγμένη ηθική θεωρία· και, αν και προσωπικά κλίνω προς την ωφελιμιστική άποψη, ο σκοπός μου κατά την συγγραφή του άρθρου αυτού ήταν η παρουσίαση ενός επιχειρήματος που να ελκύσει όχι μόνο ωφελιμιστές, αλλά και όλους όσοι αποδέχονται τις αρχικές προκείμενες του επιχειρήματος, πράγμα που μου έμοιαζε πολύ πιθανό να συναντήσει πολύ ευρεία αποδοχή. Έτσι, προσπάθησα να υπεκφύγω την ανάγκη παρουσίασης μια πλήρους ηθικής θεωρίας με το να αφήσω τους αναγνώστες να την συμπληρώσουν με την δική τους εκδοχή, εντός κάποιων ορίων, του τι είναι ηθικώς σημαντικό και να δουν μετά ποιες είναι οι ηθικές συνέπειες. Η τακτική αυτή λειτουργεί σχετικά καλά με όσους είναι έτοιμοι να συμφωνήσουν ότι ζητήματα όπως το να

ντυνόμαστε σύμφωνα με την μόδα δεν έχουν πραγματικά καμία ηθική σημασία· ο Άρθουρ όμως έχει δίκιο, όταν λέει ότι μπορεί κανείς να υιοθετεί την αντίθετη άποψη, χωρίς να είναι προφανώς ανορθολογικός. Κατά συνέπεια, δεν αποδέχομαι τον ισχυρισμό του Άρθουρ ότι η ήπια αρχή δεν συνεπάγεται καθόλου καθήκοντα αγαθοεργίας (ή έστω συνεπάγεται λίγα), διότι θα συνεπάγεται σπουδαίο καθήκον αγαθοεργίας για όσους συνομολογούν, όπως νομίζω οι περισσότεροι που δεν είναι φιλόσοφοι και ακόμα και οι περιστασιακοί φιλόσοφοι, ότι καταναλώνουν σημαντικά ποσά σε αντικείμενα που δεν έχουν καμία ηθική σημασία βάσει των ίδιων τους των κριτηρίων. Συμφωνώ όμως ότι η ήπια αρχή είναι ωστόσο υπερβολικά ήπια, επειδη καθιστά πολύ εύκολη την αποφυγή του καθήκοντος της αγαθοεργίας.

Από την άλλη μεριά, νομίζω ότι η αυστηρή αρχή στέκει, είτε η έννοια της ηθικής σημασίας αναπτυχθεί σύμφωνα με τα ωφελιμιστικά παραγγέλματα είτε αφεθεί για μια ακόμη φορά στην ειλικρινή κρίση του κάθε αναγνώστη. Και στις δύο περιπτώσεις, θα επιχειρηματολογούσα εναντίον της άποψης του Άρθουρ, ότι έχουμε την ηθική αξίωση να προσδίδουμε μεγαλύτερο βάρος στα δικά μας συμφέροντα και σκοπούς απλώς και μόνο επειδή είναι δικά μας. Η άποψη αυτή μού φαίνεται ότι είναι αντίθετη με την ιδέα που τώρα ασπάζονται ευρέως οι ηθικοί φιλόσοφοι, ότι δηλαδή στην ίδια την έννοια της ηθικής κρίσης ενυπάρχει ένα στοιχείο αμεροληψίας και καθολικευσιμότητας (βλ. R. M. Hare, "Rules of War and Moral Reasoning" [Κανόνες του πολέμου και ηθικός στοχασμός] Philosophy & Public Affairs vol. 1, no. 2, 1972, για μια πραγμάτευση των διαφορετικών διατυπώσεων της ιδέας αυτής και μια ένδειξη του βαθμού στον οποίο συμφωνούν μεταξύ τους). Πρέπει να παραδεχτούμε ότι υπό κανονικές συνθήκες ίσως είναι καλύτερο για όλους μας να αναγνωρίσουμε ότι καθένας μας είναι υπεύθυνος κυρίως για την διαχείριση της δικής του ζωής και μόνο δευτερευόντως υπεύθυνος και για τους άλλους. Αυτό ωστόσο δεν συνιστά κανένα ηθικό αξίωμα, αλλά μια δευτερεύουσα αρχή, που παράγεται από την εξέταση του πώς μπορεί η κοινωνία να διευθετήσει τις υποθέσεις της κατά τον καλύτερο τρόπο, δεδομένων των ορίων της φιλαλληλίας στα ανθρώπινα πλάσματα. Τέτοιες όμως δευτερεύουσες αρχές νομίζω ότι παραμερίζονται από το ακραίο κακό των ανθρώπων που πεθαίνουν από την πείνα.