Η Άποψη Του Λε Γκοφ Για Την Έννοια Της

Η άποψη του Λε Γκοφ για την έννοια της «συντήρησης των ανθρώπων» στην ιστορία και κατά πόσο αυτή εντάσσεται στις γενικότερες κατευθύνσεις του ιστοριογραφικού ρεύματος το οποίο εκπροσωπεί 2013/09/16

kaneis Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία Annales, bannnum, συντήρηση ανθρώπων, τάξεις, χωρικός, χωροδεσποτεία, Μεσαίωνας, Φεουδαρχία, βασάλος, γαιοπρόσοδο, καρολίδες, κοινωνικά στρώματα, Le Goff, tenura Σχολιάστε

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Με την παρούσα εργασία θα παρουσιάσουμε συνοπτικά, έχοντας κατά νου την ιστοριογραφική προσέγγιση του Jacques Le Goff, την κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα της μεσαιωνικής Δύσης, με έμφαση στην τάξη της αριστοκρατίας.

Αρχικά θα γίνει μια αναφορά στο ιστοριογραφικό ρεύμα των Annales, που εντάσσεται ο Le Goff, και την προσέγγιση που έχουν στη μελέτη της ιστορίας στις διάφορες περιόδους που χαρακτηρίζουν το κίνημα αυτό.

Κατόπιν θα παρουσιάσουμε τις τάξεις που αποτελούσαν την κοινωνία της μεσαιωνικής Δύσης, το καθεστώς διαμόρφωσης αυτών των τάξεων, τη θέση τους στην οικονομία και την παραγωγή και τις σχέσεις τους μεταξύ τους.

Τέλος θα εστιάσουμε στην αριστοκρατία της υπαίθρου κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, το τρόπο συγκρότησής της, την πηγή των εξουσιών της και των εσόδων της, τη «νοοτροπία» των μελών της και τις σχέσεις της με την τάξη των αγροτών, καθώς και τον τρόπο που ασκούσε την εξουσία επί της γης και των «ανθρώπων» της.

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η νεώτερη Ιστοριογραφία συγκροτείται σαν επιστήμη κυρίως στο γερμανόφωνο χώρο τον 19ο αιώνα, αρχικά ως πολιτική / διπλωματική μελέτη (πολεμικά γεγονότα κλπ).

Η μελέτη των πηγών είναι βασικό στοιχείο της νέας Ιστοριογραφίας.

Η Κίνηση των Annales

Στις αρχές του 20ου αιώνα η γαλλική Ιστοριογραφία, επηρεασμένη από την γερμανική παράδοση όπως για παράδειγμα τις θέσεις του Max Weber για το κράτος, τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη, αναπτύσσεται λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους δεσμούς μεταξύ Γεωγραφίας, Οικονομίας και Ανθρωπολογίας1.

Την περίοδο του μεσοπολέμου, το 1929, ιδρύεται στη Γαλλία το περιοδικό Annalesd’ histoire economique et sociale (Χρονικά Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας) από τους ιστορικούς Marc Bloch και Lucien Febvre2. Και οι δύο έχουν σπουδάσει στην Γερμανία και έχουν γνώση του γερμανικού τρόπου ανάλυσης για την Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία. Το περιοδικό Annales συνέβαλλε πολύ στην διάχυση της γνώσης της Οικονομικής Ιστορίας στην Ευρώπη και παγκοσμίως3.

Το εύρος των θεμάτων που κάλυπτε το περιοδικό ήταν μεγάλο και πρωτοποριακό, αναζητώντας τη συνολική ιστορία και νέες προσεγγίσεις. Δόθηκε έμφαση στην κοινωνική ιστορία, τις μεγάλες περιόδους, την ποσοτικοποίηση και τη γεωγραφία.

Το Annales αποτέλεσε τον πόλο γύρω από τον οποίο συγκεντρώθηκε μια αξιόλογη ομάδα Γάλλων ιστορικών οι οποίοι επηρέασαν την παραγωγή της ιστορικής σκέψης και της επιστημολογίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Το περιοδικό με το όνομα πλέον “Annales, Histoire, Sciences Sociales”, συνεχίζει μέχρι σήμερα να επηρεάζει την ιστοριογραφία αν και σε μικρότερο βαθμό, και όχι τόσο οργανωμένα όπως στις δύο πρώτες περιόδους της λειτουργίας του, ως κέντρου ιστοριογραφία και μελέτης των κοινωνικών και οικονομικών φαινομένων.

Στη διάρκεια ύπαρξης της κίνησης των Annales παρατηρούνται τέσσερις περίοδοι που χαρακτηρίζουν τον προσανατολισμό του ρεύματος και αντιστοιχούν σε τέσσερις γενιές ιστορικών. Η πρώτη γενιά είναι αυτή που περιλαμβάνει τους συνιδρυτές Marc Bloch και Lucien Febvre, κατά την οποία αποκλίνει από την παραδοσιακή ιστοριογραφία επιμένοντας στη σπουδαιότητα της μελέτης όλων των επιπέδων της κοινωνίας και την συλλογική φύση των νοοτροπιών. Στη δεύτερη γενιά ηγείται ο FernandBraudel και συμπεριλαμβάνει τους Georges Duby, Pierre Goubert, Pierre Chaunu, Jacques Le Goff και Ernest Labrousse. Της τρίτης γενιάς ηγείται ο Emmanuel LeRoy Ladurie και δίνεται έμφαση στην ιστορία από την οπτική των νοοτροπιών. H τέταρτη γενιά, με ηγέτη τον RogerChartier, ξεκόβει από την προσέγγιση των νοοτροπιών και δίνει έμφαση στην ανάλυση της κοινωνικής ιστορίας των πολιτισμικών πρακτικών4.

OJacques Le Goff διαδέχεται τον Braudel στην αρχισυνταξία του περιοδικού, αλλά συνυπάρχει με τον LeRoy Ladurie, ο οποίος λειτουργεί σαν ανεπίσημος διάδοχος του Braudel στην ηγεσία της σχολής. Ο Le Goff λοιπόν, ο οποίος μελετά τις λαϊκές συμπεριφορές σε οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο, μαζί με τους Georges Duby και Robert Mandrou καθιέρωσαν μια ιστορία των νοοτροπιών5. Κατά τη γνώμη μου ο Le Goff βρίσκεται κάπου μεταξύ 2ης και 3ης

γενιάς.

Νοοτροπίες (Mentalites)

Κεντρικό στοιχείο του πνεύματος των Annales, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1990,είναι η ιδέα των νοοτροπιών (mentalites), που εισήχθηκε από τον March Bloch. Η ιδέα αφορά στη μελέτη μεγάλων χρονικών περιόδων («longue duree”), που καλύπτουν κάμποσους αιώνες, υποβαθμίζοντας γεγονότα

μικρής διάρκειας, στη διάρκεια των οποίων αναπτύσσονται συγκεκριμένες νοοτροπίες. Η ιδέα των νοοτροπιών συνδυάστηκε από τον Georges Duby με τις δομές του ιστορικού χρόνου του Fernand Braudel, συνδέοντας έτσι τις νοοτροπίες με τις αλλαγές των κοινωνικών συνθηκών6.

Περιφέρεια, Υπερτοπικότητα, Επιρροές

Τα Annales όπως είπαμε και παραπάνω προσεγγίζουν την ιστορία ανάλογα με την περίοδο και τους ιστορικούς που συμμετέχουν στο ρεύμα. Έτσι από την μία μεριά έχουμε την προσέγγιση του Braudel που καλύπτει τεράστια γεωγραφική περιοχή, ενώ από την άλλη έχουμε την μελέτη μιας συγκεκριμένης περιφέρειας για μεγάλη χρονική περίοδο και τη χρήση καθαρά ποσοτικών στοιχείων, στατιστικών δεδομένων, για την προσέγγιση των ανθρώπινων συμπεριφορών. Ενδεικτικό δείγμα αυτής της προσέγγισης είναι το έργο «Les paysans du Languedoc”(Οι χωρικοί του Languedoc) του Emmanuel LeRoy Ladurie, που ο ίδιος χαρακτήρισε «ιστορία χωρίς ανθρώπους»7.

Τα Annales είχαν μεγάλη εξωστρέφεια και επηρέασαν την Ιστοριογραφία σε άλλες χώρες. Ειδικά, υπήρξε μεγάλη διείσδυση σε χώρες όπως η Ιταλία, Πολωνία και Νότια Αμερική.

Φεουδαρχία ΚΑΙ ΧΩΡΟΔΕΣΠΟΤΕΙΑ

Οι διαφορετικοί ορισμοί στη σύγχρονη ιστοριογραφία

Η Ιστοριογραφία έχει προσεγγίσει την «φεουδαρχία» μέσα στο χρόνο ανάλογα με τον μελετητή και από πολλές πλευρές. Έτσι υπάρχουν πολλές ερμηνείες και ορισμοί σχετικά με το τι νοείται με τον όρο φεουδαρχία. Υπάρχει η προσέγγιση που μιλάει για ένα συνολικό σύστημα που αφορά στον τρόπο συγκρότησης της ανώτερης τάξης, των αριστοκρατών/ευγενών στη μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη. Η γενική προσέγγιση είναι ότι η φεουδαρχία αντιπροσωπεύει ένα «Πολιτικό, στρατιωτικό και κοινωνικό σύστημα που συνέδεε τα μέλη της αριστοκρατίας της μεσαιωνικής Ευρώπης μέσω δεσμών υποτέλειας, με την παραχώρηση φέουδων»8.

Ο βέλγος ιστορικός F. Ganshof με ένα τρόπο στενό και καθαρά τεχνικό, μιλάει για την φεουδαρχία σαν το «σώμα θεσμών που δημιουργούν και ρυθμίζουν τις υποχρεώσεις υπακοής και υπηρεσίας από την πλευρά ενός ελεύθερου (του υποτελούς) προς ένα άλλο ελεύθερο (τον κύριό του) και τις υποχρεώσεις προστασίας και παροχής του προς το ζην από τον κύριο προς τον υποτελή του (βασάλο), μέσα από την παροχή γης (του φέουδου)»9.

Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι για την φεουδαρχική Ευρώπη πρέπει να μιλάει κανείς με όρους εξουσίας και όχι δικαίου, γιατί η πρωτοτυπία της φεουδαρχίας βρίσκεται στο γεγονός ότι υπάρχει ταύτιση της εξουσίας επί της γης με την εξουσία επί του ανθρώπου. Ο G. Duby, ξεχωρίζει την πολιτική και την κοινωνική όψη στη «φεουδαρχία». Η πολιτική όψη, των θεσμών υποτέλειας και φέουδων είναι δευτερεύουσας σημασία γιατί έχουν να

κάνουν με σχέσεις ήδη καθορισμένες από τις διαφορές πλούτου και εξουσίας. Επίσης, η οικονομική όψη έχει να κάνει με το «δίκτυο εξαρτήσεων που περιλαμβάνει γαίες, γαιοκτήμονες και αγρότες». Μάλιστα κάνει λόγο για «μεσαιωνική νοοτροπία» θέλοντας να περιγράψει το τρόπο σκέψης των ευγενών για την ηθική, τις αρετές και την αντικατάσταση πολιτικών σχέσεων από προσωπικές εξαρτήσεις10.

Παραγωγή και κοινωνικά στρώματα στο Μεσαίωνα

Τα πρώτα μεσαιωνικά χρόνια χαρακτηρίζονται από μια συρρίκνωση του ρωμαϊκού κόσμου. Υπάρχει υπεραφθονία εδάφους και σπανιότητα ανθρώπων. Το φυσικό τοπίο χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του δάσους στη βόρεια Ευρώπη και την ξηρασία και διάβρωση του εδάφους στις μεσογειακές ακτές. Χαρακτηρίζοντας την εποχή, ο Γάλλος ιστορικός Georges Duby λεει ότι «τα θεμέλια του πλούτου και της ισχύος δεν είχαν τη βάση τους στην κατοχή της γης αλλά στην επιβολή επί των ολιγάριθμων ανθρώπινων κοινοτήτων». Κυρίαρχο χαρακτηριστικό του συστήματος παραγωγής, είναι η αδυναμία κάλυψης των επισιτιστικών αναγκών των ανθρώπων11. Ειδοποιός διαφορά του νέου κόσμου σε σχέση με την εποχή της αυτοκρατορίας, είναι ο μαζικός εξαγροτισμός της κοινωνίας, η υποχρέωση εγκατάστασης στην ύπαιθρο και η υποταγή τους στους μεγάλους γαιοκτήμονες12. Για να επιβιώσουν οι άνθρωποι του Μεσαίωνα, στηρίζονται στη γη και συνεπώς οι άρχοντες «προσπαθούν να εγκαταστήσουν κάθε αγροτική οικογένεια –κοινωνικο-οικονομική μονάδα- σε ένα μερίδιο γης που να συντηρεί μια κανονική οικογένεια»13

Στον πρώιμο Μεσαίωνα, στην ύπαιθρο της δυτικής Ευρώπης, η ρωμαϊκή και η βαρβαρική κοινωνία, ενοποιούνται σταδιακά και συνιστούν κατά τόπους, τις νέες κοινωνίες. Αυτές αποτελούνται από την αριστοκρατία (Ρωμαίοι συγκλητικοί, πατρίκιοι και βάρβαροι αριστοκράτες του ξίφους)14 και τους χωρικούς. Η αριστοκρατία στηρίζεται στο θεσμό της δουλείας. Στην κοινωνία της υπαίθρου, στην πρώτη περίοδο, υπάρχουν τρεις οικονομικές κατηγορίες, αυτές των δούλων, των ελεύθερων αγροτών και των αυθεντών15. Οι τελευταίοι εκμεταλλεύονται τον κόπο των υποτελών τους. Με την πάροδο του χρόνου, η δουλεία αλλάζει. Μέσα από πρακτικές ανοχής και διαδικασίες απελευθέρωσης δημιουργούνται νέες κοινωνικές κατηγορίες16.

Μέσα στην κοινωνία των ελεύθερων χωρικών υπάρχουν διαβαθμίσεις και τα όρια μεταξύ ελευθερίας και δουλείας είναι ρευστά και δυσδιάκριτα. Υπάρχουν αυτοί που έχουν δικό τους κλήρο, αλλά και αυτοί που είναι «τυπικά ελεύθεροι, δεμένοι όμως με τη γη που καλλιεργούν και υποτελείς στον τοπικό άρχοντα»17.

Η μετανάστευση και εγκατάσταση βαρβαρικών φύλων στα εδάφη της πρώην ρωμαϊκής αυτοκρατορίας «εδραίωσαν τη μοναρχία στην κορυφή της κοινωνίας»18. Ο βασιλιάς περιστοιχήθηκε από πρόσωπα εμπιστοσύνης, συνήθως συγγενείς ή άλλα πρόσωπα της βαρβαρικής ή της πρώην ρωμαϊκής αριστοκρατίας, τα οποία ανέλαβαν ρόλο τοποτηρητή στις διάφορες περιοχές της βασιλικής επικράτειας, γινόμενοι ταυτόχρονα αποδέκτες χορηγιών και δωρεών (κυρίως γαιών) από τον βασιλιά. Έτσι οι αριστοκράτες

παρουσιάστηκαν ως τελικοί φορείς της βασιλικής εξουσίας. Η θέση τους στην οικονομία της εποχής, στηριζόταν την κατοχή της γής και την εξουσία που ασκούσαν πάνω της και πάνω στους ανθρώπους της περιοχής ευθύνης τους. Τα μεγάλα γαιοκτήματα τα καλλιεργούσαν δούλοι αλλά και ελεύθεροι χωρικοί , οι κολωνοί, στους οποίους είχε εκχωρηθεί γη, που όμως δεν τους ανήκε. Η πληρωμή γινόταν σε είδος ή συνοδευόταν και από προσφορά προσωπικής εργασίας στα κτήματα του άρχοντα. Μπαίνοντας στον κλασσικό Μεσαίωνα (11ος-13ος αιώνας), η κοινωνική συγκρότηση ορίζεται, με ευθύνη της Εκκλησίας, από τον τριμερή διαχωρισμό (ordines). Το τριμερές σχήμα προβλέπει του oratores (αυτούς που προσεύχονται), τους bellatores (αυτούς που πολεμούν) και τους laboratores (αυτούς που εργάζονται). Αυτός ο διαχωρισμός έκανε κατανομή των εξουσιών και των δικαιωμάτων ιεραρχικά. Η Εκκλησία (δηλαδή οι επίσκοποι), βάζει τον εαυτό της στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας. Η Εκκλησία προχωράει σε αυτή την περιγραφή της κοινωνίας κυρίως για να αντιδράσει στην νέα κατάσταση. Καλεί τους bellatores δηλαδή τους βασιλείς και τους απογόνους τους να διακηρύξουν ξανά την εξουσία τους κατά των πυργοδεσποτών19. Αργότερα στους bellatores θα συμπεριληφθούν όλοι οι αριστοκράτες. Αυτό το σχήμα θα υποχωρήσει για ένα διάστημα, αλλά θα επανεμφανιστεί και θα αποτελέσει ουσιαστικά το σχήμα των «τριών τάξεων» που θα φθάσει μέχρι την Γαλλική Επανάσταση.

Ήδη από την αρχή του κλασσικού Μεσαίωνα, ο αριθμός των αγροτών με δική τους γη μειώθηκε δραματικά. Στο πλαίσιο της χωροδεσποτείας που είχε διαμορφωθεί (περίπου 980 – 1030) και η οποία ορίζει την είσοδο στον κλασσικό Μεσαίωνα, «οι παλιές κατηγορίες, δούλοι, ελεύθεροι κλπ έχουν εξομοιωθεί με τους δουλοπάροικους»20. Η υποχώρηση της δουλείας κατά τον Μεσαίωνα έφερε και τον κοινωνικο-οικονομικό υποβιβασμό των αγροτών σε δουλοπάροικους. Ο τριμερής διαχωρισμός της κοινωνίας δημιούργησε μια νέα σύλληψη της ελευθερίας, που αφορούσε στην υποχρέωση καταβολής φόρων. Όλοι πλέον οι υποτελείς των φεουδαρχών έπρεπε να καταβάλουν φόρους, με συνέπεια αυτή η εξομοίωση να συμβάλει «στην κοινωνικο-οικονομική εξομοίωση των πληβείων»21 και την απαλοιφή των κατηγοριών, δούλων και ελεύθερων καλλιεργητών. Η μεγάλη μάζα των δουλοπάροικων δημιουργήθηκε εξαιτίας της επιδείνωσης των οικονομικών συνθηκών.

Συγκρότηση της Αριστοκρατίας, Νοοτροπίες, Χωροδεσποτεία, Εξουσία (πηγές και άσκηση)

Με την πάροδο του χρόνου η αποδυνάμωση της κεντρικής (βασιλικής) εξουσίας συνδυάστηκε με την περαιτέρω αυτονόμηση και αλλαγή στη σύνθεση της αριστοκρατίας.

Χαρακτηριστικό της φεουδαρχίας είναι οι σχέσεις υποτέλειας μεταξύ ανδρών της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Οι σχέσεις αυτές οργανώνουν το εσωτερικό της κυρίαρχης τάξης. Ο βασάλος (vassalus), ο υποτελής, εξαρτάται από ένα άλλο άτομο, τον κύριό του (dominus). Είναι όμως μια τιμητική εξάρτηση γιατί πρέπει να επισημανθεί ότι, είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Επιπλέον, αυτή η σχέση εξάρτησης, συνδέεται με τον κατακερματισμό

της πολιτικής εξουσίας και της γης, με την παραχώρηση γαιών ως φέουδου, εκ μέρους του κυρίου προς τον υποτελή. Μέσα από μια τελετουργική διαδικασία, ο υποτελής υπόσχεται στον κύριό του να «γίνει ο άνθρωπός του», ενώ ο κύριος τον αποδέχεται σφραγίζοντας μια προσωπική σχέση. Όπως λεει ο Le Goff, η τελετουργία δημιουργεί μια ψευτοσυγγένεια και ιεροποιεί μια «ιεραρχία μεταξύ ίσων»22. Το φέουδο είναι ένα σύνολο γαιών και δικαιωμάτων που εκχωρεί ο κύριος στον υποτελή του για να τον υπηρετεί.

Αρχικά υπήρχε μόνο η «αυτοκρατορική αριστοκρατία» (γαλλο-ρωμαίοι συγκλητικοί και φράγκοι ευγενείς). Η ευγένεια της εποχής των Καρολιδών μεταβιβαζόταν από τις γυναίκες, ενώ μετά το 12ο αιώνα υπάρχει πατρογραμμική κληρονόμηση της ιδιότητας. Αυτό συνδέεται με το γεγονός ότι μετά τη διάλυση της Καρολίγγειας αυτοκρατορίας, οι αριστοκράτες της υπαίθρου (ειδικά μετά τη διάλυση των πριγκιπάτων που είχαν προκύψει) κληρονομούσαν τα αξιώματα και την κυριαρχία τους σε μια περιοχή, στους απογόνους τους, ακολουθώντας την πατρική συγγένεια. Οι άνδρες ονομάζονται ιππότες ενώ οι γυναίκες φέρουν την μνήμη της καταγωγής της εποχής των Καρολιδών. Η υψηλή ευγένεια προέρχεται πάντα από τη μεριά των γυναικών.

Βασικό χαρακτηριστικό της αριστοκρατικής νοοτροπίας το Μεσαίωνα είναι η ανάγκη του αριστοκράτη να διαφοροποιηθεί, να πιστοποιήσει το κύρος του και το μεγαλείο του. Αυτό σημαίνει καταναλωτικά αγαθά και πομπώδη και πολυτελή τρόπο ζωής23. Η ανωτερότητα των κυρίαρχων στρωμάτων δηλώνεται μέσα από διάφορες εκφάνσεις της καθημερινότητας. Τέτοιες είναι η διατροφή, η ενδυμασία, η κατοικία και ως ένα βαθμό το παιχνίδι.

Συνήθως οι αγρότες πρέπει να αρκεστούν στα λιγοστά που τους έχουν απομείνει μετά τους φόρους, τα πρόστιμα, τα δοσίματα και το αντίτιμο για τη χρήση των υποδομών (μύλος, κλπ) του άρχοντα, καθώς και στα προϊόντα που συλλέγουν. Σπανίως, έχουν γιορτές φαγητού, όπως τα χοιροσφάγια του Δεκεμβρίου24.

Οι αριστοκράτες από την άλλη, βρίσκουν την ευκαιρία να εκδηλώσουν την ανωτερότητά του με την διατροφή. Η πολυτέλεια και η υπερβολή είναι συνηθισμένα πράγματα. Μεγάλες ποσότητες, μεγάλη ποικιλία και πολύτιμα συστατικά χαρακτηρίζουν τα εδέσματα που ετοιμάζουν οι μάγειροι25. Όλα αυτά βέβαια συνοδεύονται και με τα ανάλογης αξίας σκεύη, χρυσά ποτήρια, αγγεία και πιάτα.

Στην ενδυμασία δίνεται ακόμη μεγαλύτερη σημασία. Αποτελεί στολή που χαρακτηρίζει την τάξη που ανήκει κάποιος. Η ενδυμασία είναι δεσμευτική, αλλιώς διαπράττει αμαρτία. Η πολυτέλεια στο ντύσιμο είναι χαρακτηριστικό για τους πλούσιους. Αυτή εκδηλώνεται με την ποιότητα και την ποσότητα του υφάσματος26, τα μετάξια και τη διακόσμηση, καθώς και με τα χρώματα. Σε αυτά πρέπει να προστεθούν και τα διάφορα εξαρτήματα που σχετίζονται με το ντύσιμο, όπως γάντια, καπέλα, κλπ.

Η κατοικία και ο εξοπλισμός είναι άλλος ένας τομέας στον οποίο εκδηλώνεται η προσπάθεια των αριστοκρατών να ξεχωρίσουν από τον απλό κόσμο. Το

μεσαιωνικό αγροτικό σπίτι είναι συνήθως κατασκευασμένο από λάσπη και άχυρα ή ξύλινο. Συνήθως έχει ένα δωμάτιο και δεν έχει χτιστό τζάκι, αλλά μια τρύπα στο δάπεδο. Οι πλούσιοι έχουν συνήθως πύργο, οποίος είναι σύμβολο ισχύος και γοήτρου27. Ο πύργο στην αρχή χρησίμευε για αμυντικούς σκοπούς, αλλά κάποια στιγμή αρχίζει να χρησιμοποιείται σαν κατοικία. Τα έπιπλα είναι λίγα και λιτά, αλλά αυτό που είναι στοιχείο πολυτέλειας είναι τα χαλιά, οι τοιχογραφίες και το λιθόστρωτο με τα μωσαϊκά. Συνήθως οι πύργοι και οι κατοικίες των αρχόντων κατεδαφίζονται ή καίγονται όταν αυτός νικηθεί, ή εξορισθεί για να δηλωθεί η απώλεια της ισχύος της οικογένειας28.

Τέλος, ακόμη και στο παιχνίδι γίνεται προσπάθεια να φανεί η διαφορετικότητα της αριστοκρατίας. Εφόσον έχει ικανοποιήσει τις ανάγκες της επιβίωσης και του γοήτρου, επιδίδεται σε γιορτές και παιχνίδια για προβολή. «Στο κάστρο οργανώνονται γιορτές, συμπόσια, θεάματα με τροβαδούρους, ταχυδακτυλουργούς, χορευτές κλπ»29. Ακόμη και οι οικογενειακές γιορτές και οι γάμοι μετατρέπονται σε πολυέξοδες τελετές, που φτωχαίνουν ακόμη και τους άρχοντες, στην υπηρεσία του φαίνεσθαι.

Όλα τα παραπάνω σημαίνουν ανάγκη για προσόδους και χρήματα. Πως τα εξασφαλίζει αυτά η αριστοκρατία; Ποιες είναι οι πηγές της εξουσίας που της εξασφαλίζουν όλα τα παραπάνω, πως την εξασκεί και τη διαιωνίζει; Η απάντηση είναι, ουσιαστικά η χωροδεσποτεία.

Οι τεχνικές εξελίξεις τον Μεσαίωνα -λόγω κατάργησης της δουλείας- και η καλλιέργεια των δημητριακών έφεραν «επαναστατικές» αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική ζωή της Δυτικής Ευρώπης. Επέτρεψαν την δημογραφική ανάπτυξη, την σίτιση μη αγροτικού πληθυσμού, πχ. αριστοκρατίας και αστικού πληθυσμού και κατά τον R.I Moore, επέτρεψαν τη δημιουργία αστικού πολιτισμού στην βορειοδυτική Ευρώπη, «του πρώτου αυθεντικού και αυτόνομου πολιτισμού της Ευρώπης»30! Αυτές οι συνθήκες, δηλαδή η αύξηση της παραγωγικότητας, του πληθυσμού, κλπ, έκανα εφικτό το χωροδεσποτικό σύστημα. Με αυτό μπορούσαν να συντηρηθούν περισσότερα άτομα από αυτά που καλλιεργούσαν τη γη.

Η δημιουργία και εδραίωση του χωροδεσποτικού συστήματος, είναι μια διαδικασία που διαρκεί περίπου 50 χρόνια (980-1030) και αποτελεί μια «κοινωνική επανάσταση» με τελικό αποτέλεσμα την αλλαγή στη διαχείριση της κοινωνικής εξουσίας. Δημιουργούνται «αριστοκρατικές ομάδες τοπικών αρχόντων που διοικούν, δικάζουν και εκμεταλλεύονται την εργασία των ανθρώπων που έχουν στη χωροδεσποτεία τους»31. Οι άνθρωποι ζουν σε πληθυσμιακά κύτταρα, δηλαδή συγκεντρωμένοι σε οικισμούς γύρω από μια εκκλησία στους πρόποδες ενός υψώματος πάνω στο οποίο υπάρχει το κάστρο ενός άρχοντα που κατέχει τη χωροδεσποτεία. Έχουμε δηλαδή την εφαρμογή μιας διαδιακaσίας που ονομάζεται incastellamento. Αυτό έγινε είτε επειδή υποχρεώθηκαν από τους τοπικούς χωροδεσπότες είτε γιατί οι αγρότες αναζητούσαν ασφάλεια. Οι άρχοντες το προωθούσαν γιατί προσπαθούσαν να «ανασυγκροτήσουν και να κάνουν πιο ορθολογική την εκμετάλλευση της γής τους»32.

Η κατάρρευση της δημόσιας αρχής (κατά τον Duby τέλη του 10ου αιω.) -παρακμή των Καρολιδών- ευνοεί την εμφάνιση της χωροδεσποτείας. Η κατάρρευση του καρολίδειου συστήματος εξουσίας -δηλαδή της λειτουργίας δικαστηρίων και απόδοσης δικαιοσύνης στο όνομα του βασιλιά- επιτρέπει την εμφάνιση μιας αντίληψης για τη δικαστική εξουσίας που ασκείται στα πλαίσια προσωπικών σχέσεων και συμφερόντων33. Η Εκκλησία συνέβαλλε στην δημιουργία αυτού του συστήματος άσκησης εξουσίας, μέσα από την ιδέα του ποιος έχει δικαίωμα κρίσεως και σε συνδυασμό με το θεσμό της «ειρήνης του Θεού». Ο εκπρόσωπος του Θεού έχει το δικαίωμα να κρίνει. Αφού λοιπόν ο βασιλιάς εκπροσωπεί τη «θέληση του Θεού» έχει δικαίωμα να κρίνει. Ο φεουδάρχης ως εκπρόσωπος του βασιλιά κληρονομεί και το δικαίωμα να κρίνει, και έτσι μετατρέπεται σε χωροδεσπότη. Δημιουργείται δηλαδή μια αλυσίδα ανθρώπων που φέρουν το δικαίωμα κρίσεως και εξουσίας.

Η χωροδεσποτεία είναι ένα πλαίσιο άσκησης εξουσίας επί των ανθρώπων. Την εποχή των Καρολιδών, οι κόμητες, εκπρόσωποι του βασιλιά, προεδρεύουν στο δικαστήριο, όπου συμμετέχουν και οι ελεύθεροι χωρικοί. Τον 10ο αιώνα όμως, όταν άρχισε να αποδυναμώνεται η κεντρική βασιλική εξουσία, οι συμμετέχοντες στο δικαστήριο είναι ευγενείς, υποτελείς του κόμητα. Συνεπώς το δικαστήριο παύει να είναι δημόσιος θεσμός. Οι κόμητες γενικά, ως εκπρόσωποι του βασιλιά, ασκούν το bannum, δηλαδή την εξουσία που προέρχεται από το βασιλιά. Έχουν στρατιωτική, δικαστική και οικονομική (φορολογία) εξουσία, ενώ τη στρατιωτική οργάνωση συντονίζουν οι δούκες στο πλαίσιο των κομητειών34. Στα τέλη του 10ου με αρχές 11ου αιώνα, οι κομητείες διαλύονται. Τη θέση τους παίρνουν χωροδεσποτείες που διοικούνται από τοπικούς άρχοντες αριστοκράτες ή ηγούμενους μοναστηριών. Έτσι η εξουσία πέρασε από τους κόμητες στους χωροδεσπότες και την αντλούν από την κατοχή της γής και την οποία μεταβιβάζουν στους απογόνους τους. Το bannum, δηλαδή η στρατιωτική, δικαστική και οικονομική εξουσία, ασκείται πλέον, στο πλαίσιο της χωροδεσποτείας, από τους τοπικούς άρχοντες. Οι χωροδεσπότες δεν έχουν όλοι τις ίδιες εξουσίες. Υπάρχει ιεραρχία και μέσα στην τάξη των αριστοκρατών. Ο κάθε χωροδεσπότης μπορεί να έχει υποτελείς άλλους χωροδεσπότες, αλλά να είναι και ο ίδιος υποτελής σε άλλον ανώτερο άρχοντα. Όλοι όμως οι χωροδεσπότες κυριαρχούν επί των κατοίκων της περιοχής τους και εκμεταλλεύονται την εργασία των καλλιεργητών της γης που κατέχουν.

Οι σχέσεις αρχόντων και παραγωγών στο φεουδαρχικό σύστημα αντανακλούν το πλαίσιο της χωροδεσποτείας. Από τη μία είναι ο δεσπότης (dominus) και από την άλλη όλοι οι «άνθρωποι του άρχοντα» (homines propii), χωρικοί, αγρότες και τεχνίτες35. Το bannum επιτρέπει στον χωροδεσπότη να έχει στρατιωτικές, δικαστικές και οικονομικές απαιτήσεις. Δηλαδή αποφέρει έσοδα στον κάτοχό του. Τα δικαιώματα του άρχοντα αναφέρονται ως έθιμα και έλκουν την καταγωγή τους είτε από την κατοχή της γης (άρα γαιοπρόσοδο) είτε από τα δικαιώματα που κατάγονται από τα δικαιώματα του βασιλιά (πχ. φορολογία, στρατολόγηση). Τα έθιμα εκφράζουν την εξουσία του άρχοντα και όσοι υποτάσσονται στο bannum καλούνται homines de potestate και αποτελούν ουσιαστικά το σύνολο του πληθυσμού της χωροδεσποτείας, αγρότες, βιοτέχνες και τεχνίτες36. Η απονομή δικαιοσύνης αποτελεί επίσης πηγή εσόδων για τον άρχοντα, αφού το

δικαστήριο μπορεί να επιβάλει διάφορα πρόστιμα. Ταυτόχρονα σηματοδοτεί την ανεξαρτησία της χωροδεσποτείας, αφού εξασκεί ένα δικαίωμα που πριν ανήκε μόνο στο βασιλιά και τους απευθείας αντιπροσώπους του, τους κόμητες. Μέσω του δικαστηρίου επίσης επιβάλλονται και οι παντός είδους φόροι. Ο άρχοντας ελέγχει πλήρως όλες τις κοινωνικές ή παραγωγικές δραστηριότητες των αγροτών, επιβάλλοντας ανάλογα φόρους. Πέρα από τα πρόστιμα και του φόρους, μια βασική κατηγορία δικαιωμάτων είναι αυτή που πηγάζει από αυτή καθαυτή τη δύναμη του άρχοντα να ασκεί εξουσία και μεταφράζεται στην απαίτησή του να παίρνει ένα μέρος της παραγωγής (πέρα από τη γαιοπρόσοδο), μέσα από τη χρήση των μέσων (μύλοι, πατητήρια, κλπ) που βρίσκονται στην κατοχή του και μόνο.

Οι γαιοκτήμονες είναι η στρατιωτική τάξη, που μέσω της χωροδεσποτείας ή απλώς την απειλή βίας, ζουν από το πλεόνασμα της παραγωγής των αγροτών. Για το λόγο αυτό, οι αγρότες δεν επιτρέπεται να είναι ελεύθεροι, γιατί οι άρχοντες θέλουν να δέσουν τον αγρότη με τη παρεχόμενη γη έναντι ενοικίου (tenura), για έχουν γαιοπρόσοδο37.

Τελικά αυτή η νοοτροπία, της επίδειξης, του πολυτελούς τρόπου ζωής και της υπερκατανάλωσης, μαζί με τον εκχρηματισμό της οικονομίας, οδήγησαν τους φεουδάρχες, στα τέλη του 12ου αιώνα, στον δανεισμό. Αρχικά από τους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους με αντάλλαγμα την παραχώρηση γαιών και κατόπιν από τους Εβραίους38. Αυτή η τάση του δανεισμού για καταναλωτικές δαπάνες κοινωνικής επίδειξης και για την κάλυψη του αυξημένου κόστους του πολέμου, ενισχύθηκε κατά τον 14ο αιώνα. Ο δανεισμός σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των πόλεων και την κρίση της αγροτικής οικονομίας οδήγησε το φεουδαλισμό σε κρίση.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η διαδικασία σχηματισμού της χωροδεσποτείας είχε σαν αποτέλεσμα τη συγκέντρωση των αγροτικών πληθυσμών σε χωριά γύρω από το κάστρο, σε στοιχειώδη «κοινωνικά κύτταρα». Η κυριαρχία των αρχόντων είναι «ολική», δηλαδή κυριαρχία επί της γής και των ανθρώπων της περιοχής. Με τη χωροδεσποτεία έχουμε μια «κοινωνία χωρίς κράτος». Αυτή ήταν η πλευρά της αγροτικής υπαίθρου.

Από την άλλη, οι καταναλωτικές ανάγκες της αριστοκρατίας είχαν σαν αποτέλεσμα την ενίσχυση του εκχρηματισμού της οικονομίας, την ανάπτυξη αστικών επαγγελμάτων (όπως των αμπελουργών και των υφαντουργών), του εμπορίου και συνεπώς των πόλεων.

Τελικά επιβεβαιώνεται η άποψη του Le Goff σχετικά με τις νοοτροπίες των κοινωνιών. Η φεουδαρχία και ειδικά η χωροδεσποτεία, είναι θεσμοί / δημιουργήματα ενός ορισμένου τρόπου σκέψης των αριστοκρατών του Μεσαίωνα. Η χωροδεσποτεία συνδέεται άμεσα με την άποψη του αριστοκράτη ότι δεν είναι δυνατόν να εκπέσει. ‘Έπρεπε να βρεθούν οι τρόποι που θα επέτρεπαν στον αριστοκράτη να συντηρεί έναν ορισμένο τρόπο ζωής. Η χωροδεσποτεία λοιπόν ήταν η απάντηση. Αντίστροφα οι ίδιοι οι θεσμοί στην

πορεία λειτούργησαν σαν μοντέλα κατασκευής νοοτροπιών για τους αριστοκράτες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κ. Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ, 1999

2. ‘Αννα Μανδυλαρά, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Η διπλή ζωή της Οικονομικής Ιστορίας – Θέματα Ευρωπαϊκής Ιστοριογραφίας, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008

3. Jacque Le Goff, Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ, μτφ. Ρίκα Μπενβενίστε, ΒΑΝΙΑΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1991

4. Ρίκα Μπενβενίστε, ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα, 2007

5. http://en.wikipedia.org/wiki/Annales_School , Σχολή των Annales

1 Μανδυλαρά, Α., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Η διπλή ζωή της Οικονομικής Ιστορίας – Θέματα Ευρωπαϊκής Ιστοριογραφίας, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008, σελ. 17

2 Στο ίδιο, σελ. 22


4 http://en.wikipedia.org/wiki/Annales_School, Σχολή των Annales


6 http://en.wikipedia.org/wiki/Annales_School, Σχολή των Annales


8 Μπενβενίστε, Ρ., ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα, 2007, σελ. 179



11 Γαγανάκης, Κ. Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ, 1999, σελ. 22


13 Le Goff, J., Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ, μτφ. Ρίκα Μπενβενίστε, ΒΑΝΙΑΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1991, σελ. 309

Η Άποψη Του Λε Γκοφ Για Την Έννοια Της

Documents