Μνήμη και Μνημείο στη Μετανεωτερική Εποχή....

Μνήμη και Μνημείο στη Μετανεωτερική Εποχή.Παραδείγματα Αντι-Μνημείων στη Γερμανία

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Μνήμη και Μνημείοστη Μετανεωτερική Εποχή.

Παραδείγματα Αντι-Μνημείων στη Γερμανία

Επιβλέπων Καθηγητής: Τριανταφυλλίδης Γιώργος

ΔΗΜΟΥΛΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ

2014

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Περιεχόμενα

Εισαγωγή..................................................................11

Α. Η μελέτη της Μνήμης

Αφετηρία της μετανεωτερικής προσέγγισης της Μνήμης...17Η σχέση Μνήμης και Ιστορίας.....................................20Η μελέτη της Συλλογικής Μνήμης................................23Μνήμη και Λήθη.......................................................25Η αναπαράσταση της Μνήμης.....................................28

Β. Το Μνημείο ως σημαίνον της Μνήμης.

Ο ρόλος του μνημείου...............................................33Τα αντι-μνημεία........................................................35

Γ. Παραδείγματα Αντι-μνημείων στη Γερμανία για το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα

Η μνήμη του Ολοκαυτώματος.....................................41Παραδείγματα Αντι-Μνημείων....................................45

Μνήμη και Μνημείο στη Μετανεωτερική Εποχή

1. Το Μνημείο που εξαφανίζεται...................................462. Η διατάραξη του δημοσίου χώρου...........................523. Το ανεστραμμένο συντριβάνι...................................564. Οι πέτρες που σκοντάφτεις.....................................63

Επίλογος.................................................................69

Βιβλιογραφία...........................................................72

Εισαγωγή

Στις μελέτες για την τέχνη και την αρχιτεκτονική κατηγοριοποιούμε με βάση χρονικές περιόδους και καλλιτεχνικά ρεύματα τα εκάστοτε έργα. Οι συζητήσεις και οι διαφωνίες για το πού έγκεινται διάφοροι καλλιτέχνες και τα έργα τους, όσον αφορά την τεχνοτροπία τους, γίνονται όλο και πιο έντονες όταν αναφέρονται σε μεταβατικές περιόδους και καμπές της ιστορίας. Η κάθε τεχνοτροπία και το ίδιο το έργο τέχνης και αρχιτεκτονικής αντικατοπτρίζει την ιδεολογική φόρτιση του δημιουργού, αλλά και του φορέα που δέχεται τη δημιουργία του. Ο καλλιτέχνης και ο δημιουργός δεν μπορεί να είναι ξεκομμένος από την κοινωνία στην οποία βρίσκεται, μιας και κάθε φορά η συνείδηση και άρα η τέχνη ως αντανάκλασή της, βασίζεται στους υλικούς όρους της κοινωνίας, στο εκάστοτε κοινωνικοπολιτικό σύστημα, και στη θέση του σε αυτό. Η εκάστοτε εξουσία λαμβάνει τα μέτρα της για να συντηρηθεί το κοινωνικό σύστημα στο οποίο εξουσιάζει, άρα επιχειρεί αρχικά να επικρατήσει και έπειτα να διατηρήσει την ιδεολογία της. Ο Guy Debord υποστηρίζει ότι «ο στοχασμός επί της ιστορίας, αναπόσπαστα, είναι στοχασμός σχετικός με την εξουσία» (Debord στο Πάγκαλος). Η εξουσία είναι το τρόπαιο στη μάχη των ιδεολογικών και πολιτικών δυνάμεων. Η δύναμη προϋποθέτει την ενότητα κάτω από μια κοινή ταυτότητα και άρα μια κοινή συλλογική μνήμη.

Το μνημείο είναι ένα εργαλείο διαχείρισης αυτής της μνήμης. Ο Ζακ Λε Γκoφ (1998:133) εξηγεί, «οι εικόνες από το παρελθόν, ταξινομημένες σύμφωνα με τη χρονολογική τάξη, «τάξη των λόγων» της κοινωνικής μνήμης, επικαλούνται και μεταδίδουν την ανάμνηση των γεγονότων που αξίζουν

Εισαγωγή 11


να διατηρηθούν επειδή η ομάδα βλέπει στα μνημεία της παρελθούσας ενότητας έναν παράγοντα ενοποίησης ή, πράγμα που ξαναγυρνά στο ίδιο, επειδή συγκρατεί από το παρελθόν της τις επιβεβαιώσεις της παρούσας ενότητας». Το μνημείο αποτελεί το πρωτογενές πολιτιστικό σχήμα μέσω του οποίου επιτυγχάνεται η μετάδοση, επικέντρωση, διαλογή, προσαρμογή και ιεράρχηση των ιστορικών συμβάντων, της διαδικασίας επομένως εκφοράς της μνήμης. Η σημασία που αποδίδεται σήμερα στο μνημείο ως συγκροτημένο πεδίο δράσης και άσκησης της εξουσίας, το οποίο αποκαλείται «μνημειακή πολιτική» (πολιτική των μνημείων), σχετίζεται με το γεγονός ότι η υλική υπόσταση του μνημείου προηγείται της κοινωνικής και συμβολικής του διάστασης, είναι αυτό που κατ’ αρχήν αντιλαμβάνεται το υποκείμενο ως μορφή και φαινόμενο.

Εξαιτίας της καλλιτεχνικής αξίας που το μνημείο διαθέτει -πλέον της ιστορικής και συμβολικής-, και ταυτόχρονα του γεγονότος ότι αποτελεί μια υλική αναπαράσταση, μπορεί να ενσωματώνει και να μορφοποιεί τις σύγχρονες τάσεις και αντιλήψεις για την αναπαράσταση στην Ιστορία και στις Τέχνες. Η μετανεωτερικότητα έχει δημιουργήσει νέα διλλήματα γύρω από τα μνημεία, όσον αφορά την σχέση τους με τη μνήμη, την αναπαραστατική τους δυνατότητα, της σύγκρουσης της καλλιτεχνικής-αισθητικής αξίας του μνημείου ως μορφής με το εύληπτο ή πολύπλοκο νόημά του. Στη βάση αυτής της αντίφασης εκφράζεται σήμερα ακόμα και η ίδια η άρνηση του μνημείου ως ψευδούς αναπαράστασης, ως αδυνατότητας να εκφραστεί μέσω των μνημείων μια συνεκτική πολιτική, ιδεολογική κρίση.

12

Ο J. Young (1998) χαρακτηρίζει τα «μετανεωτερικά» μνημεία ως «αντι-μνημεία» (counter-monuments), βάσει ενός όρου παράγωγου της «αντι-κουλτούρας» (counter-cul-ture), ο οποίος χρησιμοποιείται ευρέως και έχει καθιερωθεί στο μετανεωτερικό λόγο. Ως τέτοια μνημεία, ο Young θεωρεί αυτά που έχουν κάποιες βασικές αναγνωρίσιμες ποιότητες ως ιδεολογικές και φορμαλιστικές αρχές: αντι-μνημεία είναι τα μνημεία που δεν παρηγορούν αλλά προκαλούν, δε μένουν σταθερά και αιώνια αλλά εξαφανίζονται ή αλλάζουν, είναι τα μνημεία που απαιτούν διάδραση από τους περαστικούς, δε μένουν άριστα άθικτα, αλλά επιθυμούν τη βεβήλωσή τους, είναι τα μνημεία που αντί να δέχονται το βάρος της μνήμης, το επιστρέφουν στα πόδια της πόλης (Young 2000). Η μετανεωτερική αντίληψη, η οποία στη Δυτική Ευρώπη κυριαρχεί ήδη με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οδηγεί στην εμφάνιση ενός καλλιτεχνικού ρεύματος με πιο αφαιρετικές αντιηρωϊκές και αντισυμβατικές εκδοχές στην ευρωπαϊκή μνημειακή γλυπτική. Στα μνημεία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος, το οποίο θα μελετήσουμε στο παρόν τεύχος και του Πολέμου του Βιετνάμ παρατηρείται συχνά η υιοθέτηση τέτοιων μη-παραστατικών, αρχιτεκτονικών ή εννοιολογικών μορφών τέχνης, που θεωρούνται ικανές να εκφράσουν το δημόσιο αίσθημα πιο αποτελεσματικά από τις παραδοσιακές φόρμες.

Η τάση αυτή κορυφώνεται και ενοποιείται ως προς το χαρακτήρα της κατά τη δεκαετία του ’90, ενώ τα προηγούμενα χρόνια, ακόμα και κατά την περίοδο της αποκαλούμενης «μετανεωτερικότητας» (δεκαετίες ’70 και ’80), συνυπάρχει με

Εισαγωγή 13


τις ρεαλιστικές, αλλά μη φαντασμαγορικές αναπαραστάσεις «εθνικών» ηρώων ή σημαντικών ιστορικών στιγμών της κάθε χώρας, που αποδίδουν την αναζήτηση της ταύτισης του έθνους-κράτους με ένα ισχυρό συμβολικό σύστημα. Παράλληλα, οι μνημονικές τεχνικές των δεκαετιών αυτών εκφράζουν τη δυναμική που είχαν ακόμα τότε τα κομμουνιστικά και προοδευτικά αγωνιστικά κινήματα σε αρκετές χώρες, τα οποία, έχοντας διαδραματίσει πρωταρχικό ρόλο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα κατά τη διάρκεια του παγκόσμιου πόλεμου, ασκούσανε πίεση και επίδραση στο περιεχόμενο της εθνικής μνήμης και στην αναπαράστασή της. Ταυτόχρονα όμως με τον αστικό εθνοκεντρισμό και τη λαϊκή εθνική μνήμη, ενδυναμώνεται σταδιακά η τάση του αστικού «κοσμοπολιτισμού», η οποία εκφράζει τον ανταγωνισμό σε διεθνές επίπεδο των ισχυρών καπιταλιστικών κρατών της Ευρώπης προς τα άλλα μεγάλα ιμπεριαλιστικά κέντρα (ΗΠΑ, Ιαπωνία), επιτάσσοντας την ενίσχυση και τροφοδότηση της «κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας». Στα πλαίσια αυτά, και ενώ οι ανατροπές των σοσιαλιστικών καθεστώτων αποθαρρύνουν και αποδυναμώνουν τα λαϊκά κινήματα, διευρύνεται το πεδίο κυριαρχίας της ρεβιζιονιστικής και σχετικιστικής μνήμης, της μνήμης των νικητών, καθώς και των μνημονικών τεχνικών που μεταθέτουν την έμφαση από το ιστορικό γεγονός στην έκφραση μιας συγκεχυμένης και σε συναισθηματική βάση συγκίνησης (Παπαϊωάννου).

14

Α. Η μελέτη της Μνήμης

Η μελέτη της Μνήμης 17

Αφετηρία της μετανεωτερικής προσέγγισης της Μνήμης

Το ενδιαφέρον για τη μνήμη τις δεκαετίες του ‘80 και ‘90 δεν είναι κάτι καινούριο, στην πραγματικότητα, η σύμπλεξη της μνήμης και της φαντασίας αποτελεί επίπονο θέμα της Δυτικής φιλοσοφίας ήδη από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Ο Αριστοτέλης της έδωσε προνομιούχο θέση στους κλάδους της σκέψης. Διέκρινε τη συνειδητή (μνήμη) από την ασυνείδητη μνήμη (ανάμνηση). Η μνήμη για τους αρχαίους Έλληνες αποτελούσε, εξάλλου, προϋπόθεση της ανθρώπινης σκέψης (Θεολόγος).

Στη σφαίρα των πολιτισμικών σπουδών (Cultur-al Studies), η πρόσφατη μελέτη στη μνήμη έχει αποδώσει πολλούς διαφορετικούς ορισμούς. Το 1920 ο Maurice Halbwachs εισήγαγε την ιδέα ότι η μνήμη είναι ακόμα ένα κοινωνικό φαινόμενο, η κατασκευή και συνοικοδόμισή της συνίσταται στην αλληλεπίδραση με τους άλλους, ενώ η ενεργοποίησή της εξαρτάται από τις κοινωνικές συνθήκες. Έθεσε την σχετικότητα της μνήμης σε σχέση με το παρόν και την κοινωνία, την αέναη ανάπλαση που υπόκειται και τη δυναμική της σε σχέση με τη διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας. Η ιδέα της «συλλογικής μνήμης» εξαφανίστηκε με το θάνατό του το 1945, μέχρι το 1980, όπου αναδείχθηκε ξανά, κάνοντάς την θεμελιώδες κομμάτι των μελετών της μνήμης στη Γερμανία και διεθνώς.

Ο Pierre Nora, Γάλλος ιστορικός και συντάκτης, πήρε την κληρονομιά του Halbwachs στο βιβλίο του Lieux de Memoire’ (Sites of memory) και ανέπτυξε μια διευρυμένη

Μνήμη και Μνημείο στη Μετανεωτερική Εποχή18

αντίληψη της μνήμης, η οποία αγκάλιασε φυσικούς τόπους, ανθρώπους, έργα τέχνης, ημερομηνίες και γεγονότα ως απτές μορφές της συλλογικής μνήμης. Το 2001 ένα Γερμανικό ισοδύναμο στο βιβλίο τoυ Nora εκδόθηκε - το deutsche Er-innerungsorte (Γερμανικοί τόποι μνήμης) - το οποίο κατάφερε να απεικονίσει την ιστορία της Γερμανίας σαν συλλογή από διαφορετικές αφηγήσεις παρά σαν μια μοναδική γραμμική ιστορία (Findlay).

Η βάση αυτής της απεικόνισης ξεκινά από τη μετανεωτερική προσέγγιση της Ιστορίας, η οποία ως ερμηνευτική - επεξηγηματική κοινωνική θεωρία έπεται χρονικά της νεωτερικής περιόδου και ουσιαστικά αντιτίθεται σε αυτή (Ασημάκη, Κουστουράκης, Καμαριανός). Η νεωτερική θεωρία είναι συνυφασμένη με τις προοπτικές και το «παράδειγμα» του Διαφωτισμού, θεωρεί ως κινητήρια δύναμη των πραγμάτων τη γραμμική πρόοδο και αποδέχεται τη δυνατότητα ερμηνείας και κατανόησης του κόσμου, μέσα από την αντικειμενική αλήθεια και τον ορθολογικό σχεδιασμό. Η κύρια αντίθεση της μετανεωτερικής θεωρίας ως προς τη νεωτερική είναι η αμφισβήτηση των μεγάλης κλίμακας οικουμενικών και παγκόσμιων εννοιών του νεωτερισμού, οι «μεγάλες αφηγήσεις» όπως τις ονομάζει ο Lyotard, κλασικός θεωρητικός του μεταμοντερνισμού, και η παραδοχή ότι η κατανόηση του κόσμου μπορεί να αρκεστεί σε «μικροαφηγήσεις» που είναι δυνατόν να ερμηνεύσουν τοπικά συμβάντα (Ασημάκη, Κουστουράκης, Καμαριανός).

Αφετηρία της μετανεωτερικής προσέγγισης της Ιστορίας, ήταν η έκδοση του ιστορικού περιοδικού Annales


το 1929, από τους ιστορικούς Bloch Marc και Febvre Lucien, βασισμένων στη ντυρκεμιανή Κοινωνιολογία. Το περιοδικό Annales σηματοδότησε τη στροφή από τον ιστορικισμό στην κοινωνική προσέγγιση της Ιστορίας. Οι ρίζες του λόγου των Annales ανάγονται στη θεωρία του κοινωνιολόγου Ντυρκέμ, ο οποίος διακήρυξε πως για την ανάλυση των φαινομένων πρέπει να συνεργαστούν αρμονικά οι κλάδοι της οικονομίας, της κοινωνιολογίας, της γεωγραφίας, της ανθρωπολογίας, της ψυχολογίας κ.ά. Αυτή η νέα λογική ερχόταν σε αντίθεση με τις πρακτικές του ιστορικισμού, ο οποίος έδινε μονομερή έμφαση στη μελέτη της διοίκησης και της δικαιοσύνης (Ig-gers 2006: 75).

Σύμφωνα με τον Bloch, η Ιστορία είναι η επιστήμη των ανθρώπων στο χρόνο, ενώ ο ιστορικός πραγματικός χρόνος αποτελεί μια συμπαγή και ζώσα πραγματικότητα με μια αμετάκλητη ορμή προς τα μπρος, η οποία ενέχει την εξής εσωτερική αντίφαση: ενσωματώνει τη συνέχεια και ταυτόχρονα τη συνεχή αλλαγή (Bloch 1994: 55-67). Η ιστορική παρατήρηση με βάση αυτόν τον ορισμό στηρίζεται πάνω σε ντοκουμέντα που συνιστούν ίχνη, σημάδια προφανή στις αισθήσεις ή στη νόηση, τα οποία έχει αφήσει πίσω του κάποιο φαινόμενο από μόνο του απροσπέλαστο (Bloch 1994: 80-81). Τα ίχνη αυτά επαναφέρονται στην πραγματικότητα μόνο μέσα από τις αναφορές μαρτύρων, διαδικασία η οποία συνδέει τη μελέτη των νεκρών με αυτή των ζωντανών (Bloch 1994: 82).

Η έμφαση στην προφορική ιστορία και μαρτυρία υπήρξε έτσι, αφενός, ο προάγγελος των σύγχρονων


προσεγγίσεων στην Ιστορία, αφετέρου, εγκαθίδρυσε ένα νέο σχήμα (ιστορικής) αφήγησης, το οποίο επέτρεπε την αναζήτηση της ιστορικής «αλήθειας», όχι μέσω του επιστημονικού ορθολογισμού και της λογικής, αλλά μέσω της σύζευξης των ατομικών εμπειριών και αντιλήψεων (Δάγκας, Τσουκαλά).

Η σχέση Μνήμης και Ιστορίας

Σύμφωνα με τον γάλλο ιστορικό Ζακ Λε Γκoφ (1998:182) «κατά τον ίδιο τρόπο που το παρελθόν δεν συνιστά την ίδια την ιστορία, αλλά το αντικείμενό της, έτσι και η μνήμη δεν είναι η ιστορία, αλλά ένα από τα αντικείμενά της». Η μελέτη της μνήμης δε σχετίζεται πια με τις κανονικές παραδόσεις και τις δομές της ρητορικής, αλλά αποκτά κοινωνιολογικό χαρακτήρα. Από την περίοδο του ρομαντισμού η μνήμη αναφέρεται όλο και περισσότερο στις ιδέες του βιώματος και της απώλειας, στις διαγραφές και τις ετεροτοπίες, ενώ η νεορομαντική μεταμοντέρνα αντίληψη θέλει τη μνήμη να λειτουργεί ως μέσο ανα-παράστασης και ως κάτι που ανήκει όλο και περισσότερο στο παρόν, μιας και η πράξη της ανάκλησης συμβαίνει στο παρόν, ενώ το αναφερόμενο, βρίσκεται στο παρελθόν και επομένως απουσιάζει. Αναπόφευκτα λοιπόν, κάθε πράξη μνήμης φέρνει μαζί της μια διάσταση προδοσίας, λήθης και απουσίας (Huyssen).

Η μνήμη δομεί το υλικό της, τους μύθους, τις


υποθέσεις, τις φαντασίες, πάνω στην αρχή της αέναης επανάληψης και της αναδιάταξης, και ως κοινωνική κατασκευή επηρεάζεται από τις κυρίαρχες ιδέες της εποχής. Το ατομικό υποκείμενο, κατά αυτόν τον τρόπο κατασκευάζει το «παρελθόν» στα μέτρα του παρόντος. Τα συμβάντα του παρελθόντος αποτελούν αντικείμενο ερμηνείας, ανασκευής ή αναπαραγωγής, διαπραγμάτευσης και διαχείρισης στο εκάστοτε παρόν. Επομένως ακόμα και το ίδιο το γεγονός κάθε φορά μπορεί να αλλάζει περιεχόμενο μέσα από τη διαδικασία της ανάκλησης. Ταυτόχρονα, η μνήμη διαμορφώνει και την κοινωνική πραγματικότητα, ανοικοδομεί το παρόν υπό την επήρεια του παρελθόντος.

«Η ιστορία οφείλει να διαφωτίζει τη μνήμη και να τη βοηθάει να επανορθώνει τα σφάλματά της», έλεγε ο Ζακ Λε Γκοφ στο βιβλίο του Ιστορία και Μνήμη (1998). Αντίστοιχα, για τον Halbwachs – και για πολλούς ακόμα ερευνητές – ο εντοπισμός και η αποκάλυψη των «τραυματικών» σταδίων της μνήμης αποτελούν το επιβεβλημένο καθήκον της Ιστορίας. «Η Ιστορία κατέχει ρόλο διαφωτιστικό απέναντι στη μνήμη, άρα υπερτοπικό και υπερχρονικό. Με αυτή την ιδιότητά της η Ιστορία μπορεί να δράσει παρεμβατικά στο εκάστοτε κοινωνικο-πολιτικό γίγνεσθαι» (Φατσέα).

Πώς όμως θα μπορέσει η Ιστορία να παίξει αυτόν τον ρόλο όταν πλέον της έχει αφαιρεθεί η ουσία ως επιστημονική ανάλυση τάσεων και κοινωνικών συγκρούσεων;

Ο Keith Jenkins, στο βιβλίο του Επαναθεώρηση της Ιστορίας διατυπώνει ότι ο όρος «ιστοριογραφία» είναι


ορθότερος από τον όρο «Ιστορία», την οποία αντιλαμβάνεται ως «αφήγηση» και «μετάφραση» γεγονότων, που ακόμα και αν αποτελούν αντικειμενικά δεδομένα, εμπεριέχουν την υποκειμενική οπτική του ιστορικού, στηρίζοντάς το στη σχέση που έχει η επιστήμη της Ιστορίας με την ιδεολογία και την εξουσία. Τοποθετείται έτσι υπέρ της σχετικότητας της ιστορίας και άρα τη θέτει ως προβληματική. Ως κυρίαρχο θέμα για τη διατύπωση μιας εναλλακτικής λύσης και επαναθεώρησης της Ιστορίας ο Jenkins θεωρεί την είσοδο στη μεταμοντέρνα εποχή. Όπως ο ίδιος ισχυρίζεται «ο ηθικός σχετικισμός και ο γνωσιολογικός σκεπτικισμός είναι η βάση της κοινωνικής ανεκτικότητας και της θετικής αναγνώρισης των διαφορών», επομένως ο καθένας «μπορεί να γράψει ιστορία», θεωρώντας την ως «μικροαφήγηση», μιας και τα όρια της δράσης και της σκέψης του υποκειμένου είναι ο «μικρότοπος» του ειδικού και του μερικού (Ιωαννίδης 2004-5: 156). Βάση της ανάλυσης του Jenkins είναι η αξίωση της μετανεωτερικής θεωρίας ότι ο ανθρώπινος λόγος δεν είναι δυνατόν να συλλάβει όλη την εμβέλεια της πραγματικότητας του κόσμου, πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα την προσέγγιση του Bloch για την αδυνατότητα προσπέλασης του ιστορικούς γεγονότος.

Έτσι συνθέτοντας όλες τις διαφορετικές «μικροαφηγήσεις», που αποκαλύπτουν τις πολλές «αλήθειες» των υποκείμενων, μιλάμε, όχι για μια αντικειμενική ιστορία του παρελθόντος, που μας παραδίδεται με πολλαπλούς τρόπους, αλλά για την υποκειμενική «ιστορία», την αγκυροβολημένη στο παρόν, που αντί να αντανακλά τα πραγματικά δεδομένα του παρελθόντος, τα υποβάλλει στις αναγκαίες ανασκευές, τροποποιήσεις και προσθαφαιρέσεις για να εξυπηρετήσει


τη δράση της επανάληψης και του μετασχηματισμού (Παπαταξιάρχης-Παραδέλλης, 1993: 32-33). Όπως διαπιστώνει και ο Huyssen (2003): «Όποιο κι αν είναι το συγκεκριμένο περιεχόμενο των πολλών σύγχρονων συζητήσεων για την ιστορία και τη μνήμη, από πίσω τους υποβόσκει η θεμελιώδης ενόχληση όχι μόνο της σχέσης ανάμεσα στην ιστορία ως αντικειμενική και επιστημονική, και της μνήμης ως υποκειμενικής και προσωπικής, αλλά της ίδιας της ιστορίας και των υποσχέσεων της».

Η μελέτη της Συλλογικής Μνήμης

Ο συνηθέστερος πρωταρχικός διαχωρισμός της μνήμης γίνεται σε ατομική-προσωπική μνήμη και κοινωνική-συλλογική. Η κοινωνική μνήμη είναι, θα λέγαμε, η μνήμη του συνόλου. Αποτελεί το άθροισμα των αναμνήσεων που περνούν από γενιά σε γενιά μέσω των αφηγήσεων και των μαρτυριών, για σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν και τα οποία αφορούν τα μέλη κοινωνικών ομάδων. Ο Pierre Nora ορίζει τη συλλογική μνήμη ως «αυτό που μένει από το παρελθόν στο πλαίσιο του βιώματος των ομάδων» ή «ως αυτό που οι ομάδες δημιουργούν με το παρελθόν τους» (Nora στο Θεολόγος). Ως ατομική μνήμη αναφερόμαστε στις μαρτυρίες, στα απομνημονεύματα, στην υποκειμενική και τραυματική μνήμη (Huyssen), στη μνήμη του ατόμου. Στην πραγματικότητα όμως, η ατομική μνήμη δεν μπορεί ποτέ να είναι αυτόνομη. Το άτομο στο πλαίσιο της κοινωνικής του δράσης διαμορφώνει σχέσεις, υπάγεται σε


ομάδες, οι οποίες του υπαγορεύουν μία στάση απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα και την παρελθούσα εμπειρία.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ο Jan και η Aleida Assmann επεξεργάστηκαν τις ιδέες της συλλογικής μνήμης για να σχηματίσουν αυτό που είναι σήμερα η κυρίαρχη θεωρία της μνήμης στη Γερμανία. Χώρισαν τη συλλογική μνήμη σε δύο περαιτέρω κατηγορίες: την «επικοινωνιακή μνήμη» (communicative) και την «πολιτισμική μνήμη» (cultur-al). Παρόμοια με την έννοια της «ενσωματωμένης μνήμης», η επικοινωνιακή μνήμη σχηματίζεται από τις αναμνήσεις που έχουν περαστεί από άτυπες, προφορικές συζητήσεις από γενιά σε γενιά, συνήθως έως τρεις γενιές. Η πολιτισμική μνήμη ή «εξωτερικευμένη» μνήμη από την άλλη πλευρά, παραδίδει μια συλλογή από αναφορές στο παρελθόν μέσα από εικόνες, μνημεία, ημέρες μνήμης, γραπτά και άλλες δομές, οι οποίες δημιουργούν μια κοινή μνήμη για ολόκληρη την κοινωνία, η οποία με τη σειρά της γίνεται η βάση των μαθημάτων της ιστορίας. Έτσι δημιουργείται η κοινή ταυτότητα για μια συγκεκριμένη ομάδα.

Η πολιτισμική μνήμη χωρίζεται τώρα σε ακόμα δύο κατηγορίες: τη «λειτουργική» (functional) και την «αποθηκευμένη» (storage) μνήμη. Η λειτουργική μνήμη είναι το ενεργά χρησιμοποιημένο κομμάτι της συλλογικής μνήμης - αυτό που δημιουργεί σε μια ομάδα την αίσθηση της ιστορία της. Ωστόσο, αποκαλύπτει μόνο ένα μέρος της μεγαλύτερης εικόνας. Ως «αποθηκευμένη μνήμη» εννοούνται τα ανάκατα δεδομένα που δεν έχουν ακόμα αξιολογηθεί και το νόημα τους δεν έχει ακόμα προσδιοριστεί ή δεν του έχει δοθεί


χώρος στην ιστορία. Από τη στιγμή που βγαίνει και βρίσκει μια θέση στο παρόν, έχει τη δύναμη δυνητικά να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο αντιλαμβάνεται ολόκληρα επεισόδια της ιστορίας (Findlay).

Μνήμη και Λήθη

Μνήμη και λήθη συνυπάρχουν σε μία σχέση διπλής εξάρτησης. Δε λειτουργούν τόσο αντιθετικά, όσο συμπληρωματικά. Η λήθη νοείται ως η άλλη όψη της μνήμης. Είτε αναφερόμαστε στη «λειτουργική αναγκαιότητα της κοινωνικής εξέλιξης», είτε σε μία σκόπιμη και συνειδητή ενέργεια των κοινωνικών υποκειμένων που ζουν σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο.

Οι άνθρωποι, σύμφωνα με τον Halbwachs, περισσότερο ξεχνούν παρά θυμούνται. Η ανθρώπινη μνήμη έχει την τάση να ξεχνά τις πληροφορίες που εκτιμά ότι δεν είναι πολύτιμες. Έτσι οι σημαίνουσες εμπειρίες καταγράφονται βαθειά στη μνήμη. Αντίθετα αυτές που θεωρούνται λιγότερο ενδιαφέρουσες μπορεί για ένα χρονικό διάστημα να διατηρηθούν, όμως, στη συνέχεια λησμονούνται. Άλλωστε, σύμφωνα με πολλές προσεγγίσεις, χωρίς την απόλυτη ή προσωρινή λήθη ενός μεγάλου αριθμού γεγονότων και καταστάσεων, το άτομο δεν θα ήταν ικανό να θυμηθεί. Η διαδικασία επιλογής ή λήθης είναι αναγκαία για να επιτρέπει στον οργανισμό να ζει χωρίς να κατακλύζεται από άχρηστες πληροφορίες και να καθιερώνει, ταυτόχρονα, τα σημεία αναφοράς που μας τοποθετούν μεταξύ του παρόντος και


του μέλλοντος. Ό,τι απομένει εντέλει, είναι το προϊόν μιας μείωσης ή μιας διαγραφής εξαιτίας της λήθης.

Τα στοιχεία της μνήμης, δεν διαθέτουν δική τους σημασία και αυτονομία, αλλά αποκτούν το ρόλο τους και την ιδιαίτερη βαρύτητά τους σε σχέση με τις αιτίες που τα ανακαλούν στο παρόν. Η επίκληση της μνήμης ή η βύθιση στη λήθη αντανακλούν τις επιλογές των ατόμων ή και των κοινωνιών και παράγονται σε συνάρτηση με τις κυρίαρχες αντιλήψεις (Τουρνικιώτης). Οι ενθυμήσεις ατομικών, κοινωνικών, πολιτικών ή και ιστορικών γεγονότων αξιολογούνται σύμφωνα με τις συνέπειες που αυτά έχουν προκαλέσει, καθώς και τη σημασία που τους αποδίδεται στο παρόν. Ως εκ τούτου καταγράφονται στη μνήμη όσα στηρίζουν την ταυτότητα της ομάδας. Τέτοια γεγονότα είναι αυτά που επιτρέπουν στα μέλη της να αποκτήσουν συνείδηση του εαυτού και να γνωρίσουν τις ρίζες τους, καθώς και όσα προβάλλουν μία θετική ταυτότητα της ομάδας, καθορίζοντας την αξία της και διαφοροποιώντας την από άλλες. Πρόκειται για μία πολιτική της μνήμης, που συντελείται είτε ακούσια, είτε εκούσια και αν χρειαστεί συντίθεται από κενά, από απουσίες, ενώ ταυτόχρονα υπόκειται τόσο σε εξωτερικές όσο και σε εσωτερικές επιρροές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η οικοδόμηση μίας συνεκτικής, δυναμικής και ενοποιητικής ταυτότητας, που διασφαλίζει τη συνέχεια της ομάδας και εξασφαλίζει τα κοινωνικά συμφέροντά της (πολιτικά, κοινωνικά, εθνικά).

Έτσι, όσο και αν η μνήμη των ομάδων φροντίζει να περιφρουρεί την ακεραιότητά της με το να εδραιώνει τις


αναφορές της στο περιβάλλον της άμεσης εμπειρίας, δεν παύει να εμπεριέχει σφάλματα – σφάλματα που σχετίζονται κυρίως με τις δυναμικές που καθόρισαν την τρέχουσα μορφή της. Αυτό συμβαίνει ίσως γιατί «η ενατένιση του παρελθόντος από τη σκοπιά του παρόντος έχει μια κατευναστική επίδραση που τείνει να συγκαλύπτει στάδια που κρίνονται προβληματικά. Άρα η μνήμη (όπως και η ίδια η κοινότητα που τη συντηρεί και συντηρείται από αυτήν) επιβιώνει καλύτερα ξεχνώντας» (Φατσέα).

Επομένως, η μνήμη μέσω της λήθης καθίσταται επιλεκτική, μια ιδιότητα που μέσω των συνεχών ανακατασκευών των γεγονότων, οδηγεί στην αλλοίωσή της, στη δημιουργία μιας νέας κατασκευής, στην επαναδόμηση του νοήματος, σύμφωνα με τα εκάστοτε γνωστικά σχήματα, τα οποία επηρεάζουν τόσο την αντίληψη όσο και την ανάκληση. Παρατηρείται, λοιπόν, η δυνατότητα μεταμόρφωσης του περιεχομένου των αναμνήσεων. Η αποσιώπηση, συνειδητή ή ασυνείδητη, ρητή ή άρρητη, κάποιων γεγονότων ή πτυχών τους, οδηγεί στη «λήθη» τους, εφόσον, ό,τι παραμένει στην άκρη και δεν αναφέρεται, λησμονείται ή συγκαλύπτεται.

Ο Freud υποστήριξε ότι η ανακατασκευαστική λειτουργία της μνήμης ενεργοποιείται κυρίως, για την απώθηση τραυματικών εμπειριών. Έτσι, το περιεχόμενο της μνήμης συντίθεται, γι’ αυτόν, επί το πλείστον, από ευχάριστα γεγονότα, ενώ οι επώδυνες βιωμένες εμπειρίες επιχειρείται να αποσιωπηθούν. Όταν το φορτίο του παρελθόντος γίνεται βαρύ για το άτομο ή την ομάδα, η μνήμη μπορεί να αποτελέσει πηγή αρνήσεων ή σιωπής. Το παρελθόν δεν είναι πάντα


ένδοξο και αξιόλογο. Αυτό το επώδυνο ιστορικό παρελθόν έρχονται να τροποποιήσουν, στο παρόν, οι ομάδες. Με αυτόν τον τρόπο, διαπιστώνεται πως υφίσταται μία κρυμμένη πλευρά της μνήμης, που μας ανάγει στην προβληματική της λήθης.

Η αναπαράσταση της Μνήμης

Όπως δηλώνουν υποστηρικτές του μεταμοντέρνου: «υπαινίσσεται κάτι το μη αναπαραστάσιμο μέσα στο νεωτερικό στοιχείο της ίδιας της αναπαράστασης. Απαρνείται την παραμυθία των καλών μορφών, τη συναίνεση ενός γούστου, που καθιστά δυνατό να αισθανόμαστε και να συμμεριζόμαστε από κοινού τη νοσταλγία για το αδύνατο. Αναζητά καινούργιες παραστάσεις, όχι όμως για να αναλωθεί στην απόλαυσή τους μα για να οξύνει το συναίσθημα ότι υπάρχει κάτι μη αναπαραστάσιμο. Η δική μας πρόθεση δεν είναι να προσφέρουμε πραγματικότητα, αλλά να επινοήσουμε υπαινιγμούς σε κάτι το νοητό, που δεν μπορεί ν’ αναπαρασταθεί. Εμείς έχουμε σκοπό να πολεμήσουμε το όλον, να δώσουμε μαρτυρία για το μη αναπαραστάσιμο, να ενεργοποιήσουμε τις διαφορές» (Αδαμίδου).

Η μεταμοντέρνα περίοδος έπειτα και από την εμφάνιση της φωτογραφίας και της μαζικής παραγωγής εικόνων, δημιουργεί νέο αισθητικό καθεστώς αμφισβήτησης της αναπαράστασης. Η εικόνα πλέον, ως καλλιτεχνική μορφή δεν αναπαριστά την πραγματικότητα, δεν στέκεται στην ουσία της, ούτε μπορεί να μας πληροφορήσει γι’αυτή.


Λειτουργεί ως «γενικό ισοδύναμο», όπου οτιδήποτε μπορεί να αναπαριστά οτιδήποτε. Όπως διατυπώνει και ο Deleuze το «εικονικό είναι τέλεια αληθινό χωρίς ποτέ να είναι πραγματικό» (Deleuze στο Clarke, Doel). Έτσι, ακόμα και το ερώτημα εάν είναι απαραίτητη η παραγωγή, αναπαραγωγή, μετάδοση ή απαγόρευσή της εικόνας, ακόμα και η καθοριστική ερώτηση της αλήθειας ή αληθοφάνειάς της καθίστανται «αδιάφορα» (Baudrillard 2006).

Ο συνδυασμός του «μη αναπαραστάσιμου» του Ly-otard και η μελέτη της μνήμης οδήγησαν στην καθολική ρήξη με την αναπαράσταση στη σύγχρονη μεταμοντέρνα εποχή, η οποία αρχικά εκφράστηκε μέσα από μια νέα καλλιτεχνική τάση που αποκαλείται performance (επιτέλεση). Η perfor-mance είναι η δημόσια εκτέλεση ως έργο τέχνης, που δεν απαιτεί καμιά ιδιαίτερη τεχνογνωσία, δεν έχει λειτουργία άλλη από το να υπάρξει φευγαλέα, συνδυάζει πολλά είδη τέχνης ή τείνει στο μηδενικό επίπεδο της έκφρασης. Ως πρόδρομοί της θεωρούνται ο Marinetti, οι Ρώσοι φουτουριστές, το Νταντά και το Happening των ΗΠΑ. Η τέχνη performance δημιούργησε πολυάριθμους καλλιτέχνες στις δεκαετίες ’70 και ’80 και σχεδόν ισάριθμες πρακτικές, αφού ουσιαστικά η τέχνη αυτή είναι η διαβεβαίωση μιας ταυτότητας. Η perfor-mance συνδέεται δομικά με τη μεταμοντέρνα αντίληψη για τη μνήμη (γι’ αυτό άλλωστε εμφανίζεται ως τάση και στην Ιστορία), έχοντας ως αξιωματική της και μοναδική συνθήκη το εφήμερο. Αφού υπάρχει, κατά τους υποστηρικτές της, μόνο στη συγκεκριμένη στιγμή και αφού η λήθη είναι μέρος της μνήμης, η τέχνη performance υπάρχει μόνο στη μνήμη των θεατών (Labelle-Rojour 1991: 217-220).


«Δεν ανακαλούνται ποτέ αυτούσια κομμάτια παρελθόντος, ενώ η ανάκληση είναι ήδη μια ανακατασκευή, μια δυναμική διαδικασία, που εξαρτάται από τις περιστάσεις του παρόντος. Δεν υπάρχει χώρος που να μπορεί να δέχεται τη μνήμη ως διάρκεια, ως σταθερό γεγονός. Γι’ αυτό η μνήμη δεν μπορεί να εμφανίζεται στην πόλη με μνημειακή μορφή. Ο εφήμερος χαρακτήρας του συμβάντος προσδίδει ξανά στο μνημονεύσιμο τη ρευστότητα και το παιχνίδι εναλλαγής μνήμης και λήθης, παρουσίας και απουσίας, προσωπικού και συλλογικού» (Κούρος).

Β. Το Μνημείο ως σημαίνοντης Μνήμης

Ο ρόλος του μνημείου Το μνημείο ως σημαίνον της μνήμης, είναι άμεσα συνδεδεμένο με τις πολιτικές της μνήμης, των οποίων αποτελεί βασικό υλικό φορέα και πεδίο συγκρότησής τους. Είναι η κοινή συλλογική μνήμη που δίνει σε μια κοινωνική ομάδα την ταυτότητά της και μέσα από τις πρακτικές της κοινωνικής αναπαραγωγής ενσωματώνονται ή ιδιοποιούνται οι διαφορές που χωρίζουν το παρελθόν από το παρόν. Κι αν η μνήμη είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, δεν υπάρχει καλύτερος ίσως τρόπος να παγιωθεί μέσω του χειρισμού της ύλης μέσα στο χώρο. Η Hornstein (2011) εξηγεί: «Χωρίς δεσμούς με την ύλη - ακόμα και με την ύλη που έχουμε φανταστεί στους χώρους του μυαλού μας- οι αναμνήσεις ξεθωριάζουν». Ο εντοπισμός της υλικής αναπαράστασης της μνήμης σηματοδοτεί μία τοποθεσία. Επιπλέον, η δημόσια τοποθέτηση ενός μνημείου μπορεί να μεταβάλλει το χωρικό πλαίσιο ένταξής του και τις κοινωνικές πρακτικές που λαμβάνουν χώρα σε αυτό. Το μνημείο δεν εντάσσεται μόνο στην καθημερινότητα και επενδύεται νοηματικά από τις ποικίλες χρήσεις και λειτουργίες του χώρου, αλλά και αυτό με τη σειρά του αποδίδει ταυτότητα στο χώρο, υποβαθμίζοντας, τροποποιώντας ή εμπλουτίζοντας τις σημασίες του. Ανάμεσα στους χώρους εναπόθεσης και επιτέλεσης της συλλογικής μνήμης, τα μουσεία, οι ιστορικοί χώροι και τα μνημεία παίζουν ένα ξεχωριστό ρόλο. Ενταγμένα από τις αρχές του 19ου αιώνα στη ρομαντική αναζήτηση αισθητικών και ευρύτερα πολιτισμικών καταβολών του

Το Μνημείο ως σημαίνον της Μνήμης 33


έθνους, κατέληξαν να συνδεθούν με παγιωμένες και θεσμοθετημένες κοινωνικές αξίες και συμβολισμούς, στους οποίους αποδόθηκε ο χαρακτήρας του διαχρονικού. Βέβαια, ο στατικός χαρακτήρας τους δεν κατάφερε να σταματήσει την εξέλιξη των κοινωνιών και άρα και των ερμηνευτικών πλαισίων κάθε εποχής, καθώς και τη διαλεκτική της ενθύμησης και της λήθης.

Τα σύγχρονα «μετανεωτερικά» μνημεία χαρακτηρίζονται από την ιδιαίτερη ικανότητά τους να δημιουργούν κοινούς χώρους και πολυποίκιλα προγράμματα για κοινωνικές ομάδες με διαφορετικές αφετηρίες και δεσμούς με το ιστορικό γεγονός, καθώς και την ικανότητα να αποτυπώνουν την ατομική μνήμη και τη συλλογική ταυτόχρονα και ξεχωριστά. Το σύγχρονο μνημείο θεωρείται ότι έχει ως πρωταρχικό στόχο την πρόκληση μιας συναισθηματικής και πρωτογενούς αντίδρασης σε ένα ιστορικο-πολιτικό γεγονός. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικοί οι όροι που περιγράφονται από όλους τους μεταμοντέρνους θεωρητικούς της Αισθητικής, ιστορικούς της Τέχνης και ακαδημαϊκούς των Πολιτισμικών Σπουδών (cultural stud-ies) και αναφέρονται κυρίως στους ειδικούς, τοπικούς και παγκόσμιους χειρισμούς της μνήμης, στις αφηρημένες, αρνητικές ή ανακλαστικές, αυτοαναφερόμενες μορφές, στην αδιαμεσολάβητη πρόσληψη του νοήματος, που επιφέρει πολλές και διαφορετικές μεταφράσεις, αφηγήσεις και ρητορικές για το περιεχόμενο του μνημείου (Haley).

Σύμφωνα με τον Young (1998), υπάρχουν ακόμα ασυμφωνίες μοντέρνου και μεταμοντέρνου φιλοσοφικού

λόγου στα μνημεία, γεγονός που αναδεικνύει το βασικό φιλοσοφικό ερώτημα των καιρών: εάν το μνημείο μπορεί να διασφαλίσει σταθερές και διαχρονικές απαντήσεις στα ζητήματα που εγείρει η μνήμη. Πώς τα μνημεία θα ενσαρκώνουν τη μνήμη, και δε θα την εκτοπίζουν εντελώς, υποκαθιστώντας το έργο της κοινωνίας να θυμάται με την ίδια την υλική μορφή τους; Επίσης, διαπραγματεύεται τους σκοπούς των μνημονικών πρακτικών, ως προς τη δυνατότητά τους σήμερα, με τις προσλαμβάνουσες μορφές και περιεχόμενα, να «παραλύουν» τόσο τη μνήμη όσο και την Ιστορία, καθώς προτάσσουν την αυτοσυνείδηση, το προσωπικό βίωμα, την ατομική εμπειρία και ενσυναίσθηση. Η αδυνατότητα αναπαράστασης μιας τόσο εσωστρεφούς διαδικασίας «μπλοκάρει», κατά τον Young (1998), την Ιστορία και μετακυλύει το βάρος από το ιστορικό γεγονός στην ίδια τη διαδικασία «ανάμεσα στη μνήμη και στην Ιστορία».

Με βάση τις εξελίξεις αυτές στις μνημειακές πολιτικές, το νέο σημειωτικό φορτίο των μνημείων δε συνθέτει απλά μια σημείωση, αλλά ένα ολόκληρο περιβάλλον «διακειμενικότητας», στο οποίο συντελούνται, αλληλεπιδρούν και νομιμοποιούνται πολλές και διαφοροποιημένες ερμηνείες του νοήματος.

Τα Αντι-Μνημεία (Counter-Monuments)

Η μεταμοντέρνα αντίληψη για τη μνήμη αποτυπώθηκε και διερευνήθηκε μέσω της κρατικής πρακτικής κατασκευής μνημείων (μνημειακή πολιτική) στις χώρες της Δυτικής



κυρίως Ευρώπης. Η νέα μνημειακή πολιτική που εγκαινίασε η Γαλλία τη δεκαετία του ’70 και την οποία ακολούθησαν τα περισσότερα δυτικά κράτη, σηματοδοτήθηκε από ένα φρενήρη παροξυσμό κατασκευής μνημείων. Αυτή η πληθώρα μνημείων υπαγόρευσε ένα παρελθόν «αόρατο», το οποίο συνοψίστηκε στη μνημονική τεχνική της «αρχιτεκτονικής της απουσίας». Με την έξαρση της μνημειακής εθνικής πολιτικής των δυτικών κρατών, το παρελθόν έγινε οργανικό κομμάτι του παρόντος, δημιουργώντας ένα ιστορικό «κενό», που στιγματίστηκε από την απουσία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η λήθη καθίσταται αποδεκτή, πιο εύκολη και, μάλιστα, στη μνημειακή της διάσταση (Παπαϊωάννου). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Hyussen (2003), η πολιτιστική αυτή πολιτική σηματοδότησε ένα πέρασμα από τη μνημειακή μνήμη στη μνημειακή λήθη, το οποίο στοιχειοθετήθηκε στη νιτσεϊκή θεωρία της «υπερτροφίας της Ιστορίας» του 19ου αιώνα και στην παρακίνηση του Nietzsche για δημιουργική λήθη.

Τα «μετανεωτερικά» μνημεία ο Young τα χαρακτηρίζει ως «αντι-μνημεία». Είναι τα μνημεία που σχεδιάστηκαν για να αμφισβητήσουν την ίδια τη λογική της ύπαρξής τους, που στέκονται ενάντια στην παραδοσιακή διδακτική λειτουργία των μνημείων. Είναι μνημεία που χάνονται αντί να στέκονται αιώνια, που είναι χτισμένα κάτω από το έδαφος αντί για πάνω, και που επιστρέφουν το βάρος της μνήμης σε αυτούς που έρχονται για να το δουν. Αναπαριστώνται με αφηρημένες γεωμετρικές μορφές, «θηλυκές» και «αρνητικές» μορφές, στις οποίες χρειάζεται να σκύψεις αντί να σηκώσεις το βλέμμα για να θυμηθείς (Young 1998).

Οι συγκεκριμένες μνημειακές μορφές κυρίως αναπτύσσονται σε πολιτισμούς που όπως παρατηρεί ο Young «μόλις άρχισαν να θυμούνται γεγονότα της Ιστορίας τους, με την οποία έχουν αμφιλεγόμενη σχέση» (Young 1998), αναφερόμενος κυρίως στα γεγονότα του Ολοκαυτώματος και το Β Παγκόσμιο Πόλεμο σε σχέση με χώρες όπως η Γερμανία ή οι σύμμαχες χώρες, ή όπως τον πόλεμο στο Βιετνάμ και την Αμερική.

Ο μετανεωτερικός σκεπτικισμός απέναντι στην Ιστορία και στην αναπαράσταση εκφράζεται στην πολιτική των μνημείων. Οι νέοι καλλιτέχνες και δημιουργοί μνημείων είναι κληρονόμοι της μεταπολεμική κληρονομιάς: Είναι δύσπιστοι απέναντι στις μνημειακές μορφές λόγω της συστηματικής τους εκμετάλλευσης από τους Ναζί, ενώ προσπαθούν να ξεχωρίσει η γενιά τους από αυτή των δολοφόνων μέσω της μνήμης. Έτσι οι δημιουργοί των αντι-μνημείων στέκονται απέναντι στις κυριολεκτικές εικονιστικές μορφές των μνημείων, οι οποίες θεωρούν ότι σφραγίζουν εντελώς τη μνήμη αντί να ευαισθητοποιούν καθώς και ότι τους επιβάλλουν τι να σκεφτούν και τι να μνημονεύσουν. Για αυτούς τους καλλιτέχνες μια τέτοια αποφυγή θα ήταν η απόλυτη διαχείριση της τέχνης, κύρια λειτουργία της οποίας, κατά την άποψή τους, είναι να ταράζει τους θεατές από την επανάπαυσή τους και να προκαλεί την αμφισβήτηση των υποθέσεων των θεατών (Υoung 1992). Έτσι προτιμούν αφαιρετικές μορφές, οι οποίες «ενθαρρύνουν ιδιωτικές οπτικές στους θεατές, κάτι το οποίο θα νικούσε τους κοινόχρηστους και συλλογικούς στόχους των δημόσιων μνημείων» (Υoung 1989).



Βασικό στοιχείο της αναπαραστατικής ιδιότητας των αντι-μνημείων είναι η εφήμερη ζωή τους. Όπως επισημαίνει ο Young «H πραγματική συνέπεια της ανένδοτης σταθερότητας ενός μνημείου στο χώρο είναι επίσης ο θάνατος του με την πάροδο του χρόνου: μια σταθερή εικόνα που δημιουργήθηκε μια χρονική περίοδο και μεταφέρθηκε σε άλλη ξαφνικά φαίνεται αρχαϊκή, παράξενη ή αδιάφορη εντελώς. Γιατί στη γραμμική του εξέλιξη, ο χρόνος τραβά παλιά νοήματα σε νέα πλαίσια, αποξενώνοντας τη μνήμη ενός μνημείου τόσο από το παρελθόν και όσο και από το παρόν, διατηρώντας ξεπερασμένες αλήθειες, μέχρι γελοιότητας, σε τωρινές στιγμές. Ο χρόνος χλευάζει την ακαμψία των μνημείων, τον αλαζονικό ισχυρισμό ότι στην υλικότητά του, ένα μνημείο μπορεί να θεωρείται ως αιώνια αληθινό, ένα σταθερό άστρο στον αστερισμό της συλλογικής μνήμης» (Young 1992).

Έτσι τα αντι-μνημεία επιδιώκουν τη συνεχή αλλαγή, ακόμα και την εξαφάνισή τους, σηματοδοτώντας όπως ισχυρίζονται την αναπόφευκτη και ουσιώδη εξέλιξη της ίδιας της μνήμης με την πάροδο του χρόνου. Αρνούνται την ψευδαίσθηση της μονιμότητας που παραδοσιακά προωθείται στα μνημεία, εφιστώντας την προσοχή στη δικιά τους φευγαλέα παρουσία (Young 1992).

38

Γ. Παραδείγματα Αντι-Μνημείων στη Γερμανία για το Εβραϊκό

Ολοκαύτωμα

Η μνήμη του Ολοκαυτώματος

Στα πλαίσια των νέων, «μετανεωτερικών» και «υστερονεωτερικών» προσεγγίσεων στην Ιστορία και στην Αισθητική, όπως αναλύθηκαν παραπάνω, η κυρίαρχη αστική ιδεολογία αναζητά ερείσματα δικαιολόγησης των σύγχρονων μαζικών εγκλημάτων, διαμόρφωσης προϋποθέσεων ευρύτερης λαϊκής ενσωμάτωσης, αλλά και επιβολής της δικής της ιδεολογικής και οικονομικής τάξης. Επιδιώκει έτσι να διαμορφώσει μια «συναινετική μνήμη», από την οποία θα εξοβελιστεί κάθε έννοια της ταξικής πάλης, ως της μόνης συνεκτικής θεωρίας που ερμηνεύει την ιστορικο-κοινωνική εξέλιξη, και αντικατάστασης αυτής από την εξίσωση θυτών και θυμάτων στα πλαίσια μιας ρευστής, άμορφης συγκίνησης για τους «αδικοχαμένους» και των δύο πλευρών, άμβλυνσης των διαχωριστικών γραμμών, στα όρια των οποίων ανέκαθεν γραφόταν η ανθρώπινη ιστορία (Παπαϊωάννου). Για την υλοποίηση αυτής της ιδεολογικής στόχευσης, ανασύρθηκε σχετικά πρόσφατα από το ιστορικό παρελθόν στο κέντρο της δημόσιας ιστορίας το γεγονός του «Ολοκαυτώματος» των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς, το οποίο το προηγούμενο διάστημα ήταν απωθημένο, εξαιτίας της απροθυμίας διαχείρισής του ως «εθνικής μνήμης» από τα «ένοχα» (Γερμανία), αλλά και «σύμμαχα» (Γαλλία) κράτη. Η συγκυρία της ανάδυσης του Ολοκαυτώματος ως ενός νέου ιστορικού «τόπου», ως μαρτυρία και μελέτη της μνήμης, ήταν το αποτέλεσμα της ιδιαίτερης θεωρητικής επεξεργασίας στο επιστημολογικό επίπεδο, που είχε προηγηθεί σχετικά με τα νέα πεδία και τους νέους ρόλους των ιστορικών, την

Παραδείγματα Αντι-Μνημείων στη Γερμανία 41


αντιμετώπιση της ιστορίας ως «μετωνυμίας», κυριολεξίας και αδιαμεσολάβητης παρουσίας, ως επιτέλεσης (perfor-mance) και επανάληψης (Λιάκος 2008). Το «Ολοκαύτωμα» αποτέλεσε έκτοτε πρόσφορο πεδίο και κεντρικό θέμα πάνω στο οποίο αναπτύχθηκαν οι μεταμοντέρνες και υστερομοντέρνες θεωρίες για την ιστορία, τη μνήμη, την ταυτότητα, την αναπαράσταση.

Το «Ολοκαύτωμα» θεωρείται ότι έθεσε σε δοκιμασία τις παραδοσιακές κατηγορίες με βάση τις οποίες το εννοιολογούμε και το αναπαριστούμε, ότι τις έθεσε σε αχρηστία, ενώ εγκαινιάστηκαν καινούριες αφηγήσεις και νέοι τρόποι παράστασης του γεγονότος. Το στοιχείο αυτό εκφράστηκε ποικιλότροπα, με τη γνωστή ρήση του Αντόρνο «είναι βάρβαρο να γράφεις ποίηση μετά το Άουσβιτς», με εκείνη του George Steiner ότι «ο κόσμος μετά το Άουσβιτς κατοικεί εκτός λόγου», νοούμενου ως discours και raison, ή, τέλος, με την έκφραση του Saul Friedlander «το γεγονός στα όρια του γεγονότος» (an event at the limits), η οποία σηματοδοτεί την εξάντληση των τύπων παράστασης του ναζισμού και των εγκλημάτων του που είναι διαθέσιμοι στη κουλτούρα μας. Οι αλλαγές στην εννοιολόγηση είναι εμφανείς στη χρήση νέων κατηγοριών, όπως είναι η μοναδικότητα του εγκλήματος, το άρρητο και μη αναπαραστάσιμο, το μη δεκτικό δικαιολόγησης, αυτό που δεν μπορεί να συγχωρεθεί (Jean Nabert), το απαράγραπτο (Vladimir Jankelevitch), η κοινοτοπία του κακού, η μαζική θηριωδία (Mark Osiel) (Παπαδημητρίου στο Παπαϊωάννου)

Όλες οι νέες μετανεωτερικές σημασιοδοτήσεις

και ερμηνείες που προσλαμβάνει το Ολοκαύτωμα σήμερα συγκλίνουν στο στοιχείο της μοναδικότητας, στη θέση ότι η γενοκτονία των Εβραίων από τους Ναζί υπήρξε ένα ανεπανάληπτο και ανεξήγητο γεγονός, το οποίο επισείει διάφορα διλήμματα γύρω από το ρόλο της ιστορίας σε σχέση με τη μνήμη και την αισθητική, τη δυνατότητα ή α-δυνατότητα της πλήρους κατανόησης, τη νέα συνθήκη της αβεβαιότητας, τον ανέφικτο ή τον αντικομφορμιστικό χαρακτήρα της αναπαράστασης (Young 2000). Όπως αναρωτιέται και ο Huyssen (2003) «Έχουμε συνηθίσει να διαχωρίζουμε την προσωπική μνήμη από τη συλλογική μνήμη. Αλλά τι συμβαίνει όταν μιλάμε για ιστορικό τραύμα; Τι διακυβεύεται όταν σκεφτόμαστε ολόκληρη την ιστορία του 20ου αιώνα κάτω από τα σημάδια του τραύματος, με το Ολοκαύτωμα να λειτουργεί όλο και πιο πολύ ως το απόλυτο μέγεθος τραυματικού απερίγραπτου και μη αναπαραστήσιμου γεγονότος;»

Οι Clarke και Doel (1996) υποστηρίζουν ότι στο «μετα-Λόγο» γύρω από το Ολοκαύτωμα αναπτύσσονται τρία σχήματα μοναδικότητας: η εξαίρεση (το Ολοκαύτωμα ως ένα μοναδικό γεγονός στην Ιστορία) και αποτελεί έτσι σημείο, η ακρότητα (το Ολοκαύτωμα ως μια οριακή κατάσταση που αποκλείει μόνο αυτό που παραμένει λανθάνον σε άλλες περιπτώσεις) διαμορφώνοντας ένα όριο και η σειριακή εξάλειψη (τραυματικό γεγονός που δεν μπορεί κανείς να το σκεφτεί, ούτε να το νιώσει) .

Οι θεωρίες αυτές προκύπτουν από τρεις λεπτά διαφοροποιημένες προσεγγίσεις, ενταγμένες ωστόσο όλες

43Παραδείγματα Αντι-Μνημείων στη Γερμανία


στο κοινό πρίσμα της μεταμοντέρνας θεώρησης της Ιστορίας και της Αισθητικής: αυτή που αντιμετωπίζει το γεγονός ως κοινότοπο, ένα υπερβολικό και υπερρεαλιστικό παράδειγμα-μεταφορά μιας πραγματικότητας όπως η εγκληματικότητα του κράτους, η εξοικείωση με το θάνατο, η τρομακτική μορφή του κεφαλαίου, η κυριάρχηση της ζωής από τον εργαλειακό λόγο, ο αμοραλισμός της αστικής τάξης, ο παραλογισμός, η βαρβαρότητα που υποθάλπει ο σύγχρονος πολιτισμός, αυτή που θεωρεί το Ολοκαύτωμα ως α-νόητο, ασύλληπτο για την ανθρώπινη λογική, εφόσον επρόκειτο για τον «απόλυτο» θάνατο, από τον οποίο το μόνο που μένει για το σήμερα είναι οι στατιστικές και το γεγονός ότι αυτό συνέβη (Clarke, Doel) και η κατ’ εξοχήν μεταμοντέρνα-μεταστρουκτουραλιστική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία το ίδιο το γεγονός του Ολοκαυτώματος είναι αδύνατο να εγγραφεί εντός γνωστών, τουλάχιστον, πλαισίων, ακόμα και με όρους αίσθησης ή υπόνοιας (Παπαϊωάννου).

Ενώ η πρώτη προσέγγιση αντιμετωπίζει το ιστορικό γεγονός ως ασυνέχεια και απόσταση από το ρου της Ιστορίας και η δεύτερη διαπραγματεύεται το Ολοκαύτωμα πάλι με όρους μετρήσιμης απόστασης, μόνο που σε αυτήν την περίπτωση το όριο δηλώνει εγγύτητα και όχι απομάκρυνση και αποκλεισμό, η τρίτη προσέγγιση, της μεταστρουκτουραλιστικής φιλοσοφίας, αποδομεί την ιστορία και αποδέχεται το γεγονός ως μη αναπαραστάσιμο (Clarke, Doel).

Και οι τρεις αυτές προσεγγίσεις καθιστούν το Ολοκαύτωμα σχεδόν τη μοναδική εμπειρία του πολέμου, η

οποία έσπρωξε στη σκιά όλα τα άλλα θύματα, αποκόβοντας τελικά το γεγονός αυτό από τα ιστορικά συμφραζόμενά του (Λιάκος).

Παραδείγματα Αντι-μνημείων

Βασισμένοι στις παραπάνω προσεγγίσεις της μνήμης του Ολοκαυτώματος ο Young επισημαίνει ότι «ανάμεσα στα διλήμματα για τους σύγχρονους δημιουργούς μνημείων του Ολοκαυτώματος είναι το πώς θα θυμίζουν απαίσια αληθινά γεγονότα μέσα από αφηρημένες χειρονομίες γεωμετρικών μορφών, πώς να δημιουργήσουν ένα κεντρικό σημείο για τη μνήμη ανάμεσα σε ερείπια χωρίς να βεβηλώνουν στον ίδιο το χώρο και πώς να ενσαρκώνουν τη μνήμη χωρίς να φανεί ότι την εκτοπίζει» (Haley). Το σημείο κλειδί είναι η δυνατότητα τους να ανακαλέσουν γεγονότα τα οποία δε γνώρισαν άμεσα. Έτσι αντί να προσπαθούν να συλλάβουν τη μνήμη των γεγονότων, εκ τούτου, θυμούνται μόνο τη δική τους σχέση με τα γεγονότα: το μεγάλο χρονικό χάσμα ανάμεσα σε αυτούς και το Ολοκαύτωμα (Young 1992).

Παρακάτω αναλύονται τέσσερις χαρακτηριστικές αρχιτεκτονικές-μνημειακές παρεμβάσεις στη Γερμανία που αφορούν το φασισμό και το Ολοκαύτωμα, οι οποίες αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα αντι-μνημείων.



1. Το Μνημείο που εξαφανίζεται

Από τη στιγμή που φορτώνουμε στα μνημεία το βάρος της δικής μας ευθύνης να θυμόμαστε, καταλήγουμε να ξεχνάμε, παρατηρεί ο Young (1992). Ειδικά σε μια χώρα όπως η Γερμανία, που ένοχα παρελθόντα, όπως το Ολοκαύτωμα θέλουν εύκολα να ξεχαστούν, η αρχική παρόρμηση να μνημονεύουμε ίσως να πηγάζει κι από μια ίση και αντίθετη επιθυμία να ξεχάσουμε. Αυτή τη σχέση μεταξύ μνήμης και λήθης διαπραγματεύεται το αντι-μνημείο στο Αμβούργο που δημιουργήθηκε από τους καλλιτέχνες Jochen και Esther Shalev Gerz το 1986, στο κάλεσμα για τη δημιουργία ενός

«μνημείου ενάντια στο Φασισμό, τον πόλεμο και τη Βία - για την Ειρήνη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα».

Το αντι-μνημείο ήταν ένας στύλος βάσης ενός τετραγωνικού και ύψους 12 μέτρων, φτιαγμένο από αλουμίνιο επενδυμένο με ένα λεπτό στρώμα από μαλακό, σκούρο μόλυβδο. Στις γωνίες του κρεμόντουσαν μεταλλικά στυλό που μπορούσαν να τον χαράξουν. Μια προσωρινή επιγραφή κοντά στη βάση του έγραφε σε 7 γλώσσες:

«Καλούμε τους πολίτες του Αμβούργου και τους επισκέπτες της πόλης, να προσθέσουν τα ονόματά τους εδώ με τα δικά μας. Με τον τρόπο αυτό, δεσμευόμαστε να συνεχίσουμε να επαγρυπνούμε. Καθώς όλο και περισσότερα ονόματα θα καλύπτουν αυτόν των 12 μέτρων ύψους στύλο μολύβδου, αυτός σταδιακά θα χαμηλώνει στο έδαφος. Μια μέρα, θα εξαφανιστεί εντελώς και η περιοχή του μνημείου του Αμβούργου ενάντια στο φασισμό θα είναι άδειο. Στο τέλος, μόνο εμείς οι ίδιοι θα είμαστε αυτοί που θα μπορούν να ξεσηκωθούν ενάντια στην αδικία» (Young 1992).

Τελικά όσο τα ονόματα και τα γκράφιτι κάλυπταν 1.50 μέτρο του μνημείου, τόσο αυτό βυθιζόταν στο έδαφος, σε έναν θάλαμο όσο βαθύ όσο το ύψος του μνημείου. Το 1993 τελικά βυθίστηκε εντελώς και το μόνο που απέμεινε είναι μια επιγραφή «Μνημείο του Αμβούργου ενάντια στο φασισμό».

Η αρχική σκέψη πίσω από τη δημιουργία του είχε να κάνει με την αντίθεση των καλλιτεχνών στα παραδοσιακά μνημεία, τα οποία «υποδεικνύουν στον κόσμο τι να

47Παραδείγματα Αντι-Μνημείων στη Γερμανία


πιστεύει», θεωρώντας αυτήν την τακτική φασιστική. Έτσι ένα αντιφασιστικό μνημείο θα έπρεπε να εναντιώνεται στον εαυτό του, να τον αποκηρύσσει (Young 1992).

Μη θέλοντας το μνημείο να αποτελεί «καταφύγιο» της μνήμης, αρνήθηκαν το ηλιόλουστο πάρκο που τους προτάθηκε αρχικά και επέλεξαν να το τοποθετήσουν στο εμπορικό κέντρο του Αμβούργου, ένα κάπως σκοτεινό προάστιο, που βρίσκεται κατά μήκος του ποταμού, τριάντα λεπτά από το κέντρο της πόλης, ακριβώς δίπλα από μια χωματερή με διοξίνες. Η περιοχή αυτή κατοικείται από Τούρκους μετανάστες και χειρώνακτες Γερμανούς εργάτες. Το αντι-μνημείο τοποθετήθηκε στο πεζοδρόμιο ενός πολυκαταστήματος, σε κοινή θέα από όλους όσους βρίσκονταν στην περιοχή.

Από την αρχή, οι καλλιτέχνες επιδίωκαν να «βασανίζουν» κι όχι να εφησυχάζουν τους γείτονες. Το είχαν παρομοιάσει με ένα μεγάλο μαύρο μαχαίρι στην πλάτη της Γερμανίας, που σιγά σιγά βυθιζόταν σε κάθε ώθηση. Έτσι όταν

10/10/1986Εγκαίνια

1/9/19871η Βύθιση

23/10/19882η Βύθιση

6/9/19893η Βύθιση

22/2/19904η Βύθιση


Οι αντιδράσεις των γειτόνων του, αποτυπώνονταν ευδιάκριτα πάνω στο μνημείο. Αντί για τακτοποιημένες σειρές ονομάτων, που προσδοκούσαν οι καλλιτέχνες, στο μνημείο υπήρχαν 60.000 σημάδια, από ονόματα και υπογραφές, αστέρια του Δαβίδ, μουτζούρες, γκράφιτι, καρδιές μέχρι και σβάστικες και συνθήματα «Έξω οι ξένοι». Όπως στοχευμένα έγραφε η τοπική εφημερίδα: Η βρωμιά μας φέρνει πιο κοντά στην αλήθεια, απ’ ότι μια λίστα από καλοπροαίρετες υπογραφές. Οι επιγραφές, ένας ετερογενής συνδυασμός από έγκριση, μίσος, θυμό και βλακεία, είναι σαν δακτυλικό αποτύπωμα της πόλης μας που εφαρμόστηκε στη στήλη (Findlay).

γιορταζόταν από τοπικούς φορείς και μέσα ενημέρωσης το κάθε χαμήλωμα του μνημείου, αντανακλόταν η λανθάνουσα επιθυμία της Γερμανίας να εξαφανιστούν τέτοια μνημεία, να παρέλθουν γρήγορα, όπως είναι λογικό όταν κάποιος μνημονεύει τα παραπτώματα του (Young 1992).


Η κριτική που δέχτηκε το μνημείο είχε από τη μία να κάνει με την αντιαισθητική πλέον μορφή του, αλλά περισσότερο με το γεγονός ότι συλλάμβανε τα συναισθήματα της κοινωνίας και της τα επέστρεφε πίσω, γεγονός που έκανε το αντι-μνημείο του Αμβούργου πρότυπο για τα επόμενα, δείχνοντας το δρόμο για το πώς ο χρόνος, η μνήμη και η ιστορία θα έπρεπε σύμφωνα με τον Young(1992) να αλληλεπιδρούν σε κάθε τόπο μνήμης. Μαζί με τη δική του εξαφάνιση, στη Γερμανία, άρχισαν να εξαφανίζονται και οι παραδοσιακές έννοιες της απόδοσης του μνημείου. Όπως λέει και ο Young (1992) «Πώς μπορείς καλύτερα να θυμάσαι για πάντα ανθρώπους που έχουν χαθεί, απότι με ένα μνημείο διαρκώς ημιτελές, που χάνεται;»

Έτσι στην αφηρημένη του μορφή το μνημείο δεν υπαγόρευε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο μνήμης, αντίθετα φιλοξενούσε παθητικά όλες τις μνήμες και τις ανταποκρίσεις. Για τους Gerzes από τη στιγμή που το αντικείμενο της τέχνης διεγείρει στο θεατή ένα συγκεκριμένο σύμπλεγμα ιδεών, συναισθημάτων και αντιδράσεων, θα συνεχίσουν να υπάρχουν στο θεατή ανεξάρτητα από την περαιτέρω επαφή του με το έργο αυτό, εκτελώντας την αποστολή του. Κατ’ επέκταση, όταν το μνημείο μεταλαμπαδεύει τη μνήμη του στο θεατή, γίνεται περιττό και μπορεί να εξαφανιστεί. Ως αποτέλεσμα, ο Gerz προτείνει, «μια μέρα θα φτάσουμε στο σημείο όπου αντιφασιστικά μνημεία δε θα χρειάζονται πια, όταν η επαγρύπνηση θα διατηρείται ζωντανή από τις αόρατες εικόνες της μνήμης». Το καλύτερο μνημείο, κατά την άποψη του Gerz, μπορεί να μην είναι καν μνημείο, αλλά μόνο η μνήμη ενός απόντος μνημείου (Young 1992). Όπως

όμως αναρωτιέται ο Young (1998) αυτό απαιτεί κόσμο που γνωρίζει, και το ερώτημα είναι αν θα ξέρουμε αρκετά σε 50 και 100 χρόνια ώστε να επανέρχεται η μνήμη και η ιστορία σε αυτά τα μέρη.



2. Η διατάραξη του δημοσίου χώρου

Η σύλληψη του Pierre Nora για τα memory sites αναπτύσσεται από τον Norbert Radermacher και το μνημείο του στη συνοικία Neukölln του Βερολίνου. Στην οδό Sonnen-sallee 181-189, το 1994 ο Γερμανός Radermacher, αποφάσισε να βγάλει από τη λήθη τους κατοίκους της συνοικίας. Στο χώρο όπου σήμερα βρίσκεται ένα άδειο οικόπεδο και ένα γήπεδο, από το 1941 έως το 1945 λειτουργούσε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Αν και το μνημείο της Neukölln δε θυμίζει στο αντι-μνημείο του Αμβούργου, η σύλληψη από τους καλλιτέχνες κινείται στα ίδια πλαίσια, χαρακτηρίζοντάς το από τον Young (1992), αδελφή ψυχή του.

Στο σχέδιο του Radermacher, οι πεζοί που κάνουν βόλτα κατά μήκος της Sonnenallee, δίπλα στα γήπεδα, τα οποία ήταν παλιότερα το KZ Aussenlager (εξωτερικό στρατόπεδο συγκέντρωσης), ενεργοποιούν ένα μηχανισμό που εκπέμπει σε υψηλή ένταση προβαλλόμενες διαφάνειες ενός κειμένου που συσχετίζεται με τις ιστορικές λεπτομέρειες για το -τώρα αόρατο- παρελθόν της περιοχής. Από έναν προβολέα διαφανειών, που βρίσκεται στην κορυφή ενός στύλου ύψους 5 μέτρων, σύμφωνα με τα λόγια του καλλιτέχνη, τα γράμματα από αυτό το κείμενο πρώτα εκπέμπονται στις κορυφές των δέντρων, όπου κάποιος μπορεί να δει το κείμενο αλλά δεν μπορεί να το διαβάσει. Ύστερα κατεβαίνει στην συρματένια περίφραξη (που περικυκλώνει το γήπεδο και την περίμετρο του πρώην στρατοπέδου) ωσότου φτάσει στο πεζοδρόμιο, όπου κάποιος μπορεί να το διαβάσει πλέον ξεκάθαρα. Παραμένει για ένα λεπτό μέχρι να ξεθωριάσει.


Σύμφωνα με τον Radermacher, το συνολικό μήνυμα του κειμένου του δεν πρόκειται ποτέ να επαναληφθεί, πάντα θα είναι διαφορετική η ώρα, το κλίμα, η εποχή, ο περαστικός.

Οι προβολές στα δέντρα (πάνω), στο φράχτη και στο πεζοδρόμιο (κάτω)


Με αυτό τον απλό τρόπο, ο καλλιτέχνης παρεμβαίνει στη μνήμη των περαστικών, οι οποίοι συμμετέχουν, ακόμα και άθελά τους, στην ενεργοποίηση της μνήμης της περιοχής, δημιουργώντας οι ίδιοι πλέον τον τόπο μνήμης. Όπως παρατηρεί ο Radermacher, «το μέρος μόνο του δεν μπορεί να θυμάται, είναι η προβολή της μνήμης από τους επισκέπτες στο χώρο που το κάνει μνημείο. Το μέρος πιάνει την άγνοια των περαστικών, και χωρίς πλέον να είναι παθητικό, εισβάλει στις σκέψεις των πεζών» (Young 1992). Ακόμα κι αν οι περαστικοί προσπαθήσουν να το αποφύγουν, περνώντας απέναντι στο δρόμο ή αποφεύγοντας το μηχανισμό, θα πρέπει πρώτα να θυμηθούν τι είναι αυτό που θέλουν να αποφύγουν.

Το μνημείο του Radenmacher λειτουργεί έχει όλα τα στοιχεία για το χαρακτηρισμό του ως αντι-μνημείο: δε στέκεται αιώνια, αλλοιώνεται και χάνεται, μεταλαμπαδεύοντας τη μνήμη στον περαστικό, ο οποίος δεν μπορεί πλέον να έχει ως δικαιολογία την άγνοια. Απαιτεί τη διάδραση με τον περαστικό, μια και αυτός ενεργοποιεί το μνημείο. Στα πλαίσια της ενίσχυσης της συλλογικής μνήμης και της διάδρασης, ο καλλιτέχνης προσκάλεσε μαθητές να συνεχίσουν την έρευνα της ιστορίας της περιοχής και να προσθέσουν δικά τους κείμενα μαζί με τα δικά του.

Το μόνο σημάδι για το παρελθόν της περιοχής είναι ο τριών μέτρων φράχτης που λέγεται ότι είναι αντίστοιχος με αυτόν που περιέκλεινε κάποτε το στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο Radermacher άφησε το μέρος αναλλοίωτο, πέρα από την προβολή των κειμένων ως υπενθύμιση της απουσίας

και της εξάλειψης της μνήμης. Η διατάραξη της περιοχής, σε αυτή την περίπτωση, είναι ισότιμη με μια μνημειακή επιγραφή, δεδομένου ότι πλέον το ασήμαντο περιβάλλον επανεξετάζεται υπό το πρίσμα του αξιοσημείωτου παρελθόντος, υιοθετώντας την ιδιότητα της μνήμης να ανασκευάζει. Το μνημείο του Radermacher μας θυμίζει έτσι ότι η ιστορία αυτής της περιοχής περιλαμβάνει επίσης τη δική της λήθη. Σήμερα το μνημείο του Radermacher δεν υπάρχει πια.

Ο φράχτης της οδού Sonnensallee, όπως είναι σήμερα



3. Το ανεστραμμένο συντριβάνι

Το 1987 η πόλη Kάσσελ της Γερμανίας κάλεσε τον καλλιτέχνη Horst Hoheisel να διασώσει ένα από τα κατεστραμμένα ιστορικά μνημεία της πόλης, το συντριβάνι Aschrott (Aschrott-Brannen). Το πρωτότυπο ήταν ένα 12 μέτρων ύψους νεογοτθικό, πυραμιδοειδές συντριβάνι, που περιμετρικά είχε πισίνα αντανάκλασης. Σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Karl Roth και έγινε δωρεά στην πόλη από έναν Εβραίο επιχειρηματία του Κάσσελ, τον Sigmund Aschrott, από τον οποίο πήρε και το όνομά του.

Το συντριβάνι που τοποθετήθηκε στην κεντρική πλατεία της πόλης το 1908, χαρακτηρίστηκε ως «Εβραϊκό συντριβάνι» από τους Ναζί και καταστράφηκε το 1939 (πάνω εικόνα).

Το πρωτότυπο Aschrott-Brannen



Έπειτα από τις πρώτες απελάσεις Εβραίων και τις μαζικές δολοφονίες, το 1943 γέμισαν με χώμα και φύτεψαν λουλούδια στη λεκάνη απορροής του συντριβανιού, το μόνο που είχε απομείνει από τη βεβήλωσή του, χαρακτηρίζοντάς το ως «ο τάφος του Aschrott» (κάτω εικόνα). Το 1960 η πόλη έφτιαξε ένα συντριβάνι στη θέση του, χωρίς πυραμίδα αυτή τη φορά. Οι πολλές μεταμορφώσεις του και το πέρασμα του χρόνου, έσβησε από τη μνήμη των κατοίκων το αρχικό συντριβάνι και την βεβήλωσή του. Μπροστά σε αυτό το γεγονός, η Εταιρία Διάσωσης Ιστορικών Μνημείων to 1984 αποφάσισε την ανοικοδόμηση κομματιού του συντριβανιού και της ιστορίας του.

Αυτή η αποστολή ανατέθηκε στον Hoheisel, ο οποίος θεωρούσε ότι η ανακατασκευή του συντριβανιού θα ενθάρρυνε τον κόσμο να ξεχάσει τι συνέβη, ενώ η διατήρηση

των ερειπίων δε θα έλυνε το πρόβλημα αφού ελάχιστοι θυμόντουσαν την καταστροφή του. Η πρόταση του χαρακτηρίστηκε ως «το αρνητικής μορφής μνημείο» (The negative-form monument). Όπως ο ίδιος το παρουσίασε: «Έχω σχεδιάσει το νέο συντριβάνι σαν αντικατοπτρισμό του παλιού, βυθισμένο στο παλιό του σημείο, με σκοπό να διασωθεί η ιστορία του μέρους σαν πληγή και σαν ανοιχτή ερώτηση για να μπορέσει να εισχωρήσει η συνείδηση των πολιτών του Κάσσελ, ώστε τέτοια πράγματα να μην ξαναγίνουν. Γι αυτό ξαναχτίζω το γλυπτό του συντριβανιού από σκυρόδεμα, όπως στα αρχικά σχέδια και για μερικές βδομάδες θα εκθέτεται σαν αναγεννημένο σχήμα στην πλατεία του δημαρχείου, μέχρι να βυθιστεί μέσα στο νερό, σαν αντικατοπτρισμός, στα 12 μέτρα βάθος. Η πυραμίδα θα μετατραπεί σε χωνί, στου οποίου το σκοτάδι θα κυλάει το νερό» (Young 1992).



Ωσότου αναποδογυριστεί και βυθιστεί, το συντριβάνι, κατά τη διάρκεια της κατασκευής του, στεκόταν στην πλατεία θυμίζοντας φάντασμα του πρωτότυπου (αριστερή εικόνα). Πλέον εκεί που βρισκόταν το σχεδόν ξεχασμένο συντριβάνι, υπάρχει ένα χάλκινο δισκίο με την εικόνα του συντριβανιού και μια επιγραφή που εξηγεί την ιστορία του. Πλησιάζοντας, ακούς τα ορμητικά νερά που βυθίζονται στο υπόγειο χωνί, το μόνο που υποδεικνύει το βάθος του πλέον αόρατου μνημείου, «ενός ανεστραμμένου παλίμψηστου που απαιτεί την αντανάκλαση του θεατή» όπως παρατηρεί ο Young(1992).

Ο επισκέπτης μπορεί να κοιτάξει στο βάθος μέσα από ένα παράθυρο με χοντρό τζάμι στο κέντρο και από το μεταλλικό πλέγμα στο πάτωμα χωρίς φυσικά να μπορεί να δει το ίδιο το μνημείο. Όπως αναφέρει ο Hoheisel «με το τρεχούμενο νερό, οι σκέψεις μας παρασύρονται στα βάθη της ιστορίας και εκεί πιθανόν να συναντήσουμε την αίσθηση της απώλειας, ενός διαταραγμένου χώρου, μιας χαμένης μορφής [..]Το βυθισμένο συντριβάνι δεν είναι το μνημείο. Είναι μόνο η ιστορία που μετατράπηκε σε βάθρο, μια πρόσκληση στον περαστικό που στέκεται πάνω του να ψάξει για το μνημείο στο μυαλό του. Γιατί μόνο εκεί μπορεί να βρεθεί» (Hoheisel στο Young 1992).

Το αντι-μνημείο του Hoheisel όπως και τα προηγούμενα, προσπαθεί με την απόρριψη της μορφής του,



να παίξει με τη λήθη και την απώλεια. Όπως επισημαίνει ο Young «Πώς κάποιος θυμάται μια απώλεια; Σε αυτή την περίπτωση επαναδημιουργώντας την». Η αντανάκλαση ως ιδιότητα της μνήμης ενσαρκώνεται κυριολεκτικά στα βαθιά νερά του συντριβανιού. Έτσι ο Hoheisel προτρέπει τους περαστικούς να βρουν τη χαμένη μνήμη κοιτάζοντας στο βάθος του ανεστραμμένου συντριβανιού, στις αντανακλάσεις του νερού.


Οι πέτρες του Gunter Demnig είναι μικρές 10 x 10 cm πλάκες ορείχαλκου, στις οποίες είναι χαραγμένα ονόματα και πληροφορίες που αφορούν μεμονωμένα θύματα των Ναζί. Ο ίδιος ο δημιουργός τους, ξεκίνησε το 1996 να της εγκαθιστά στα πεζοδρόμια μπροστά από κτίρια που αποτελούσαν την τελευταία κατοικία των θυμάτων. Αυτές οι πέτρες, ως ελάχιστη χειρονομία στην πόλη, είναι η συνηθέστερη μέθοδος για τις Γερμανικές πόλεις, να θυμούνται τα θύματα του Ναζιστικού παρελθόντος. Πλέον σχολικές τάξεις, η εκκλησία, τοπικές ιστορικές κοινότητες έχουν ξεκινήσει να ψάχνουν προσωπικά δεδομένα των θυμάτων και να τοποθετούν αυτές τις πέτρες, με χορηγούς να καλύπτουν το 95% του κόστους της κάθε πέτρας.

4. Οι πέτρες που σκοντάφτεις.


Ο Demnig σύμφωνα με το ρητό «Ο άνθρωπος ξεχνιέται μόνο όταν το όνομά του ξεχνιέται» αναγράφει στις πλάκες το ονοματεπώνυμο του θύματος ή ολόκληρης της οικογένειας, η ημερομηνία γέννησης, η ημερομηνία και ο προορισμός της απέλασης και πληροφορίες για τη μοίρα του κάθε ενός. Όπως επισημαίνεται στην επίσημη σελίδα του έργου μέσα από αυτή τη συμβολική κίνηση μνημονεύονται όχι μόνο οι δολοφονημένοι, αλλά ολόκληρες οι οικογένειες, αυτοί που επιβίωσαν ακόμα κι αυτοί που αυτοκτόνησαν υπό αυτές τις αντίξοες συνθήκες. Θέλουν να τιμήσουν έτσι συνολικά τα θύματα του Εθνικοσοσιαλισμού.

Τοποθετώντας τις πλάκες κυριολεκτικά σε σύγχρονα κατώφλια, ο Demnig δημιουργεί μια πανίσχυρη σχέση ανάμεσα σε καθημερινούς ανθρώπους τότε και καθημερινούς ανθρώπους σήμερα. Παρότι μικρές σε μέγεθος και με σκοπό να σκοντάφτεις πάνω τους, οι «Stolpersteine» δεν είναι εύκολο να αγνοηθούν.


Ο ορείχαλκος γυαλίζεται όσο τον πατάνε οι περαστικοί και με αυτόν τον τρόπο διατηρείται η μνήμη ζωντανή και ορατή. Οι πέτρες λάμπουν στο φως του ήλιου τη μέρα και αναγκάζουν τον περαστικό να σταματήσει, ο οποίος χρειάζεται να σκύψει για να μπορέσει να διαβάσει την επιγραφή. Με αυτήν την κίνηση, κατά κάποιο τρόπο, ταπεινώνεται αποτίνοντας φόρο τιμής στα θύματα. Το παρόν του περαστικού διαταράσσεται, σκοντάφτοντας πάνω στις πέτρες, μεταφέρεται ένα ελάχιστο μερίδιο του πόνου και σαν ενόχληση στα Γερμανικά πεζοδρόμια θυμίζει συνεχώς στους κατοίκους το παρελθόν. Όπως παραθέτει η Findlay (2009) «αποκτάς την αίσθηση των γειτόνων που κάποτε αυτοί οι άνθρωποι ήταν και συνειδητοποιείς ότι η φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης ξεκίνησαν στα σπίτια που τώρα στέκονται αθώα συγκαλύπτοντας τις τραγικές ιστορίες τους». Η επαγρύπνηση να μη σκοντάψεις παραμένει, διατηρώντας τη μνήμη της πέτρας και της ιστορίας της και μετατρέποντας σε επαγρύπνηση απέναντι στο φρικτό γεγονός.

Πλέον αριθμούνται πάνω από 610 περιοχές στη Γερμανία που έχουν εγκατασταθεί αυτές οι πέτρες, όπως επίσης στην Αυστρία, στην Ουγγαρία, στην Ολλανδία, στο Βέλγιο, στη Τσεχία, στη Νορβηγία και την Ουκρανία.

Επίλογος

Αν συνδυάσουμε τα δύο ρητά «Η αρχιτεκτονική δεν εφεύρει νόημα αλλά μπορεί να μας συγκινήσει μόνο αν είναι ικανή να αγγίξει κάτι που είναι ήδη θαμμένο βαθιά μέσα στις εμπεδωμένες μνήμες μας» του Pallasmaa (2009) και αυτό που είπε ο Μπρεχτ «η Τέχνη δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, μπορεί όμως να αλλάξει αυτούς που μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο» διαπιστώνουμε ότι στόχος της αρχιτεκτονικής και κάθε τέχνης είναι να προκαλέσει την επιθυμία για δράση. Το ζήτημα είναι προς ποια κατεύθυνση θα είναι αυτή η δράση.

Στον καπιταλισμό η μνήμη αποτελεί κατηγορία που εκφυλίζεται από μορφή κοινωνικής συνείδησης σε ιδεολογικό μηχανισμό ενσωμάτωσης. Αναλύοντας τα παραπάνω μνημεία, τα οποία υιοθετούνται όλο και περισσότερο το τελευταίο διάστημα, παρόλη την όντως πρωτοποριακή και καινοτόμα μορφή τους, απόρροια και των νέων εκφραστικών μέσων, συνεχώς παλινδρομούν από τη μορφή στο περιεχόμενο. Αν ο δημιουργός δώσει την έμφασή του στη μορφή, σύμφωνα μάλιστα και με τις επιταγές της αστικής αισθητικής, τότε το έργο του θα ξεπέσει στο φορμαλισμό, μπορεί προσωρινά να προκαλέσει κάποια αισθήματα αλλά τελικά θα είναι στείρο και νεκρό. Υιοθετώντας τη μετανεωτερική αντίληψη για τη μνήμη και την ιστορία, οι σύγχρονοι δημιουργοί αποδίδονται απλά σε ένα παιχνίδι εντυπώσεων.

Οι φασίστες που χάραξαν τις σβάστικες στο μνημείο του Αμβούργου, αλληλεπίδρασαν με το μνημείο, αλλά δεν τίμησαν τον τίτλο του μνημείου -ενάντια στο φασισμό, τον πόλεμο και τη βία. Αποδεικνύεται ότι το νόημα, η ερμηνεία, δεν είναι κατ’ αρχήν αποτέλεσμα της μορφής, ούτε μπορεί

Επίλογος 69


να αποκαλυφθεί αποκλειστικά από τον τρόπο έκφρασής του, αν δεν τοποθετηθεί μέσα στα κοινωνικά και ιστορικά πλαίσια που δημιουργήθηκε και δε συνδυαστεί με την ιδεολογική και κοινωνική τοποθέτηση του ερμηνεύοντος.

«Η κοινωνική ανεκτικότητα και η θετική αναγνώριση των διαφορών» που παραθέτει ο Jenkins στο βιβλίο του ως βασικό αξίωμα της κοινωνίας μας, σημαίνει ότι θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι το ανθρώπινο είδος δεν πρόκειται να εξελιχθεί ποτέ και να λειτουργήσει ως ομάδα, ότι πάντα θα υπάρχουν οι εκμεταλλευτές και οι εκμεταλλευόμενοι, ότι πλέον δεν υπάρχει χώρος για αλλαγή αυτού του συστήματος, παρά μόνο η αποδοχή ότι έτσι είναι τα πράγματα και σκοπός του μνημείου είναι απλώς να τα καταγράφει σαν γκάλοπ.

Η αρχιτεκτονική της απώλειας και του κενού, συγκαλύπτει την πλευρά της ιστορίας που θα έπρεπε όχι μόνο να θυμόμαστε και να τιμάμε αλλά να παίρνουμε ως παράδειγμα για τη βελτίωση του σήμερα και του αύριο. Γι’ αυτό τα αντι-μνημεία έχουν να κάνουν μόνο με τη διαχείριση της απώλειας, του κενού, της τραγικότητας.

Έτσι «θα πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ των πρακτικών μνήμης, προκειμένου να ενισχύσουμε εκείνες που εμποδίζουν τις τάσεις στον πολιτισμό μας να προωθήσουν τη μη δημιουργική λήθη, την ευδαιμονία της αμνησίας» (Huyssen).

70

Βιβλιογραφία


Ελληνική Βιβλιογραφία

Αδαμίδου, Σοφία, (2011, 9 Οκτώβρη). Για ένα θέατρο που θα είναι διαλεκτικό μέσο αλλαγής του κόσμου. Στο ένθετο: 7 μέρες μαζί - Πολιτισμός, Κυριακάτικος Ριζοσπάστης, 4.

Ασημάκη Α., Κουστουράκης Γ., Καμαριανός Ι. (2011), «Οι έννοιες της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας και η σχέση τους με τη γνώση: μια κοινωνιολογική προσέγγιση», περιοδικό Το Βήμα των κοινωνικών επιστημών, τόμος ΙΕ, τεύχος 60, Καλοκαίρι 2011.

Δάγκας, Αλέξανδρος, Τσουκαλά, Κυριακή (2008). Μεταμοντερνισμός και Ιστορία. Μια κριτική προσέγγιση. Ουτοπία, 82, Νοέμβριος-Δεκέμβριος, 23

Θεολόγος, Κώστας (2007-2008). Η αξία της μνήμης για μια κοινωνία. Intellectum, 3. 2007-2008.

Ιωαννίδης, Κυριάκος (2004-2005). Σύντομη κριτική στο βιβλίο του Keith Jenkins Επαναθεώρηση της Ιστορίας. Θέματα Παιδείας, Τρίμηνη Επιθεώρηση Εκπαιδευτικής Πολιτικής και Έρευνας, 19-20, Σεπτέμβριος 2004 – Φεβρουάριος 2005, Αθήνα, 156

Κούρος, Πάνος (2004). Μνημονικές Διαδράσεις ως πρακτικές σύγχρονης τέχνης στην πόλη. Στο Διάλογοι αρχιτεκτονικής μνήμης, περιοδικό «Αρχιτέκτονες», τεύχος 45, Μάιος-Ιούνιος 2004, 83-86

Λιάκος, Αντώνης (2005, 22 Μαΐου). Η πολιτική της μνήμης, Το Βήμα, Νέες Εποχές, Β53

72

Πάγκαλος, Παναγιώτης (2004). Ιδεολογία και Μνήμη. Στο Διάλογοι αρχιτεκτονικής μνήμης, περιοδικό «Αρχιτέκτονες», τεύχος 45, Μάιος-Ιούνιος 2004, 57-58

Παπαϊωάννου, Κέλλυ (2010). Η αναθεώρηση της ιστορίας και της αισθητικής μέσα από τις «μετανεωτερικές» προσεγγίσεις της μνήμης. Η περίπτωση του εβραϊκού «ολοκαυτώματος», Μετανεωτερικές επ-όψεις, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

Παπαταξιάρχης, Ευθύμιος - Παραδέλλης, Θεόδωρος (1993). Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Στο Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 32-33

Τουρνικιώτης, Παναγιώτης (2004). Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι. Στο Διάλογοι αρχιτεκτονικής μνήμης, περιοδικό «Αρχιτέκτονες», τεύχος 45, Μάιος-Ιούνιος 2004, 65-67

Φατσέα, Ρένα (2004). Ιστορία-Μνήμη-Αρχιτεκτονική: μια θεμελιακή σχέση για τη διασφάλιση τόπων συλλογικού νοήματος σήμερα. Στο Διάλογοι αρχιτεκτονικής μνήμης, περιοδικό «Αρχιτέκτονες», τεύχος 45, Μάιος-Ιούνιος 2004, 52-54

Ξένη Βιβλιογραφία

Baudrillard, Jean (2006). War Porn. Journal of Visual Culture, 586-8

Bloch, Marc (1994). Απολογία για την Ιστορία. Το επάγγελμα του ιστορικού/Μτφρ. Κ. Γαγανάκης. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις

Βιβλιογραφία 73


Findlay, Angela (2009, Απρίλης). Discuss the evolution and role of the monument in the light of recent debate on history and memory in relation to Germany since the Second World War [pdf] στο http://www.angelafindlaytalks.com/talk_3_files/memorial and counter memorial .pdf (τελευταία πρόσβαση 23/6/2014)

Haley, Isaac. The Role of the Contemporary Memorial [pdf]στο http://www.architecture.uwaterloo.ca/faculty_projects/terri/images/competitions/Hayley.pdf (τελευταία πρόσβαση 10/5/2014)

Hornstein, Sindley (2012). Losing Site: Architecture, Memory and Place. Farnham: Asghate Publishing, Ltd.

Huyssen, Andreas (2003). Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics of Memory. U.K.:Stanford University Press

Iggers, G. Georg (2006). Η Ιστοριογραφία στον Εικοστό Αιώνα/Mτφρ. Παρασκευάς Ματαλας. Αθήνα: Νεφέλη

Labelle, Α. Rojour (1991). Performance 1970. Στο Τομανάς, Β. (επιμ.), Καραγιάννη, Μ. (μτφρ.), Ομάδες, κινήματα, τάσεις της σύγχρονης τέχνης μετά το 1945, σσ. 217-9. Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Παρισιού, Αθήνα: Εξάντας

Le Goff, Jacques (1998). Ιστορία και μνήμη/Μτφρ. Κουμπουρλής Γ., Αθήνα: Νεφέλη, 1998, 133-182.

Pallasmaa, Juhani (2009). The Thinking Hand. Chichester: Wiley

74

Young, E. James (2000). At Memory’s Edge. After-Images of the Holocaust in Comtemporary Architecture, New Haven and London: Yale University Press

Young, E. James (1998, 24 Μαΐου). Holocaust Monuments and Counter-Monuments. Συνέντευξη στους Gordon, A., και Gold-berg, A.

Young, E. James (1989). The Biography of a Memorial Icon. Representations No 26, University of California Press, 101

Young, E. James (1992). The Counter-Monument: Memory against itself in Germany Today, Critical inquiry, 18, The Univer-sity of Chicago Press, 267-296

Διαδικτυακές πηγές:

http://chgs.umn.edu/museum/memorials/hoheisel/fountain.html

https://interventionistaesthetics.wordpress.com/tag/count-er-monument/

http://imaginarymuseum.org/MHV/PZImhv/YoungHolo-caust1994.html

https://joepwritesthehistoryofberlin.wordpress.com/tag/neu-kolln/

http://www.stolpersteine.eu/

Βιβλιογραφία 75

Μνήμη και Μνημείο στη Μετανεωτερική Εποχή....

Documents