MHNIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ | ΕΤΟΣ 20ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 211 | IANOYAPIOΣ 2010 | 250euro

ἀφιέρωμα Προσκύνημα στὴν Πόληἀφιέρωμα

ΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ |ΕΤΟΣ 21ο ΤΕΥΧΟΣ 224 |ΜΑΡΤΙΟΣ 2011|3 euro

πειραϊκηʹεκκλησιαʹ᾽

Στρατηγὸς ΜακρυγιάννηςἜχομεν ἀγῶνες πατρικούς ἔχομεν θυσίες

20

Χαρακτικὸ τοῦ Τάσσου Μακρυγιάννης

21

Ἀδελφοὶ ἀναγνῶστες

Ἐπειδὴ ἔλαβα αὐτείνη τὴν ἀδυναμία νὰ σᾶς βαρύνω μὲ τὴν ἀμάθειά μου (ἂν ἔβγουν εἰς φῶς αὐτὰ ὁποῦ σημειώνω ἐδῶ καὶ ξηγῶμαι πότε μὲ κόλλησε αὐτείνη ἡ ἰδέα ndashἀπὸ τὰ 1829 Φλεβαρίου 26 εἰς τὸ Ἄργοςndash καὶ ἀκολουθῶ ἀγῶνες καὶ ἄλλα περιστατικὰ τῆς πατρίδος) σᾶς λέγω ἂν δὲν τὰ διαβάσετε ὅλα δὲν ἔχει τὸ δικαίωμα κανένας ἀπὸ τοὺς ἀναγνῶστες νὰ φέρη γνώμη οὔτε ὑπέρ οὔτε κατά Ὅτι εἶμαι ἀγράμματος καὶ δὲν μπορῶ νὰ βαστήσω ταχτικὴ σειρὰ στὰ γραφόμενα καί τότε φωτίζεται καὶ ὁ ἀναγνώστης

Μπαίνοντας εἰς αὐτὸ τὸ ἔργον καὶ ἀκολουθώντας νὰ γράφω δυστυχήματα ἀναντίον τῆς πατρίδος καὶ θρησκείας ὁποῦ τῆς προξενήθηκαν ἀπὸ τὴν ἀνοησίαν μας καί ῾διοτέλειά μας καὶ ἀπὸ θρησκευτικοὺς καὶ ἀπὸ πολιτικοὺς καὶ ἀπὸ μᾶς τοὺς στρατιωτικούς ἀγαναχτώντας καὶ ἐγὼ ἀπrsquo οὖλα αὐτά ὅτι ζημιώσαμε τὴν πατρίδα μας πολὺ καὶ χάθηκαν καὶ χάνονται τόσοι ἀθῶοι ἄνθρωποι σημειώνω τὰ λάθη ὀλωνῶν καὶ φτάνω ὧν σήμερον ὁποῦ δὲν θυσιάζομε ποτὲς ἀρετὴ καὶ πατριωτισμὸν καὶ εἴμαστε σὲ τούτην τὴν ἄθλια κατάστασιν καὶ κιντυνεύομεν νὰ χαθοῦμεν[]

Διὰ ὅλα αὐτὰ γράφω ἐδῶ Ὡς ἄνθρωπος μπορῶ νὰ πεθάνω καὶ ἢ τὰ παιδιά μου ἢ ἄλλος τὰ ἀντιγράψη γιὰ νὰ τὰ βγάλη εἰς φῶς πρῶτο τοὺς ἀνθρώπους ὁποῦ γράφω μrsquo ἀγανάχτησιν ἀναντίον τους νὰ βάνη τὶς πράξες τοῦ κάθε ἑνοῦ καὶ τrsquo ὄνομά του μὲ καλὸν τρόπον ὄχι μὲ βρισές διὰ νὰ χρησιμεύουν αὐτὰ ὅλα εἰς τοὺς μεταγενεστέρους καὶ νὰ μάθουν νὰ θυσιάζουν διὰ τὴν πατρίδα τους καὶ θρησκεία τους περισσότερη ἀρετή νὰ ζήσουν ὡς ἀνθρῶποι σ αὐτὴν τὴν πατρίδα καὶ μ΄ αὐτὴν τὴν θρησκείαν Χωρὶς ἀρετὴ καὶ πόνο εἰς τὴν πατρίδα καὶ πίστη εἰς τὴν θρησκεία τους ἔθνη δὲν ὑπάρχουν Καὶ προσοχὴ νὰ μὴν τοὺς ἀπαγάγη ἡ ῾διοτέλεια Καὶ ἂν σκοντάψουν τότε εἰς τὸν κρεμνὸν θὰ πηγαίνουν καθὼς τὸ πάθαμεν ἐμεῖς Ὅλο εἰς τὸν κρεμνὸν κυλάμεν κάθε ῾μέρα Ὅταν λοιπὸν βγῆ αὐτὸ τὸ χειρόγραφον εἰς φῶς διαβάζοντας τὸ ὅλο οἱ τίμιοι ἀναγνῶστες ἀρχὴ καὶ τέλος τότες ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ κάμη ὁ καθείς των τὴν κρίση του εἴτε ὑπέρ εἴτε κατά g

Στρατηγὸς ΜακρυγιάννηςἈπόσπασμα ἀπὸ τὸν πρόλογο τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Στρατηγὸς Μακρυγιάννης Ἔχομεν ἀγῶνες πατρικούς ἔχομεν θυσίεςἀφιέρωμα

Ἐλαιογραφία τοῦ Picarelli 1914

22

Ἕνα παιδὶ τῆς Τουρκοκρατίας ἕνα Ρουμελιωτάκι γεννημένο στὰ 1797 μᾶς ἱστορεῖ τὸ παράξενο πα-ραμύθι τῆς ζωῆς του laquoἜγινα ὣς δεκατέσσερων

χρονῶν καὶ πῆγα εἰς ἕνα πατριώτη μου εἰς Ντεσφίνα Εἴταν ὁ ἀδελφός του μὲ τὸν Ἀλήπασια καὶ εἴταν ζαπίτης αὐτὸς εἰς τὴν Ντεσφίναν Στάθηκα μὲ ἐκεῖνον μίαν ἡμέρα Εἴταν γιορτὴ καὶ παγγύρι τrsquo Ἁγιαννιοῦ Πήγαμεν εἰς τὸ παγγύριsdot μὄδωσε τὸ ντουφέκι του νὰ τὸ βαστῶ Ἐγὼ θέλησα νὰ τὸ

ρίξω ἐτζακίστη Τότε μrsquo ἔπιασε σὲ ὅλον τὸν κόσμον ὀμπρὸς καὶ μὲ πέθανε εἰς τὸ ξύλο Δὲν μrsquo ἔβλαβε τὸ ξύλο τόσο πε-ρισσότερο ἡ ντροπὴ τοῦ κόσμου Τότε ὅλοι τρώγαν καὶ πίναν καὶ ἐγὼ ἔκλαιγα Αὐτὸ τὸ παράπονον δὲν ηὗρα ἄλλον κριτὴ νὰ τὸ εἰπῶ νὰ μὲ δικιώσει ἔκρινα εὔλογον νὰ προστρέξω εἰς τὸν Ἁϊγιάννη ὅτι εἰς τὸ σπίτι του μὄγινε αὐτείνη ἡ ζημία καὶ ἡ ἀτιμία Μπαίνω τὴν νύχτα μέσα εἰς τὴν ἐκκλησιά του καὶ κλειῶ τὴν πόρτα κιrsquo ἀρχινῶ τὰ κλάματα μὲ μεγάλες φωνὲς καὶ μετάνοιεςsdot τrsquo εἶναι αὐτὸ ὁποὔγινε σrsquo ἐμέναν γομάρι εἶμαι νὰ μὲ δέρνουν Καὶ τὸν περικαλῶ νὰ μοῦ δώσει ἄρματα καλὰ κιrsquo ἀσημένια καὶ δεκαπέντε πουγγιὰ χρήματα καὶ ἐγὼ θὰ τοῦ φκιάσω ἕνα μεγάλο καντήλι ἀσημένιον Μὲ τὶς πολλὲς

φωνὲς κάμαμεν τὶς συμφωνίες μὲ τὸν ἅγιονraquo [hellip]Ἡ παρουσία ἑνὸς τέτοιου παιδιοῦ στὴν Ἑλλάδα τὴν

αὐγὴ τοῦ 19ου αἰώνα ὁ χαρακτήρας του ὁ τόνος τῆς φωνῆς του νομίζω πὼς ἔχουν μιὰ γενικότερη ἱστορικὴ σημασία Ὅλα αὐτὰ σημαίνουν ὅτι ἔφτασε ἐπιτέλους τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου ὅτι τὸ ὑπόδουλο γένος σχημάτι-σε μέσα του ἕναν καινούργιο ἀνθρώπινο τύπο ποὺ ἔχει προορισμὸ νὰ ἐλευθερώσει τὴ γῆ καὶ τὴν ψυχὴ τῆς Ἑλλά-δας Δὲν εἶναι πιὰ οὔτε ὁ ὑποταγμένος ὑπήκοος τῆς Ὀθω-μανικῆς Αὐτοκρατορίας οὔτε ὁ φυγόδικος κλέφτης ποὺ κρύβει τὸ πνεῦμα τῆς ἐλευθερίας στὶς σπηλιὲς τῶν ψηλῶν βουνῶν ἀνάμεσα στὰ ὄρνεα καὶ στὰ ἀγρίμια Εἶναι ὁ νέος ποὺ θαυμάζει τὸν Οὐάσιγκτον Εἶναι ὁ ἐλεύθερος πολίτης μιᾶς πατρίδας ποὺ τὴν ὀνειρεύεται δίκαιη καὶ εὐνομού-μενη ἐλεύθερος καὶ συνάμα κοινωνικός μὲ συνείδηση τῶν δικαιωμάτων του καὶ τῶν δικαιωμάτων τοῦ λαοῦ του μὲ πεποίθηση στὸν ἑαυτό του μὲ ἀλύγιστη ἐθνικὴ καὶ ἀτομικὴ περηφάνεια Μαζὶ μrsquo ὅλα αὐτά καλλιτέχνης ἀπὸ γεννησιμιοῦ του ἀλλὰ καὶ πολεμιστὴς καὶ πνεῦμα ὀργανωτικό πολιτικὸ καὶ στρατηγικό ποὺ ἀνυπομονεῖ νὰ δοκιμάσει τὶς ἱκανότητές του Μόλις ἀντηχήσει τὸ τουφέκι ρίχνεται στὴν πρώτη γραμμὴ καὶ παίρνει πρωτοβουλία Δὲν εἶναι καλά-καλὰ εἴκοσι πέντε χρονῶ κι ἀρχίζει νὰ κά-νει τὸν ἀρχηγό Ὁ πόλεμος ἐπιταχύνει τὴν ἐξέλιξή του ὁλοκληρώνει γοργὰ τὴ φυσιογνωμία του [hellip]

Ἡ βασικὴ παρεξήγηση εἶναι ὅτι ἔχει ἐπικρατήσει στὴ διανοούμενη Ἑλλάδα ἡ συνήθεια νὰ θεωρεῖται ὁ Μα-κρυγιάννης σὰν ἕνας ἁπλὸς καὶ ἀνεύθυνος ἄνθρωπος τοῦ λαοῦ παρθένος ἀπὸ κάθε ἐσωτερικὸ δούλεμα καὶ κάθε προσωπικὸ στοχασμό σὰν ἕνας αὐτόματος δημο-τικὸς τραγουδιστὴς σὲ πεζό Τὰ Ἀπομνημονεύματά του παρουσιάζονται ἔτσι σὰν ἕνα γραφτὸ ἔργο ἀντίστοιχο τῆς laquoλαϊκῆς τέχνηςraquo σπουδαῖο βέβαια στὸ εἶδος του ἀλλὰ ποὺ ἡ σπουδαιότητά του βρίσκεται ἀκριβῶς στὴν ἔλλειψη συνείδησης καὶ εὐθύνης τοῦ δημιουργοῦ του στὴν ἁπλότητα τῆς ψυχῆς του καὶ τῆς σκέψης του στὸν ἀφελῆ αὐθορμητισμό του Καὶ λαϊκὸς εἶναι βέβαια ὁ ἄνθρωπος βουτηγμένος μὲ χαρὰ στὴ λαϊκότητα περισ-σότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον Ἕλληνα πεζογράφο ὄχι ὅμως ἔτσι ὅπως τὸν φαντάζονται [] Πιστεύω ὅτι παρὰ τὴν ἁπλότητα τῆς φρασεολογίας του ὁ Στρατηγὸς Μακρυ-γιάννης δὲν εἶναι ἁπλὸς συγγραφέας Εἶναι περίπλοκος [] Πρῶτα-πρῶτα ἂς σκεφτοῦμε ποιός εἶναι ὁ ἄνθρωπος γιὰ τὸν ὁποῖο μιλοῦμε Εἶναι ἕνας γεννημένος ἀρχηγός ἕνας ἀπὸ τοὺς πρώτους ἀνθρώπους τοῦ ἔθνους του ἀπὸ τοὺς ἐμψυχωτὲς καὶ ὁδηγητὲς τῆς Ἐπανάστασης ἀπὸ τοὺς ἱδρυτὲς τοῦ νεοελληνικοῦ Κράτους Εἶναι πολεμικὸς ἀρχηγὸς σημαντικὸς καὶ πολιτικὸς ὑπολογίσιμος Ὀργα-νώνει στρατεύματα δίνει μάχες διοικεῖ ἐπαρχίες συμμε-

Ἰωάννης Μακρυγιάννης (ἀσπρόμαυρη λιθογραφία)Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

Ὁ Στρατηγὸς Μακρυγιάννης

Τοῦ Γιώργου Θεοτοκᾶ

23

τέχει στὶς ἐργασίες τῶν Ἐθνοσυνελεύσεων μιλᾶ ἀπὸ τὸ βῆμα τους καὶ ἐπηρεάζει τὶς ἀποφάσεις τους συμβουλεύ-ει τοὺς ἀρχηγοὺς τοῦ Κράτους διαπραγματεύεται ἢ ἔρχε-ται σὲ σύγκρουση μαζί τους βρίσκεται σὲ ἀκατάπαυστη ἐπικοινωνία μὲ ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα πνεύματα τῆς Ἑλλάδας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης συζητεῖ μαζί τους τὰ πιὸ δύσκολα ζητήματα τῆς ἐθνικῆς ζωῆς Ἂν δὲν διαβάζει ὁ ἴδιος ἀσφαλῶς θὰ βάζει καὶ τοῦ διαβάζουν καὶ θὰ ἀκούει συνεχῶς τριγύρω του ἀναπτύξεις ἀπάνω σὲ σημαντικὰ θέματα πολιτικά κοινωνικά ἱστορικά Ἔχει πείρα ζωῆς μεγάλη καὶ βαθιά πείρα ἑνὸς μαχητῆ ποὺ συμμετέχει σὲ

τραχεῖς ἀγῶνες καὶ ποὺ τοὺς ἐποπτεύει ἀπὸ κάποιο ὕψος ἀγκαλιάζοντας μὲ τὴ ματιά του ὁλόκληρη τὴν ἑλληνικὴ ζωή πείρα ὄχι ἑνὸς χωριοῦ ἢ μιᾶς συνοικίας ἢ τὸ πολὺ μιᾶς ἐπαρχίας ὅπως εἶναι συνήθως ἡ πείρα τοῦ ἁπλοϊκοῦ ἀνθρώπου ἀλλὰ πείρα ἑνὸς ὁλόκληρου ἔθνους σὲ μίαν ἀπὸ τὶς πιὸ κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας του

Ὁ ἄνθρωπος λοιπὸν μπορεῖ νὰ μὴν ξέρει πολλὰ γράμ-ματα ἀλλὰ νομίζω πὼς εἶναι ἡ ἔσχατη πλάνη νὰ φαντάζε-ται κανείς γιrsquo αὐτὸν τὸ λόγο ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα ἀδού-λευτο μυαλό Ἴσια-ἴσια μοῦ φαίνεται ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα μυαλό ἀπὸ τὴ φύση του ἀνήσυχο ζωηρὸ καὶ ὀξύ ποὺ

δουλεύτηκε γερὰ ἀπὸ μιὰ ἐξαιρετικὴ πείρα ζωῆς καὶ ἀπὸ τὴν πολύχρονη ἐπαφὴ μὲ ἀνθρώπους σοφοὺς καὶ σπου-δαίους μὲ τοὺς ὁποίους ὁ Στρατηγὸς συζητοῦσε σὰν ἴσος πρὸς ἴσους [hellip]

Ὅμως καὶ κάτι ἀκόμα ὁ συγγραφέας αὐτός πέρα ἀπὸ τοὺς ἐξωτερικοὺς χαρακτηρισμοὺς ποὺ δίνουμε τοῦ ἔργου του (αὐτοβιογραφία χρονικό ἐξομολόγηση κλπ) εἶναι ἕνας ἐθνικὸς ἀντιπρόσωπος ἕνας δυνατὸς φορέας ζωντανοῦ Ἑλληνισμοῦ καί ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή ἕνας Πρόγονος πρὸς τὸν ὁποῖο εἶναι φυσικὸ νὰ στρεφόμαστε ὅταν νιώθουμε τὴν ἀνάγκη νὰ συνειδητοποιήσουμε κα-λύτερα καὶ νὰ τονώσουμε τὸν ἑαυτό μας νὰ ἐπικοινω-νήσουμε ξανὰ μὲ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς Εἶναι ἑλληνικὸς ὄχι μονάχα στὸ ζωηρὸ τοπικὸ χρῶμα ποὺ ἔχει ἡ ἀφήγησή του (αὐτό βέβαια ὅσο κι ἂν θέλγει τὸ μάτι μας δὲν θὰ εἴταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ μᾶς συγκρατήσει τόσο πολύ) ἀλλὰ καὶ σὲ στοιχεῖα πιὸ σημαντικά πιὸ ἐσω-τερικὰ καὶ διαρκέστερα Ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφιο Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό κλίση ποὺ συνδυάζει τὴ μαστοριὰ τῶν βιοτεχνῶν τῆς Ἑλλάδας τὴν κληρονομιὰ τῆς βυζα-ντινῆς τέχνης καὶ τὴν ὑποσυνείδητη ἐπίδραση τῶν ἀρχαί-ων ναῶν στὸ βαθὺ καὶ συγκρατημένο συναισθηματισμό του στὴν αἰδὼ τῆς καρδιᾶς του στὰ καυτερά του πάθη ποὺ βράζουν ὑπόκωφα καὶ ξεσπάνουν σὲ θύελλες στὴν ἐλεύθερη καὶ παιχνιδιάρικη φαντασία του στὸ μυαλό του τὸ τόσο laquoρωμαίικοraquo ἀνήσυχο ἀνικανοποίητο ὀξύτατο θετικὸ καὶ μαζὶ ὀνειροπαρμένο στὴν ἠθική του συνείδη-ση στὶς ἰδανικὲς καὶ συνάμα τὶς πρακτικὲς τάσεις της στὴ λατρεία του τῆς ἀλήθειας στὴν ἀκατάπαυστη ἐπίκλησή του τῆς δικαιοσύνης στὸ ἀκοίμητο πνεῦμα τῆς ἐθνικῆς καὶ τῆς ἀτομικῆς ἀνεξαρτησίας ποὺ κυβερνᾶ ὁλόκληρη τὴ ζωή του στὴν ἀνάγκη ποὺ νιώθει νὰ ἀγωνιστεῖ γιὰ νὰ γίνουν τὰ ἰδανικά του πραγματικότητες στὴν ἔξοχη τέλος λεβεντιά του στὴν περήφανη στάση του ἀπέναντι στὴ ζωὴ καὶ τοὺς ἀνθρώπους τοὺς φίλους ὅσο καὶ τοὺς ἐχθρούς στὴν αὐτοθυσία του καὶ στὴν περιφρόνησή του τοῦ θανά-του Εἶναι δικός μας Συγκεντρώνει στὸ πρόσωπό του συ-μπυκνώνει καὶ ἐντείνει ἕνα ὁρισμένο εἶδος ἀνθρωπισμοῦ ποὺ βρίσκεται διάχυτο παντοῦ ὅπου μαζεύονται τὰ παιδιὰ τοῦ τόπου μας ἕναν ἀνθρωπισμὸ ἰδιόρρυθμο καὶ πολύτι-μο γεμάτο φῶς ἁρμύρα καὶ βουνίσιες εὐωδιές κλασικὰ ἀγάλματα καὶ βυζαντινὲς ἐκκλησίες καὶ ἀναμνήσεις γιὰ ἀρχαίους θεούς ἥρωες καὶ ποιητές γιὰ χρυσοντυμένους Αὐτοκράτορες καὶ γιὰ παλληκάρια μὲ μακριὰ μαλλιὰ καὶ μὲ φουστανέλλες ποὺ ἔκαναν πολέμους στὶς ψηλὲς κορυ-φές g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Πνευματικὴ πορεία ἐκδ Ἑστία

Στὸ συγγραφέα Μακρυγιάννη ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφυο

Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του

πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό

Νικ

ηταρ

ᾶς K

arl K

raze

isen

Ἐ

θνικ

ὸ Ἱσ

τορι

κὸ Μ

ουσε

ῖο

Γεώργιος Καραϊσκάκης(ἀσπρόμαυρη λιθογραφία) Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

24

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν γνωστὸς ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς γεν-ναίους ὁπλαρχηγοὺς τοῦ ἀγώνα θρυλικῆς γενναι-ότητας πολεμιστὴς κυρίως ἐναντίον τοῦ Ἰμπραὴμ

στὴν Πελοπόννησο καὶ τοῦ Κιουταχῆ στὴν Ἀκρόπολη τῆς Ἀθήνας Ὅπως καὶ ὡς πρωτεργάτης τῆς ἐξέγερσης τῆς 3ης Σε-πτεμβρίου 1843 ποὺ ἀπαίτησε καὶ πέτυχε τὴν παραχώρηση Συντάγμα-τος ἀπὸ τὸν Ὄθωνα

Ἡ φήμη τοῦ Μακρυ-γιάννη θὰ περιοριζόταν ἐκεῖ ἄν μισὸ περίπου αἰώνα μετὰ τὸν θάνα-τό του δὲν ἐρχόταν στὸ φῶς τὸ ἐκπληκτικὸ κείμενο τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων του Δίχως τὴν παραμικρὴ σχολικὴ παιδεία καὶ ἔχοντας μά-θει σὲ προχωρημένη πιὰ ἡλικία μόνο στοι-χειώδη γραφή σημεί-ωνε ὁ Μακρυγιάννης ἀναμνήσεις καὶ κρίσεις του γιὰ τὰ γεγονότα ποὺ ἔζησε ἀπὸ τὰ χρό-νια τῆς ἐπανάστασης ὣς τὸ 1851 Καὶ φύλαγε τὰ χειρόγραφα παραχω-μένα στὸν κῆπο τοῦ σπιτιοῦ του

Τὸ 1907 ὁ Γιάν-νης Βλαχογιάννης με-ταγράφει καὶ ἐκδίδει αὐτὰ τὰ χειρόγραφα Ἀλλὰ καὶ πάλι τὸ κείμε-νο τῶν Ἀπομνημονευμάτων προσελκύει τὸ ἐνδιαφέρον στενοῦ μᾶλλον κύκλου διανοουμένων καί κυρίως τῶν εἰδικῶν ἐρευνητῶν Μόλις τὸ 1943 ὁ ποιητὴς Γ Σεφέρης διεγείρει τὴν περιέργεια τοῦ εὐρύτερου κοινοῦ γιὰ τὸν Μακρυγιάννη Δίνει μιὰ διάλεξη στὴν Ἀλεξάνδρεια καὶ στὸ Κάιρο ndashποὺ τὸ κείμενό της περιλαμβάνεται μετὰ στὶς ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις τῶν Δοκιμῶν τοῦ ποιητῆndash καὶ ἐκεῖ πρὸς γενικὴ κατάπληξη ὁ Σεφέρης ἀποφαίνεται ὅτι laquoὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ πιὸ σημαντικὸς πεζογράφος τῆς νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας ἂν ὄχι ὁ πιὸ μεγάλος γιατὶ ἔχουμε τὸν Παπαδιαμάντηraquo Καὶ τεκμηριώνει τὸν ἰσχυρι-σμό του ἀνθολογώντας δείγματα γραφῆς τοῦ στρατηγοῦ

μὲ μιὰ καίρια ἀνάλυση τοῦ ὕφους καὶ τοῦ ἤθους αὐτῆς τῆς ρωμαλέας ἔκφρασης Αὐτὸ ἦταν μᾶλλον τὸ ἔναυσμα γιὰ νὰ ἔρθει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἐπίκεντρο τοῦ γενικοῦ ἐνδιαφέροντος Τὰ Ἀπομνημονεύματα δημοσιεύονται πιὰ

σὲ ἐπανειλημμένες ἐκδό-σεις διαβάζονται σχολι-άζονται Εἶναι ἡ μεγάλη ἔκπληξη ἡ ἀποκάλυψη τῆς Ἱστορίας laquoἀπὸ τὴ μέσα της ὄψηraquo τὴν ὄψη τῆς ἐμπειρίας καὶ μαρ-τυρίας τοῦ ἀγράμματου ἀγωνιστῆ ποὺ ἀποτυ-πώνει στὸ χαρτὶ τὸ ἀπα-ρομοίαστο λαϊκὸ ἦθος τὴ λαϊκὴ εὐαισθησία τὴ λαϊκὴ βίωση καὶ θεώρη-ση τῶν γεγονότων πέρα ἀπὸ τὶς ἐπίσημες ἑρμη-νεῖες τους

Τὸ στοιχεῖο ἀκριβῶς τῆς laquoλαϊκῆςraquo ἰδιαιτερό-τητας τῶν θεωρήσεων τοῦ Μακρυγιάννη καὶ κυρίως τῆς μαρτυρίας του γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς φατριαστικὲς διαμάχες τῶν Ἑλλήνων εὐνο-εῖ καὶ μιὰ προσπάθεια προσεταιρισμοῦ του ἀπὸ τὴν πολιτικὴ Ἀρι-στερά Στὸ κείμενο τῶν Ἀπομνημονευμάτων ἡ Ἀριστερὰ διαβλέ-πει ἐρείσματα γιὰ μίαν ἑρμηνεία τοῦ ἐθνικοα-πελευθερωτικοῦ ἀγώ-να μὲ βάση laquoταξικὲςraquo

ἀντιθέσεις καὶ οἰκονομικὲς προτεραιότητες ndash ἀντιθέσεις ἀγροτῶν ndash στρατιωτικῶν καὶ laquoκοτζαμπάσηδωνraquo (ἢ φα-ναριωτῶν) ndash πολιτικῶν Ἔτσι ἀπὸ τὴ μία ὁ μονότροπος ἐνθουσιασμὸς τῶν δημοτικιστῶν γιὰ τὸ λαμπρὸ τεκμήριο ρώμης καὶ πλαστικότητας τῆς λαϊκῆς γλώσσας ποὺ τοὺς παρεῖχε ὁ Μακρυγιάννης καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ στανικὲς προσαρμογὲς τοῦ κειμένου του στὸν νάρθηκα τῶν μαρξι-στικῶν σχηματοποιήσεων τῆς Ἱστορίας μονοπωλοῦν τὸν τρόπο ἀνάγνωσης τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Δὲν διαφαίνεται οὔτε ἡ παραμικρὴ ὑποψία ἀναγνώρι-σης τῶν κριτηρίων καὶ κινήτρων τῆς μαρτυρίας τοῦ Μα-κρυγιάννη ποὺ συγκροτοῦν καὶ τὸ ἀπαρομοίαστο ἦθος

Αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξάριraquo

Τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ

Οἱ Ἅγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Τῆνος 19ος αἰ

25

τοῦ κειμένου του Κι ὅμως σὲ κάθε σελίδα εἶναι κατάδη-λο τὸ νεῦρο καὶ τὸ μέτρο τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς κριτικῆς ποὺ ἀσκεῖ Ἡ λαϊκή του εὐσέβεια καὶ ἡ αὐθεντι-κή του πίστη γνώμονας καὶ κανόνας τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ βίου γιὰ τὸν Μακρυγιάννη ἄξονας καὶ ἀφετηρία τόσο γιὰ τὴ θυσιαστική του αὐταπάρνηση στὸν ἀγώνα ὅσο καὶ γιὰ τὴ μεταγενέστερη δράση του καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη κριτική του στάση Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα πρὶν ἀπὸ κάθε τι ἄλλο εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λα-ϊκῆς πιστότητας στὴν ἐκκλη-σιαστικὴ ἐμπειρία θεο-λογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικι-στικὲς ἀλλοιώσεις μήτρας τοῦ λαϊκοῦ ἤθους καὶ τῆς κοινωνικῆς του δυναμικῆς

Τὸ 1983 ndashὕστερα ἀπὸ ἐκδοτικὴ προετοιμασία ἀνεξήγητης βραδύτητας σαράντα χρόνωνndash βλέπει τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας καὶ τὸ δεύτερο πνευματικὸ κληροδότημα ποὺ μᾶς κα-τέλιπε ὁ Μακρυγιάννης Ἕνα τετράδιο ὅπου κατέ-γραφε προσωπικά του βιώ-ματα ἀνάμικτα μὲ ἀφορμὲς καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν κα-θημερινότητα τὶς καθαρὰ πνευματικές του ἐμπειρίες τὶς προσευχές του

Τὸ δεύτερο αὐτὸ χει-ρόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ τὸ χαρακτηρίσει κανεὶς αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξά-ριraquo ἑνὸς ἁγίου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ὁ Μακρυγιάννης ὁ ἐπαναστάτης πολέμαρχος ὁ σκληρὸς φρούραρχος τῆς Ἀθήνας ὁ ἀσυμβίβαστος ἀντίπαλος τῶν ἐπαγγελματιῶν τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς ὀθωνικῆς αὐθαιρε-σίας ὁ δοξασμένος στρατηγός ἀλλὰ καὶ καταδικασμένος σὲ θάνατο σαπισμένος στὶς φυλακὲς ἀγωνιστής αὐτὸς ὁ ἀτόφιος Ἕλληνας ἀποκαλύπτει στὸ ἐξομολογητικό του laquoτετράδιοraquo μίαν ἀπρόσμενη πτυχὴ τῆς προσωπικότητάς του Δίχως νὰ δίνει τὴν παραμικρὴ ὑποψία στὸν κοινω-νικό του περίγυρο καὶ παραμένοντας συνεχῶς στὸ ἐπί-κεντρο τοῦ δημόσιου βίου συντηροῦσε παράλληλα ἕναν ἀπόρρητο προσωπικὸ βίο ἐκπληκτικῆς ἄσκησης προσευχῆς καὶ χαρισματικῶν δακρύων μὲ ἐμπειρίες Θε-οπτίας ποὺ μαρτυροῦνται μόνο στὰ πρόσωπα κορυφαίων ἡσυχαστῶν τῆς νηπτικῆς παράδοσης

Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ndashμὲ αὐτόχρημα παιδικὴ

αὐθορμησία χωρὶς καμιὰ ἐπίγνωση ἀξιοεργίας καὶ κα-τορθώματοςndash εἶναι στὴν κυριολεξία ἀπίστευτα laquoΕἶπα τὴν Μεγάλη Τετράδη καὶ Μεγάλη Παρασκευή νὰ κάμω αὐτὲς τὶς δύο μέρες ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες τρακόσες (3300) μετάνοιες τὸ μερόνυχτον Ἄλλο τίποτας δὲν ἔχω νὰ εὐκαριστήσω (τὸν Θεό) μόνον καὶ μόνον τὴν ἁμαρτωλή μου προσευ-κή αὐγὴ καὶ βράδυ ἀπὸ χίλιες τρακόσες (1300) μετάνοιες καὶ ἑκατὸ (100) μὲ τὸ κομπολόγι καὶ ὅτι μπορέσω ὅταν θὰ πάγω εἰς τὴν δουλειά μου καὶ ὅταν γυρίσω ὀπίσου νὰ τὸν

εὐκαριστήσω ὁ ἁμαρτωλόςraquo (σελ 165-166)

Φυσικά ἂν ἡ μακρυγιαν-νικὴ θεολογία τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων ἔμεινε ἀπρόσιτη καὶ ἄγνωστη στὴν ἀφελλη-νισμένη πιὰ ἑλλαδικὴ laquoπρο-οδευτικὴraquo διανόηση πολὺ περισσότερο ἡ μαρτυρία τοῦ laquoτετραδίουraquo Ἤδη τὸ 1941 ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης δεί-χνοντας τὸ καινούργιο χει-ρόγραφο στὸν Γιῶργο Θεο-τοκά τοῦ εἶχε πεῖ κατὰ λέξη laquoεἶναι τὸ ἔργο ἑνὸς τρελοῦraquo Καὶ ὁ Λίνος Πολίτης προλο-γίζοντας τὴν ἔκδοση τοῦ laquoτετραδίουraquo σημειώνει laquoἡ ἐνοχλητικὴ γιὰ μᾶς σήμερα θρησκοληψία τοῦ γερασμέ-νου Μακρυγιάννηraquo Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινήθηκαν οἱ περισσότερες ἀντιδράσεις Ἐπιστρατεύθηκαν ἀκόμα καὶ γνῶμες ψυχιάτρων γιὰ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι τὰ τραύματα στὸ κεφάλι ποὺ εἶχε δεχθεῖ ὁ Μακρυγιάννης

τὸν εἶχαν ὁδηγήσει στὰ γεράματα σὲ κάποιο εἶδος παρά-νοιας

Ὡστόσο ἔστω ἀγνοημένη καὶ περιφρονημένη ἡ μαρ-τυρία τοῦ Μακρυγιάννη παραμένει καὶ λειτουργεῖ στὴ δι-αδοχὴ τῶν σημείων τῆς ἐλπίδας ὅτι τὸ laquoεὐαγγέλιοraquo τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ οἰκουμενικὴ ἑλληνική του σάρκα ἐξα-κολουθεῖ νὰ ἐπιβιώνει καὶ νὰ λειτουργεῖ μὲ τὴν ἀδιόρατη δυναμικὴ τοῦ θαμμένου laquoκόκκου τῆς σινάπεωςraquo Γιὰ νὰ ἐπαληθεύεται ἡ παρήγορη ρήση τοῦ ἴδιου τοῦ Μακρυ-γιάννη laquoὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τοὺς Ἕλληνες πάντοτε ὀλί-γους Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος παλαιόθε καὶ ὣς τώρα ὅλα τὰ θε-ριὰ πολεμοῦν νὰ μᾶς φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε Τρῶνε ἀπὸ μᾶς καὶ μένει καὶ μαγιάraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα ἐκδ Δόμος

Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα

εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λαϊκῆς πιστότητας

στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία θεολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης

ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικιστικὲς ἀλλοιώσεις

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

20

Χαρακτικὸ τοῦ Τάσσου Μακρυγιάννης

21

Ἀδελφοὶ ἀναγνῶστες

Ἐπειδὴ ἔλαβα αὐτείνη τὴν ἀδυναμία νὰ σᾶς βαρύνω μὲ τὴν ἀμάθειά μου (ἂν ἔβγουν εἰς φῶς αὐτὰ ὁποῦ σημειώνω ἐδῶ καὶ ξηγῶμαι πότε μὲ κόλλησε αὐτείνη ἡ ἰδέα ndashἀπὸ τὰ 1829 Φλεβαρίου 26 εἰς τὸ Ἄργοςndash καὶ ἀκολουθῶ ἀγῶνες καὶ ἄλλα περιστατικὰ τῆς πατρίδος) σᾶς λέγω ἂν δὲν τὰ διαβάσετε ὅλα δὲν ἔχει τὸ δικαίωμα κανένας ἀπὸ τοὺς ἀναγνῶστες νὰ φέρη γνώμη οὔτε ὑπέρ οὔτε κατά Ὅτι εἶμαι ἀγράμματος καὶ δὲν μπορῶ νὰ βαστήσω ταχτικὴ σειρὰ στὰ γραφόμενα καί τότε φωτίζεται καὶ ὁ ἀναγνώστης

Μπαίνοντας εἰς αὐτὸ τὸ ἔργον καὶ ἀκολουθώντας νὰ γράφω δυστυχήματα ἀναντίον τῆς πατρίδος καὶ θρησκείας ὁποῦ τῆς προξενήθηκαν ἀπὸ τὴν ἀνοησίαν μας καί ῾διοτέλειά μας καὶ ἀπὸ θρησκευτικοὺς καὶ ἀπὸ πολιτικοὺς καὶ ἀπὸ μᾶς τοὺς στρατιωτικούς ἀγαναχτώντας καὶ ἐγὼ ἀπrsquo οὖλα αὐτά ὅτι ζημιώσαμε τὴν πατρίδα μας πολὺ καὶ χάθηκαν καὶ χάνονται τόσοι ἀθῶοι ἄνθρωποι σημειώνω τὰ λάθη ὀλωνῶν καὶ φτάνω ὧν σήμερον ὁποῦ δὲν θυσιάζομε ποτὲς ἀρετὴ καὶ πατριωτισμὸν καὶ εἴμαστε σὲ τούτην τὴν ἄθλια κατάστασιν καὶ κιντυνεύομεν νὰ χαθοῦμεν[]

Διὰ ὅλα αὐτὰ γράφω ἐδῶ Ὡς ἄνθρωπος μπορῶ νὰ πεθάνω καὶ ἢ τὰ παιδιά μου ἢ ἄλλος τὰ ἀντιγράψη γιὰ νὰ τὰ βγάλη εἰς φῶς πρῶτο τοὺς ἀνθρώπους ὁποῦ γράφω μrsquo ἀγανάχτησιν ἀναντίον τους νὰ βάνη τὶς πράξες τοῦ κάθε ἑνοῦ καὶ τrsquo ὄνομά του μὲ καλὸν τρόπον ὄχι μὲ βρισές διὰ νὰ χρησιμεύουν αὐτὰ ὅλα εἰς τοὺς μεταγενεστέρους καὶ νὰ μάθουν νὰ θυσιάζουν διὰ τὴν πατρίδα τους καὶ θρησκεία τους περισσότερη ἀρετή νὰ ζήσουν ὡς ἀνθρῶποι σ αὐτὴν τὴν πατρίδα καὶ μ΄ αὐτὴν τὴν θρησκείαν Χωρὶς ἀρετὴ καὶ πόνο εἰς τὴν πατρίδα καὶ πίστη εἰς τὴν θρησκεία τους ἔθνη δὲν ὑπάρχουν Καὶ προσοχὴ νὰ μὴν τοὺς ἀπαγάγη ἡ ῾διοτέλεια Καὶ ἂν σκοντάψουν τότε εἰς τὸν κρεμνὸν θὰ πηγαίνουν καθὼς τὸ πάθαμεν ἐμεῖς Ὅλο εἰς τὸν κρεμνὸν κυλάμεν κάθε ῾μέρα Ὅταν λοιπὸν βγῆ αὐτὸ τὸ χειρόγραφον εἰς φῶς διαβάζοντας τὸ ὅλο οἱ τίμιοι ἀναγνῶστες ἀρχὴ καὶ τέλος τότες ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ κάμη ὁ καθείς των τὴν κρίση του εἴτε ὑπέρ εἴτε κατά g

Στρατηγὸς ΜακρυγιάννηςἈπόσπασμα ἀπὸ τὸν πρόλογο τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Στρατηγὸς Μακρυγιάννης Ἔχομεν ἀγῶνες πατρικούς ἔχομεν θυσίεςἀφιέρωμα

Ἐλαιογραφία τοῦ Picarelli 1914

22

Ἕνα παιδὶ τῆς Τουρκοκρατίας ἕνα Ρουμελιωτάκι γεννημένο στὰ 1797 μᾶς ἱστορεῖ τὸ παράξενο πα-ραμύθι τῆς ζωῆς του laquoἜγινα ὣς δεκατέσσερων

χρονῶν καὶ πῆγα εἰς ἕνα πατριώτη μου εἰς Ντεσφίνα Εἴταν ὁ ἀδελφός του μὲ τὸν Ἀλήπασια καὶ εἴταν ζαπίτης αὐτὸς εἰς τὴν Ντεσφίναν Στάθηκα μὲ ἐκεῖνον μίαν ἡμέρα Εἴταν γιορτὴ καὶ παγγύρι τrsquo Ἁγιαννιοῦ Πήγαμεν εἰς τὸ παγγύριsdot μὄδωσε τὸ ντουφέκι του νὰ τὸ βαστῶ Ἐγὼ θέλησα νὰ τὸ

ρίξω ἐτζακίστη Τότε μrsquo ἔπιασε σὲ ὅλον τὸν κόσμον ὀμπρὸς καὶ μὲ πέθανε εἰς τὸ ξύλο Δὲν μrsquo ἔβλαβε τὸ ξύλο τόσο πε-ρισσότερο ἡ ντροπὴ τοῦ κόσμου Τότε ὅλοι τρώγαν καὶ πίναν καὶ ἐγὼ ἔκλαιγα Αὐτὸ τὸ παράπονον δὲν ηὗρα ἄλλον κριτὴ νὰ τὸ εἰπῶ νὰ μὲ δικιώσει ἔκρινα εὔλογον νὰ προστρέξω εἰς τὸν Ἁϊγιάννη ὅτι εἰς τὸ σπίτι του μὄγινε αὐτείνη ἡ ζημία καὶ ἡ ἀτιμία Μπαίνω τὴν νύχτα μέσα εἰς τὴν ἐκκλησιά του καὶ κλειῶ τὴν πόρτα κιrsquo ἀρχινῶ τὰ κλάματα μὲ μεγάλες φωνὲς καὶ μετάνοιεςsdot τrsquo εἶναι αὐτὸ ὁποὔγινε σrsquo ἐμέναν γομάρι εἶμαι νὰ μὲ δέρνουν Καὶ τὸν περικαλῶ νὰ μοῦ δώσει ἄρματα καλὰ κιrsquo ἀσημένια καὶ δεκαπέντε πουγγιὰ χρήματα καὶ ἐγὼ θὰ τοῦ φκιάσω ἕνα μεγάλο καντήλι ἀσημένιον Μὲ τὶς πολλὲς

φωνὲς κάμαμεν τὶς συμφωνίες μὲ τὸν ἅγιονraquo [hellip]Ἡ παρουσία ἑνὸς τέτοιου παιδιοῦ στὴν Ἑλλάδα τὴν

αὐγὴ τοῦ 19ου αἰώνα ὁ χαρακτήρας του ὁ τόνος τῆς φωνῆς του νομίζω πὼς ἔχουν μιὰ γενικότερη ἱστορικὴ σημασία Ὅλα αὐτὰ σημαίνουν ὅτι ἔφτασε ἐπιτέλους τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου ὅτι τὸ ὑπόδουλο γένος σχημάτι-σε μέσα του ἕναν καινούργιο ἀνθρώπινο τύπο ποὺ ἔχει προορισμὸ νὰ ἐλευθερώσει τὴ γῆ καὶ τὴν ψυχὴ τῆς Ἑλλά-δας Δὲν εἶναι πιὰ οὔτε ὁ ὑποταγμένος ὑπήκοος τῆς Ὀθω-μανικῆς Αὐτοκρατορίας οὔτε ὁ φυγόδικος κλέφτης ποὺ κρύβει τὸ πνεῦμα τῆς ἐλευθερίας στὶς σπηλιὲς τῶν ψηλῶν βουνῶν ἀνάμεσα στὰ ὄρνεα καὶ στὰ ἀγρίμια Εἶναι ὁ νέος ποὺ θαυμάζει τὸν Οὐάσιγκτον Εἶναι ὁ ἐλεύθερος πολίτης μιᾶς πατρίδας ποὺ τὴν ὀνειρεύεται δίκαιη καὶ εὐνομού-μενη ἐλεύθερος καὶ συνάμα κοινωνικός μὲ συνείδηση τῶν δικαιωμάτων του καὶ τῶν δικαιωμάτων τοῦ λαοῦ του μὲ πεποίθηση στὸν ἑαυτό του μὲ ἀλύγιστη ἐθνικὴ καὶ ἀτομικὴ περηφάνεια Μαζὶ μrsquo ὅλα αὐτά καλλιτέχνης ἀπὸ γεννησιμιοῦ του ἀλλὰ καὶ πολεμιστὴς καὶ πνεῦμα ὀργανωτικό πολιτικὸ καὶ στρατηγικό ποὺ ἀνυπομονεῖ νὰ δοκιμάσει τὶς ἱκανότητές του Μόλις ἀντηχήσει τὸ τουφέκι ρίχνεται στὴν πρώτη γραμμὴ καὶ παίρνει πρωτοβουλία Δὲν εἶναι καλά-καλὰ εἴκοσι πέντε χρονῶ κι ἀρχίζει νὰ κά-νει τὸν ἀρχηγό Ὁ πόλεμος ἐπιταχύνει τὴν ἐξέλιξή του ὁλοκληρώνει γοργὰ τὴ φυσιογνωμία του [hellip]

Ἡ βασικὴ παρεξήγηση εἶναι ὅτι ἔχει ἐπικρατήσει στὴ διανοούμενη Ἑλλάδα ἡ συνήθεια νὰ θεωρεῖται ὁ Μα-κρυγιάννης σὰν ἕνας ἁπλὸς καὶ ἀνεύθυνος ἄνθρωπος τοῦ λαοῦ παρθένος ἀπὸ κάθε ἐσωτερικὸ δούλεμα καὶ κάθε προσωπικὸ στοχασμό σὰν ἕνας αὐτόματος δημο-τικὸς τραγουδιστὴς σὲ πεζό Τὰ Ἀπομνημονεύματά του παρουσιάζονται ἔτσι σὰν ἕνα γραφτὸ ἔργο ἀντίστοιχο τῆς laquoλαϊκῆς τέχνηςraquo σπουδαῖο βέβαια στὸ εἶδος του ἀλλὰ ποὺ ἡ σπουδαιότητά του βρίσκεται ἀκριβῶς στὴν ἔλλειψη συνείδησης καὶ εὐθύνης τοῦ δημιουργοῦ του στὴν ἁπλότητα τῆς ψυχῆς του καὶ τῆς σκέψης του στὸν ἀφελῆ αὐθορμητισμό του Καὶ λαϊκὸς εἶναι βέβαια ὁ ἄνθρωπος βουτηγμένος μὲ χαρὰ στὴ λαϊκότητα περισ-σότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον Ἕλληνα πεζογράφο ὄχι ὅμως ἔτσι ὅπως τὸν φαντάζονται [] Πιστεύω ὅτι παρὰ τὴν ἁπλότητα τῆς φρασεολογίας του ὁ Στρατηγὸς Μακρυ-γιάννης δὲν εἶναι ἁπλὸς συγγραφέας Εἶναι περίπλοκος [] Πρῶτα-πρῶτα ἂς σκεφτοῦμε ποιός εἶναι ὁ ἄνθρωπος γιὰ τὸν ὁποῖο μιλοῦμε Εἶναι ἕνας γεννημένος ἀρχηγός ἕνας ἀπὸ τοὺς πρώτους ἀνθρώπους τοῦ ἔθνους του ἀπὸ τοὺς ἐμψυχωτὲς καὶ ὁδηγητὲς τῆς Ἐπανάστασης ἀπὸ τοὺς ἱδρυτὲς τοῦ νεοελληνικοῦ Κράτους Εἶναι πολεμικὸς ἀρχηγὸς σημαντικὸς καὶ πολιτικὸς ὑπολογίσιμος Ὀργα-νώνει στρατεύματα δίνει μάχες διοικεῖ ἐπαρχίες συμμε-

Ἰωάννης Μακρυγιάννης (ἀσπρόμαυρη λιθογραφία)Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

Ὁ Στρατηγὸς Μακρυγιάννης

Τοῦ Γιώργου Θεοτοκᾶ

23

τέχει στὶς ἐργασίες τῶν Ἐθνοσυνελεύσεων μιλᾶ ἀπὸ τὸ βῆμα τους καὶ ἐπηρεάζει τὶς ἀποφάσεις τους συμβουλεύ-ει τοὺς ἀρχηγοὺς τοῦ Κράτους διαπραγματεύεται ἢ ἔρχε-ται σὲ σύγκρουση μαζί τους βρίσκεται σὲ ἀκατάπαυστη ἐπικοινωνία μὲ ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα πνεύματα τῆς Ἑλλάδας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης συζητεῖ μαζί τους τὰ πιὸ δύσκολα ζητήματα τῆς ἐθνικῆς ζωῆς Ἂν δὲν διαβάζει ὁ ἴδιος ἀσφαλῶς θὰ βάζει καὶ τοῦ διαβάζουν καὶ θὰ ἀκούει συνεχῶς τριγύρω του ἀναπτύξεις ἀπάνω σὲ σημαντικὰ θέματα πολιτικά κοινωνικά ἱστορικά Ἔχει πείρα ζωῆς μεγάλη καὶ βαθιά πείρα ἑνὸς μαχητῆ ποὺ συμμετέχει σὲ

τραχεῖς ἀγῶνες καὶ ποὺ τοὺς ἐποπτεύει ἀπὸ κάποιο ὕψος ἀγκαλιάζοντας μὲ τὴ ματιά του ὁλόκληρη τὴν ἑλληνικὴ ζωή πείρα ὄχι ἑνὸς χωριοῦ ἢ μιᾶς συνοικίας ἢ τὸ πολὺ μιᾶς ἐπαρχίας ὅπως εἶναι συνήθως ἡ πείρα τοῦ ἁπλοϊκοῦ ἀνθρώπου ἀλλὰ πείρα ἑνὸς ὁλόκληρου ἔθνους σὲ μίαν ἀπὸ τὶς πιὸ κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας του

Ὁ ἄνθρωπος λοιπὸν μπορεῖ νὰ μὴν ξέρει πολλὰ γράμ-ματα ἀλλὰ νομίζω πὼς εἶναι ἡ ἔσχατη πλάνη νὰ φαντάζε-ται κανείς γιrsquo αὐτὸν τὸ λόγο ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα ἀδού-λευτο μυαλό Ἴσια-ἴσια μοῦ φαίνεται ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα μυαλό ἀπὸ τὴ φύση του ἀνήσυχο ζωηρὸ καὶ ὀξύ ποὺ

δουλεύτηκε γερὰ ἀπὸ μιὰ ἐξαιρετικὴ πείρα ζωῆς καὶ ἀπὸ τὴν πολύχρονη ἐπαφὴ μὲ ἀνθρώπους σοφοὺς καὶ σπου-δαίους μὲ τοὺς ὁποίους ὁ Στρατηγὸς συζητοῦσε σὰν ἴσος πρὸς ἴσους [hellip]

Ὅμως καὶ κάτι ἀκόμα ὁ συγγραφέας αὐτός πέρα ἀπὸ τοὺς ἐξωτερικοὺς χαρακτηρισμοὺς ποὺ δίνουμε τοῦ ἔργου του (αὐτοβιογραφία χρονικό ἐξομολόγηση κλπ) εἶναι ἕνας ἐθνικὸς ἀντιπρόσωπος ἕνας δυνατὸς φορέας ζωντανοῦ Ἑλληνισμοῦ καί ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή ἕνας Πρόγονος πρὸς τὸν ὁποῖο εἶναι φυσικὸ νὰ στρεφόμαστε ὅταν νιώθουμε τὴν ἀνάγκη νὰ συνειδητοποιήσουμε κα-λύτερα καὶ νὰ τονώσουμε τὸν ἑαυτό μας νὰ ἐπικοινω-νήσουμε ξανὰ μὲ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς Εἶναι ἑλληνικὸς ὄχι μονάχα στὸ ζωηρὸ τοπικὸ χρῶμα ποὺ ἔχει ἡ ἀφήγησή του (αὐτό βέβαια ὅσο κι ἂν θέλγει τὸ μάτι μας δὲν θὰ εἴταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ μᾶς συγκρατήσει τόσο πολύ) ἀλλὰ καὶ σὲ στοιχεῖα πιὸ σημαντικά πιὸ ἐσω-τερικὰ καὶ διαρκέστερα Ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφιο Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό κλίση ποὺ συνδυάζει τὴ μαστοριὰ τῶν βιοτεχνῶν τῆς Ἑλλάδας τὴν κληρονομιὰ τῆς βυζα-ντινῆς τέχνης καὶ τὴν ὑποσυνείδητη ἐπίδραση τῶν ἀρχαί-ων ναῶν στὸ βαθὺ καὶ συγκρατημένο συναισθηματισμό του στὴν αἰδὼ τῆς καρδιᾶς του στὰ καυτερά του πάθη ποὺ βράζουν ὑπόκωφα καὶ ξεσπάνουν σὲ θύελλες στὴν ἐλεύθερη καὶ παιχνιδιάρικη φαντασία του στὸ μυαλό του τὸ τόσο laquoρωμαίικοraquo ἀνήσυχο ἀνικανοποίητο ὀξύτατο θετικὸ καὶ μαζὶ ὀνειροπαρμένο στὴν ἠθική του συνείδη-ση στὶς ἰδανικὲς καὶ συνάμα τὶς πρακτικὲς τάσεις της στὴ λατρεία του τῆς ἀλήθειας στὴν ἀκατάπαυστη ἐπίκλησή του τῆς δικαιοσύνης στὸ ἀκοίμητο πνεῦμα τῆς ἐθνικῆς καὶ τῆς ἀτομικῆς ἀνεξαρτησίας ποὺ κυβερνᾶ ὁλόκληρη τὴ ζωή του στὴν ἀνάγκη ποὺ νιώθει νὰ ἀγωνιστεῖ γιὰ νὰ γίνουν τὰ ἰδανικά του πραγματικότητες στὴν ἔξοχη τέλος λεβεντιά του στὴν περήφανη στάση του ἀπέναντι στὴ ζωὴ καὶ τοὺς ἀνθρώπους τοὺς φίλους ὅσο καὶ τοὺς ἐχθρούς στὴν αὐτοθυσία του καὶ στὴν περιφρόνησή του τοῦ θανά-του Εἶναι δικός μας Συγκεντρώνει στὸ πρόσωπό του συ-μπυκνώνει καὶ ἐντείνει ἕνα ὁρισμένο εἶδος ἀνθρωπισμοῦ ποὺ βρίσκεται διάχυτο παντοῦ ὅπου μαζεύονται τὰ παιδιὰ τοῦ τόπου μας ἕναν ἀνθρωπισμὸ ἰδιόρρυθμο καὶ πολύτι-μο γεμάτο φῶς ἁρμύρα καὶ βουνίσιες εὐωδιές κλασικὰ ἀγάλματα καὶ βυζαντινὲς ἐκκλησίες καὶ ἀναμνήσεις γιὰ ἀρχαίους θεούς ἥρωες καὶ ποιητές γιὰ χρυσοντυμένους Αὐτοκράτορες καὶ γιὰ παλληκάρια μὲ μακριὰ μαλλιὰ καὶ μὲ φουστανέλλες ποὺ ἔκαναν πολέμους στὶς ψηλὲς κορυ-φές g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Πνευματικὴ πορεία ἐκδ Ἑστία

Στὸ συγγραφέα Μακρυγιάννη ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφυο

Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του

πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό

Νικ

ηταρ

ᾶς K

arl K

raze

isen

Ἐ

θνικ

ὸ Ἱσ

τορι

κὸ Μ

ουσε

ῖο

Γεώργιος Καραϊσκάκης(ἀσπρόμαυρη λιθογραφία) Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

24

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν γνωστὸς ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς γεν-ναίους ὁπλαρχηγοὺς τοῦ ἀγώνα θρυλικῆς γενναι-ότητας πολεμιστὴς κυρίως ἐναντίον τοῦ Ἰμπραὴμ

στὴν Πελοπόννησο καὶ τοῦ Κιουταχῆ στὴν Ἀκρόπολη τῆς Ἀθήνας Ὅπως καὶ ὡς πρωτεργάτης τῆς ἐξέγερσης τῆς 3ης Σε-πτεμβρίου 1843 ποὺ ἀπαίτησε καὶ πέτυχε τὴν παραχώρηση Συντάγμα-τος ἀπὸ τὸν Ὄθωνα

Ἡ φήμη τοῦ Μακρυ-γιάννη θὰ περιοριζόταν ἐκεῖ ἄν μισὸ περίπου αἰώνα μετὰ τὸν θάνα-τό του δὲν ἐρχόταν στὸ φῶς τὸ ἐκπληκτικὸ κείμενο τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων του Δίχως τὴν παραμικρὴ σχολικὴ παιδεία καὶ ἔχοντας μά-θει σὲ προχωρημένη πιὰ ἡλικία μόνο στοι-χειώδη γραφή σημεί-ωνε ὁ Μακρυγιάννης ἀναμνήσεις καὶ κρίσεις του γιὰ τὰ γεγονότα ποὺ ἔζησε ἀπὸ τὰ χρό-νια τῆς ἐπανάστασης ὣς τὸ 1851 Καὶ φύλαγε τὰ χειρόγραφα παραχω-μένα στὸν κῆπο τοῦ σπιτιοῦ του

Τὸ 1907 ὁ Γιάν-νης Βλαχογιάννης με-ταγράφει καὶ ἐκδίδει αὐτὰ τὰ χειρόγραφα Ἀλλὰ καὶ πάλι τὸ κείμε-νο τῶν Ἀπομνημονευμάτων προσελκύει τὸ ἐνδιαφέρον στενοῦ μᾶλλον κύκλου διανοουμένων καί κυρίως τῶν εἰδικῶν ἐρευνητῶν Μόλις τὸ 1943 ὁ ποιητὴς Γ Σεφέρης διεγείρει τὴν περιέργεια τοῦ εὐρύτερου κοινοῦ γιὰ τὸν Μακρυγιάννη Δίνει μιὰ διάλεξη στὴν Ἀλεξάνδρεια καὶ στὸ Κάιρο ndashποὺ τὸ κείμενό της περιλαμβάνεται μετὰ στὶς ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις τῶν Δοκιμῶν τοῦ ποιητῆndash καὶ ἐκεῖ πρὸς γενικὴ κατάπληξη ὁ Σεφέρης ἀποφαίνεται ὅτι laquoὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ πιὸ σημαντικὸς πεζογράφος τῆς νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας ἂν ὄχι ὁ πιὸ μεγάλος γιατὶ ἔχουμε τὸν Παπαδιαμάντηraquo Καὶ τεκμηριώνει τὸν ἰσχυρι-σμό του ἀνθολογώντας δείγματα γραφῆς τοῦ στρατηγοῦ

μὲ μιὰ καίρια ἀνάλυση τοῦ ὕφους καὶ τοῦ ἤθους αὐτῆς τῆς ρωμαλέας ἔκφρασης Αὐτὸ ἦταν μᾶλλον τὸ ἔναυσμα γιὰ νὰ ἔρθει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἐπίκεντρο τοῦ γενικοῦ ἐνδιαφέροντος Τὰ Ἀπομνημονεύματα δημοσιεύονται πιὰ

σὲ ἐπανειλημμένες ἐκδό-σεις διαβάζονται σχολι-άζονται Εἶναι ἡ μεγάλη ἔκπληξη ἡ ἀποκάλυψη τῆς Ἱστορίας laquoἀπὸ τὴ μέσα της ὄψηraquo τὴν ὄψη τῆς ἐμπειρίας καὶ μαρ-τυρίας τοῦ ἀγράμματου ἀγωνιστῆ ποὺ ἀποτυ-πώνει στὸ χαρτὶ τὸ ἀπα-ρομοίαστο λαϊκὸ ἦθος τὴ λαϊκὴ εὐαισθησία τὴ λαϊκὴ βίωση καὶ θεώρη-ση τῶν γεγονότων πέρα ἀπὸ τὶς ἐπίσημες ἑρμη-νεῖες τους

Τὸ στοιχεῖο ἀκριβῶς τῆς laquoλαϊκῆςraquo ἰδιαιτερό-τητας τῶν θεωρήσεων τοῦ Μακρυγιάννη καὶ κυρίως τῆς μαρτυρίας του γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς φατριαστικὲς διαμάχες τῶν Ἑλλήνων εὐνο-εῖ καὶ μιὰ προσπάθεια προσεταιρισμοῦ του ἀπὸ τὴν πολιτικὴ Ἀρι-στερά Στὸ κείμενο τῶν Ἀπομνημονευμάτων ἡ Ἀριστερὰ διαβλέ-πει ἐρείσματα γιὰ μίαν ἑρμηνεία τοῦ ἐθνικοα-πελευθερωτικοῦ ἀγώ-να μὲ βάση laquoταξικὲςraquo

ἀντιθέσεις καὶ οἰκονομικὲς προτεραιότητες ndash ἀντιθέσεις ἀγροτῶν ndash στρατιωτικῶν καὶ laquoκοτζαμπάσηδωνraquo (ἢ φα-ναριωτῶν) ndash πολιτικῶν Ἔτσι ἀπὸ τὴ μία ὁ μονότροπος ἐνθουσιασμὸς τῶν δημοτικιστῶν γιὰ τὸ λαμπρὸ τεκμήριο ρώμης καὶ πλαστικότητας τῆς λαϊκῆς γλώσσας ποὺ τοὺς παρεῖχε ὁ Μακρυγιάννης καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ στανικὲς προσαρμογὲς τοῦ κειμένου του στὸν νάρθηκα τῶν μαρξι-στικῶν σχηματοποιήσεων τῆς Ἱστορίας μονοπωλοῦν τὸν τρόπο ἀνάγνωσης τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Δὲν διαφαίνεται οὔτε ἡ παραμικρὴ ὑποψία ἀναγνώρι-σης τῶν κριτηρίων καὶ κινήτρων τῆς μαρτυρίας τοῦ Μα-κρυγιάννη ποὺ συγκροτοῦν καὶ τὸ ἀπαρομοίαστο ἦθος

Αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξάριraquo

Τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ

Οἱ Ἅγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Τῆνος 19ος αἰ

25

τοῦ κειμένου του Κι ὅμως σὲ κάθε σελίδα εἶναι κατάδη-λο τὸ νεῦρο καὶ τὸ μέτρο τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς κριτικῆς ποὺ ἀσκεῖ Ἡ λαϊκή του εὐσέβεια καὶ ἡ αὐθεντι-κή του πίστη γνώμονας καὶ κανόνας τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ βίου γιὰ τὸν Μακρυγιάννη ἄξονας καὶ ἀφετηρία τόσο γιὰ τὴ θυσιαστική του αὐταπάρνηση στὸν ἀγώνα ὅσο καὶ γιὰ τὴ μεταγενέστερη δράση του καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη κριτική του στάση Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα πρὶν ἀπὸ κάθε τι ἄλλο εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λα-ϊκῆς πιστότητας στὴν ἐκκλη-σιαστικὴ ἐμπειρία θεο-λογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικι-στικὲς ἀλλοιώσεις μήτρας τοῦ λαϊκοῦ ἤθους καὶ τῆς κοινωνικῆς του δυναμικῆς

Τὸ 1983 ndashὕστερα ἀπὸ ἐκδοτικὴ προετοιμασία ἀνεξήγητης βραδύτητας σαράντα χρόνωνndash βλέπει τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας καὶ τὸ δεύτερο πνευματικὸ κληροδότημα ποὺ μᾶς κα-τέλιπε ὁ Μακρυγιάννης Ἕνα τετράδιο ὅπου κατέ-γραφε προσωπικά του βιώ-ματα ἀνάμικτα μὲ ἀφορμὲς καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν κα-θημερινότητα τὶς καθαρὰ πνευματικές του ἐμπειρίες τὶς προσευχές του

Τὸ δεύτερο αὐτὸ χει-ρόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ τὸ χαρακτηρίσει κανεὶς αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξά-ριraquo ἑνὸς ἁγίου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ὁ Μακρυγιάννης ὁ ἐπαναστάτης πολέμαρχος ὁ σκληρὸς φρούραρχος τῆς Ἀθήνας ὁ ἀσυμβίβαστος ἀντίπαλος τῶν ἐπαγγελματιῶν τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς ὀθωνικῆς αὐθαιρε-σίας ὁ δοξασμένος στρατηγός ἀλλὰ καὶ καταδικασμένος σὲ θάνατο σαπισμένος στὶς φυλακὲς ἀγωνιστής αὐτὸς ὁ ἀτόφιος Ἕλληνας ἀποκαλύπτει στὸ ἐξομολογητικό του laquoτετράδιοraquo μίαν ἀπρόσμενη πτυχὴ τῆς προσωπικότητάς του Δίχως νὰ δίνει τὴν παραμικρὴ ὑποψία στὸν κοινω-νικό του περίγυρο καὶ παραμένοντας συνεχῶς στὸ ἐπί-κεντρο τοῦ δημόσιου βίου συντηροῦσε παράλληλα ἕναν ἀπόρρητο προσωπικὸ βίο ἐκπληκτικῆς ἄσκησης προσευχῆς καὶ χαρισματικῶν δακρύων μὲ ἐμπειρίες Θε-οπτίας ποὺ μαρτυροῦνται μόνο στὰ πρόσωπα κορυφαίων ἡσυχαστῶν τῆς νηπτικῆς παράδοσης

Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ndashμὲ αὐτόχρημα παιδικὴ

αὐθορμησία χωρὶς καμιὰ ἐπίγνωση ἀξιοεργίας καὶ κα-τορθώματοςndash εἶναι στὴν κυριολεξία ἀπίστευτα laquoΕἶπα τὴν Μεγάλη Τετράδη καὶ Μεγάλη Παρασκευή νὰ κάμω αὐτὲς τὶς δύο μέρες ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες τρακόσες (3300) μετάνοιες τὸ μερόνυχτον Ἄλλο τίποτας δὲν ἔχω νὰ εὐκαριστήσω (τὸν Θεό) μόνον καὶ μόνον τὴν ἁμαρτωλή μου προσευ-κή αὐγὴ καὶ βράδυ ἀπὸ χίλιες τρακόσες (1300) μετάνοιες καὶ ἑκατὸ (100) μὲ τὸ κομπολόγι καὶ ὅτι μπορέσω ὅταν θὰ πάγω εἰς τὴν δουλειά μου καὶ ὅταν γυρίσω ὀπίσου νὰ τὸν

εὐκαριστήσω ὁ ἁμαρτωλόςraquo (σελ 165-166)

Φυσικά ἂν ἡ μακρυγιαν-νικὴ θεολογία τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων ἔμεινε ἀπρόσιτη καὶ ἄγνωστη στὴν ἀφελλη-νισμένη πιὰ ἑλλαδικὴ laquoπρο-οδευτικὴraquo διανόηση πολὺ περισσότερο ἡ μαρτυρία τοῦ laquoτετραδίουraquo Ἤδη τὸ 1941 ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης δεί-χνοντας τὸ καινούργιο χει-ρόγραφο στὸν Γιῶργο Θεο-τοκά τοῦ εἶχε πεῖ κατὰ λέξη laquoεἶναι τὸ ἔργο ἑνὸς τρελοῦraquo Καὶ ὁ Λίνος Πολίτης προλο-γίζοντας τὴν ἔκδοση τοῦ laquoτετραδίουraquo σημειώνει laquoἡ ἐνοχλητικὴ γιὰ μᾶς σήμερα θρησκοληψία τοῦ γερασμέ-νου Μακρυγιάννηraquo Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινήθηκαν οἱ περισσότερες ἀντιδράσεις Ἐπιστρατεύθηκαν ἀκόμα καὶ γνῶμες ψυχιάτρων γιὰ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι τὰ τραύματα στὸ κεφάλι ποὺ εἶχε δεχθεῖ ὁ Μακρυγιάννης

τὸν εἶχαν ὁδηγήσει στὰ γεράματα σὲ κάποιο εἶδος παρά-νοιας

Ὡστόσο ἔστω ἀγνοημένη καὶ περιφρονημένη ἡ μαρ-τυρία τοῦ Μακρυγιάννη παραμένει καὶ λειτουργεῖ στὴ δι-αδοχὴ τῶν σημείων τῆς ἐλπίδας ὅτι τὸ laquoεὐαγγέλιοraquo τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ οἰκουμενικὴ ἑλληνική του σάρκα ἐξα-κολουθεῖ νὰ ἐπιβιώνει καὶ νὰ λειτουργεῖ μὲ τὴν ἀδιόρατη δυναμικὴ τοῦ θαμμένου laquoκόκκου τῆς σινάπεωςraquo Γιὰ νὰ ἐπαληθεύεται ἡ παρήγορη ρήση τοῦ ἴδιου τοῦ Μακρυ-γιάννη laquoὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τοὺς Ἕλληνες πάντοτε ὀλί-γους Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος παλαιόθε καὶ ὣς τώρα ὅλα τὰ θε-ριὰ πολεμοῦν νὰ μᾶς φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε Τρῶνε ἀπὸ μᾶς καὶ μένει καὶ μαγιάraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα ἐκδ Δόμος

Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα

εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λαϊκῆς πιστότητας

στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία θεολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης

ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικιστικὲς ἀλλοιώσεις

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

21

Ἀδελφοὶ ἀναγνῶστες

Ἐπειδὴ ἔλαβα αὐτείνη τὴν ἀδυναμία νὰ σᾶς βαρύνω μὲ τὴν ἀμάθειά μου (ἂν ἔβγουν εἰς φῶς αὐτὰ ὁποῦ σημειώνω ἐδῶ καὶ ξηγῶμαι πότε μὲ κόλλησε αὐτείνη ἡ ἰδέα ndashἀπὸ τὰ 1829 Φλεβαρίου 26 εἰς τὸ Ἄργοςndash καὶ ἀκολουθῶ ἀγῶνες καὶ ἄλλα περιστατικὰ τῆς πατρίδος) σᾶς λέγω ἂν δὲν τὰ διαβάσετε ὅλα δὲν ἔχει τὸ δικαίωμα κανένας ἀπὸ τοὺς ἀναγνῶστες νὰ φέρη γνώμη οὔτε ὑπέρ οὔτε κατά Ὅτι εἶμαι ἀγράμματος καὶ δὲν μπορῶ νὰ βαστήσω ταχτικὴ σειρὰ στὰ γραφόμενα καί τότε φωτίζεται καὶ ὁ ἀναγνώστης

Μπαίνοντας εἰς αὐτὸ τὸ ἔργον καὶ ἀκολουθώντας νὰ γράφω δυστυχήματα ἀναντίον τῆς πατρίδος καὶ θρησκείας ὁποῦ τῆς προξενήθηκαν ἀπὸ τὴν ἀνοησίαν μας καί ῾διοτέλειά μας καὶ ἀπὸ θρησκευτικοὺς καὶ ἀπὸ πολιτικοὺς καὶ ἀπὸ μᾶς τοὺς στρατιωτικούς ἀγαναχτώντας καὶ ἐγὼ ἀπrsquo οὖλα αὐτά ὅτι ζημιώσαμε τὴν πατρίδα μας πολὺ καὶ χάθηκαν καὶ χάνονται τόσοι ἀθῶοι ἄνθρωποι σημειώνω τὰ λάθη ὀλωνῶν καὶ φτάνω ὧν σήμερον ὁποῦ δὲν θυσιάζομε ποτὲς ἀρετὴ καὶ πατριωτισμὸν καὶ εἴμαστε σὲ τούτην τὴν ἄθλια κατάστασιν καὶ κιντυνεύομεν νὰ χαθοῦμεν[]

Διὰ ὅλα αὐτὰ γράφω ἐδῶ Ὡς ἄνθρωπος μπορῶ νὰ πεθάνω καὶ ἢ τὰ παιδιά μου ἢ ἄλλος τὰ ἀντιγράψη γιὰ νὰ τὰ βγάλη εἰς φῶς πρῶτο τοὺς ἀνθρώπους ὁποῦ γράφω μrsquo ἀγανάχτησιν ἀναντίον τους νὰ βάνη τὶς πράξες τοῦ κάθε ἑνοῦ καὶ τrsquo ὄνομά του μὲ καλὸν τρόπον ὄχι μὲ βρισές διὰ νὰ χρησιμεύουν αὐτὰ ὅλα εἰς τοὺς μεταγενεστέρους καὶ νὰ μάθουν νὰ θυσιάζουν διὰ τὴν πατρίδα τους καὶ θρησκεία τους περισσότερη ἀρετή νὰ ζήσουν ὡς ἀνθρῶποι σ αὐτὴν τὴν πατρίδα καὶ μ΄ αὐτὴν τὴν θρησκείαν Χωρὶς ἀρετὴ καὶ πόνο εἰς τὴν πατρίδα καὶ πίστη εἰς τὴν θρησκεία τους ἔθνη δὲν ὑπάρχουν Καὶ προσοχὴ νὰ μὴν τοὺς ἀπαγάγη ἡ ῾διοτέλεια Καὶ ἂν σκοντάψουν τότε εἰς τὸν κρεμνὸν θὰ πηγαίνουν καθὼς τὸ πάθαμεν ἐμεῖς Ὅλο εἰς τὸν κρεμνὸν κυλάμεν κάθε ῾μέρα Ὅταν λοιπὸν βγῆ αὐτὸ τὸ χειρόγραφον εἰς φῶς διαβάζοντας τὸ ὅλο οἱ τίμιοι ἀναγνῶστες ἀρχὴ καὶ τέλος τότες ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ κάμη ὁ καθείς των τὴν κρίση του εἴτε ὑπέρ εἴτε κατά g

Στρατηγὸς ΜακρυγιάννηςἈπόσπασμα ἀπὸ τὸν πρόλογο τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Στρατηγὸς Μακρυγιάννης Ἔχομεν ἀγῶνες πατρικούς ἔχομεν θυσίεςἀφιέρωμα

Ἐλαιογραφία τοῦ Picarelli 1914

22

Ἕνα παιδὶ τῆς Τουρκοκρατίας ἕνα Ρουμελιωτάκι γεννημένο στὰ 1797 μᾶς ἱστορεῖ τὸ παράξενο πα-ραμύθι τῆς ζωῆς του laquoἜγινα ὣς δεκατέσσερων

χρονῶν καὶ πῆγα εἰς ἕνα πατριώτη μου εἰς Ντεσφίνα Εἴταν ὁ ἀδελφός του μὲ τὸν Ἀλήπασια καὶ εἴταν ζαπίτης αὐτὸς εἰς τὴν Ντεσφίναν Στάθηκα μὲ ἐκεῖνον μίαν ἡμέρα Εἴταν γιορτὴ καὶ παγγύρι τrsquo Ἁγιαννιοῦ Πήγαμεν εἰς τὸ παγγύριsdot μὄδωσε τὸ ντουφέκι του νὰ τὸ βαστῶ Ἐγὼ θέλησα νὰ τὸ

ρίξω ἐτζακίστη Τότε μrsquo ἔπιασε σὲ ὅλον τὸν κόσμον ὀμπρὸς καὶ μὲ πέθανε εἰς τὸ ξύλο Δὲν μrsquo ἔβλαβε τὸ ξύλο τόσο πε-ρισσότερο ἡ ντροπὴ τοῦ κόσμου Τότε ὅλοι τρώγαν καὶ πίναν καὶ ἐγὼ ἔκλαιγα Αὐτὸ τὸ παράπονον δὲν ηὗρα ἄλλον κριτὴ νὰ τὸ εἰπῶ νὰ μὲ δικιώσει ἔκρινα εὔλογον νὰ προστρέξω εἰς τὸν Ἁϊγιάννη ὅτι εἰς τὸ σπίτι του μὄγινε αὐτείνη ἡ ζημία καὶ ἡ ἀτιμία Μπαίνω τὴν νύχτα μέσα εἰς τὴν ἐκκλησιά του καὶ κλειῶ τὴν πόρτα κιrsquo ἀρχινῶ τὰ κλάματα μὲ μεγάλες φωνὲς καὶ μετάνοιεςsdot τrsquo εἶναι αὐτὸ ὁποὔγινε σrsquo ἐμέναν γομάρι εἶμαι νὰ μὲ δέρνουν Καὶ τὸν περικαλῶ νὰ μοῦ δώσει ἄρματα καλὰ κιrsquo ἀσημένια καὶ δεκαπέντε πουγγιὰ χρήματα καὶ ἐγὼ θὰ τοῦ φκιάσω ἕνα μεγάλο καντήλι ἀσημένιον Μὲ τὶς πολλὲς

φωνὲς κάμαμεν τὶς συμφωνίες μὲ τὸν ἅγιονraquo [hellip]Ἡ παρουσία ἑνὸς τέτοιου παιδιοῦ στὴν Ἑλλάδα τὴν

αὐγὴ τοῦ 19ου αἰώνα ὁ χαρακτήρας του ὁ τόνος τῆς φωνῆς του νομίζω πὼς ἔχουν μιὰ γενικότερη ἱστορικὴ σημασία Ὅλα αὐτὰ σημαίνουν ὅτι ἔφτασε ἐπιτέλους τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου ὅτι τὸ ὑπόδουλο γένος σχημάτι-σε μέσα του ἕναν καινούργιο ἀνθρώπινο τύπο ποὺ ἔχει προορισμὸ νὰ ἐλευθερώσει τὴ γῆ καὶ τὴν ψυχὴ τῆς Ἑλλά-δας Δὲν εἶναι πιὰ οὔτε ὁ ὑποταγμένος ὑπήκοος τῆς Ὀθω-μανικῆς Αὐτοκρατορίας οὔτε ὁ φυγόδικος κλέφτης ποὺ κρύβει τὸ πνεῦμα τῆς ἐλευθερίας στὶς σπηλιὲς τῶν ψηλῶν βουνῶν ἀνάμεσα στὰ ὄρνεα καὶ στὰ ἀγρίμια Εἶναι ὁ νέος ποὺ θαυμάζει τὸν Οὐάσιγκτον Εἶναι ὁ ἐλεύθερος πολίτης μιᾶς πατρίδας ποὺ τὴν ὀνειρεύεται δίκαιη καὶ εὐνομού-μενη ἐλεύθερος καὶ συνάμα κοινωνικός μὲ συνείδηση τῶν δικαιωμάτων του καὶ τῶν δικαιωμάτων τοῦ λαοῦ του μὲ πεποίθηση στὸν ἑαυτό του μὲ ἀλύγιστη ἐθνικὴ καὶ ἀτομικὴ περηφάνεια Μαζὶ μrsquo ὅλα αὐτά καλλιτέχνης ἀπὸ γεννησιμιοῦ του ἀλλὰ καὶ πολεμιστὴς καὶ πνεῦμα ὀργανωτικό πολιτικὸ καὶ στρατηγικό ποὺ ἀνυπομονεῖ νὰ δοκιμάσει τὶς ἱκανότητές του Μόλις ἀντηχήσει τὸ τουφέκι ρίχνεται στὴν πρώτη γραμμὴ καὶ παίρνει πρωτοβουλία Δὲν εἶναι καλά-καλὰ εἴκοσι πέντε χρονῶ κι ἀρχίζει νὰ κά-νει τὸν ἀρχηγό Ὁ πόλεμος ἐπιταχύνει τὴν ἐξέλιξή του ὁλοκληρώνει γοργὰ τὴ φυσιογνωμία του [hellip]

Ἡ βασικὴ παρεξήγηση εἶναι ὅτι ἔχει ἐπικρατήσει στὴ διανοούμενη Ἑλλάδα ἡ συνήθεια νὰ θεωρεῖται ὁ Μα-κρυγιάννης σὰν ἕνας ἁπλὸς καὶ ἀνεύθυνος ἄνθρωπος τοῦ λαοῦ παρθένος ἀπὸ κάθε ἐσωτερικὸ δούλεμα καὶ κάθε προσωπικὸ στοχασμό σὰν ἕνας αὐτόματος δημο-τικὸς τραγουδιστὴς σὲ πεζό Τὰ Ἀπομνημονεύματά του παρουσιάζονται ἔτσι σὰν ἕνα γραφτὸ ἔργο ἀντίστοιχο τῆς laquoλαϊκῆς τέχνηςraquo σπουδαῖο βέβαια στὸ εἶδος του ἀλλὰ ποὺ ἡ σπουδαιότητά του βρίσκεται ἀκριβῶς στὴν ἔλλειψη συνείδησης καὶ εὐθύνης τοῦ δημιουργοῦ του στὴν ἁπλότητα τῆς ψυχῆς του καὶ τῆς σκέψης του στὸν ἀφελῆ αὐθορμητισμό του Καὶ λαϊκὸς εἶναι βέβαια ὁ ἄνθρωπος βουτηγμένος μὲ χαρὰ στὴ λαϊκότητα περισ-σότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον Ἕλληνα πεζογράφο ὄχι ὅμως ἔτσι ὅπως τὸν φαντάζονται [] Πιστεύω ὅτι παρὰ τὴν ἁπλότητα τῆς φρασεολογίας του ὁ Στρατηγὸς Μακρυ-γιάννης δὲν εἶναι ἁπλὸς συγγραφέας Εἶναι περίπλοκος [] Πρῶτα-πρῶτα ἂς σκεφτοῦμε ποιός εἶναι ὁ ἄνθρωπος γιὰ τὸν ὁποῖο μιλοῦμε Εἶναι ἕνας γεννημένος ἀρχηγός ἕνας ἀπὸ τοὺς πρώτους ἀνθρώπους τοῦ ἔθνους του ἀπὸ τοὺς ἐμψυχωτὲς καὶ ὁδηγητὲς τῆς Ἐπανάστασης ἀπὸ τοὺς ἱδρυτὲς τοῦ νεοελληνικοῦ Κράτους Εἶναι πολεμικὸς ἀρχηγὸς σημαντικὸς καὶ πολιτικὸς ὑπολογίσιμος Ὀργα-νώνει στρατεύματα δίνει μάχες διοικεῖ ἐπαρχίες συμμε-

Ἰωάννης Μακρυγιάννης (ἀσπρόμαυρη λιθογραφία)Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

Ὁ Στρατηγὸς Μακρυγιάννης

Τοῦ Γιώργου Θεοτοκᾶ

23

τέχει στὶς ἐργασίες τῶν Ἐθνοσυνελεύσεων μιλᾶ ἀπὸ τὸ βῆμα τους καὶ ἐπηρεάζει τὶς ἀποφάσεις τους συμβουλεύ-ει τοὺς ἀρχηγοὺς τοῦ Κράτους διαπραγματεύεται ἢ ἔρχε-ται σὲ σύγκρουση μαζί τους βρίσκεται σὲ ἀκατάπαυστη ἐπικοινωνία μὲ ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα πνεύματα τῆς Ἑλλάδας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης συζητεῖ μαζί τους τὰ πιὸ δύσκολα ζητήματα τῆς ἐθνικῆς ζωῆς Ἂν δὲν διαβάζει ὁ ἴδιος ἀσφαλῶς θὰ βάζει καὶ τοῦ διαβάζουν καὶ θὰ ἀκούει συνεχῶς τριγύρω του ἀναπτύξεις ἀπάνω σὲ σημαντικὰ θέματα πολιτικά κοινωνικά ἱστορικά Ἔχει πείρα ζωῆς μεγάλη καὶ βαθιά πείρα ἑνὸς μαχητῆ ποὺ συμμετέχει σὲ

τραχεῖς ἀγῶνες καὶ ποὺ τοὺς ἐποπτεύει ἀπὸ κάποιο ὕψος ἀγκαλιάζοντας μὲ τὴ ματιά του ὁλόκληρη τὴν ἑλληνικὴ ζωή πείρα ὄχι ἑνὸς χωριοῦ ἢ μιᾶς συνοικίας ἢ τὸ πολὺ μιᾶς ἐπαρχίας ὅπως εἶναι συνήθως ἡ πείρα τοῦ ἁπλοϊκοῦ ἀνθρώπου ἀλλὰ πείρα ἑνὸς ὁλόκληρου ἔθνους σὲ μίαν ἀπὸ τὶς πιὸ κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας του

Ὁ ἄνθρωπος λοιπὸν μπορεῖ νὰ μὴν ξέρει πολλὰ γράμ-ματα ἀλλὰ νομίζω πὼς εἶναι ἡ ἔσχατη πλάνη νὰ φαντάζε-ται κανείς γιrsquo αὐτὸν τὸ λόγο ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα ἀδού-λευτο μυαλό Ἴσια-ἴσια μοῦ φαίνεται ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα μυαλό ἀπὸ τὴ φύση του ἀνήσυχο ζωηρὸ καὶ ὀξύ ποὺ

δουλεύτηκε γερὰ ἀπὸ μιὰ ἐξαιρετικὴ πείρα ζωῆς καὶ ἀπὸ τὴν πολύχρονη ἐπαφὴ μὲ ἀνθρώπους σοφοὺς καὶ σπου-δαίους μὲ τοὺς ὁποίους ὁ Στρατηγὸς συζητοῦσε σὰν ἴσος πρὸς ἴσους [hellip]

Ὅμως καὶ κάτι ἀκόμα ὁ συγγραφέας αὐτός πέρα ἀπὸ τοὺς ἐξωτερικοὺς χαρακτηρισμοὺς ποὺ δίνουμε τοῦ ἔργου του (αὐτοβιογραφία χρονικό ἐξομολόγηση κλπ) εἶναι ἕνας ἐθνικὸς ἀντιπρόσωπος ἕνας δυνατὸς φορέας ζωντανοῦ Ἑλληνισμοῦ καί ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή ἕνας Πρόγονος πρὸς τὸν ὁποῖο εἶναι φυσικὸ νὰ στρεφόμαστε ὅταν νιώθουμε τὴν ἀνάγκη νὰ συνειδητοποιήσουμε κα-λύτερα καὶ νὰ τονώσουμε τὸν ἑαυτό μας νὰ ἐπικοινω-νήσουμε ξανὰ μὲ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς Εἶναι ἑλληνικὸς ὄχι μονάχα στὸ ζωηρὸ τοπικὸ χρῶμα ποὺ ἔχει ἡ ἀφήγησή του (αὐτό βέβαια ὅσο κι ἂν θέλγει τὸ μάτι μας δὲν θὰ εἴταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ μᾶς συγκρατήσει τόσο πολύ) ἀλλὰ καὶ σὲ στοιχεῖα πιὸ σημαντικά πιὸ ἐσω-τερικὰ καὶ διαρκέστερα Ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφιο Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό κλίση ποὺ συνδυάζει τὴ μαστοριὰ τῶν βιοτεχνῶν τῆς Ἑλλάδας τὴν κληρονομιὰ τῆς βυζα-ντινῆς τέχνης καὶ τὴν ὑποσυνείδητη ἐπίδραση τῶν ἀρχαί-ων ναῶν στὸ βαθὺ καὶ συγκρατημένο συναισθηματισμό του στὴν αἰδὼ τῆς καρδιᾶς του στὰ καυτερά του πάθη ποὺ βράζουν ὑπόκωφα καὶ ξεσπάνουν σὲ θύελλες στὴν ἐλεύθερη καὶ παιχνιδιάρικη φαντασία του στὸ μυαλό του τὸ τόσο laquoρωμαίικοraquo ἀνήσυχο ἀνικανοποίητο ὀξύτατο θετικὸ καὶ μαζὶ ὀνειροπαρμένο στὴν ἠθική του συνείδη-ση στὶς ἰδανικὲς καὶ συνάμα τὶς πρακτικὲς τάσεις της στὴ λατρεία του τῆς ἀλήθειας στὴν ἀκατάπαυστη ἐπίκλησή του τῆς δικαιοσύνης στὸ ἀκοίμητο πνεῦμα τῆς ἐθνικῆς καὶ τῆς ἀτομικῆς ἀνεξαρτησίας ποὺ κυβερνᾶ ὁλόκληρη τὴ ζωή του στὴν ἀνάγκη ποὺ νιώθει νὰ ἀγωνιστεῖ γιὰ νὰ γίνουν τὰ ἰδανικά του πραγματικότητες στὴν ἔξοχη τέλος λεβεντιά του στὴν περήφανη στάση του ἀπέναντι στὴ ζωὴ καὶ τοὺς ἀνθρώπους τοὺς φίλους ὅσο καὶ τοὺς ἐχθρούς στὴν αὐτοθυσία του καὶ στὴν περιφρόνησή του τοῦ θανά-του Εἶναι δικός μας Συγκεντρώνει στὸ πρόσωπό του συ-μπυκνώνει καὶ ἐντείνει ἕνα ὁρισμένο εἶδος ἀνθρωπισμοῦ ποὺ βρίσκεται διάχυτο παντοῦ ὅπου μαζεύονται τὰ παιδιὰ τοῦ τόπου μας ἕναν ἀνθρωπισμὸ ἰδιόρρυθμο καὶ πολύτι-μο γεμάτο φῶς ἁρμύρα καὶ βουνίσιες εὐωδιές κλασικὰ ἀγάλματα καὶ βυζαντινὲς ἐκκλησίες καὶ ἀναμνήσεις γιὰ ἀρχαίους θεούς ἥρωες καὶ ποιητές γιὰ χρυσοντυμένους Αὐτοκράτορες καὶ γιὰ παλληκάρια μὲ μακριὰ μαλλιὰ καὶ μὲ φουστανέλλες ποὺ ἔκαναν πολέμους στὶς ψηλὲς κορυ-φές g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Πνευματικὴ πορεία ἐκδ Ἑστία

Στὸ συγγραφέα Μακρυγιάννη ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφυο

Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του

πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό

Νικ

ηταρ

ᾶς K

arl K

raze

isen

Ἐ

θνικ

ὸ Ἱσ

τορι

κὸ Μ

ουσε

ῖο

Γεώργιος Καραϊσκάκης(ἀσπρόμαυρη λιθογραφία) Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

24

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν γνωστὸς ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς γεν-ναίους ὁπλαρχηγοὺς τοῦ ἀγώνα θρυλικῆς γενναι-ότητας πολεμιστὴς κυρίως ἐναντίον τοῦ Ἰμπραὴμ

στὴν Πελοπόννησο καὶ τοῦ Κιουταχῆ στὴν Ἀκρόπολη τῆς Ἀθήνας Ὅπως καὶ ὡς πρωτεργάτης τῆς ἐξέγερσης τῆς 3ης Σε-πτεμβρίου 1843 ποὺ ἀπαίτησε καὶ πέτυχε τὴν παραχώρηση Συντάγμα-τος ἀπὸ τὸν Ὄθωνα

Ἡ φήμη τοῦ Μακρυ-γιάννη θὰ περιοριζόταν ἐκεῖ ἄν μισὸ περίπου αἰώνα μετὰ τὸν θάνα-τό του δὲν ἐρχόταν στὸ φῶς τὸ ἐκπληκτικὸ κείμενο τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων του Δίχως τὴν παραμικρὴ σχολικὴ παιδεία καὶ ἔχοντας μά-θει σὲ προχωρημένη πιὰ ἡλικία μόνο στοι-χειώδη γραφή σημεί-ωνε ὁ Μακρυγιάννης ἀναμνήσεις καὶ κρίσεις του γιὰ τὰ γεγονότα ποὺ ἔζησε ἀπὸ τὰ χρό-νια τῆς ἐπανάστασης ὣς τὸ 1851 Καὶ φύλαγε τὰ χειρόγραφα παραχω-μένα στὸν κῆπο τοῦ σπιτιοῦ του

Τὸ 1907 ὁ Γιάν-νης Βλαχογιάννης με-ταγράφει καὶ ἐκδίδει αὐτὰ τὰ χειρόγραφα Ἀλλὰ καὶ πάλι τὸ κείμε-νο τῶν Ἀπομνημονευμάτων προσελκύει τὸ ἐνδιαφέρον στενοῦ μᾶλλον κύκλου διανοουμένων καί κυρίως τῶν εἰδικῶν ἐρευνητῶν Μόλις τὸ 1943 ὁ ποιητὴς Γ Σεφέρης διεγείρει τὴν περιέργεια τοῦ εὐρύτερου κοινοῦ γιὰ τὸν Μακρυγιάννη Δίνει μιὰ διάλεξη στὴν Ἀλεξάνδρεια καὶ στὸ Κάιρο ndashποὺ τὸ κείμενό της περιλαμβάνεται μετὰ στὶς ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις τῶν Δοκιμῶν τοῦ ποιητῆndash καὶ ἐκεῖ πρὸς γενικὴ κατάπληξη ὁ Σεφέρης ἀποφαίνεται ὅτι laquoὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ πιὸ σημαντικὸς πεζογράφος τῆς νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας ἂν ὄχι ὁ πιὸ μεγάλος γιατὶ ἔχουμε τὸν Παπαδιαμάντηraquo Καὶ τεκμηριώνει τὸν ἰσχυρι-σμό του ἀνθολογώντας δείγματα γραφῆς τοῦ στρατηγοῦ

μὲ μιὰ καίρια ἀνάλυση τοῦ ὕφους καὶ τοῦ ἤθους αὐτῆς τῆς ρωμαλέας ἔκφρασης Αὐτὸ ἦταν μᾶλλον τὸ ἔναυσμα γιὰ νὰ ἔρθει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἐπίκεντρο τοῦ γενικοῦ ἐνδιαφέροντος Τὰ Ἀπομνημονεύματα δημοσιεύονται πιὰ

σὲ ἐπανειλημμένες ἐκδό-σεις διαβάζονται σχολι-άζονται Εἶναι ἡ μεγάλη ἔκπληξη ἡ ἀποκάλυψη τῆς Ἱστορίας laquoἀπὸ τὴ μέσα της ὄψηraquo τὴν ὄψη τῆς ἐμπειρίας καὶ μαρ-τυρίας τοῦ ἀγράμματου ἀγωνιστῆ ποὺ ἀποτυ-πώνει στὸ χαρτὶ τὸ ἀπα-ρομοίαστο λαϊκὸ ἦθος τὴ λαϊκὴ εὐαισθησία τὴ λαϊκὴ βίωση καὶ θεώρη-ση τῶν γεγονότων πέρα ἀπὸ τὶς ἐπίσημες ἑρμη-νεῖες τους

Τὸ στοιχεῖο ἀκριβῶς τῆς laquoλαϊκῆςraquo ἰδιαιτερό-τητας τῶν θεωρήσεων τοῦ Μακρυγιάννη καὶ κυρίως τῆς μαρτυρίας του γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς φατριαστικὲς διαμάχες τῶν Ἑλλήνων εὐνο-εῖ καὶ μιὰ προσπάθεια προσεταιρισμοῦ του ἀπὸ τὴν πολιτικὴ Ἀρι-στερά Στὸ κείμενο τῶν Ἀπομνημονευμάτων ἡ Ἀριστερὰ διαβλέ-πει ἐρείσματα γιὰ μίαν ἑρμηνεία τοῦ ἐθνικοα-πελευθερωτικοῦ ἀγώ-να μὲ βάση laquoταξικὲςraquo

ἀντιθέσεις καὶ οἰκονομικὲς προτεραιότητες ndash ἀντιθέσεις ἀγροτῶν ndash στρατιωτικῶν καὶ laquoκοτζαμπάσηδωνraquo (ἢ φα-ναριωτῶν) ndash πολιτικῶν Ἔτσι ἀπὸ τὴ μία ὁ μονότροπος ἐνθουσιασμὸς τῶν δημοτικιστῶν γιὰ τὸ λαμπρὸ τεκμήριο ρώμης καὶ πλαστικότητας τῆς λαϊκῆς γλώσσας ποὺ τοὺς παρεῖχε ὁ Μακρυγιάννης καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ στανικὲς προσαρμογὲς τοῦ κειμένου του στὸν νάρθηκα τῶν μαρξι-στικῶν σχηματοποιήσεων τῆς Ἱστορίας μονοπωλοῦν τὸν τρόπο ἀνάγνωσης τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Δὲν διαφαίνεται οὔτε ἡ παραμικρὴ ὑποψία ἀναγνώρι-σης τῶν κριτηρίων καὶ κινήτρων τῆς μαρτυρίας τοῦ Μα-κρυγιάννη ποὺ συγκροτοῦν καὶ τὸ ἀπαρομοίαστο ἦθος

Αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξάριraquo

Τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ

Οἱ Ἅγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Τῆνος 19ος αἰ

25

τοῦ κειμένου του Κι ὅμως σὲ κάθε σελίδα εἶναι κατάδη-λο τὸ νεῦρο καὶ τὸ μέτρο τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς κριτικῆς ποὺ ἀσκεῖ Ἡ λαϊκή του εὐσέβεια καὶ ἡ αὐθεντι-κή του πίστη γνώμονας καὶ κανόνας τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ βίου γιὰ τὸν Μακρυγιάννη ἄξονας καὶ ἀφετηρία τόσο γιὰ τὴ θυσιαστική του αὐταπάρνηση στὸν ἀγώνα ὅσο καὶ γιὰ τὴ μεταγενέστερη δράση του καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη κριτική του στάση Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα πρὶν ἀπὸ κάθε τι ἄλλο εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λα-ϊκῆς πιστότητας στὴν ἐκκλη-σιαστικὴ ἐμπειρία θεο-λογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικι-στικὲς ἀλλοιώσεις μήτρας τοῦ λαϊκοῦ ἤθους καὶ τῆς κοινωνικῆς του δυναμικῆς

Τὸ 1983 ndashὕστερα ἀπὸ ἐκδοτικὴ προετοιμασία ἀνεξήγητης βραδύτητας σαράντα χρόνωνndash βλέπει τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας καὶ τὸ δεύτερο πνευματικὸ κληροδότημα ποὺ μᾶς κα-τέλιπε ὁ Μακρυγιάννης Ἕνα τετράδιο ὅπου κατέ-γραφε προσωπικά του βιώ-ματα ἀνάμικτα μὲ ἀφορμὲς καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν κα-θημερινότητα τὶς καθαρὰ πνευματικές του ἐμπειρίες τὶς προσευχές του

Τὸ δεύτερο αὐτὸ χει-ρόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ τὸ χαρακτηρίσει κανεὶς αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξά-ριraquo ἑνὸς ἁγίου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ὁ Μακρυγιάννης ὁ ἐπαναστάτης πολέμαρχος ὁ σκληρὸς φρούραρχος τῆς Ἀθήνας ὁ ἀσυμβίβαστος ἀντίπαλος τῶν ἐπαγγελματιῶν τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς ὀθωνικῆς αὐθαιρε-σίας ὁ δοξασμένος στρατηγός ἀλλὰ καὶ καταδικασμένος σὲ θάνατο σαπισμένος στὶς φυλακὲς ἀγωνιστής αὐτὸς ὁ ἀτόφιος Ἕλληνας ἀποκαλύπτει στὸ ἐξομολογητικό του laquoτετράδιοraquo μίαν ἀπρόσμενη πτυχὴ τῆς προσωπικότητάς του Δίχως νὰ δίνει τὴν παραμικρὴ ὑποψία στὸν κοινω-νικό του περίγυρο καὶ παραμένοντας συνεχῶς στὸ ἐπί-κεντρο τοῦ δημόσιου βίου συντηροῦσε παράλληλα ἕναν ἀπόρρητο προσωπικὸ βίο ἐκπληκτικῆς ἄσκησης προσευχῆς καὶ χαρισματικῶν δακρύων μὲ ἐμπειρίες Θε-οπτίας ποὺ μαρτυροῦνται μόνο στὰ πρόσωπα κορυφαίων ἡσυχαστῶν τῆς νηπτικῆς παράδοσης

Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ndashμὲ αὐτόχρημα παιδικὴ

αὐθορμησία χωρὶς καμιὰ ἐπίγνωση ἀξιοεργίας καὶ κα-τορθώματοςndash εἶναι στὴν κυριολεξία ἀπίστευτα laquoΕἶπα τὴν Μεγάλη Τετράδη καὶ Μεγάλη Παρασκευή νὰ κάμω αὐτὲς τὶς δύο μέρες ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες τρακόσες (3300) μετάνοιες τὸ μερόνυχτον Ἄλλο τίποτας δὲν ἔχω νὰ εὐκαριστήσω (τὸν Θεό) μόνον καὶ μόνον τὴν ἁμαρτωλή μου προσευ-κή αὐγὴ καὶ βράδυ ἀπὸ χίλιες τρακόσες (1300) μετάνοιες καὶ ἑκατὸ (100) μὲ τὸ κομπολόγι καὶ ὅτι μπορέσω ὅταν θὰ πάγω εἰς τὴν δουλειά μου καὶ ὅταν γυρίσω ὀπίσου νὰ τὸν

εὐκαριστήσω ὁ ἁμαρτωλόςraquo (σελ 165-166)

Φυσικά ἂν ἡ μακρυγιαν-νικὴ θεολογία τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων ἔμεινε ἀπρόσιτη καὶ ἄγνωστη στὴν ἀφελλη-νισμένη πιὰ ἑλλαδικὴ laquoπρο-οδευτικὴraquo διανόηση πολὺ περισσότερο ἡ μαρτυρία τοῦ laquoτετραδίουraquo Ἤδη τὸ 1941 ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης δεί-χνοντας τὸ καινούργιο χει-ρόγραφο στὸν Γιῶργο Θεο-τοκά τοῦ εἶχε πεῖ κατὰ λέξη laquoεἶναι τὸ ἔργο ἑνὸς τρελοῦraquo Καὶ ὁ Λίνος Πολίτης προλο-γίζοντας τὴν ἔκδοση τοῦ laquoτετραδίουraquo σημειώνει laquoἡ ἐνοχλητικὴ γιὰ μᾶς σήμερα θρησκοληψία τοῦ γερασμέ-νου Μακρυγιάννηraquo Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινήθηκαν οἱ περισσότερες ἀντιδράσεις Ἐπιστρατεύθηκαν ἀκόμα καὶ γνῶμες ψυχιάτρων γιὰ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι τὰ τραύματα στὸ κεφάλι ποὺ εἶχε δεχθεῖ ὁ Μακρυγιάννης

τὸν εἶχαν ὁδηγήσει στὰ γεράματα σὲ κάποιο εἶδος παρά-νοιας

Ὡστόσο ἔστω ἀγνοημένη καὶ περιφρονημένη ἡ μαρ-τυρία τοῦ Μακρυγιάννη παραμένει καὶ λειτουργεῖ στὴ δι-αδοχὴ τῶν σημείων τῆς ἐλπίδας ὅτι τὸ laquoεὐαγγέλιοraquo τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ οἰκουμενικὴ ἑλληνική του σάρκα ἐξα-κολουθεῖ νὰ ἐπιβιώνει καὶ νὰ λειτουργεῖ μὲ τὴν ἀδιόρατη δυναμικὴ τοῦ θαμμένου laquoκόκκου τῆς σινάπεωςraquo Γιὰ νὰ ἐπαληθεύεται ἡ παρήγορη ρήση τοῦ ἴδιου τοῦ Μακρυ-γιάννη laquoὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τοὺς Ἕλληνες πάντοτε ὀλί-γους Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος παλαιόθε καὶ ὣς τώρα ὅλα τὰ θε-ριὰ πολεμοῦν νὰ μᾶς φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε Τρῶνε ἀπὸ μᾶς καὶ μένει καὶ μαγιάraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα ἐκδ Δόμος

Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα

εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λαϊκῆς πιστότητας

στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία θεολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης

ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικιστικὲς ἀλλοιώσεις

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

22

Ἕνα παιδὶ τῆς Τουρκοκρατίας ἕνα Ρουμελιωτάκι γεννημένο στὰ 1797 μᾶς ἱστορεῖ τὸ παράξενο πα-ραμύθι τῆς ζωῆς του laquoἜγινα ὣς δεκατέσσερων

χρονῶν καὶ πῆγα εἰς ἕνα πατριώτη μου εἰς Ντεσφίνα Εἴταν ὁ ἀδελφός του μὲ τὸν Ἀλήπασια καὶ εἴταν ζαπίτης αὐτὸς εἰς τὴν Ντεσφίναν Στάθηκα μὲ ἐκεῖνον μίαν ἡμέρα Εἴταν γιορτὴ καὶ παγγύρι τrsquo Ἁγιαννιοῦ Πήγαμεν εἰς τὸ παγγύριsdot μὄδωσε τὸ ντουφέκι του νὰ τὸ βαστῶ Ἐγὼ θέλησα νὰ τὸ

ρίξω ἐτζακίστη Τότε μrsquo ἔπιασε σὲ ὅλον τὸν κόσμον ὀμπρὸς καὶ μὲ πέθανε εἰς τὸ ξύλο Δὲν μrsquo ἔβλαβε τὸ ξύλο τόσο πε-ρισσότερο ἡ ντροπὴ τοῦ κόσμου Τότε ὅλοι τρώγαν καὶ πίναν καὶ ἐγὼ ἔκλαιγα Αὐτὸ τὸ παράπονον δὲν ηὗρα ἄλλον κριτὴ νὰ τὸ εἰπῶ νὰ μὲ δικιώσει ἔκρινα εὔλογον νὰ προστρέξω εἰς τὸν Ἁϊγιάννη ὅτι εἰς τὸ σπίτι του μὄγινε αὐτείνη ἡ ζημία καὶ ἡ ἀτιμία Μπαίνω τὴν νύχτα μέσα εἰς τὴν ἐκκλησιά του καὶ κλειῶ τὴν πόρτα κιrsquo ἀρχινῶ τὰ κλάματα μὲ μεγάλες φωνὲς καὶ μετάνοιεςsdot τrsquo εἶναι αὐτὸ ὁποὔγινε σrsquo ἐμέναν γομάρι εἶμαι νὰ μὲ δέρνουν Καὶ τὸν περικαλῶ νὰ μοῦ δώσει ἄρματα καλὰ κιrsquo ἀσημένια καὶ δεκαπέντε πουγγιὰ χρήματα καὶ ἐγὼ θὰ τοῦ φκιάσω ἕνα μεγάλο καντήλι ἀσημένιον Μὲ τὶς πολλὲς

φωνὲς κάμαμεν τὶς συμφωνίες μὲ τὸν ἅγιονraquo [hellip]Ἡ παρουσία ἑνὸς τέτοιου παιδιοῦ στὴν Ἑλλάδα τὴν

αὐγὴ τοῦ 19ου αἰώνα ὁ χαρακτήρας του ὁ τόνος τῆς φωνῆς του νομίζω πὼς ἔχουν μιὰ γενικότερη ἱστορικὴ σημασία Ὅλα αὐτὰ σημαίνουν ὅτι ἔφτασε ἐπιτέλους τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου ὅτι τὸ ὑπόδουλο γένος σχημάτι-σε μέσα του ἕναν καινούργιο ἀνθρώπινο τύπο ποὺ ἔχει προορισμὸ νὰ ἐλευθερώσει τὴ γῆ καὶ τὴν ψυχὴ τῆς Ἑλλά-δας Δὲν εἶναι πιὰ οὔτε ὁ ὑποταγμένος ὑπήκοος τῆς Ὀθω-μανικῆς Αὐτοκρατορίας οὔτε ὁ φυγόδικος κλέφτης ποὺ κρύβει τὸ πνεῦμα τῆς ἐλευθερίας στὶς σπηλιὲς τῶν ψηλῶν βουνῶν ἀνάμεσα στὰ ὄρνεα καὶ στὰ ἀγρίμια Εἶναι ὁ νέος ποὺ θαυμάζει τὸν Οὐάσιγκτον Εἶναι ὁ ἐλεύθερος πολίτης μιᾶς πατρίδας ποὺ τὴν ὀνειρεύεται δίκαιη καὶ εὐνομού-μενη ἐλεύθερος καὶ συνάμα κοινωνικός μὲ συνείδηση τῶν δικαιωμάτων του καὶ τῶν δικαιωμάτων τοῦ λαοῦ του μὲ πεποίθηση στὸν ἑαυτό του μὲ ἀλύγιστη ἐθνικὴ καὶ ἀτομικὴ περηφάνεια Μαζὶ μrsquo ὅλα αὐτά καλλιτέχνης ἀπὸ γεννησιμιοῦ του ἀλλὰ καὶ πολεμιστὴς καὶ πνεῦμα ὀργανωτικό πολιτικὸ καὶ στρατηγικό ποὺ ἀνυπομονεῖ νὰ δοκιμάσει τὶς ἱκανότητές του Μόλις ἀντηχήσει τὸ τουφέκι ρίχνεται στὴν πρώτη γραμμὴ καὶ παίρνει πρωτοβουλία Δὲν εἶναι καλά-καλὰ εἴκοσι πέντε χρονῶ κι ἀρχίζει νὰ κά-νει τὸν ἀρχηγό Ὁ πόλεμος ἐπιταχύνει τὴν ἐξέλιξή του ὁλοκληρώνει γοργὰ τὴ φυσιογνωμία του [hellip]

Ἡ βασικὴ παρεξήγηση εἶναι ὅτι ἔχει ἐπικρατήσει στὴ διανοούμενη Ἑλλάδα ἡ συνήθεια νὰ θεωρεῖται ὁ Μα-κρυγιάννης σὰν ἕνας ἁπλὸς καὶ ἀνεύθυνος ἄνθρωπος τοῦ λαοῦ παρθένος ἀπὸ κάθε ἐσωτερικὸ δούλεμα καὶ κάθε προσωπικὸ στοχασμό σὰν ἕνας αὐτόματος δημο-τικὸς τραγουδιστὴς σὲ πεζό Τὰ Ἀπομνημονεύματά του παρουσιάζονται ἔτσι σὰν ἕνα γραφτὸ ἔργο ἀντίστοιχο τῆς laquoλαϊκῆς τέχνηςraquo σπουδαῖο βέβαια στὸ εἶδος του ἀλλὰ ποὺ ἡ σπουδαιότητά του βρίσκεται ἀκριβῶς στὴν ἔλλειψη συνείδησης καὶ εὐθύνης τοῦ δημιουργοῦ του στὴν ἁπλότητα τῆς ψυχῆς του καὶ τῆς σκέψης του στὸν ἀφελῆ αὐθορμητισμό του Καὶ λαϊκὸς εἶναι βέβαια ὁ ἄνθρωπος βουτηγμένος μὲ χαρὰ στὴ λαϊκότητα περισ-σότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον Ἕλληνα πεζογράφο ὄχι ὅμως ἔτσι ὅπως τὸν φαντάζονται [] Πιστεύω ὅτι παρὰ τὴν ἁπλότητα τῆς φρασεολογίας του ὁ Στρατηγὸς Μακρυ-γιάννης δὲν εἶναι ἁπλὸς συγγραφέας Εἶναι περίπλοκος [] Πρῶτα-πρῶτα ἂς σκεφτοῦμε ποιός εἶναι ὁ ἄνθρωπος γιὰ τὸν ὁποῖο μιλοῦμε Εἶναι ἕνας γεννημένος ἀρχηγός ἕνας ἀπὸ τοὺς πρώτους ἀνθρώπους τοῦ ἔθνους του ἀπὸ τοὺς ἐμψυχωτὲς καὶ ὁδηγητὲς τῆς Ἐπανάστασης ἀπὸ τοὺς ἱδρυτὲς τοῦ νεοελληνικοῦ Κράτους Εἶναι πολεμικὸς ἀρχηγὸς σημαντικὸς καὶ πολιτικὸς ὑπολογίσιμος Ὀργα-νώνει στρατεύματα δίνει μάχες διοικεῖ ἐπαρχίες συμμε-

Ἰωάννης Μακρυγιάννης (ἀσπρόμαυρη λιθογραφία)Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

Ὁ Στρατηγὸς Μακρυγιάννης

Τοῦ Γιώργου Θεοτοκᾶ

23

τέχει στὶς ἐργασίες τῶν Ἐθνοσυνελεύσεων μιλᾶ ἀπὸ τὸ βῆμα τους καὶ ἐπηρεάζει τὶς ἀποφάσεις τους συμβουλεύ-ει τοὺς ἀρχηγοὺς τοῦ Κράτους διαπραγματεύεται ἢ ἔρχε-ται σὲ σύγκρουση μαζί τους βρίσκεται σὲ ἀκατάπαυστη ἐπικοινωνία μὲ ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα πνεύματα τῆς Ἑλλάδας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης συζητεῖ μαζί τους τὰ πιὸ δύσκολα ζητήματα τῆς ἐθνικῆς ζωῆς Ἂν δὲν διαβάζει ὁ ἴδιος ἀσφαλῶς θὰ βάζει καὶ τοῦ διαβάζουν καὶ θὰ ἀκούει συνεχῶς τριγύρω του ἀναπτύξεις ἀπάνω σὲ σημαντικὰ θέματα πολιτικά κοινωνικά ἱστορικά Ἔχει πείρα ζωῆς μεγάλη καὶ βαθιά πείρα ἑνὸς μαχητῆ ποὺ συμμετέχει σὲ

τραχεῖς ἀγῶνες καὶ ποὺ τοὺς ἐποπτεύει ἀπὸ κάποιο ὕψος ἀγκαλιάζοντας μὲ τὴ ματιά του ὁλόκληρη τὴν ἑλληνικὴ ζωή πείρα ὄχι ἑνὸς χωριοῦ ἢ μιᾶς συνοικίας ἢ τὸ πολὺ μιᾶς ἐπαρχίας ὅπως εἶναι συνήθως ἡ πείρα τοῦ ἁπλοϊκοῦ ἀνθρώπου ἀλλὰ πείρα ἑνὸς ὁλόκληρου ἔθνους σὲ μίαν ἀπὸ τὶς πιὸ κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας του

Ὁ ἄνθρωπος λοιπὸν μπορεῖ νὰ μὴν ξέρει πολλὰ γράμ-ματα ἀλλὰ νομίζω πὼς εἶναι ἡ ἔσχατη πλάνη νὰ φαντάζε-ται κανείς γιrsquo αὐτὸν τὸ λόγο ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα ἀδού-λευτο μυαλό Ἴσια-ἴσια μοῦ φαίνεται ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα μυαλό ἀπὸ τὴ φύση του ἀνήσυχο ζωηρὸ καὶ ὀξύ ποὺ

δουλεύτηκε γερὰ ἀπὸ μιὰ ἐξαιρετικὴ πείρα ζωῆς καὶ ἀπὸ τὴν πολύχρονη ἐπαφὴ μὲ ἀνθρώπους σοφοὺς καὶ σπου-δαίους μὲ τοὺς ὁποίους ὁ Στρατηγὸς συζητοῦσε σὰν ἴσος πρὸς ἴσους [hellip]

Ὅμως καὶ κάτι ἀκόμα ὁ συγγραφέας αὐτός πέρα ἀπὸ τοὺς ἐξωτερικοὺς χαρακτηρισμοὺς ποὺ δίνουμε τοῦ ἔργου του (αὐτοβιογραφία χρονικό ἐξομολόγηση κλπ) εἶναι ἕνας ἐθνικὸς ἀντιπρόσωπος ἕνας δυνατὸς φορέας ζωντανοῦ Ἑλληνισμοῦ καί ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή ἕνας Πρόγονος πρὸς τὸν ὁποῖο εἶναι φυσικὸ νὰ στρεφόμαστε ὅταν νιώθουμε τὴν ἀνάγκη νὰ συνειδητοποιήσουμε κα-λύτερα καὶ νὰ τονώσουμε τὸν ἑαυτό μας νὰ ἐπικοινω-νήσουμε ξανὰ μὲ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς Εἶναι ἑλληνικὸς ὄχι μονάχα στὸ ζωηρὸ τοπικὸ χρῶμα ποὺ ἔχει ἡ ἀφήγησή του (αὐτό βέβαια ὅσο κι ἂν θέλγει τὸ μάτι μας δὲν θὰ εἴταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ μᾶς συγκρατήσει τόσο πολύ) ἀλλὰ καὶ σὲ στοιχεῖα πιὸ σημαντικά πιὸ ἐσω-τερικὰ καὶ διαρκέστερα Ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφιο Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό κλίση ποὺ συνδυάζει τὴ μαστοριὰ τῶν βιοτεχνῶν τῆς Ἑλλάδας τὴν κληρονομιὰ τῆς βυζα-ντινῆς τέχνης καὶ τὴν ὑποσυνείδητη ἐπίδραση τῶν ἀρχαί-ων ναῶν στὸ βαθὺ καὶ συγκρατημένο συναισθηματισμό του στὴν αἰδὼ τῆς καρδιᾶς του στὰ καυτερά του πάθη ποὺ βράζουν ὑπόκωφα καὶ ξεσπάνουν σὲ θύελλες στὴν ἐλεύθερη καὶ παιχνιδιάρικη φαντασία του στὸ μυαλό του τὸ τόσο laquoρωμαίικοraquo ἀνήσυχο ἀνικανοποίητο ὀξύτατο θετικὸ καὶ μαζὶ ὀνειροπαρμένο στὴν ἠθική του συνείδη-ση στὶς ἰδανικὲς καὶ συνάμα τὶς πρακτικὲς τάσεις της στὴ λατρεία του τῆς ἀλήθειας στὴν ἀκατάπαυστη ἐπίκλησή του τῆς δικαιοσύνης στὸ ἀκοίμητο πνεῦμα τῆς ἐθνικῆς καὶ τῆς ἀτομικῆς ἀνεξαρτησίας ποὺ κυβερνᾶ ὁλόκληρη τὴ ζωή του στὴν ἀνάγκη ποὺ νιώθει νὰ ἀγωνιστεῖ γιὰ νὰ γίνουν τὰ ἰδανικά του πραγματικότητες στὴν ἔξοχη τέλος λεβεντιά του στὴν περήφανη στάση του ἀπέναντι στὴ ζωὴ καὶ τοὺς ἀνθρώπους τοὺς φίλους ὅσο καὶ τοὺς ἐχθρούς στὴν αὐτοθυσία του καὶ στὴν περιφρόνησή του τοῦ θανά-του Εἶναι δικός μας Συγκεντρώνει στὸ πρόσωπό του συ-μπυκνώνει καὶ ἐντείνει ἕνα ὁρισμένο εἶδος ἀνθρωπισμοῦ ποὺ βρίσκεται διάχυτο παντοῦ ὅπου μαζεύονται τὰ παιδιὰ τοῦ τόπου μας ἕναν ἀνθρωπισμὸ ἰδιόρρυθμο καὶ πολύτι-μο γεμάτο φῶς ἁρμύρα καὶ βουνίσιες εὐωδιές κλασικὰ ἀγάλματα καὶ βυζαντινὲς ἐκκλησίες καὶ ἀναμνήσεις γιὰ ἀρχαίους θεούς ἥρωες καὶ ποιητές γιὰ χρυσοντυμένους Αὐτοκράτορες καὶ γιὰ παλληκάρια μὲ μακριὰ μαλλιὰ καὶ μὲ φουστανέλλες ποὺ ἔκαναν πολέμους στὶς ψηλὲς κορυ-φές g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Πνευματικὴ πορεία ἐκδ Ἑστία

Στὸ συγγραφέα Μακρυγιάννη ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφυο

Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του

πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό

Νικ

ηταρ

ᾶς K

arl K

raze

isen

Ἐ

θνικ

ὸ Ἱσ

τορι

κὸ Μ

ουσε

ῖο

Γεώργιος Καραϊσκάκης(ἀσπρόμαυρη λιθογραφία) Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

24

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν γνωστὸς ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς γεν-ναίους ὁπλαρχηγοὺς τοῦ ἀγώνα θρυλικῆς γενναι-ότητας πολεμιστὴς κυρίως ἐναντίον τοῦ Ἰμπραὴμ

στὴν Πελοπόννησο καὶ τοῦ Κιουταχῆ στὴν Ἀκρόπολη τῆς Ἀθήνας Ὅπως καὶ ὡς πρωτεργάτης τῆς ἐξέγερσης τῆς 3ης Σε-πτεμβρίου 1843 ποὺ ἀπαίτησε καὶ πέτυχε τὴν παραχώρηση Συντάγμα-τος ἀπὸ τὸν Ὄθωνα

Ἡ φήμη τοῦ Μακρυ-γιάννη θὰ περιοριζόταν ἐκεῖ ἄν μισὸ περίπου αἰώνα μετὰ τὸν θάνα-τό του δὲν ἐρχόταν στὸ φῶς τὸ ἐκπληκτικὸ κείμενο τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων του Δίχως τὴν παραμικρὴ σχολικὴ παιδεία καὶ ἔχοντας μά-θει σὲ προχωρημένη πιὰ ἡλικία μόνο στοι-χειώδη γραφή σημεί-ωνε ὁ Μακρυγιάννης ἀναμνήσεις καὶ κρίσεις του γιὰ τὰ γεγονότα ποὺ ἔζησε ἀπὸ τὰ χρό-νια τῆς ἐπανάστασης ὣς τὸ 1851 Καὶ φύλαγε τὰ χειρόγραφα παραχω-μένα στὸν κῆπο τοῦ σπιτιοῦ του

Τὸ 1907 ὁ Γιάν-νης Βλαχογιάννης με-ταγράφει καὶ ἐκδίδει αὐτὰ τὰ χειρόγραφα Ἀλλὰ καὶ πάλι τὸ κείμε-νο τῶν Ἀπομνημονευμάτων προσελκύει τὸ ἐνδιαφέρον στενοῦ μᾶλλον κύκλου διανοουμένων καί κυρίως τῶν εἰδικῶν ἐρευνητῶν Μόλις τὸ 1943 ὁ ποιητὴς Γ Σεφέρης διεγείρει τὴν περιέργεια τοῦ εὐρύτερου κοινοῦ γιὰ τὸν Μακρυγιάννη Δίνει μιὰ διάλεξη στὴν Ἀλεξάνδρεια καὶ στὸ Κάιρο ndashποὺ τὸ κείμενό της περιλαμβάνεται μετὰ στὶς ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις τῶν Δοκιμῶν τοῦ ποιητῆndash καὶ ἐκεῖ πρὸς γενικὴ κατάπληξη ὁ Σεφέρης ἀποφαίνεται ὅτι laquoὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ πιὸ σημαντικὸς πεζογράφος τῆς νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας ἂν ὄχι ὁ πιὸ μεγάλος γιατὶ ἔχουμε τὸν Παπαδιαμάντηraquo Καὶ τεκμηριώνει τὸν ἰσχυρι-σμό του ἀνθολογώντας δείγματα γραφῆς τοῦ στρατηγοῦ

μὲ μιὰ καίρια ἀνάλυση τοῦ ὕφους καὶ τοῦ ἤθους αὐτῆς τῆς ρωμαλέας ἔκφρασης Αὐτὸ ἦταν μᾶλλον τὸ ἔναυσμα γιὰ νὰ ἔρθει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἐπίκεντρο τοῦ γενικοῦ ἐνδιαφέροντος Τὰ Ἀπομνημονεύματα δημοσιεύονται πιὰ

σὲ ἐπανειλημμένες ἐκδό-σεις διαβάζονται σχολι-άζονται Εἶναι ἡ μεγάλη ἔκπληξη ἡ ἀποκάλυψη τῆς Ἱστορίας laquoἀπὸ τὴ μέσα της ὄψηraquo τὴν ὄψη τῆς ἐμπειρίας καὶ μαρ-τυρίας τοῦ ἀγράμματου ἀγωνιστῆ ποὺ ἀποτυ-πώνει στὸ χαρτὶ τὸ ἀπα-ρομοίαστο λαϊκὸ ἦθος τὴ λαϊκὴ εὐαισθησία τὴ λαϊκὴ βίωση καὶ θεώρη-ση τῶν γεγονότων πέρα ἀπὸ τὶς ἐπίσημες ἑρμη-νεῖες τους

Τὸ στοιχεῖο ἀκριβῶς τῆς laquoλαϊκῆςraquo ἰδιαιτερό-τητας τῶν θεωρήσεων τοῦ Μακρυγιάννη καὶ κυρίως τῆς μαρτυρίας του γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς φατριαστικὲς διαμάχες τῶν Ἑλλήνων εὐνο-εῖ καὶ μιὰ προσπάθεια προσεταιρισμοῦ του ἀπὸ τὴν πολιτικὴ Ἀρι-στερά Στὸ κείμενο τῶν Ἀπομνημονευμάτων ἡ Ἀριστερὰ διαβλέ-πει ἐρείσματα γιὰ μίαν ἑρμηνεία τοῦ ἐθνικοα-πελευθερωτικοῦ ἀγώ-να μὲ βάση laquoταξικὲςraquo

ἀντιθέσεις καὶ οἰκονομικὲς προτεραιότητες ndash ἀντιθέσεις ἀγροτῶν ndash στρατιωτικῶν καὶ laquoκοτζαμπάσηδωνraquo (ἢ φα-ναριωτῶν) ndash πολιτικῶν Ἔτσι ἀπὸ τὴ μία ὁ μονότροπος ἐνθουσιασμὸς τῶν δημοτικιστῶν γιὰ τὸ λαμπρὸ τεκμήριο ρώμης καὶ πλαστικότητας τῆς λαϊκῆς γλώσσας ποὺ τοὺς παρεῖχε ὁ Μακρυγιάννης καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ στανικὲς προσαρμογὲς τοῦ κειμένου του στὸν νάρθηκα τῶν μαρξι-στικῶν σχηματοποιήσεων τῆς Ἱστορίας μονοπωλοῦν τὸν τρόπο ἀνάγνωσης τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Δὲν διαφαίνεται οὔτε ἡ παραμικρὴ ὑποψία ἀναγνώρι-σης τῶν κριτηρίων καὶ κινήτρων τῆς μαρτυρίας τοῦ Μα-κρυγιάννη ποὺ συγκροτοῦν καὶ τὸ ἀπαρομοίαστο ἦθος

Αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξάριraquo

Τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ

Οἱ Ἅγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Τῆνος 19ος αἰ

25

τοῦ κειμένου του Κι ὅμως σὲ κάθε σελίδα εἶναι κατάδη-λο τὸ νεῦρο καὶ τὸ μέτρο τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς κριτικῆς ποὺ ἀσκεῖ Ἡ λαϊκή του εὐσέβεια καὶ ἡ αὐθεντι-κή του πίστη γνώμονας καὶ κανόνας τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ βίου γιὰ τὸν Μακρυγιάννη ἄξονας καὶ ἀφετηρία τόσο γιὰ τὴ θυσιαστική του αὐταπάρνηση στὸν ἀγώνα ὅσο καὶ γιὰ τὴ μεταγενέστερη δράση του καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη κριτική του στάση Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα πρὶν ἀπὸ κάθε τι ἄλλο εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λα-ϊκῆς πιστότητας στὴν ἐκκλη-σιαστικὴ ἐμπειρία θεο-λογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικι-στικὲς ἀλλοιώσεις μήτρας τοῦ λαϊκοῦ ἤθους καὶ τῆς κοινωνικῆς του δυναμικῆς

Τὸ 1983 ndashὕστερα ἀπὸ ἐκδοτικὴ προετοιμασία ἀνεξήγητης βραδύτητας σαράντα χρόνωνndash βλέπει τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας καὶ τὸ δεύτερο πνευματικὸ κληροδότημα ποὺ μᾶς κα-τέλιπε ὁ Μακρυγιάννης Ἕνα τετράδιο ὅπου κατέ-γραφε προσωπικά του βιώ-ματα ἀνάμικτα μὲ ἀφορμὲς καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν κα-θημερινότητα τὶς καθαρὰ πνευματικές του ἐμπειρίες τὶς προσευχές του

Τὸ δεύτερο αὐτὸ χει-ρόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ τὸ χαρακτηρίσει κανεὶς αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξά-ριraquo ἑνὸς ἁγίου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ὁ Μακρυγιάννης ὁ ἐπαναστάτης πολέμαρχος ὁ σκληρὸς φρούραρχος τῆς Ἀθήνας ὁ ἀσυμβίβαστος ἀντίπαλος τῶν ἐπαγγελματιῶν τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς ὀθωνικῆς αὐθαιρε-σίας ὁ δοξασμένος στρατηγός ἀλλὰ καὶ καταδικασμένος σὲ θάνατο σαπισμένος στὶς φυλακὲς ἀγωνιστής αὐτὸς ὁ ἀτόφιος Ἕλληνας ἀποκαλύπτει στὸ ἐξομολογητικό του laquoτετράδιοraquo μίαν ἀπρόσμενη πτυχὴ τῆς προσωπικότητάς του Δίχως νὰ δίνει τὴν παραμικρὴ ὑποψία στὸν κοινω-νικό του περίγυρο καὶ παραμένοντας συνεχῶς στὸ ἐπί-κεντρο τοῦ δημόσιου βίου συντηροῦσε παράλληλα ἕναν ἀπόρρητο προσωπικὸ βίο ἐκπληκτικῆς ἄσκησης προσευχῆς καὶ χαρισματικῶν δακρύων μὲ ἐμπειρίες Θε-οπτίας ποὺ μαρτυροῦνται μόνο στὰ πρόσωπα κορυφαίων ἡσυχαστῶν τῆς νηπτικῆς παράδοσης

Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ndashμὲ αὐτόχρημα παιδικὴ

αὐθορμησία χωρὶς καμιὰ ἐπίγνωση ἀξιοεργίας καὶ κα-τορθώματοςndash εἶναι στὴν κυριολεξία ἀπίστευτα laquoΕἶπα τὴν Μεγάλη Τετράδη καὶ Μεγάλη Παρασκευή νὰ κάμω αὐτὲς τὶς δύο μέρες ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες τρακόσες (3300) μετάνοιες τὸ μερόνυχτον Ἄλλο τίποτας δὲν ἔχω νὰ εὐκαριστήσω (τὸν Θεό) μόνον καὶ μόνον τὴν ἁμαρτωλή μου προσευ-κή αὐγὴ καὶ βράδυ ἀπὸ χίλιες τρακόσες (1300) μετάνοιες καὶ ἑκατὸ (100) μὲ τὸ κομπολόγι καὶ ὅτι μπορέσω ὅταν θὰ πάγω εἰς τὴν δουλειά μου καὶ ὅταν γυρίσω ὀπίσου νὰ τὸν

εὐκαριστήσω ὁ ἁμαρτωλόςraquo (σελ 165-166)

Φυσικά ἂν ἡ μακρυγιαν-νικὴ θεολογία τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων ἔμεινε ἀπρόσιτη καὶ ἄγνωστη στὴν ἀφελλη-νισμένη πιὰ ἑλλαδικὴ laquoπρο-οδευτικὴraquo διανόηση πολὺ περισσότερο ἡ μαρτυρία τοῦ laquoτετραδίουraquo Ἤδη τὸ 1941 ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης δεί-χνοντας τὸ καινούργιο χει-ρόγραφο στὸν Γιῶργο Θεο-τοκά τοῦ εἶχε πεῖ κατὰ λέξη laquoεἶναι τὸ ἔργο ἑνὸς τρελοῦraquo Καὶ ὁ Λίνος Πολίτης προλο-γίζοντας τὴν ἔκδοση τοῦ laquoτετραδίουraquo σημειώνει laquoἡ ἐνοχλητικὴ γιὰ μᾶς σήμερα θρησκοληψία τοῦ γερασμέ-νου Μακρυγιάννηraquo Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινήθηκαν οἱ περισσότερες ἀντιδράσεις Ἐπιστρατεύθηκαν ἀκόμα καὶ γνῶμες ψυχιάτρων γιὰ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι τὰ τραύματα στὸ κεφάλι ποὺ εἶχε δεχθεῖ ὁ Μακρυγιάννης

τὸν εἶχαν ὁδηγήσει στὰ γεράματα σὲ κάποιο εἶδος παρά-νοιας

Ὡστόσο ἔστω ἀγνοημένη καὶ περιφρονημένη ἡ μαρ-τυρία τοῦ Μακρυγιάννη παραμένει καὶ λειτουργεῖ στὴ δι-αδοχὴ τῶν σημείων τῆς ἐλπίδας ὅτι τὸ laquoεὐαγγέλιοraquo τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ οἰκουμενικὴ ἑλληνική του σάρκα ἐξα-κολουθεῖ νὰ ἐπιβιώνει καὶ νὰ λειτουργεῖ μὲ τὴν ἀδιόρατη δυναμικὴ τοῦ θαμμένου laquoκόκκου τῆς σινάπεωςraquo Γιὰ νὰ ἐπαληθεύεται ἡ παρήγορη ρήση τοῦ ἴδιου τοῦ Μακρυ-γιάννη laquoὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τοὺς Ἕλληνες πάντοτε ὀλί-γους Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος παλαιόθε καὶ ὣς τώρα ὅλα τὰ θε-ριὰ πολεμοῦν νὰ μᾶς φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε Τρῶνε ἀπὸ μᾶς καὶ μένει καὶ μαγιάraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα ἐκδ Δόμος

Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα

εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λαϊκῆς πιστότητας

στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία θεολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης

ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικιστικὲς ἀλλοιώσεις

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

23

τέχει στὶς ἐργασίες τῶν Ἐθνοσυνελεύσεων μιλᾶ ἀπὸ τὸ βῆμα τους καὶ ἐπηρεάζει τὶς ἀποφάσεις τους συμβουλεύ-ει τοὺς ἀρχηγοὺς τοῦ Κράτους διαπραγματεύεται ἢ ἔρχε-ται σὲ σύγκρουση μαζί τους βρίσκεται σὲ ἀκατάπαυστη ἐπικοινωνία μὲ ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα πνεύματα τῆς Ἑλλάδας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης συζητεῖ μαζί τους τὰ πιὸ δύσκολα ζητήματα τῆς ἐθνικῆς ζωῆς Ἂν δὲν διαβάζει ὁ ἴδιος ἀσφαλῶς θὰ βάζει καὶ τοῦ διαβάζουν καὶ θὰ ἀκούει συνεχῶς τριγύρω του ἀναπτύξεις ἀπάνω σὲ σημαντικὰ θέματα πολιτικά κοινωνικά ἱστορικά Ἔχει πείρα ζωῆς μεγάλη καὶ βαθιά πείρα ἑνὸς μαχητῆ ποὺ συμμετέχει σὲ

τραχεῖς ἀγῶνες καὶ ποὺ τοὺς ἐποπτεύει ἀπὸ κάποιο ὕψος ἀγκαλιάζοντας μὲ τὴ ματιά του ὁλόκληρη τὴν ἑλληνικὴ ζωή πείρα ὄχι ἑνὸς χωριοῦ ἢ μιᾶς συνοικίας ἢ τὸ πολὺ μιᾶς ἐπαρχίας ὅπως εἶναι συνήθως ἡ πείρα τοῦ ἁπλοϊκοῦ ἀνθρώπου ἀλλὰ πείρα ἑνὸς ὁλόκληρου ἔθνους σὲ μίαν ἀπὸ τὶς πιὸ κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας του

Ὁ ἄνθρωπος λοιπὸν μπορεῖ νὰ μὴν ξέρει πολλὰ γράμ-ματα ἀλλὰ νομίζω πὼς εἶναι ἡ ἔσχατη πλάνη νὰ φαντάζε-ται κανείς γιrsquo αὐτὸν τὸ λόγο ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα ἀδού-λευτο μυαλό Ἴσια-ἴσια μοῦ φαίνεται ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα μυαλό ἀπὸ τὴ φύση του ἀνήσυχο ζωηρὸ καὶ ὀξύ ποὺ

δουλεύτηκε γερὰ ἀπὸ μιὰ ἐξαιρετικὴ πείρα ζωῆς καὶ ἀπὸ τὴν πολύχρονη ἐπαφὴ μὲ ἀνθρώπους σοφοὺς καὶ σπου-δαίους μὲ τοὺς ὁποίους ὁ Στρατηγὸς συζητοῦσε σὰν ἴσος πρὸς ἴσους [hellip]

Ὅμως καὶ κάτι ἀκόμα ὁ συγγραφέας αὐτός πέρα ἀπὸ τοὺς ἐξωτερικοὺς χαρακτηρισμοὺς ποὺ δίνουμε τοῦ ἔργου του (αὐτοβιογραφία χρονικό ἐξομολόγηση κλπ) εἶναι ἕνας ἐθνικὸς ἀντιπρόσωπος ἕνας δυνατὸς φορέας ζωντανοῦ Ἑλληνισμοῦ καί ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή ἕνας Πρόγονος πρὸς τὸν ὁποῖο εἶναι φυσικὸ νὰ στρεφόμαστε ὅταν νιώθουμε τὴν ἀνάγκη νὰ συνειδητοποιήσουμε κα-λύτερα καὶ νὰ τονώσουμε τὸν ἑαυτό μας νὰ ἐπικοινω-νήσουμε ξανὰ μὲ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῆς ἐθνικῆς μας ζωῆς Εἶναι ἑλληνικὸς ὄχι μονάχα στὸ ζωηρὸ τοπικὸ χρῶμα ποὺ ἔχει ἡ ἀφήγησή του (αὐτό βέβαια ὅσο κι ἂν θέλγει τὸ μάτι μας δὲν θὰ εἴταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ μᾶς συγκρατήσει τόσο πολύ) ἀλλὰ καὶ σὲ στοιχεῖα πιὸ σημαντικά πιὸ ἐσω-τερικὰ καὶ διαρκέστερα Ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφιο Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό κλίση ποὺ συνδυάζει τὴ μαστοριὰ τῶν βιοτεχνῶν τῆς Ἑλλάδας τὴν κληρονομιὰ τῆς βυζα-ντινῆς τέχνης καὶ τὴν ὑποσυνείδητη ἐπίδραση τῶν ἀρχαί-ων ναῶν στὸ βαθὺ καὶ συγκρατημένο συναισθηματισμό του στὴν αἰδὼ τῆς καρδιᾶς του στὰ καυτερά του πάθη ποὺ βράζουν ὑπόκωφα καὶ ξεσπάνουν σὲ θύελλες στὴν ἐλεύθερη καὶ παιχνιδιάρικη φαντασία του στὸ μυαλό του τὸ τόσο laquoρωμαίικοraquo ἀνήσυχο ἀνικανοποίητο ὀξύτατο θετικὸ καὶ μαζὶ ὀνειροπαρμένο στὴν ἠθική του συνείδη-ση στὶς ἰδανικὲς καὶ συνάμα τὶς πρακτικὲς τάσεις της στὴ λατρεία του τῆς ἀλήθειας στὴν ἀκατάπαυστη ἐπίκλησή του τῆς δικαιοσύνης στὸ ἀκοίμητο πνεῦμα τῆς ἐθνικῆς καὶ τῆς ἀτομικῆς ἀνεξαρτησίας ποὺ κυβερνᾶ ὁλόκληρη τὴ ζωή του στὴν ἀνάγκη ποὺ νιώθει νὰ ἀγωνιστεῖ γιὰ νὰ γίνουν τὰ ἰδανικά του πραγματικότητες στὴν ἔξοχη τέλος λεβεντιά του στὴν περήφανη στάση του ἀπέναντι στὴ ζωὴ καὶ τοὺς ἀνθρώπους τοὺς φίλους ὅσο καὶ τοὺς ἐχθρούς στὴν αὐτοθυσία του καὶ στὴν περιφρόνησή του τοῦ θανά-του Εἶναι δικός μας Συγκεντρώνει στὸ πρόσωπό του συ-μπυκνώνει καὶ ἐντείνει ἕνα ὁρισμένο εἶδος ἀνθρωπισμοῦ ποὺ βρίσκεται διάχυτο παντοῦ ὅπου μαζεύονται τὰ παιδιὰ τοῦ τόπου μας ἕναν ἀνθρωπισμὸ ἰδιόρρυθμο καὶ πολύτι-μο γεμάτο φῶς ἁρμύρα καὶ βουνίσιες εὐωδιές κλασικὰ ἀγάλματα καὶ βυζαντινὲς ἐκκλησίες καὶ ἀναμνήσεις γιὰ ἀρχαίους θεούς ἥρωες καὶ ποιητές γιὰ χρυσοντυμένους Αὐτοκράτορες καὶ γιὰ παλληκάρια μὲ μακριὰ μαλλιὰ καὶ μὲ φουστανέλλες ποὺ ἔκαναν πολέμους στὶς ψηλὲς κορυ-φές g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Πνευματικὴ πορεία ἐκδ Ἑστία

Στὸ συγγραφέα Μακρυγιάννη ἀναγνωρίζουμε τὸν πιὸ ἀτόφυο

Ἑλληνισμὸ στὴν καλλιτεχνική του ἰδιοσυγκρασία στὴν ἔμφυτη κλίση του

πρὸς τὸ ἁπλό τὸ φωτεινό τὸ ἁδρὸ καὶ συνάμα τὸ ἰδανικό

Νικ

ηταρ

ᾶς K

arl K

raze

isen

Ἐ

θνικ

ὸ Ἱσ

τορι

κὸ Μ

ουσε

ῖο

Γεώργιος Καραϊσκάκης(ἀσπρόμαυρη λιθογραφία) Karl Krazeisen Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

24

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν γνωστὸς ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς γεν-ναίους ὁπλαρχηγοὺς τοῦ ἀγώνα θρυλικῆς γενναι-ότητας πολεμιστὴς κυρίως ἐναντίον τοῦ Ἰμπραὴμ

στὴν Πελοπόννησο καὶ τοῦ Κιουταχῆ στὴν Ἀκρόπολη τῆς Ἀθήνας Ὅπως καὶ ὡς πρωτεργάτης τῆς ἐξέγερσης τῆς 3ης Σε-πτεμβρίου 1843 ποὺ ἀπαίτησε καὶ πέτυχε τὴν παραχώρηση Συντάγμα-τος ἀπὸ τὸν Ὄθωνα

Ἡ φήμη τοῦ Μακρυ-γιάννη θὰ περιοριζόταν ἐκεῖ ἄν μισὸ περίπου αἰώνα μετὰ τὸν θάνα-τό του δὲν ἐρχόταν στὸ φῶς τὸ ἐκπληκτικὸ κείμενο τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων του Δίχως τὴν παραμικρὴ σχολικὴ παιδεία καὶ ἔχοντας μά-θει σὲ προχωρημένη πιὰ ἡλικία μόνο στοι-χειώδη γραφή σημεί-ωνε ὁ Μακρυγιάννης ἀναμνήσεις καὶ κρίσεις του γιὰ τὰ γεγονότα ποὺ ἔζησε ἀπὸ τὰ χρό-νια τῆς ἐπανάστασης ὣς τὸ 1851 Καὶ φύλαγε τὰ χειρόγραφα παραχω-μένα στὸν κῆπο τοῦ σπιτιοῦ του

Τὸ 1907 ὁ Γιάν-νης Βλαχογιάννης με-ταγράφει καὶ ἐκδίδει αὐτὰ τὰ χειρόγραφα Ἀλλὰ καὶ πάλι τὸ κείμε-νο τῶν Ἀπομνημονευμάτων προσελκύει τὸ ἐνδιαφέρον στενοῦ μᾶλλον κύκλου διανοουμένων καί κυρίως τῶν εἰδικῶν ἐρευνητῶν Μόλις τὸ 1943 ὁ ποιητὴς Γ Σεφέρης διεγείρει τὴν περιέργεια τοῦ εὐρύτερου κοινοῦ γιὰ τὸν Μακρυγιάννη Δίνει μιὰ διάλεξη στὴν Ἀλεξάνδρεια καὶ στὸ Κάιρο ndashποὺ τὸ κείμενό της περιλαμβάνεται μετὰ στὶς ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις τῶν Δοκιμῶν τοῦ ποιητῆndash καὶ ἐκεῖ πρὸς γενικὴ κατάπληξη ὁ Σεφέρης ἀποφαίνεται ὅτι laquoὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ πιὸ σημαντικὸς πεζογράφος τῆς νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας ἂν ὄχι ὁ πιὸ μεγάλος γιατὶ ἔχουμε τὸν Παπαδιαμάντηraquo Καὶ τεκμηριώνει τὸν ἰσχυρι-σμό του ἀνθολογώντας δείγματα γραφῆς τοῦ στρατηγοῦ

μὲ μιὰ καίρια ἀνάλυση τοῦ ὕφους καὶ τοῦ ἤθους αὐτῆς τῆς ρωμαλέας ἔκφρασης Αὐτὸ ἦταν μᾶλλον τὸ ἔναυσμα γιὰ νὰ ἔρθει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἐπίκεντρο τοῦ γενικοῦ ἐνδιαφέροντος Τὰ Ἀπομνημονεύματα δημοσιεύονται πιὰ

σὲ ἐπανειλημμένες ἐκδό-σεις διαβάζονται σχολι-άζονται Εἶναι ἡ μεγάλη ἔκπληξη ἡ ἀποκάλυψη τῆς Ἱστορίας laquoἀπὸ τὴ μέσα της ὄψηraquo τὴν ὄψη τῆς ἐμπειρίας καὶ μαρ-τυρίας τοῦ ἀγράμματου ἀγωνιστῆ ποὺ ἀποτυ-πώνει στὸ χαρτὶ τὸ ἀπα-ρομοίαστο λαϊκὸ ἦθος τὴ λαϊκὴ εὐαισθησία τὴ λαϊκὴ βίωση καὶ θεώρη-ση τῶν γεγονότων πέρα ἀπὸ τὶς ἐπίσημες ἑρμη-νεῖες τους

Τὸ στοιχεῖο ἀκριβῶς τῆς laquoλαϊκῆςraquo ἰδιαιτερό-τητας τῶν θεωρήσεων τοῦ Μακρυγιάννη καὶ κυρίως τῆς μαρτυρίας του γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς φατριαστικὲς διαμάχες τῶν Ἑλλήνων εὐνο-εῖ καὶ μιὰ προσπάθεια προσεταιρισμοῦ του ἀπὸ τὴν πολιτικὴ Ἀρι-στερά Στὸ κείμενο τῶν Ἀπομνημονευμάτων ἡ Ἀριστερὰ διαβλέ-πει ἐρείσματα γιὰ μίαν ἑρμηνεία τοῦ ἐθνικοα-πελευθερωτικοῦ ἀγώ-να μὲ βάση laquoταξικὲςraquo

ἀντιθέσεις καὶ οἰκονομικὲς προτεραιότητες ndash ἀντιθέσεις ἀγροτῶν ndash στρατιωτικῶν καὶ laquoκοτζαμπάσηδωνraquo (ἢ φα-ναριωτῶν) ndash πολιτικῶν Ἔτσι ἀπὸ τὴ μία ὁ μονότροπος ἐνθουσιασμὸς τῶν δημοτικιστῶν γιὰ τὸ λαμπρὸ τεκμήριο ρώμης καὶ πλαστικότητας τῆς λαϊκῆς γλώσσας ποὺ τοὺς παρεῖχε ὁ Μακρυγιάννης καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ στανικὲς προσαρμογὲς τοῦ κειμένου του στὸν νάρθηκα τῶν μαρξι-στικῶν σχηματοποιήσεων τῆς Ἱστορίας μονοπωλοῦν τὸν τρόπο ἀνάγνωσης τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Δὲν διαφαίνεται οὔτε ἡ παραμικρὴ ὑποψία ἀναγνώρι-σης τῶν κριτηρίων καὶ κινήτρων τῆς μαρτυρίας τοῦ Μα-κρυγιάννη ποὺ συγκροτοῦν καὶ τὸ ἀπαρομοίαστο ἦθος

Αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξάριraquo

Τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ

Οἱ Ἅγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Τῆνος 19ος αἰ

25

τοῦ κειμένου του Κι ὅμως σὲ κάθε σελίδα εἶναι κατάδη-λο τὸ νεῦρο καὶ τὸ μέτρο τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς κριτικῆς ποὺ ἀσκεῖ Ἡ λαϊκή του εὐσέβεια καὶ ἡ αὐθεντι-κή του πίστη γνώμονας καὶ κανόνας τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ βίου γιὰ τὸν Μακρυγιάννη ἄξονας καὶ ἀφετηρία τόσο γιὰ τὴ θυσιαστική του αὐταπάρνηση στὸν ἀγώνα ὅσο καὶ γιὰ τὴ μεταγενέστερη δράση του καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη κριτική του στάση Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα πρὶν ἀπὸ κάθε τι ἄλλο εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λα-ϊκῆς πιστότητας στὴν ἐκκλη-σιαστικὴ ἐμπειρία θεο-λογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικι-στικὲς ἀλλοιώσεις μήτρας τοῦ λαϊκοῦ ἤθους καὶ τῆς κοινωνικῆς του δυναμικῆς

Τὸ 1983 ndashὕστερα ἀπὸ ἐκδοτικὴ προετοιμασία ἀνεξήγητης βραδύτητας σαράντα χρόνωνndash βλέπει τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας καὶ τὸ δεύτερο πνευματικὸ κληροδότημα ποὺ μᾶς κα-τέλιπε ὁ Μακρυγιάννης Ἕνα τετράδιο ὅπου κατέ-γραφε προσωπικά του βιώ-ματα ἀνάμικτα μὲ ἀφορμὲς καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν κα-θημερινότητα τὶς καθαρὰ πνευματικές του ἐμπειρίες τὶς προσευχές του

Τὸ δεύτερο αὐτὸ χει-ρόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ τὸ χαρακτηρίσει κανεὶς αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξά-ριraquo ἑνὸς ἁγίου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ὁ Μακρυγιάννης ὁ ἐπαναστάτης πολέμαρχος ὁ σκληρὸς φρούραρχος τῆς Ἀθήνας ὁ ἀσυμβίβαστος ἀντίπαλος τῶν ἐπαγγελματιῶν τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς ὀθωνικῆς αὐθαιρε-σίας ὁ δοξασμένος στρατηγός ἀλλὰ καὶ καταδικασμένος σὲ θάνατο σαπισμένος στὶς φυλακὲς ἀγωνιστής αὐτὸς ὁ ἀτόφιος Ἕλληνας ἀποκαλύπτει στὸ ἐξομολογητικό του laquoτετράδιοraquo μίαν ἀπρόσμενη πτυχὴ τῆς προσωπικότητάς του Δίχως νὰ δίνει τὴν παραμικρὴ ὑποψία στὸν κοινω-νικό του περίγυρο καὶ παραμένοντας συνεχῶς στὸ ἐπί-κεντρο τοῦ δημόσιου βίου συντηροῦσε παράλληλα ἕναν ἀπόρρητο προσωπικὸ βίο ἐκπληκτικῆς ἄσκησης προσευχῆς καὶ χαρισματικῶν δακρύων μὲ ἐμπειρίες Θε-οπτίας ποὺ μαρτυροῦνται μόνο στὰ πρόσωπα κορυφαίων ἡσυχαστῶν τῆς νηπτικῆς παράδοσης

Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ndashμὲ αὐτόχρημα παιδικὴ

αὐθορμησία χωρὶς καμιὰ ἐπίγνωση ἀξιοεργίας καὶ κα-τορθώματοςndash εἶναι στὴν κυριολεξία ἀπίστευτα laquoΕἶπα τὴν Μεγάλη Τετράδη καὶ Μεγάλη Παρασκευή νὰ κάμω αὐτὲς τὶς δύο μέρες ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες τρακόσες (3300) μετάνοιες τὸ μερόνυχτον Ἄλλο τίποτας δὲν ἔχω νὰ εὐκαριστήσω (τὸν Θεό) μόνον καὶ μόνον τὴν ἁμαρτωλή μου προσευ-κή αὐγὴ καὶ βράδυ ἀπὸ χίλιες τρακόσες (1300) μετάνοιες καὶ ἑκατὸ (100) μὲ τὸ κομπολόγι καὶ ὅτι μπορέσω ὅταν θὰ πάγω εἰς τὴν δουλειά μου καὶ ὅταν γυρίσω ὀπίσου νὰ τὸν

εὐκαριστήσω ὁ ἁμαρτωλόςraquo (σελ 165-166)

Φυσικά ἂν ἡ μακρυγιαν-νικὴ θεολογία τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων ἔμεινε ἀπρόσιτη καὶ ἄγνωστη στὴν ἀφελλη-νισμένη πιὰ ἑλλαδικὴ laquoπρο-οδευτικὴraquo διανόηση πολὺ περισσότερο ἡ μαρτυρία τοῦ laquoτετραδίουraquo Ἤδη τὸ 1941 ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης δεί-χνοντας τὸ καινούργιο χει-ρόγραφο στὸν Γιῶργο Θεο-τοκά τοῦ εἶχε πεῖ κατὰ λέξη laquoεἶναι τὸ ἔργο ἑνὸς τρελοῦraquo Καὶ ὁ Λίνος Πολίτης προλο-γίζοντας τὴν ἔκδοση τοῦ laquoτετραδίουraquo σημειώνει laquoἡ ἐνοχλητικὴ γιὰ μᾶς σήμερα θρησκοληψία τοῦ γερασμέ-νου Μακρυγιάννηraquo Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινήθηκαν οἱ περισσότερες ἀντιδράσεις Ἐπιστρατεύθηκαν ἀκόμα καὶ γνῶμες ψυχιάτρων γιὰ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι τὰ τραύματα στὸ κεφάλι ποὺ εἶχε δεχθεῖ ὁ Μακρυγιάννης

τὸν εἶχαν ὁδηγήσει στὰ γεράματα σὲ κάποιο εἶδος παρά-νοιας

Ὡστόσο ἔστω ἀγνοημένη καὶ περιφρονημένη ἡ μαρ-τυρία τοῦ Μακρυγιάννη παραμένει καὶ λειτουργεῖ στὴ δι-αδοχὴ τῶν σημείων τῆς ἐλπίδας ὅτι τὸ laquoεὐαγγέλιοraquo τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ οἰκουμενικὴ ἑλληνική του σάρκα ἐξα-κολουθεῖ νὰ ἐπιβιώνει καὶ νὰ λειτουργεῖ μὲ τὴν ἀδιόρατη δυναμικὴ τοῦ θαμμένου laquoκόκκου τῆς σινάπεωςraquo Γιὰ νὰ ἐπαληθεύεται ἡ παρήγορη ρήση τοῦ ἴδιου τοῦ Μακρυ-γιάννη laquoὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τοὺς Ἕλληνες πάντοτε ὀλί-γους Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος παλαιόθε καὶ ὣς τώρα ὅλα τὰ θε-ριὰ πολεμοῦν νὰ μᾶς φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε Τρῶνε ἀπὸ μᾶς καὶ μένει καὶ μαγιάraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα ἐκδ Δόμος

Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα

εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λαϊκῆς πιστότητας

στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία θεολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης

ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικιστικὲς ἀλλοιώσεις

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

24

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν γνωστὸς ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς γεν-ναίους ὁπλαρχηγοὺς τοῦ ἀγώνα θρυλικῆς γενναι-ότητας πολεμιστὴς κυρίως ἐναντίον τοῦ Ἰμπραὴμ

στὴν Πελοπόννησο καὶ τοῦ Κιουταχῆ στὴν Ἀκρόπολη τῆς Ἀθήνας Ὅπως καὶ ὡς πρωτεργάτης τῆς ἐξέγερσης τῆς 3ης Σε-πτεμβρίου 1843 ποὺ ἀπαίτησε καὶ πέτυχε τὴν παραχώρηση Συντάγμα-τος ἀπὸ τὸν Ὄθωνα

Ἡ φήμη τοῦ Μακρυ-γιάννη θὰ περιοριζόταν ἐκεῖ ἄν μισὸ περίπου αἰώνα μετὰ τὸν θάνα-τό του δὲν ἐρχόταν στὸ φῶς τὸ ἐκπληκτικὸ κείμενο τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων του Δίχως τὴν παραμικρὴ σχολικὴ παιδεία καὶ ἔχοντας μά-θει σὲ προχωρημένη πιὰ ἡλικία μόνο στοι-χειώδη γραφή σημεί-ωνε ὁ Μακρυγιάννης ἀναμνήσεις καὶ κρίσεις του γιὰ τὰ γεγονότα ποὺ ἔζησε ἀπὸ τὰ χρό-νια τῆς ἐπανάστασης ὣς τὸ 1851 Καὶ φύλαγε τὰ χειρόγραφα παραχω-μένα στὸν κῆπο τοῦ σπιτιοῦ του

Τὸ 1907 ὁ Γιάν-νης Βλαχογιάννης με-ταγράφει καὶ ἐκδίδει αὐτὰ τὰ χειρόγραφα Ἀλλὰ καὶ πάλι τὸ κείμε-νο τῶν Ἀπομνημονευμάτων προσελκύει τὸ ἐνδιαφέρον στενοῦ μᾶλλον κύκλου διανοουμένων καί κυρίως τῶν εἰδικῶν ἐρευνητῶν Μόλις τὸ 1943 ὁ ποιητὴς Γ Σεφέρης διεγείρει τὴν περιέργεια τοῦ εὐρύτερου κοινοῦ γιὰ τὸν Μακρυγιάννη Δίνει μιὰ διάλεξη στὴν Ἀλεξάνδρεια καὶ στὸ Κάιρο ndashποὺ τὸ κείμενό της περιλαμβάνεται μετὰ στὶς ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις τῶν Δοκιμῶν τοῦ ποιητῆndash καὶ ἐκεῖ πρὸς γενικὴ κατάπληξη ὁ Σεφέρης ἀποφαίνεται ὅτι laquoὁ Μακρυγιάννης εἶναι ὁ πιὸ σημαντικὸς πεζογράφος τῆς νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας ἂν ὄχι ὁ πιὸ μεγάλος γιατὶ ἔχουμε τὸν Παπαδιαμάντηraquo Καὶ τεκμηριώνει τὸν ἰσχυρι-σμό του ἀνθολογώντας δείγματα γραφῆς τοῦ στρατηγοῦ

μὲ μιὰ καίρια ἀνάλυση τοῦ ὕφους καὶ τοῦ ἤθους αὐτῆς τῆς ρωμαλέας ἔκφρασης Αὐτὸ ἦταν μᾶλλον τὸ ἔναυσμα γιὰ νὰ ἔρθει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἐπίκεντρο τοῦ γενικοῦ ἐνδιαφέροντος Τὰ Ἀπομνημονεύματα δημοσιεύονται πιὰ

σὲ ἐπανειλημμένες ἐκδό-σεις διαβάζονται σχολι-άζονται Εἶναι ἡ μεγάλη ἔκπληξη ἡ ἀποκάλυψη τῆς Ἱστορίας laquoἀπὸ τὴ μέσα της ὄψηraquo τὴν ὄψη τῆς ἐμπειρίας καὶ μαρ-τυρίας τοῦ ἀγράμματου ἀγωνιστῆ ποὺ ἀποτυ-πώνει στὸ χαρτὶ τὸ ἀπα-ρομοίαστο λαϊκὸ ἦθος τὴ λαϊκὴ εὐαισθησία τὴ λαϊκὴ βίωση καὶ θεώρη-ση τῶν γεγονότων πέρα ἀπὸ τὶς ἐπίσημες ἑρμη-νεῖες τους

Τὸ στοιχεῖο ἀκριβῶς τῆς laquoλαϊκῆςraquo ἰδιαιτερό-τητας τῶν θεωρήσεων τοῦ Μακρυγιάννη καὶ κυρίως τῆς μαρτυρίας του γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς φατριαστικὲς διαμάχες τῶν Ἑλλήνων εὐνο-εῖ καὶ μιὰ προσπάθεια προσεταιρισμοῦ του ἀπὸ τὴν πολιτικὴ Ἀρι-στερά Στὸ κείμενο τῶν Ἀπομνημονευμάτων ἡ Ἀριστερὰ διαβλέ-πει ἐρείσματα γιὰ μίαν ἑρμηνεία τοῦ ἐθνικοα-πελευθερωτικοῦ ἀγώ-να μὲ βάση laquoταξικὲςraquo

ἀντιθέσεις καὶ οἰκονομικὲς προτεραιότητες ndash ἀντιθέσεις ἀγροτῶν ndash στρατιωτικῶν καὶ laquoκοτζαμπάσηδωνraquo (ἢ φα-ναριωτῶν) ndash πολιτικῶν Ἔτσι ἀπὸ τὴ μία ὁ μονότροπος ἐνθουσιασμὸς τῶν δημοτικιστῶν γιὰ τὸ λαμπρὸ τεκμήριο ρώμης καὶ πλαστικότητας τῆς λαϊκῆς γλώσσας ποὺ τοὺς παρεῖχε ὁ Μακρυγιάννης καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ στανικὲς προσαρμογὲς τοῦ κειμένου του στὸν νάρθηκα τῶν μαρξι-στικῶν σχηματοποιήσεων τῆς Ἱστορίας μονοπωλοῦν τὸν τρόπο ἀνάγνωσης τῶν Ἀπομνημονευμάτων

Δὲν διαφαίνεται οὔτε ἡ παραμικρὴ ὑποψία ἀναγνώρι-σης τῶν κριτηρίων καὶ κινήτρων τῆς μαρτυρίας τοῦ Μα-κρυγιάννη ποὺ συγκροτοῦν καὶ τὸ ἀπαρομοίαστο ἦθος

Αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξάριraquo

Τοῦ Χρήστου Γιανναρᾶ

Οἱ Ἅγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Τῆνος 19ος αἰ

25

τοῦ κειμένου του Κι ὅμως σὲ κάθε σελίδα εἶναι κατάδη-λο τὸ νεῦρο καὶ τὸ μέτρο τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς κριτικῆς ποὺ ἀσκεῖ Ἡ λαϊκή του εὐσέβεια καὶ ἡ αὐθεντι-κή του πίστη γνώμονας καὶ κανόνας τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ βίου γιὰ τὸν Μακρυγιάννη ἄξονας καὶ ἀφετηρία τόσο γιὰ τὴ θυσιαστική του αὐταπάρνηση στὸν ἀγώνα ὅσο καὶ γιὰ τὴ μεταγενέστερη δράση του καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη κριτική του στάση Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα πρὶν ἀπὸ κάθε τι ἄλλο εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λα-ϊκῆς πιστότητας στὴν ἐκκλη-σιαστικὴ ἐμπειρία θεο-λογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικι-στικὲς ἀλλοιώσεις μήτρας τοῦ λαϊκοῦ ἤθους καὶ τῆς κοινωνικῆς του δυναμικῆς

Τὸ 1983 ndashὕστερα ἀπὸ ἐκδοτικὴ προετοιμασία ἀνεξήγητης βραδύτητας σαράντα χρόνωνndash βλέπει τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας καὶ τὸ δεύτερο πνευματικὸ κληροδότημα ποὺ μᾶς κα-τέλιπε ὁ Μακρυγιάννης Ἕνα τετράδιο ὅπου κατέ-γραφε προσωπικά του βιώ-ματα ἀνάμικτα μὲ ἀφορμὲς καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν κα-θημερινότητα τὶς καθαρὰ πνευματικές του ἐμπειρίες τὶς προσευχές του

Τὸ δεύτερο αὐτὸ χει-ρόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ τὸ χαρακτηρίσει κανεὶς αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξά-ριraquo ἑνὸς ἁγίου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ὁ Μακρυγιάννης ὁ ἐπαναστάτης πολέμαρχος ὁ σκληρὸς φρούραρχος τῆς Ἀθήνας ὁ ἀσυμβίβαστος ἀντίπαλος τῶν ἐπαγγελματιῶν τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς ὀθωνικῆς αὐθαιρε-σίας ὁ δοξασμένος στρατηγός ἀλλὰ καὶ καταδικασμένος σὲ θάνατο σαπισμένος στὶς φυλακὲς ἀγωνιστής αὐτὸς ὁ ἀτόφιος Ἕλληνας ἀποκαλύπτει στὸ ἐξομολογητικό του laquoτετράδιοraquo μίαν ἀπρόσμενη πτυχὴ τῆς προσωπικότητάς του Δίχως νὰ δίνει τὴν παραμικρὴ ὑποψία στὸν κοινω-νικό του περίγυρο καὶ παραμένοντας συνεχῶς στὸ ἐπί-κεντρο τοῦ δημόσιου βίου συντηροῦσε παράλληλα ἕναν ἀπόρρητο προσωπικὸ βίο ἐκπληκτικῆς ἄσκησης προσευχῆς καὶ χαρισματικῶν δακρύων μὲ ἐμπειρίες Θε-οπτίας ποὺ μαρτυροῦνται μόνο στὰ πρόσωπα κορυφαίων ἡσυχαστῶν τῆς νηπτικῆς παράδοσης

Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ndashμὲ αὐτόχρημα παιδικὴ

αὐθορμησία χωρὶς καμιὰ ἐπίγνωση ἀξιοεργίας καὶ κα-τορθώματοςndash εἶναι στὴν κυριολεξία ἀπίστευτα laquoΕἶπα τὴν Μεγάλη Τετράδη καὶ Μεγάλη Παρασκευή νὰ κάμω αὐτὲς τὶς δύο μέρες ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες τρακόσες (3300) μετάνοιες τὸ μερόνυχτον Ἄλλο τίποτας δὲν ἔχω νὰ εὐκαριστήσω (τὸν Θεό) μόνον καὶ μόνον τὴν ἁμαρτωλή μου προσευ-κή αὐγὴ καὶ βράδυ ἀπὸ χίλιες τρακόσες (1300) μετάνοιες καὶ ἑκατὸ (100) μὲ τὸ κομπολόγι καὶ ὅτι μπορέσω ὅταν θὰ πάγω εἰς τὴν δουλειά μου καὶ ὅταν γυρίσω ὀπίσου νὰ τὸν

εὐκαριστήσω ὁ ἁμαρτωλόςraquo (σελ 165-166)

Φυσικά ἂν ἡ μακρυγιαν-νικὴ θεολογία τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων ἔμεινε ἀπρόσιτη καὶ ἄγνωστη στὴν ἀφελλη-νισμένη πιὰ ἑλλαδικὴ laquoπρο-οδευτικὴraquo διανόηση πολὺ περισσότερο ἡ μαρτυρία τοῦ laquoτετραδίουraquo Ἤδη τὸ 1941 ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης δεί-χνοντας τὸ καινούργιο χει-ρόγραφο στὸν Γιῶργο Θεο-τοκά τοῦ εἶχε πεῖ κατὰ λέξη laquoεἶναι τὸ ἔργο ἑνὸς τρελοῦraquo Καὶ ὁ Λίνος Πολίτης προλο-γίζοντας τὴν ἔκδοση τοῦ laquoτετραδίουraquo σημειώνει laquoἡ ἐνοχλητικὴ γιὰ μᾶς σήμερα θρησκοληψία τοῦ γερασμέ-νου Μακρυγιάννηraquo Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινήθηκαν οἱ περισσότερες ἀντιδράσεις Ἐπιστρατεύθηκαν ἀκόμα καὶ γνῶμες ψυχιάτρων γιὰ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι τὰ τραύματα στὸ κεφάλι ποὺ εἶχε δεχθεῖ ὁ Μακρυγιάννης

τὸν εἶχαν ὁδηγήσει στὰ γεράματα σὲ κάποιο εἶδος παρά-νοιας

Ὡστόσο ἔστω ἀγνοημένη καὶ περιφρονημένη ἡ μαρ-τυρία τοῦ Μακρυγιάννη παραμένει καὶ λειτουργεῖ στὴ δι-αδοχὴ τῶν σημείων τῆς ἐλπίδας ὅτι τὸ laquoεὐαγγέλιοraquo τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ οἰκουμενικὴ ἑλληνική του σάρκα ἐξα-κολουθεῖ νὰ ἐπιβιώνει καὶ νὰ λειτουργεῖ μὲ τὴν ἀδιόρατη δυναμικὴ τοῦ θαμμένου laquoκόκκου τῆς σινάπεωςraquo Γιὰ νὰ ἐπαληθεύεται ἡ παρήγορη ρήση τοῦ ἴδιου τοῦ Μακρυ-γιάννη laquoὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τοὺς Ἕλληνες πάντοτε ὀλί-γους Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος παλαιόθε καὶ ὣς τώρα ὅλα τὰ θε-ριὰ πολεμοῦν νὰ μᾶς φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε Τρῶνε ἀπὸ μᾶς καὶ μένει καὶ μαγιάraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα ἐκδ Δόμος

Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα

εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λαϊκῆς πιστότητας

στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία θεολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης

ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικιστικὲς ἀλλοιώσεις

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

25

τοῦ κειμένου του Κι ὅμως σὲ κάθε σελίδα εἶναι κατάδη-λο τὸ νεῦρο καὶ τὸ μέτρο τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς κριτικῆς ποὺ ἀσκεῖ Ἡ λαϊκή του εὐσέβεια καὶ ἡ αὐθεντι-κή του πίστη γνώμονας καὶ κανόνας τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ βίου γιὰ τὸν Μακρυγιάννη ἄξονας καὶ ἀφετηρία τόσο γιὰ τὴ θυσιαστική του αὐταπάρνηση στὸν ἀγώνα ὅσο καὶ γιὰ τὴ μεταγενέστερη δράση του καὶ τὴν ἀσυμβίβαστη κριτική του στάση Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα πρὶν ἀπὸ κάθε τι ἄλλο εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λα-ϊκῆς πιστότητας στὴν ἐκκλη-σιαστικὴ ἐμπειρία θεο-λογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικι-στικὲς ἀλλοιώσεις μήτρας τοῦ λαϊκοῦ ἤθους καὶ τῆς κοινωνικῆς του δυναμικῆς

Τὸ 1983 ndashὕστερα ἀπὸ ἐκδοτικὴ προετοιμασία ἀνεξήγητης βραδύτητας σαράντα χρόνωνndash βλέπει τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας καὶ τὸ δεύτερο πνευματικὸ κληροδότημα ποὺ μᾶς κα-τέλιπε ὁ Μακρυγιάννης Ἕνα τετράδιο ὅπου κατέ-γραφε προσωπικά του βιώ-ματα ἀνάμικτα μὲ ἀφορμὲς καὶ γεγονότα ἀπὸ τὴν κα-θημερινότητα τὶς καθαρὰ πνευματικές του ἐμπειρίες τὶς προσευχές του

Τὸ δεύτερο αὐτὸ χει-ρόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ τὸ χαρακτηρίσει κανεὶς αὐτοβιογραφικὸ laquoσυναξά-ριraquo ἑνὸς ἁγίου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ὁ Μακρυγιάννης ὁ ἐπαναστάτης πολέμαρχος ὁ σκληρὸς φρούραρχος τῆς Ἀθήνας ὁ ἀσυμβίβαστος ἀντίπαλος τῶν ἐπαγγελματιῶν τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς ὀθωνικῆς αὐθαιρε-σίας ὁ δοξασμένος στρατηγός ἀλλὰ καὶ καταδικασμένος σὲ θάνατο σαπισμένος στὶς φυλακὲς ἀγωνιστής αὐτὸς ὁ ἀτόφιος Ἕλληνας ἀποκαλύπτει στὸ ἐξομολογητικό του laquoτετράδιοraquo μίαν ἀπρόσμενη πτυχὴ τῆς προσωπικότητάς του Δίχως νὰ δίνει τὴν παραμικρὴ ὑποψία στὸν κοινω-νικό του περίγυρο καὶ παραμένοντας συνεχῶς στὸ ἐπί-κεντρο τοῦ δημόσιου βίου συντηροῦσε παράλληλα ἕναν ἀπόρρητο προσωπικὸ βίο ἐκπληκτικῆς ἄσκησης προσευχῆς καὶ χαρισματικῶν δακρύων μὲ ἐμπειρίες Θε-οπτίας ποὺ μαρτυροῦνται μόνο στὰ πρόσωπα κορυφαίων ἡσυχαστῶν τῆς νηπτικῆς παράδοσης

Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ndashμὲ αὐτόχρημα παιδικὴ

αὐθορμησία χωρὶς καμιὰ ἐπίγνωση ἀξιοεργίας καὶ κα-τορθώματοςndash εἶναι στὴν κυριολεξία ἀπίστευτα laquoΕἶπα τὴν Μεγάλη Τετράδη καὶ Μεγάλη Παρασκευή νὰ κάμω αὐτὲς τὶς δύο μέρες ἀπὸ τρεῖς χιλιάδες τρακόσες (3300) μετάνοιες τὸ μερόνυχτον Ἄλλο τίποτας δὲν ἔχω νὰ εὐκαριστήσω (τὸν Θεό) μόνον καὶ μόνον τὴν ἁμαρτωλή μου προσευ-κή αὐγὴ καὶ βράδυ ἀπὸ χίλιες τρακόσες (1300) μετάνοιες καὶ ἑκατὸ (100) μὲ τὸ κομπολόγι καὶ ὅτι μπορέσω ὅταν θὰ πάγω εἰς τὴν δουλειά μου καὶ ὅταν γυρίσω ὀπίσου νὰ τὸν

εὐκαριστήσω ὁ ἁμαρτωλόςraquo (σελ 165-166)

Φυσικά ἂν ἡ μακρυγιαν-νικὴ θεολογία τῶν Ἀπομνη-μονευμάτων ἔμεινε ἀπρόσιτη καὶ ἄγνωστη στὴν ἀφελλη-νισμένη πιὰ ἑλλαδικὴ laquoπρο-οδευτικὴraquo διανόηση πολὺ περισσότερο ἡ μαρτυρία τοῦ laquoτετραδίουraquo Ἤδη τὸ 1941 ὁ Γιάννης Βλαχογιάννης δεί-χνοντας τὸ καινούργιο χει-ρόγραφο στὸν Γιῶργο Θεο-τοκά τοῦ εἶχε πεῖ κατὰ λέξη laquoεἶναι τὸ ἔργο ἑνὸς τρελοῦraquo Καὶ ὁ Λίνος Πολίτης προλο-γίζοντας τὴν ἔκδοση τοῦ laquoτετραδίουraquo σημειώνει laquoἡ ἐνοχλητικὴ γιὰ μᾶς σήμερα θρησκοληψία τοῦ γερασμέ-νου Μακρυγιάννηraquo Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινήθηκαν οἱ περισσότερες ἀντιδράσεις Ἐπιστρατεύθηκαν ἀκόμα καὶ γνῶμες ψυχιάτρων γιὰ νὰ ὑποστηριχθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι τὰ τραύματα στὸ κεφάλι ποὺ εἶχε δεχθεῖ ὁ Μακρυγιάννης

τὸν εἶχαν ὁδηγήσει στὰ γεράματα σὲ κάποιο εἶδος παρά-νοιας

Ὡστόσο ἔστω ἀγνοημένη καὶ περιφρονημένη ἡ μαρ-τυρία τοῦ Μακρυγιάννη παραμένει καὶ λειτουργεῖ στὴ δι-αδοχὴ τῶν σημείων τῆς ἐλπίδας ὅτι τὸ laquoεὐαγγέλιοraquo τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ οἰκουμενικὴ ἑλληνική του σάρκα ἐξα-κολουθεῖ νὰ ἐπιβιώνει καὶ νὰ λειτουργεῖ μὲ τὴν ἀδιόρατη δυναμικὴ τοῦ θαμμένου laquoκόκκου τῆς σινάπεωςraquo Γιὰ νὰ ἐπαληθεύεται ἡ παρήγορη ρήση τοῦ ἴδιου τοῦ Μακρυ-γιάννη laquoὅτι ἡ τύχη μας ἔχει τοὺς Ἕλληνες πάντοτε ὀλί-γους Ὅτι ἀρχὴ καὶ τέλος παλαιόθε καὶ ὣς τώρα ὅλα τὰ θε-ριὰ πολεμοῦν νὰ μᾶς φᾶνε καὶ δὲν μποροῦνε Τρῶνε ἀπὸ μᾶς καὶ μένει καὶ μαγιάraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα ἐκδ Δόμος

Αὐτὸ ποὺ μαρτυρεῖται στὰ Ἀπομνημονεύματα

εἶναι μία ἐκπληκτικὴ θεολογία λαϊκῆς πιστότητας

στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία θεολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς πράξης

ἀλώβητης ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ ἠθικιστικὲς ἀλλοιώσεις

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

26

Ὁ Μακρυγιάννης ὅταν γίνεται τὸ Σύνταγμα τῆς 3ης Σεπτεμβρίου πέφτει στὰ χέρια τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξευτελίζεται καὶ ὀλοένα ἀποτραβιέται ἀπὸ τὸν κό-

σμο laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo γράφει κατὰ τὸ 1851 laquoὅσοι μᾶς κυβερνοῦν μεγάλοι καὶ μικροί καὶ ὑπουργοὶ καὶ βουλευταί τό lsquoχουν σὲ δόξα τό

lsquoχουν σὲ τιμή τό lsquoχουν σὲ ἱκανότη τὸ νὰ τοὺς εἰπεῖς ὅτι ἔκλεψαν ὅτι πρόδωσαν ὅτι ἤφεραν τόσα κακὰ στὴν πα-τρίδα Εἶναι ἄξιοι ἄνθρωποι καὶ τιμῶνται καὶ βραβεύονται Ὅσοι εἶναι τίμιοι κατατρέχονται ὡς ἀνάξιοι τῆς κοινωνίας καὶ τῆς πολιτείαςraquo (Β΄ 463)

Καὶ πάλι laquoΦανήκετε ὅλοι τί ἀξίζετε καὶ τί κάμετε στὴν πατρίδα ἀρχὴ καὶ τέλος Σᾶς θεωροῦσαν οἱ μέσα καὶ οἱ ἔξω πὼς κάτι ἤσασταν Κι εἶστε ὅτι εἶστε Ἤσασταν ὅτι θεω-ροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὸ Σουλτάνο καὶ δὲν τολμοῦσαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν τὸν τίτλο τοῦ laquoΓκρανσινιόρηraquo Ὅσο ἔβλε-παν τὸ τζαμὶ στὴ Βιένα σκιάζονταν κι ἔτρεμαν νὰ μὴν πάγει καὶ παραμέσα καὶ φκιάσει κι ἄλλα τζαμιά Κι ἀπὸ αὐτὸ τὸ φόβο κάποτε τοῦ πλέρωναν καὶ φόρο Κι ὅταν βῆκαν μιὰ χούφτα ἄνθρωποι καὶ τοὺς ἀπόδειξαν ὅτι δὲν ἔχει πλέον ὁ Γκρανσινιόρης μαστόρους νὰ χτίσει τζαμιάsdot ὅτι θὰ πέσουν κι αὐτὰ ποὺ ἔχει ἀπὸ τότε τὸν λένε laquoὁ Τοῦρκοςraquo Καὶ γιlsquo αὐτὸ οἱ εὐεργέτες μας βάνουν τὰ φῶτα τους νὰ μᾶς προκό-ψουν Ὅμως καὶ χωρὶς κανένας ἀπὸ αὐτοὺς νὰ μᾶς πειράξει

μrsquo ἔργα ἂς εἶστε καλὰ ἐσεῖς ποὺ δὲν ἀφήσετε κανένα κου-σούρι καὶ μᾶς καταντήσετε τέτοιους ποὺ εἴμαστεraquo (Β΄ 462) Μόνο οἱ παλιοί του σύντροφοι τὸν βλέπουν Ὡστόσο ἡ Κυβέρνηση πάντα τὸν ὑποψιάζεται Ὁ Ὄθων ποτὲ δὲν τοῦ συγχώρεσε τὴ συνωμοσία τοῦ ΄43 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πάντα γιlsquo αὐτοὺς ἕνα ἄγριο θηρίο ποὺ πρέπει νὰ κλειστεῖ

στὸ κλουβί Ἔτσι κατὰ τὸ Σε-πτέμβριο τοῦ ΄51 ἀρχίζουν καὶ κυκλοφοροῦν οἱ κατηγορίες ndash ἀνυπόστατες ἀστήριχτες ποὺ δὲν ἀποδείχτηκαν ποτέ Ὁ Μα-κρυγιάννης θέλει νὰ σκοτώσει τὸ βασιλιά θέλει νὰ κάνει δη-μοκρατία Ὁ Μακρυγιάννης συ-νεννοεῖται μὲ κάτι πρόσφυγες Πολωνοὺς ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνατρεπτικὲς προκηρύξεις Ὁ Μακρυγιάννης εἶπε ὕποπτες κουβέντες σlsquo ἕναν Ν Στεφανί-δη διαβόητο βωμολόχο ποὺ εἶναι καὶ ὁ μοναδικὸς μάρτυρας στὴ δίκη του Ἔτσι τὸν περιορί-ζουν στὸ σπίτι του Ὁ Μακρυ-γιάννης εἶναι σάπιος ἀπὸ τὶς ἑφτὰ πληγὲς ποὺ μάζεψε στὸν ἀγώνα laquoΑἱ πληγαὶ συχνὰ ἠνοί-γοντο αἱμορροοῦσαιraquo γράφει ὁ γιατρὸς Γούδας ποὺ μίλησε στὴν κηδεία του∙ laquoὁ ἐξ αὐτῶν πυρετὸς κατεβίβρωσεν αὐτόν Βαρεῖαι νόσοι ἐπήρχοντο ἡ δὲ ἀνάρρωσις ἐγίνετο βραδυτά-

τη Ταῦτα ἦσαν τὰ ἀγαθὰ ὧν ἔλαχεν ὁ Μακρυγιάννης ὡς ἀμοιβῆς τῶν ὑπὲρ πατρίδος ἐξόχων ὑπηρεσιῶν αὐτοῦ Πληγαὶ καὶ ἀσθένειαι πολυώδυνοι καὶ μετrsquo αὐτῶν πε-νία δυσθεράπευτος ὁμοίως ὡς ἐκεῖναιraquo (Α΄ μη΄ ndash μθ΄) Οἱ πληγὲς τοῦ κεφαλιοῦ ποὺ πῆρε στὴ μάχη τοῦ Σερπετζέ τὸν κάνουν κάποτε ἔξαλλο Τρεῖς μέρες προτοῦ τὸν πάνε στὶς φυλακὲς τοῦ Μεντρεσέ μὴν ἔχοντας ἄλλον κριτὴ νὰ τὸν δικαιώσει ὅπως στὰ νιάτα του στὴν ἐκκλησιὰ τοῦ Ἁι-Γιάννη κάθεται καὶ γράφει στὸν ἴδιο τὸ Θεό laquoΚαὶ δὲ μᾶς ἀκοῦς καὶ δὲ μᾶς βλέπεις Καὶ νὰ σκούζω νύχτα καὶ μέρα ἀπὸ τὶς πληγές μου Καὶ νὰ βλέπω τὴ δυστυχισμένη μου φαμιλιὰ καὶ παιδιά μου πνιμένα στὰ κλάματα καὶ ξυπόλητα Καὶ ἕξι μῆνες φυλακωμένος σὲ δυὸ ἀδρασκελιὲς κάμαρη Καὶ γιατρὸ νὰ μὴ βλέπομε οὔτε νrsquo ἀφήνουν κανένα νὰ πλη-σιάσει νὰ μᾶς ἰδεῖ Ὅλοι θέλουν νὰ χαθοῦμε Μᾶς κάνουν ἀνάκρισες ὁλουνῶν κατlsquo οἶκον ἔρευνα σπίτια κατώγια ταβάνια κασέλες εἰκόνες δικές σου Καὶ τὶς 13 τουτουνοῦ τοῦ μήνα ἦρθε ὁ μοίραρχος μὲ τὴ στολή του ὁποὺ μᾶς

Ἀποτυχία ἐπιχείρησης (1826) Henri Decaisne Μουσεῖο Μπενάκη

laquoὍσοι ἔχουν τὴν τύχη μας σήμερο στὰ χέρια τουςraquo

Τοῦ Γιώργου Σεφέρη

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

27

φύλαγε καὶ μοῦ λέγει νὰ πάγω στὴ φυλακὴ τοῦ Μεντρεσέ ὅπου φυλακώνουν τοὺς κακούργουςraquo (Α΄ πα΄-πβ΄)

Ἀλλὰ τούτη τὴ φορὰ δὲν μπόρεσε νὰ κλείσει τὶς συμ-φωνίες μὲ τὸ Θεό Εἶχαν ἀλλάξει τὰ χρόνια Καὶ τὸν πῆγαν στὸ Μεντρεσέ καὶ τὸν ραπίσανε καὶ τὸν προπηλακίσανε καὶ τὸν κρίνανε σὲ μιὰ δίκη ποὺ ἤτανε μιὰ μεγάλη ἀδια-ντροπιά καὶ τὸν καταδικάσανε σὲ θάνατο ποὺ ἔγινε ὕστε-ρα δεσμὰ καὶ τοῦ χαρίστηκαν στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1854 Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι πιὰ ἕνα λεβέντικο κουρέλι Δὲ μιλᾶ παρὰ μὲ τὸ Θεὸ καὶ τὰ μικρότερα παιδιά του Τὸ σπίτι του καὶ τὸ περιβόλι του εἶναι ρημάδια Ὁ τε-λευταῖος ἦχος τῆς φωνῆς του ndashὁ τελευταῖος ποὺ ξέ-ρουμε καὶ ποὺ θlsquo ἀκούσετε τώραndash ἔρχεται ἀπὸ μακριά πολὺ μακριά Θαρρεῖς πὼς μιὰ ὁλόκληρη φυλὴ πάει νὰ ξεψυχήσει laquoἈφοῦ μὲ λευτέρωσαν καὶ πῆγα στὸ χαλασμένο μου σπίτι καὶ στὴν ταλαίπωρή μου οἰκογένεια μlsquo ἀνάδωσαν οἱ πληγές τὴ μιὰ Λαμπρὴ ἐπέρσι καὶ τὴ Λαμπρὴ ποὺ πέρασε πάγει δυὸ χρόνια τώρα Πῆγα στὴ σπηλιὰ πού lsquoναι στὸ περιβόλι μου νὰ ξανασάνω Καὶ μὲ τὸ στανιὸ καὶ ἀκουμπώντας μὲ τὸ ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ Μοῦ ρίχνουν πέτρες καὶ μὲ χτυ-ποῦν καὶ μαγαρσὲς ἀνθρώ-πινες ἀπάνω μου laquoΦάγε ἀπlsquo αὐτές στρατηγὲ Μακρυγιάννη νὰ χορτάσεις πού lsquoθελες νὰ κάμεις Σύνταμαraquo Καὶ μlsquo ἀνοίγουν τόσες νέες πληγὲς ἀπὸ τὰ χτυπήματα κι ἀπὸ τlsquo ἀγκυλώματα sdot ἐσάπισα ἐσκουλήκια-σα Αὐτὰ ἔστειλα στὴ δημαρχία κι ἀκρόαση δὲ μοῦ lsquoδωσε Καὶ ξακολούθαγε αὐτὸ ὣς τὴν παραμονὴ τῆς Σωτῆρος Κι ἀνήμερα μὲ χτύπησαν πολύsdot ἔμεινα νεκρόςsdot δὲ στανόμουν ζωντανὸς εἶμαι ἢ πεθαμένοςraquo (Α΄ πς΄-πζ΄)[]

Τὸ περιεχόμενο τῆς γραφῆς τοῦ Μακρυγιάννη εἶναι ὁ ἀτέλειωτος καὶ ὁ πραγματικὸς ἀγώνας ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ μὲ ὅλα τὰ ἔνστικτα τῆς φυλῆς του ριζωμένα βαθιὰ μέσα στὰ σπλάχνα του ἀναζητᾶ τὴν ἐλευθερία τὸ δίκιο τὴν ἀνθρωπιά laquoἈνάμεσα Πάτρα καὶ Γαστούνιraquo σημειώνει ndashτὸ περιστατικὸ πρέπει νὰ ἔχει συμβεῖ γύρω στὰ 1830ndash laquoεἶναι ἕνα χωριό τὸ Μέγα Σπήλαιγο Ἔκαμα κονάκι ἐκεῖ Μοῦ παραπονιόνται οἱ κάτοικοι ἀπὸ τὴν τυραγνία ποὺ δο-κιμάζουν ἀπὸ τοὺς καλογέρους ὅτι παίρνουν τὸ ἁρπάζουν αὐτῆνοι Εἶχα κονάκι σ ἑνοῦ παπᾶ τὸ σπίτι Τότε τοὺς λέγω

laquoΣὰν τραβᾶτε τόση τυραγνία δὲν τrsquo ἀφήνετε τὸ χωριό σας νὰ φύγετε νὰ πᾶτε σrsquo ἄλλο χωριὸ ἐθνικό ποῦ lsquoναι τόσα Μοῦ λέγει ἡ παπαδιά laquoὍταν ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι ἐμεῖς ἤμα-στε μέσα στὸ βάλτο στὸ νερό τόσες ψυχές νὰ γλιτώσουμε Καὶ ἦρθαν οἱ Τοῦρκοι καὶ μᾶς πιάσανε Καὶ ἦταν τὸ σῶμα μας καταματωμένο ἀπὸ τὶς ἀβδέλες -μᾶς φάγαν Καὶ τὰ παιδιὰ πεταμένα μέσα ndashγιομάτο τὸ νερόndash σὰ μπακακάκια πλέγαν Κι ἄλλα ζωντανὰ κι ἄλλα τελείωναν Καὶ μrsquo ἀφά-

νισαν κι ἐμένα καὶ τὶς ἄλλες Γιατί τὰ τραβήξαμε αὐτά Γιrsquo αὐτήνη τὴν πατρίδα Καὶ τώρα δικαιοσύνη δὲ βρίσκομε ἀπὸ κανέναν Ὅλο δόλο καὶ ἀπάτηraquo Κι ἔκλαιγε μὲ πικρὰ δάκρυα Τὴν παρηγόρησα Μὲ πῆρε τὸ παράπονο κι ἔκλαψα κι ἐγώraquo (Β΄ 258)

Πολέμησε ἀγωνίστηκε πί-στεψε σακατεύτηκε ἀηδίασε θύμωσε Ἀλλὰ ἔμεινε ndashὅπως βγαίνει ἀπὸ τὸ γράψιμό του τὸ ἀπελέκητοndash πάντα ὀρθὸς ὣς τὸ τέλος ἄνθρωπος στὸ ὕψος τοῦ ἀνθρώπου Δὲν ἔγινε μήτε ὑπεράνθρωπος μήτε σκουλήκι Ἀλήθεια μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλ-λίαση τὴν ψυχή εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδη-γό ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων Αὐτὸ τὸ ἴδιο συναίσθη-μα ποὺ εἶναι ζυμωμένο μὲ κάθε ἑλληνικὴ ἰδιοσυγκρασία ἀπὸ τοὺς παμπάλαιους καιροὺς ποὺ

ὁ Οἰδίποδας κατάργησε τὴ Σφίγγα καὶ τὸν ἐφιαλτικὸ κό-σμο της λέγοντας μόνο μιὰ λέξη ὁ ἄνθρωπος

Ὁ ἐλεύθερος ἄνθρωπος ὁ δίκαιος ἄνθρωπος ὁ ἄνθρωπος ζυγαριὰ τῆς ζωῆς ndashἂν ὑπάρχει μία ἰδέα βασικὰ ἑλληνική δὲν εἶναι ἄλλη Γεννιέται στὰ χαράματα τῆς ἑλληνικῆς σκέψης ἔπειτα τὴ διατυπώνει μία γιὰ πάντα ὁ Αἰσχύλος Ὅποιος ξεπερνᾶ τὸ μέτρο εἶναι ὑβριστής καὶ ὕβρις εἶναι τὸ μεγαλύτερο κακὸ ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς συμ-βεῖ Γιὰ νὰ μεταχειριστῶ τὴ φρασεολογία τοῦ Μακρυγιάν-νη οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ παλιὰ ἐκεῖνα χρόνια εἶναι στὸ laquoἐμεῖςraquo δὲν εἶναι στὸ laquoἐγώraquo Γιατὶ μόλις τὸ ἐγὼ γυρέψει νὰ ξεπεράσει τὸ ἐμεῖς ἀμέσως ἡ Ἄτη ἡ αὐστηρὴ μοίρα ποὺ φροντίζει γιὰ τὴν ἰσορροπία τοῦ κόσμου τὸ κεραυ-νώνει Ὁλάκερη ἡ ἀρχαία μας τραγωδία εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὰ σύμβολα αὐτῆς τῆς ἰδέας g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἕνας Ἕλληνας ndash ὁ Μακρυγιάννης ἐκδ Ἴκαρος

Ἕλληνας ἀρματολός (1825) Richard P Bonington Μουσεῖο Μπενάκη

Μιὰ ἀπὸ τὶς χάρες τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ γεμίζει ἀγαλλίαση τὴν ψυχή

εἶναι αὐτὸ τὸ συναίσθημα ποὺ δὲν παύει ποτὲ νὰ μᾶς δίνει

τὸ συναίσθημα πὼς ἔχουμε στὸ πλάι μας ἕναν ὁδηγό

ndashτόσο ἀνθρώπινοndash ποὺ εἶναι μέτρο τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ὄντων

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

28

Διάκρισις στὸ ἰλιαδορωμέηκο πολίτευμα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Κώστα Ζουράρι

Σήμερα θὰ μελετήσουμε μία κεντρικὴ ἀρχὴ ποὺ χα-ρακτηρίζει τὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ διάκρισις Ἡ διάκρισις ὑπάρχει διάχυτη στὸ

σύνολο τῶν Ἀπομνημονευμάτων Σὲ ὅλα μας τὰ κείμενα ποὺ σχολιάζουν τὸ πολιτικὸ γεγονός ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα καὶ πέρα ὑπάρχει μία ἐμμονή ἡ σκέψη νὰ μὴν μπαίνει σὲ καλούπι προκατασκευασμένης θεωρίας διὰ τῆς ὁποίας θὰ συλλάβει τὸ γεγονός ἀλλὰ τὴν θεωρία (ματιά) ἡ σκέ-ψη νὰ τὴν κατασκευάζει ἀπὸ τὸ πραγματολογικὸ ὑλικό Χωρὶς προϊδεασμὸ συμφέροντος ἢ διανοητικῆς συνή-θειας Διότι αὐτὸ μᾶς δίνει τὰ στοιχεῖα τῆς γενικώτερης θεωρίας (ματιᾶς) Συνεχῶς παραμένει ὁ Μακρυγιάννης στὸ ἀριστοτελικὸ καθέκαστον καὶ ὄχι στὸ καθόλου Ἀρχὴ τῶν καθέκαστον τὸ καθέκαστον λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὴν Πολιτεία Πασῶν τῶν ἀρετῶν ἀνωτέρα διάκρισίς ἐστι λένε οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἄρα καὶ τῶν ἀρετῶν τῶν νοητικῶν

Στὸν ἀγράμματοndashμορφωμένο Μακρυγιάννη βλέπου-με συχνὰ μιὰ φραστικὴ ἀνακολουθία ὅταν ἑρμηνεύει τὰ γεγονότα∙ αὐτὴ ὅμως ἡ ἀνακολουθία ἀποκαλύπτει μίαν ἐκπλήσσουσα λογικὴ ἐπιδεξιότητα στὸ νὰ διασώσει ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διασωθεῖ στὶς συγκεκριμένες συνθῆκες

Κι αὐτὸ γιατὶ ὁ Μακρυγιάννης προέρχεται ἀπὸ τὸ ἰλιαδικὸ ἀμμίξας σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὅλα εἶναι ἀναμεμειγμένα καὶ προχωροῦν σὲ κύκλιο ἢ σπειροειδὲς σχῆμα Ἐδῶ στὸ παράδειγμα ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ διάκριση ἔρχεται νὰ παρασπονδήσει στὸ ἀμμίξας Πῶς Εἰσάγοντας ἕνα στοι-χεῖο ἀνακόλουθο Πῶς δηλαδὴ ἡ διάκριση διακρίνει συνεχῶς τὰ συνεχῶς ἀναμειγνυόμενα πράγματα καὶ δὲν τὰ ἀνάγει κι αὐτή σὲ ἕνα γενικὸ καλούπι σὲ μίαν ἀνα-γωγικὴ μήτρα Ἐπειδὴ εἴμαστε ἀναμεμιγμένοι στὸ ἴδιο καζάνι καὶ κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς εἶναι καλύ-τερος ἀπὸ τὸν ἄλλο ἐπειδὴ ἔχουμε μέσα μας ἀνάμικτο τὸ καλὸ καὶ τὸ κακό ἄρα τὸ ἴδιο κι οἱ θεσμοί μας ἄρα καὶ τὰ ὁποιαδήποτε ἰδιώματα τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προ-σωπικῶν μας ἐνεργειῶν ὅλα αὐτά δημιουργοῦν κατὰ λογικὴν συνεπαγωγήν μία συνθήκη καθολικῆς ἐλευ-θερίας καὶ ἰσότητος Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ ἑτερότητά μας εἶναι ἀνέκπτωτη εἶναι ἀνέκπτωτη ἡ ἐλευθερία μας Γιrsquo αὐτὸ καὶ ἡ οἱονεὶ laquoἀνακολουθίαraquo στὴν πράξη καὶ τὰ λόγια παρακάτω τοῦ Μακρυγιάννη Ἡ διάκρισις λοιπόν εἶναι τὸ ἀμμίξας ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ Ἔτσι διασώζεται ἡ ἐλευθερία τῶν συμπαικτῶν καὶ ἡ πάντοτε laquoπροτελευταίαraquo ἀνάλυ-σις τῶν γεγονότων γιατὶ ὑπάρχει μιὰ ἄλλη προτελευταία

ποὺ ἕπεται∙ καὶ οὕτω καθrsquo ἑξῆς μέχρι συ-ντέλειας τοῦ κόσμου καὶ πέραν αὐτῆς Ἰδού

laquoΤrsquo εἶναι αὐτὰ τὰ λάθη ὁποὺ κάνετε ἀδελφοί Τῆς Συμ-μαχίας τὰ στρατέματα θὰ βαρέσετε Καὶ θὰ ματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερη Κι αὐτῆνοι ἔχουν τὸν καυγὰ rsquoδιαίτερον καὶ νὰ τὸ πάρουμεν ἀπάνου μας ἐμεῖς καὶ νὰ τὸν φορτώσουμεν τῆς πατρίδος Λέγω τῶν ἀξιωματικῶν ἐμεῖς ἀδελφοί τρελαθήκα-μεν ἀπὸ τὰ πάθη μας ndashἐσεῖς τί μᾶς τηρᾶτε Ποῦ θὰ ζήσετε Σὲ ποιά πατρίδα θά rsquoστε ἀξιωματικοὶ αὔριον Ἐγὼ δὲν εἶμαι μὲ τὴ γνώμη σας εἶμαι μὲ

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

29

Καί ἐξαίφνης ὁ ἀκραιφνέστερος ἑλληνέστερος τῶν Ἑλλήνων

ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες

εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις

τοῦ ἀγραμμάτου κλεφτοσυμμορίτη

τοὺς ΦρατζέζουςraquoΚαί ἐξαίφνης ὁ

ἀκραιφνέστερος ἑλληνέ-στερος τῶν Ἑλλήνων ὁ Μακρυγιάννης δὲν εἶναι μὲ τοὺς Ἕλληνες εἶναι μὲ τοὺς Φρατζέζους Γιατί Διότι διάκρισις Πατερικὴ διάκρισις τοῦ ἀγραμμά-του κλεφτοσυμμορίτη Γιὰ νὰ laquoματαϋπάρξη πατρίδα ἐλεύτερηraquo laquoΚι αὐτῆνοι (οἱ δικοί μου) ἔχουν τὸν καυγάraquo καὶ τὴν καταστρέ-φουν γιrsquo αὐτὸ κι ἐγώ Διάκρισις εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζους Τὸ ἐν ἀνα-κολουθίᾳ λογικὸν σχῆμα τοῦ μπερδεμένου πλὴν λογικῶς ἀρραγοῦς ἀμμί-ξας laquoγιὰ νὰ ματαϋπάρξει (συνεχῶς) ἑλληνικὴ πα-τρίδα ἐλεύτερη ἐγὼ (προ-σωρινῶς) εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέζουςraquo Ὅπερ ἔδει δεῖξαι κατὰ τὸ ἀμμίξας καὶ συναμφότερον

Αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο καυγὰ στὸ ὡς ἄνω ἐδά-φιο εἶναι οἱ Κολοκοτρωναῖοι καὶ οἱ Νοταράδες Εἶναι ἡ περίοδος τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἕνα χρόνο πρὶν ἔρθει ἡ Ἀντιβασιλεία ὅπου πιὰ ἔχει διαλυθεῖ τὸ σύμπαν Ὁ Ἰμπραήμ βέβαια δὲν ἀπειλεῖ πιὰ πολύ διότι δὲν μπό-ρεσε νὰ κυριέψει τὰ νησιά δὲν κατέλαβε τὸ Ναύπλιο μετὰ τοὺς Μύλους τοῦ ἀπιθανοπράκτου Μακρυγιάννη ὁ στόλος διεξάγει (ἀκόμα) ἐπιτυχῶς τὸν ἀνεφοδιασμό στὴν ὕπαιθρο ὑπάρχει γενικευμένο ἀντάρτικο ποὺ δὲν ἀφήνει τὸν Ἰμπραὴμ νὰ κυριαρχήσει Ὁ Κιουταχὴς δὲν ἔχει καταλάβει (ἀκόμα) τὴν Ἀθήνα Ἔτσι σὲ μίαν ἀνι-σόρροπη ἰσορροπία ἡ Ἐπανάσταση εἶναι περίπου σβη-σμένη ἀλλὰ ὑπάρχει (ἀμμίξας κι αὐτό) Ἡ στρατιωτικὴ ἐπιβολὴ τῶν Τούρκων δὲν κατέστη δυνατή οἱ ξένες δυνάμεις δὲν ἔχουν ἀκόμη ἐπέμβει Τῆς Συμμαχίας τὰ στρατεύματα εἶναι στὸ Ναύπλιο (ὡς σημερινὴ laquoεἰρηνευ-τικὴ δύναμηraquo) Κι ὅπως ἤδη εἴδαμε μέσα σrsquo ὅλα αὐτὰ ἡ φράση κλειδὶ ἐδῶ εἶναι laquoἐγώ εἶμαι μὲ τοὺς Φρατζέ-ζουςraquo

laquoΚαὶ ξαρμάτωσαν ὅλους ἐμᾶς οἱ Φρατζέζοι ndash κι αὐτῆνοι γκιζεροῦσαν μrsquo ἑκατό μὲ πενήντα ὁ καθείς Μίαν ἡμέρα ἐβῆκα ἔξω καὶ εἶχε τὸ παίδι παρμένο τὸ σπαθί μου ἀπὸ κοντά Τὸ πῆρε ἡ βάρδια ἡ Γαλλικὴ τὸ σπαθί∙ τὸ παιδὶ δὲν τό rsquoδινε Τό πῆρα καὶ τὸ lsquoδωσα μόνος μου Τότε παίρνω τὸν Κωνσταντῖνο Κλωνάρη ὁπού lsquoξερε τὰ Γαλλικά καὶ πήγαμεν εἰς τὸν κομαντάντη τῆς πιάτζας καὶ τοῦ λέγω τοῦ

Κλωνάρη laquoὍσα θὰ εἰπῶ ἐγὼ εἶναι εἰς βάρος μου καὶ τὰ καλὰ καὶ τὰ κακὰ ndash πὲς τοῦ κομαντάντη Ποῖον βάρ-βαρον ἔθνος ἔκαμε ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σrsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες Δὲν σεβάστη τὰ αἵματά μας ἐδῶ μέσα ὁποὺ πατοῦνε ὁποὺ ἀχνίζουν ἀκόμα Ὅλους μᾶς ἔκα-μαν ἄτιμους κι ἄναντρους καὶ μᾶς ξαρματώνουν μὲ τὴ δύναμή τους καὶ μᾶς κάνουν γυναῖκες Καὶ τὶς γυναῖκες ἄντρες καὶ φρουρὰ τῆς Κυβέρνησής μας Τὰ σπαθιὰ τῶν μπακάληδων φυλᾶνε τὴν Κυβέρνησίν μας τὸ σπαθὶ τοῦ Νότη Μπότζαρη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν πολλῶν ἀγωνιστῶν τά lsquoχετε πεταμένα μέσα εἰς τὰ ὑπόγεια τῶν Βενετζάνων ndash σπαθιά μας καὶ ντουφέ-κια μας καὶ πιστιόλες μαςraquoraquo

Οἱ Γάλλοι ὡς δύναμις εἰρηνεύσεως ἐπιβάλλουν ἀφο-πλισμό Στοὺς Ἕλληνες ὅμως ὄχι στοὺς Τούρκους Ὁ Μακρυγιάννης λοιπόν παραδίδει στὴν γαλλικὴ φρουρὰ laquoμόνος τουraquo τὸ σπαθί του καὶ στὴν συνέχεια ἀμέσως ρωτάει τὸν ἐπικεφαλῆς της laquoΠοῖον βάρβαρον ἔθνος ἔκα-με ὅσα κάνει τὸ Γαλλικὸ ἔθνος σlsquo ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνεςraquo Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι δηλαδὴ μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τὰ δικά του τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλλη-νες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους οὔτε καὶ οἱ Γάλλοι εἶναι διατεθειμένοι νὰ εἶναι περαιτέρω βάρβαροι καὶ νὰ μὴ

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

30

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι μὲ τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo ἐκεῖνο τὸ ἔθνος ποὺ ἔκανε τὶς μεγαλύτερες βαρβαρότητες στοὺς Ἕλληνες Ἀνακόλουθον Ναί ἀλλὰ καὶ νά τὸ συναμφότερον Ποὺ σημαίνει ὅτι οὔτε ἐντελῶς βάρβαροι εἶναι οἱ Γάλλοι οὔτε ὁ κουρελοκλέφτης εἶναι ἐντελῶς μὲ τοὺς Γάλλους μὰ οὔτε εἶναι καὶ ἐναντίον τους

βοηθοῦνε καὶ στὸ περίπου τοὺς Ἕλληνες οἰκουμενικὸν ἀμμίξας-συναμφότερον Γιατί τὸ χτίζει μὲ πράξη καὶ λό-για αὐτὸ τὸ σύμμεικτο σχῆμα ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ θέ-λει νὰ διατηρήσει μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων τὴν τάξη∙ καὶ ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων περνάει μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία τῶν Γάλλων καὶ οἱ Γάλλοι ὡς σύστημα ἰσχύος ἐνδογενῶς παράγουν ἀταξία καὶ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων στὸ (γαλλικό) ὄνομα τῆς ἑλληνικῆς Ἐλευθερίας Ἀμμίξας ἱλαροτραγικόν

laquoΣrsquo ἕνα κάρτο βλέπω τοὺς δυὸ γκενεραλαίους κι ὅλους τοὺς ἀξιωματικούς ndash καὶ τὸ σπαθί μου τὸ εἶχαν στὴ μέση κι ἔρχονται εἰς τὸ σπίτι μου καὶ μοῦ λένε τὸ laquoπαρντὸνraquo καὶ μοῦ δίνουν τὸ σπαθί laquoΔὲν τὸ θέλωraquo τοὺς λέγω∙ laquoαὐτὸ τὸ σπαθὶ εἶναι πολὺ κατώτερον ἀπὸ τοῦ Νότη ἀπὸ τοῦ Φωτομάρα ἀπὸ τοῦ Κριτζώτη κι ἀλλουνῶν Ἃν δώσε-τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τὰ σπαθιά πιστιόλες τους καὶ ντουφέκια ndash καὶ νὰ τὰ φοροῦμεν ἐλεύτερα νὰ μὴ μᾶς πειράζη ἡ βάρδια ἀλλὰ νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλο ὅταν διαβαίνωμεν ὅτlsquo εἴμαστε ἀξιωματικοί ndash κι ἀφοῦ γένουν αὐτά νὰ ξαρματώσετε καὶ τοὺς μπακάληδες ὅπου σέρ-νουν οὐρὲς κοντά τους οἱ πολιτικοί μαςraquo Τότε ὅλα αὐτὰ τά lsquoκαμαν εὐτύς τοὺς ξαρμάτωσαν ὅλους καὶ μοῦ εἶπαν ὅσοι ἔρχονταν νέγοι τοὺς ἔδινα ἕνα μπουλέτο καὶ πήγαι-ναν εἰς τὸν κομαντάντη καὶ φοροῦσαν τlsquo ἄρματά τους Τότε πῆρα τὸ σπαθί μου τοὺς τρατάρησα καὶ μὲ πῆραν καὶ πή-γαμεν εἰς τὸ τραπέζι τους καὶ φάγαμενraquo

Οἱ Γάλλοι ἤθελα νὰ ξαρματώσουν τὰ στίφη τῶν κα-πεταναίων Πῶς θὰ τοὺς ξαρματώσουν Φτιάχνουν πο-λιτοφυλακή Αὐτὸ ἤξεραν νὰ κάνουν οἱ Γάλλοι αὐτὸ

κάνανε Κι ἀρχίζουν νὰ ἀρματώνουν τοὺς μπακάληδες τοῦ Ναυπλίου Καὶ τοὺς λέει ὁ Μακρυγιάννης ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παραδίδουν τὰ ὅπλα τοῦ Νότη τοῦ Φωτομάρα τοῦ Κριτζώτη laquoὅπλα τὰ ἱεράraquo ποὺ ταπείνω-σαν τὸν Σουλτᾶνο αὐτὸν ποὺ ἔτρεμε ἡ Εὐρώπη νὰ τὰ παραδίδουν στοὺς μπακάληδες Ἐπειδὴ οἱ Γάλλοι τοῦ φέρνουν μόνο τὸ δικό του τὸ σπαθὶ γιὰ νὰ τὸν προσεται-ριστοῦν ὁ Μακρυγιάννης τὸ ἀρνεῖται Διότι γιrsquo αὐτόν τὸ σπαθί του εἶναι κατώτερο ἀπὸ τὰ σπαθιὰ τῶν ἄλλων ὁπλαρχηγῶν Μὲ μιὰ ρητορικὴ διάκριση δὲν δέχεται νὰ τὸν προσεταιριστοῦν καὶ συγχρόνως ἀπαιτεῖ γενικὴ ἐπι-στροφὴ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα Περαιτέ-ρω ἰλιαδοπατερικὴ διάκρισις ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀγορήνδε καὶ μὲ ἴσον φάσθαι ἀπέναντι στοὺς Γάλλους laquoγκενεραλαίουςraquo ndash (πραγματικούς) στρα-τηγούς ὄχι μόνον δὲν σκύβει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του laquoὍταν διαβαίνωμεν (ἡ βάρδια) νὰ μᾶς φέρνη κι ὅπλοraquo Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυ-τραυματίας νικημένος θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι Ἕλληνες ἀξι-ωματικοί Τὰ ἐπέτυχε laquoὅλα εὐτύςraquo ἀσκώντας τὴν ἀρχὴ τῆς διακρίσεως Τῆς καθlsquo ἡμᾶς (1ον) Πῆγε μὲ τοὺς Φρατζέζους (2ον) παρέδωσε τὸν ὁπλισμό του καὶ τῶν δικῶν του (3ον) κι ἀμέσως ἄρχισε νὰ τὸν ζητάει πίσω Ὁ διαχρονικὸς Ὀδυσσέας δὲν ξέρει ἂν θὰ πετύχει τὸ τέχνα-σμα δὲν ξέρει κἂν ἂν θὰ κρατήσει πολύ Ὁ ἴδιος εἶναι μέρος τοῦ τεχνάσματος μετέχει μὲ τὸν ἑαυτό του στὸ βέβαιον ἡμῖν μηδέν τοῦ Θουκυδίδη Στὸ τέλος (4ον)

τοὺς laquoτρατάρησεraquo καὶ ἔφα-γαν στὸ τραπέζι τους μαζί Διάκρισις καὶ ἀμμίξας Νὰ θυμηθοῦμε τὸν Ἀχιλ-λέα μὲ τὸν γερο-Πρίαμο στὸν δόρπον-δεῖπνο πρὶν νὰ πέσει ἡ νύχτα ἐν μέσῳ τῆς ἀμοιβαίας συντριβῆς τους Ἀπὸ μόνη της προ-βάλλεται ἡ σημασία τοῦ φαγητοῦ γιὰ τὴν καταλλα-γή-εἰρήνευση Ἀμμίξας ἕνα συμποτικὸν συναμφό-τερον πόσιος καὶ ἐδητύος ἰλιαδικῆς μεταξὺ ἐχθρῶν πρὸς τὸ ἴσως φίλιον ἢ φί-λιον πρὸς τὸ ἴσως ἐχθρι-κόν Ἕνα συνεχὲς ἀβέβαι-ον ἀμμίξας στὸ περίπου Μακρυγιάννης ndash ἀρχέτυ-πος ἰλιαδογραικικός [hellip]

Παρακάτω σὲ δεκαπέ-ντε γραμμές περιέχει ὅλη τὴν εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

31

Ἐπαναστάσεως ὅλους τοὺς συ-σχετισμοὺς τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων τὸ πλέγμα σχέσεων ποὺ καὶ δυσχέρανε καὶ ἐπέτρε-ψε τὴν Ἐπανάσταση

laquoΜιὰ χούφτα ἀπόγονοι ἐκεινῶν τῶν παλαιῶν Ἑλλήνων χωρὶς ντουφέκια καὶ πολεμο-φόδια καὶ τlsquo ἄλλα τlsquo ἀναγκαῖα του πολέμου ξεσκεπάσαμεν τὴν μάσκαρα τοῦ Γκρὰν Σινιόρε τοῦ Σουλτάνου ὁπού lsquoχε εἰς τὸ πρόσωπόν του κι ἔσκιαζε ἐσέ-ναν τὸν μεγάλον Εὐρωπαῖον Καὶ τοῦ πλέρωνες χαράτζι ἐσὺ ὁ δυνατός ἐσὺ ὁ πλούσιος ἐσὺ ὁ φωτισμένος καὶ τὸν ἔλεγες Γκρὰν Σινιόρε φοβόσουνε νὰ τὸν εἰπῆς Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ φτωχὸς ὁ Ἕλληνας τὸν καταπολέμησε ξυπόλητος καὶ γυμνὸς καὶ τοῦ σκότωσε περίπου ἀπὸ τετρακό-σες χιλιάδες ἀνθρώπους τότε πολέμαγε καὶ μlsquo ἐσένα τὸν χρι-στιανόν ndash μὲ τὶς ἀντενέργειές σου καὶ τὸν δόλο σου καὶ τὴν ἀπά-τη σου κι ἐφόδιασμα τὶς πρῶτες χρονιὲς τῶν κάστρων Ἃν δὲν τά lsquoφόδιαζες ἐσὺ ὁ Εὐρωπαῖγος ἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μlsquo ἐκείνην τὴν ὁρμή Ὕστερα μᾶς γιομώσετε καὶ φατρίες ndash ὁ Ντῶκινς μᾶς θέλει Ἄγγλους ὁ Ρουγὰν Γάλλους ὁ Κατα-κάζης Ρούσουςsdot καὶ δὲν ἀφήσετε κανέναν Ἕλληνα ndash πῆρε ὁ καθείς σας τὸ μερίδιόν του καὶ μᾶς καταντήσετε μπαλα-ρίνες σας∙ καὶ μᾶς λέτε ἀνάξιους τῆς λευτεριᾶς μας ὅτι δὲν τὴν αἰστανόμαστε Τὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώση οἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουν Τέτοια ἠθικὴ εἴχετε ἐσεῖς καὶ προκοπή τέ-τοιους καταντήσετε κι ἐμᾶς τοὺς δυστυχεῖςraquo

Κατὰ τὸν πρῶτο ἐνάμιση χρόνο τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανα-στάσεως οἱ ἐπίσημες Ἀρχὲς τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἦταν σύμμαχοι τῆς Τουρκίας Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821 στὸ Λάιμπαχ (Λιουμπλιάνα) ἡ Ἱερὰ Συμμαχία εἶχε καταδικάσει τοὺς Καρμπονάρους ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποφώ-σκουσα στὴν Ἑλλάδα ἐξέγερση καὶ ζητοῦσε ἀπὸ μᾶς καὶ τοὺς Ἰταλούς ἡ τρισαθλία νὰ εἴμαστε πιστοὶ στὸν νόμιμο ἡγεμόνα μας Ἐμεῖς στὸν Σουλτᾶνο Ὅταν ὁ γυμνὸς καὶ ξυπόλυτος Ἕλληνας ἀφάνισε χιλιάδες πάνοπλους Τούρ-κους οἱ Εὐρωπαῖοι Ἡγεμόνες τοῦ ἀντέτειναν τὸν δόλο τὴν ἀπάτη καὶ τὸν ἐφοδιασμὸ τῶν τούρκικων κάστρων Ἡ κοινὴ γνώμη βέβαια στὴν Εὐρώπη ἦταν μὲ τὴν Ἐπα-νάσταση εἶχε ἀρχίσει ὁ φιλελληνισμός Μrsquo αὐτοὺς τοὺς laquoΦρατζέζουςraquo λοιπόν εἶναι ὁ Μακρυγιάννης Γιατὶ εἶναι κι ἐκεῖνοι ἔστω καὶ ὡς ἐπίσημος γαλλικὸς στρατός ἐκεί-

νη τὴν στιγμή τμῆμα τῆς δυνατότητός του γιὰ σωτηρία Ἀλλά θὰ ἐπανοπλισθῶ μοῦ ἐπιστρέφεις τὸ σπαθί μου καὶ θὰ μοῦ παρουσιάζεις ὅπλα Ποιός Ἐγώ ὁ γύφτος θέλω ναί νὰ μοῦ παρουσιάζει ὅπλα τὸ ἡγεμονικό σου στρατιωτικὸ ἀπόσπασμα

Καὶ ἂν δὲν ἐφοδίαζαν οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κάστρα ndashτὸ γνωρίζει ὁ Μακρυγιάννηςndash laquoἤξερες ποῦ θὰ πηγαίναμεν μrsquo ἐκείνην τὴν ὁρμήraquo Ὅμως ἀναγνωρίζει καὶ τὴν ἀνω-ριμότητα αὐτῶν τῶν ἴδιων τῶν ἡρώων laquoΤὸ παιδὶ ὅταν γεννιέται δὲν γεννιέται μὲ γνώσηraquo Τὸ συναμφότερον καὶ ἡ διάκριση ἀρνοῦνται νὰ παραπέμψουν σὲ ἀφηρημένα σχήματα Καὶ laquoοἱ προκομμένοι ἄνθρωποι τὸ ἀναστήνουν καὶ τὸ προκόβουνraquo Ἄρα εἴσαστε χρειαζούμενοι ἐσεῖς οἱ ξένοι στὴν σημερινή μας κατάσταση Τὸ σύστημα εἶναι κύκλιον ἄρα καὶ τραγικό ἀμμίξας καὶ συναμφότε-ρον τοῦ τόδε τι τοῦ ἐξιδιασμένουndashσυγκεκριμένου κάθε φορά g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Νὰ τὴν χέσω τέτοια λευτεριά ὁποὺ θὰ κάμω ἐγὼ ἐσένα πασιᾶ ἐκδ Ἁρμός

Οἱ ζωγραφικοὶ πίνακες τοῦ ἄρθρου εἶναι ἔργα τοῦ Παναγιώτη Ζωγράφου Ἀπεικονίζουν τὰ πεδία τῶν μαχῶν καὶ φιλοτεχνήθηκαν

καθrsquo ὑπόδειξη τοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ αἰώνιος Ὀδυσσεύς-διαπραγματευτὴς προχωράει ἀκόμη παραπέρα

ὄχι μόνον δὲν γλείφει ὄχι μόνον παζαρεύει ἀλλὰ αὐξάνει θρασύτατα

καὶ τὶς ἀπαιτήσεις του Ὁ ἀριστοκράτης κουρελής πολυτραυματίας νικημένος

θέλει νὰ τοῦ ἀποδίδουν τιμὲς ὅταν περνάει αὐτὸς καὶ οἱ ἄλλοι νικημένοι

Ἕλληνες ἀξιωματικοί

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

32

Τὰ Ἀπομημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Νίκου Γκάτσου

Τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ πλατὺς ὁρίζοντας ποὺ ἄνοιξαν τὰ εὐρωπαϊκὰ ρεύματα τῆς σκέψης στὴν νε-ότερη ἑλληνικὴ διανόηση ἀντὶ νὰ μᾶς φωτίσει γιὰ

νὰ δοῦμε βαθύτερα τὴν ἀληθινή μας ψυχή κινδυνεύει νὰ μᾶς ἀπομονώσει ἂν ὄχι νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἐντελῶς ἀπὸ τὸν κορμὸ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης μὰ εἶναι προ-ζύμι καὶ κίνητρο γιὰ κάθε μελλοντική μας ὡρίμαν-ση καὶ δημιουργία [hellip] Ποιός θὰ τὸ φανταζότανε ποτὲ πὼς ὁ Μακρυγιάν-νης ὁ παράξενος αὐτὸς ἄνθρωπος ποὺ γεμίζει μὲ τὴν προσωπικότητά του τὰ χρόνια της ἐπανάστασης καὶ τοῦ Ὄθωνα αὐτὸς ὁ ἀγράμματος Ρουμελιώτης μὲ τὴν ἑλληνικὴ συνείδη-ση καὶ τὴν ἡρωικὴ καρδιά θὰ ἦταν σήμερα γιὰ μᾶς ἕνας ἀπὸ τοὺς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφί-ας καὶ πὼς τὰ ἀπομνημο-νεύματά του στὶς κρίσιμες τοῦτες ὧρες ποὺ περνάει ἡ πατρίδα μας μαζὶ μὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μποροῦν νὰ μᾶς σταθοῦν ὁδηγὸς γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον[hellip] Ὁ Μακρυ-γιάννης ἦταν ἐντελῶς ἀγράμματος καὶ τὰ λίγα γράμματα ποὺ ἤξερε τὰ εἶχε μάθει ἀπὸ μερικοὺς φίλους του ἀπάνω στὶς μάχες ἀνάμεσα στὸ μπαρούτι καὶ στὴ φωτιά Ἴσως στὴν ἀγραμματοσύνη του αὐτὴ ὅπως πιστεύει ὁ Σεφέρης νὰ χρωστᾶμε τὴ χάρη καὶ τὴ λιτότητα τοῦ ὕφους του ποὺ εἶναι ἀπαλλαγμένο ἀπὸ κάθε λογῆς δασκαλισμούς κάθε λογῆς ἐπιτήδευση κάθε λογῆς λογοτεχνικὰ στολίδια Στὸν Μακρυγιάννη βλέπει κανεὶς τὸν ἁπλὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆρε τὴν πένα στὰ χέρια του γιὰ νὰ μιλήσει τὴν ἁπλὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ὅπως ἕνας μοναχικὸς φίλος γράφει τὰ βάσανά του στὸ φίλο του Αὐτὸ δὲ σημαίνει πὼς ὁ Μακρυγιάννης ἦταν τυχαῖος ἄνθρωπος Ἦταν ἀπὸ τὴ φύση του ποιητής ἀπὸ τὴ γενιὰ ἐκείνων ποὺ δημιούργησαν τὰ δημοτικά μας τραγούδια ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀποτελοῦν τὸ πολυτιμότε-ρο ὑλικὸ τῆς φυλῆς μας Ἀγάπησε τὴν ἐλευθερία χωρὶς συμβιβασμούς σὰν ἀληθινὸς ποιητής ἦταν εἰλικρινὴς καὶ τίμιος σὰν τέλειος πνευματικὸς ἄνθρωπος καὶ τὸ ἀνεξά-ντλητο χιοῦμορ του δείχνει τὴν ἐνστικτώδη του κατανόηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν πραγματικὰ ἕνας laquonon conformisteraquo τῆς ἐποχῆς του ὅπως πρέπει νὰ

εἶναι οἱ γνήσιοι ποιητὲς ὅλων τῶν καιρῶνἈλλὰ ὁ Μακρυγιάννης ἤτανε μία ἡρωικὴ μορφὴ καὶ τὸ

δίδαγμά του ξεπερνάει τὰ ὅρια τῆς λογοτεχνίας Τὰ Ἀπο-μνημονεύματά του πρέπει νὰ γίνουν ἐγκόλπιο καθενὸς ποὺ ἔχει ἑλληνικὴ συνείδηση ἕνας φωτεινὸς δρόμος ἐλευθερίας ἁγνότητας τιμιότητας ἡρωισμοῦ καὶ ἀνδρεί-

ας Δὲν ἦταν ἕνας ὁπλαρ-χηγὸς τῆς Ἐπανάστασης μὲ δύναμη καὶ παλικαριὰ μο-νάχα Ἦταν ἕνας ξάστερος νοῦς ποὺ εἶχε συνείδηση τῆς ἑλληνικῆς του ψυχῆς ἦταν ἕνα γνήσιο τέκνο τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν πιὸ πλα-τιὰ ἔννοια ποὺ ἤξερε πὼς ὁ ἀγώνας κερδήθηκε μὲ τὴ θυσία τοῦ λαοῦ καὶ πὼς τὸ Ἔθνος ἀνῆκε σrsquo αὐτὸ τὸ λαὸ καὶ ὄχι στοὺς καλαμα-ράδες τῆς Βαυαρικῆς γρα-φειοκρατίας Ὁ Μακρυ-γιάννης ἀπὸ τὰ βάθη τῆς ἑλληνικῆς μας συνείδησης μᾶς δίνει τὸ παράδειγμα μὲ τὴν ἀντρίκια φωνή του Ἔχουμε ὑποχρέωση νὰ τrsquo ἀκολουθήσουμε καὶ χρέ-ος νὰ μεταδώσουμε καὶ σὲ ἄλλους τὸ μήνυμά του[hellip]

Παράλληλα τὸ κράτος ἢ τὰ ἀνώτερα πνευματικὰ ἱδρύματα πρέπει νὰ φροντίσουν νὰ τυπώσουν σὲ φθηνὴ ἔκδοση τὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ νὰ μπορεῖ κάθε Ἕλληνας νὰ τὰ ἀγοράσει καὶ νὰ τὰ διαβά-σει Ἴσως ἀκόμα ὁ Μακρυγιάννης θὰ ἔπρεπε νὰ μπεῖ στὰ σχολειὰ σὰν ἕνας μεγάλος δάσκαλος τοῦ σύγχρονου ἑλληνισμοῦ ποὺ τὰ λόγια του θrsquo ἀγγίζουν ἀσφαλῶς βα-θύτερα τὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν ἀπὸ τrsquo ἀρχαῖα ρητά ποὺ τὰ ξέρουμε ὅλοι ἀπrsquo ἔξω χωρὶς καλὰ-καλὰ νὰ καταλα-βαίνουμε τὴν οὐσία τους Δίπλα στὸν ἀρχαῖο Λεωνίδα στοὺς μαραθωνομάχους καὶ στὰ θούρια τοῦ Τυρταίου τὰ τόσο μακρινά ἂς στήσουμε μία δική μας σύγχρονη μορ-φή τὴ μορφὴ τοῦ Μακρυγιάννη ποὺ μόνος ἀδικημένος καὶ παραγνωρισμένος στάθηκε ὣς τὸ τέλος ἀλύγιστος παλεύοντας γιὰ τὸ ἰδανικὸ τῆς ὁλοκληρωμένης ἐθνικῆς λευτεριᾶς μὲ πίστη καὶ μὲ φανατισμό Τὸ παράδειγμά του κι ὁ δρόμος του εἶναι τὸ παράδειγμα κι ὁ δρόμος τῆς Ἑλλάδας καὶ τῆς ἐλευθερίας g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρησητ Α΄ Δεκέμβριος 1945

Νικόλαος Γύζης Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος Ἐθνικὴ Πινακοθήκη

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

33

Ἀπὸ τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως διαμορφώθηκαν δύο τάσεις μεταξὺ τῶν ἡγετικῶν κλιμακίων τοῦ ἐπαναστατημένου Γένους ἀπὸ τὴ

μία ἦσαν τὰ φιλελεύθερα δημοκρατικὰ στοιχεῖα ποὺ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ τὶς δημοκρατικὲς ἀρχὲς τῆς Εὐρώπης πού μέσῳ τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ κυρίως εἶχαν δια-

χυθεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο καὶ εἶχαν διαποτίσει καὶ τὰ ἐπιφανέστερα στελέχη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ παραδοσιασικὴ τοπικὴ ἡγεσία οἱ πρόκριτοι ποὺ πλαισιώνονταν ἀπὸ μερικοὺς ἀνώτατους κληρικούς Οἱ ὁπλαρχηγοί πλὴν ἐκείνων ποὺ ἦσαν προσκολλημένοι στοὺς προεστούς ψυχανεμίζονταν ὡς πρὸς τὸ ποῦ θὰ το-ποθετηθοῦν ἀλλrsquo οἱ περισσότεροι ἴσως ἀπὸ ἀντιπάθεια πρὸς τοὺς προεστούς ἔκλιναν πρὸς τὸ μέρος ἐκείνων ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔλαβαν τὴν ὀνομασία laquoΣυνταγματικοίraquo διότι ἀπὸ μιᾶς ἀρχῆς τὸ Σύνταγμα ποὺ θὰ ἔδινε δημοκρατικὴ μορφὴ στὸ πολιτικὸ καθεστὼς ποὺ θὰ διαμορφωνόταν στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς Ἐπαναστάσεως εἶχε προβληθεῖ ὡς ἕνα εἶδος πανάκειας Ὁ μεσσιανικὸς χαρακτήρας ποὺ ἐλάμβανε τὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγματος καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτήν ἔκανε πολλούς ndashτοὺς πιὸ συνετούςndash ἀπὸ τοὺς παράγοντες τοῦ Ἀγώνα νὰ εἶναι ἐπιφυλακτικοὶ ἔναντι τοῦ Συντάγματος ὄχι λόγῳ αὐταρχικῆς νοοτροπίας ἀλλὰ λόγῳ τῆς ἐπικρατοῦσας πολυαρχίας ποὺ ἐκφρα-

ζόταν συνηθέστερα ὡς ἀναρχία καὶ ἡ ὁποία ἀναρχία προεκτάθηκε καὶ κατὰ τὴν μεταεπαναστατικὴ περίοδο Ἡ βασικότερη ἔνσταση αὐτῶν ποὺ ἤθελαν ἀρχικὰ μιὰ συ-γκεντρωτικὴ ἐκτελεστικὴ ἐξουσία βρισκόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ λαός ὅπως εἶχε δείξει καὶ ἡ ἐπανασταστικὴ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ψηφίστηκαν τρία Συντάγματα (Ἐπιδαύ-

ρου ndash Ἄστρους ndash Τροιζῆνος) δὲν εἶχε οὐσιαστικά λόγῳ ἀπαιδευσίας κατανοήσει τὴ σημασία τοῦ Συντάγματος Ὑπῆρχαν ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ποὺ εἶχαν προσωποποιήσει τὸ Σύνταγμα καὶ ρωτοῦσαν τί λογῆς ἄνθρωπος ἦταν αὐτὸς ὁ Σύνταγμας Ὁ Κολοκοτρώνης φοβούμενος μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια τὶς ἀναρχικὲς ἐκδηλώσεις ἐν ὀνόματι δῆθεν τοῦ Συντάγματος ὀνόμαζε περιφρονητικὰ τὸ προβαλλόμενο αἴτημα laquoσύντριμμαraquo Ἄλλα ζητήματα στὸν παρόντα τότε καιρό κατὰ τὸ Γέρο τοῦ Μοριᾶ εἶχαν προτεραιότητα Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ Καποδίστρια στὴ Συνέλευση ποὺ ἔγινε μὲ φροντίδα τοῦ Κολοκοτρώνη στὸ θέατρο τοῦ Ἄργους laquoποὖναι στὴν Παναγία κοντάraquo ὅπως λέγει ὁ ἴδιος ἔγινε μία πρόταση γιὰ κοπὴ καὶ ἀπονομὴ παρασήμων Ὁ Γέρος ἀντέδρασε Ἰδοὺ τὸ σκεπτικό του laquoΕἰς μίαν ἀπὸ τὲς συνεδρίασες ἔγινε λόγος περὶ παρασήμων τοῦ Σωτῆρος καὶ ἐγὼ ἀντιστάθη-κα Ὁ Σταυρὸς εἶναι τοῦ καθενὸς ἡ ἐκδούλευσις καὶ σὰν ἀποκτήσωμε βασιλέα τότε ἂς κάμει ὅτι θέλειraquo (Ἅπαντα Τερτσέτη στὴν ἔκδοση Βαλέτα τόμ A΄ σ 203)

Τὸ Σύνταγμα τὸ θρήσκευμα καὶ ὁ Μακρυγιάννης

Τοῦ Σαράντου Ἰ Καργάκου

Λαϊκὴ ἀπεικόνιση τῆς Ἐπανάστασης τῆς 3ης Σεπτεμβρίου

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

34

Μετὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος (1833) ἐπικράτησε ἕνα μεγάλο διάστημα ἀναμονῆς Δὲν θὰ πῶ ὅτι δὲν ἔγι-ναν κάποια ἔργα κρατικῆς ὑποδομῆς Τὰ προβλήματα ὅμως ποὺ ἀντιμετώπιζε ὁ ἑλληνικὸς λαός ἦσαν προ-βλήματα ἐπιβιώσεως ὄχι προβλήματα γενικῶν ἀρχῶν ndashὡστόσο ἀναγκαίων γιὰ τὴ σύσταση κράτουςndash σὰν αὐτὴ ποὺ ἀντιμετώπισαν ὁ Ὄθων καὶ οἱ Βαυαροὶ συνεργά-τες του ποὺ ὅσο κι ἂν ἦσαν καλοδιάθετοι δὲν ἦσαν ὡστό-σο πραγματιστές Ἀγνοοῦσαν ἐπὶ πλέον τὸ χαρακτήρα καὶ τὶς εὐαισθησίες τῶν Ἑλλήνων Σιγὰ-σιγὰ ὅλα τὰ αἰτήματα τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου ἄρχισαν νὰ συμπυκνώνονται στὸ αἴτημα γιὰ παραχώρηση Συντάγμα-τος Στόχος τῶν παλιότερων πολιτικῶν ποὺ εἶχαν καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Ρωσίας ἦταν ὁ περιορισμὸς τῆς ἀπολυταρχικῆς ἐξουσίας τοῦ Ὄθωνος καὶ τῆς laquoΚαμαρίλαςraquo ποὺ εἶχε σχηματισθεῖ γύρω ἀπὸ αὐτόν Ὁ λαὸς πάλι ἔστεργε τὸ αἴτημα αὐτό γιατὶ θεωροῦσε ὅπως εἴπαμε πρίν τὸ Σύνταγμα ὡς πανάκεια γιὰ τὴ θεραπεία τῶν δεινῶν του Παράλληλη ἐπιδίωξη εἶχαν καὶ οἱ στρατιω-τικοί ποὺ εἶχαν παραμερισθεῖ ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς ἀξιωματι-κοὺς καὶ στρατιῶτες ποὺ πλαι-σίωναν τὸν Ὄθωνα

Τὴ νύκτα τῆς 3ης Σεπτεμ-βρίου 1843 ἐκδηλώθηκε στρα-τιωτικὸ κίνημα ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Δημ Καλλέργη Τὸ κίνη-μα αὐτὸndashκαθόλα ἀναίμακτοndash πλαισίωναν μάζες λαοῦ ὑπὸ τὸν Μακρυγιάννη Ὁ Ὄθων δέχθηκε τὰ αἰτήματα τῶν ἐπαναστατῶν ποὺ τὸ βασικότερο ἦταν ἡ σύγκλη-ση Ἐθνοσυνελεύσεως γιὰ τὴν κατάρτιση Συντάγματος Ὄντως στὶς 8 Νοεμβρίου 1843 συνῆλθε ἡ πρώτη με-ταπελευθερωτικὴ ἐθνοσυνέλευση ποὺ ψήφισε στὶς 18 Μαρτίου 1844 τὸ πρῶτο Σύνταγμα τῆς ἀπελευθερωμέ-νης Ἑλλάδος Δὲν ἦσαν ὅλα ὁμαλὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν συνεδριάσεων διότι οἱ ἀνταγωνισμοὶ ἦσαν μεγάλοι Κάποιοι ἤθελαν ἕνα Σύνταγμα ποὺ νὰ εἶναι laquoκομμένοraquo στὰ μέτρα τους Ὑπῆρχε κίνδυνος στρατιωτικῆς ἐκτροπῆς ἐκ μέρους δυσήνιων ὁπλαρχηγῶν (Κριεζώτης Γρίβας) Ὁ Μακρυγιάννης ποὺ ἐκπροσωποῦσε τὸ λαϊκὸ στοιχεῖο τῶν Ἀθηνῶν λόγῳ τῆς βαθειᾶς θρησκευτικότητός του εἶχε μὲ τὸ μέρος του μία νέα κοινωνικὴ κατηγορία ndashποὺ ὁ ρόλος της δὲν ἔχει ἐκτιμηθεῖ ἱστορικάndash τῆς ἐνορίας

Γράφει ὁ ἴδιος laquoΤότε σηκώθηκα φώναξα τὰ παιδιά τοὺς στρατιῶτες ὁποὖχα τοὺς λέγω laquoἘσὺ κrsquo ἐσὺ νὰ πᾶτε νὰ εἰπῆτε τῶν ἐπιτρόπων τῶν ἐκκλησιῶν νὰ εἰποῦνε τῶν πο-λιτικῶν καθεὶς εἰς τὴν ἐνορία νὰ μὴν πᾶνε κανένας εἰς τὰ χτήματά τους ἢ σrsquo ἄλλη τους δουλειά Νὰ κάτζουν εἰς τὰ σπίτια τους μὲ τrsquo ἄρματά τους ὅλοι νὰ μὴ βγῇ κανένας ὄξω μrsquo ὅπλα ὅσο νὰ σᾶς μιλήσω ἐγὼ τί νὰ κάμετεraquoraquo (laquoἈπο-

μνημονεύματαraquo ἐκδ Βλαχο-γιάννη τόμ Β΄ σ 161)

Ἐλάχιστα ἔχει προσεχθεῖ ἀπὸ τοὺς παλαιότερους ἱστο-ρικοὺς ἡ σκληρὴ διαμάχη ποὺ ἀναπτύχθηκε τότε σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ μέρος τοῦ Συντάγματος Ὁ Μακρυγιάν-νης σαφῶς καταγγέλλει ὅτι ὑπῆρξαν ἔξωθεν πιέσεις νὰ ὑποβαθμισθεῖ συνταγματικῶς ὁ ρόλος τοῦ θρησκεύματος καὶ σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν σύνολο ἑλληνικὸ λαὸ καὶ εἰδικότερα τὸ θρήσκευμα τοῦ μέλλοντος νὰ γεννηθεῖ διαδόχου Ὁ Ὄθων καὶ ἡ Ἀμαλία ὡς γνωστόν παρέμεναν καθολικοί Ἀλλά παρὰ τὶς ὅποιες πιέσεις τὸ Σύ-νταγμα τοῦ 1844 συντάχθηκε ὡς πρὸς τὸ θρησκευτικὸ μέ-ρος του πάνω στὴ γραμμὴ τῶν ἐπαναστατικῶν Συνταγμάτων Ὁ Μακρυγιάννης παρατηρεῖ laquoΕἶδαν οἱ ξένοι καὶ οἱ φίλοι τους ὅτι ἀπέτυχαν κι ἀπὸ αὐτό ὅτι τοὺς πείραξε πολὺ τὸ laquoσαράνταraquo ἄρθρο διὰ τὴν θρησκείαν καὶ ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου ndash νιτερέ-

σια μέραζαν ἕνας τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐγὼ ἀπόταν ἔγινε ἡ μεταβολή μὲ προσκαλοῦσαν οἱ Πρέ-σβες νὰ φάμεν καὶ νὰ μιλήσωμεν ὣς τὴν σήμερον οὔτε θέλω πατήσῃ μrsquo ὅλον ὁποῦ τοὺς εἶχα φίλους καὶ τοὺς ἔκαμα τόσες φορὲς τραπέζια Ἃν θέλουν αὐτεῖνοι νἄχουν δικό τους σπίτι θέλομεν κrsquo ἐμεῖς νὰ φκειάσωμεν τὸ δικό μαςraquo (ὅπ π σ 163) Ἀξίζει ἐδῶ νὰ ὑπενθυμίσουμε τί λέγει ἀκριβῶς τὸ ἄρθρο 40 τοῦ A΄ Ἑλληνικοῦ Συντάγμα-τος laquoΠᾶς διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ Θρόνου ἀπαιτεῖται νὰ πρεσβεύῃ τὴν Θρησκείαν τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo

Ὁ Μακρυγιάννης παρόλο ποὺ ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση ἀνθρώ-πων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στη-ρίγματα τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo (ὅπ π σ 170) Ὑπερασπί-

Ὁ Μακρυγιάννης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψηφοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo πληρεξούσιοι ψήφισαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευθερίες λαοῦ

Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος τοῦ 1844 Μουσεῖο Μπενάκη

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

35

ζεται πάντως τὸ Σύνταγμα καὶ φοβᾶται γιὰ τὴ ζωὴ αὐτῶν ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ θέσπισή του laquoΒάλθηκαν λέει νὰ χαλάσουν τὸ Σύνταγμα Φκειάνουν μίαν ἑταιρίαν πρῶτα σrsquo ἕναν καιρὸ νὰ σκοτώσουν ὅλους τοὺς Σεπτεμ-βριανούς ὅσοι δὲν βουλώθηκαν μὲ τὴ βοῦλλα τουςraquo (ὅπ π σ 187)

Κυρίως τὸ μένος τοῦ Μακρυγιάννη στρέφεται κατὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Πι-σκατόρι ποὺ ἐ φ α ρ μ ό ζ ε ι ὅπως λέγει ὁ Μ α κ ρ υ γ ι ά ν -νης laquoὅτι ὁδη-γίες ἔστελνε ὁ Φίλιππος ὁ βασιλέας τῆς Γαλλίαςraquo Καὶ προσθέτει laquoΚι ὅλος ὁ ἀγώνας τους τώρα ποὺ ἔλαβαν ἐπιρ-ροὴ καὶ τὰ μέσα ἐδῶ εἶναι διὰ τὴν θρησκείανsdot σχολειὰ γαλλι-κά μοναστήρια ἐκκλησιὲς καὶ πλῆθος ἄλλα μέσα καὶ κατή-χησες εἰς τὸν κόσμον γιὰ νὰ προβολέψουν αὐτὸ τὸ ἔργονraquo (ὅπ π σ 189)

Ὁ Μακρυγιάν-νης ξεκινᾶ καὶ ἀπευθύνεται στὸ Γάλλο βασιλιά laquoΜεγάλε βασιλέα δὲν εἶναι δουλειὰ δική σου αὐτείνη Οἱ θρησκεῖες εἶναι ἔργα ἑνὸς ἀνώτερου βασιλέα τοῦ Θεοῦ Θέλει αὐτὸς νὰ ἀκούγῃ δοξολογίαν ξεχωριστὴ ἀπὸ τὴ δική σου Θέλει κάθε ἔθνος κατὰ τὴν θρησκείαν του νὰ τὸν σέβεται νὰ τὸν λατρεύῃ καὶ νὰ τὸν δοξάζῃraquo (ὅπ π σ 190)

Ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης οἱ πιέσεις στὸ θέμα τῆς θρησκείας γιὰ τὴν ἀναγραφή της ἢ μὴ στὸ Α΄ Ἑλλη-νικὸ Σύνταγμα ἦσαν πολλές Κι ἴσως πάνω σrsquo αὐτὸ ἀσκήθηκαν οἱ πιὸ πολλὲς πιέσεις Ὁ Μακρυγιάννης καὶ πάλι εἶναι ἀποκαλυπτικός laquoἘνέργησαν πρῶτα μὲ τὸ κε-φάλαιο τῆς θρησκείας ndash ἐκόπησαν ὅλα οἱ ὀπαδοὶ τῶν ξέ-νωνsdot τοῦ κάκου κοπιάσαν Ὕστερα ἀπὸ μεγάλες συζήτησες λέγει ὁ Μεταξᾶς νὰ τὸ βάλωμεν εἰς τὴν ψηφοφορία Τότε οἱ εὐλογημένοι πληρεξούσιοι εἶπαν πανψηφεῖ Καὶ φαρ-μακώθηκαν ὅλοιraquo (ὅπ π σ 157)

Ὁ Μακρυγιάννης ἐδῶ ὑπονοεῖ τὴ συζήτηση ποὺ ἀνα-πτύχθηκε ἂν στὰ δύο πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συντάγματος θὰ τεθεῖ θέμα θρησκείας Ὁ ἴδιος ἀντέδρασε στὸ θέμα τῆς ψηφοφορίας ἀλλὰ ἡ γνώμη του δὲν ὑπερίσχυσε Ὡστό-σο οἱ laquoεὐλογημένοιraquo ὅπως λέει ἀντιπρόσωποι ψήφι-σαν laquoπανψηφείraquo τὸ ναί Αὐτοὶ ποὺ laquoφαρμακώθηκανraquo ἦσαν οἱ ἀντιδρῶντες στὴν ἀναγραφὴ τοῦ θρησκεύματος

στὸ Α΄ Ἑλληνικὸ Σύνταγμα Τὸ για-τί ὁ Μακρυγιάν-νης ἀντέδρασε τὸ νὰ μπεῖ τὸ θέμα τῆς θρησκείας σὲ ψηφοφορία τὸ γράφει ὁ ἴδιος στὸ δεύτερο ἔργο του laquoὉράματα καὶ θάματαraquo Ἦταν θέμα εὐλάβειας Ἡ θρησκεία εἶπε δὲν μπαίνει σὲ ψη-φοφορία Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ μπῆκε οἱ laquoεὐλογημένοιraquo π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ι ο ι ψήφισαν laquoπανψη-φείraquo τὸ ναί καὶ ἐξέφραζε τότε τὴ διάθεση ὅλου τοῦ ἀγωνιζόμενου γιὰ εὐρύτερες ἐλευ-θερίες λαοῦ

Τὴ σχέση τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος μὲ τὴν

ὀρθόδοξη πίστη τῶν Ἑλλήνων τὴν

ἐξέφρασε σrsquo ἕνα ἄλλο σημεῖο τῶν laquoἈπομνημονευμά-τωνraquo ὁ Μακρυγιάννης laquoἘτοῦτο τὸ Σύνταγμα ὁποῦ ἀπο-χτήσαμεν δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον εἶναι τοῦ Θεοῦ ὁποῦ ἀποφάσισε νὰ λευτερώσῃ αὐτὸ τὸ δυστυχισμένον ἔθνος ἀπὸ τὶς ἀδικίες τῶν ἐγωιστῶνraquo

Ὡστόσο αὐτὸ ποὺ συχνὰ μὲ ἀπασχολεῖ εἶναι τὸ γιατί οἱ εὐλογημένοι (ἢ ἀβλόγητοι) δικοί μας πολιτικοὶ θέματα πίστης ὅπως τὸ θρήσκευμα στὶς ταυτότητες ἢ ἡ ἀναφορὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα δὲν τὸ θέτουν στὴν κρίση τοῦ λαοῦ μὲ ψηφοφορία Φο-βοῦνται μήπως τὶς δημοκρατικὲς διαδικασίες g

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Τόλμη τεῦχος Σεπτεμβρίου 2004

Ὁ Μακρυγιάννης ὑπῆρξε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς συνταγματικῆς

μεταβολῆς ὡστόσο δὲν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τὴν ἐπίπλευση

ἀνθρώπων χαμηλῆς ἠθικῆς ποὺ ἀφαιροῦσαν τὰ ἠθικὰ στηρίγματα

τῆς χώρας laquoὅπου τὴ γύμνωσαν ἀπὸ ἠθική ἀπὸ θρησκεία ἀπὸ πατριωτισμόνraquo

Τὸ λάβαρο τῶν ἐπαναστατῶν τῆς 3ης Σεπτεμβρίου 1843

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

36

Ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας ὁ Μακρυγιάννης ξεχώρισε καὶ ἐπέκρινε μὲ δριμύτητα τὰ μέτρα ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ὑποχρεω-

τικὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν Σύμφωνα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν ἐν τῷ Βασιλείῳ μοναστηρίωνraquo 25 Σεπτ (7 Ὀκτ) 1833 καταργοῦνταν ὅλα τὰ ἀνδρικὰ μοναστήρια ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι μοναχούς Ἡ περιουσία τους μεταβι-βαζόταν στὸ Ἐκκλησιαστικὸ Ταμεῖο ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴ βελτίωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς παιδείας Οἱ μονα-χοὶ εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ μεταβοῦν σὲ ἄλλο διατηρητέο μοναστήρι ἢ νὰ παραμείνουν στὸ ἴδιο ὡς ἐνοικιαστὲς τῶν μοναστηριακῶν κτημάτων Ἐπίσης ὅλα τὰ διατηρητέα μο-ναστήρια ὑποχρεώνονταν νὰ καταβάλλουν στὸ δημόσιο τὸ 110 τῶν ἐτήσιων καθαρῶν ἐσόδων τους Ἀργότερα μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ τῶν γυναικείων μοναστηρίωνraquo 25 Φεβ (9 Μαρτ) 1834 προβλεπόταν ἡ διατήρηση μόνο τριῶν γυναικείων μοναστηριῶν ἀπὸ ἕνα στὰ γεωγραφικὰ δια-μερίσματα Πελοποννήσου Στερεᾶς Ἑλλάδας καὶ νησιῶν Τὸ καθένα ἔπρεπε νὰ ἔχει τουλάχιστον τριάντα μοναχές Προσδιορίστηκαν καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τῶν μοναχῶν γυ-ναικῶν ὅπως ἦταν τὸ ἐργόχειρο ἡ περίθαλψη πτωχῶν ἀσθενῶν καὶ παραφρόνων καθὼς καὶ ἡ διδασκαλία σὲ φτωχὰ καὶ ὀρφανὰ κορίτσια Ἀνατέθηκε στὸν ἐπίσκοπο τῆς κάθε περιοχῆς ἡ μέριμνα γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν κοι-νωνία τῶν μοναχῶν ποὺ εἶχαν ἡλικία κάτω τῶν σαράντα ἐτῶν Μὲ τὸ διάταγμα laquoΠερὶ ἰδιοκτήτων μοναστηρίων καὶ ἐκκλησιῶνraquo 26 Ἀπρ (8 Μαΐου) 1834 διατηροῦνταν οἱ ναοὶ καὶ τὰ μοναστήρια γιὰ τὰ ὁποῖα οἱ κάτοχοι εἶχαν τίτλους ἰδιοκτησίας Ἀπαγορευόταν ὅμως ἡ δημόσια χρήση τους καὶ ἡ ἀποδοχὴ ἀφιερωμάτων

Σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο ποὺ συνέταξε ἡ Ἱερὰ Σύ-νοδος (19 Αὐγ 1833) ὑπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ ἐλεύθερο ἑλληνικὸ κράτος 593 μοναστήρια καὶ μετόχια ἀπὸ τὰ ὁποῖα διατηρήθηκαν τὰ 151 ἐνῷ καταργήθηκαν τὰ 412∙ τὰ ὑπόλοιπα ἦταν προσκυνήματα ἰδιωτικὰ μο-ναστήρια καὶ μετόχια τῶν μοναστηριῶν ποὺ βρίσκονταν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ κράτους Ὁ κύριος λόγος ποὺ ὤθη-σε τὴν Ἀντιβασιλεία σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ἦταν ἡ κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας ποὺ ἀπο-τελοῦσε τὸ 14 τῆς ἀκίνητης ἰδιοκτησίας τοῦ κράτους Ἡ τεράστια αὐτὴ κτηματικὴ περιουσία ἀποκτήθηκε ἀπὸ τὰ κληροδοτήματα τὶς μεταβιβάσεις ἀκινήτων ποὺ πραγμα-τοποιοῦσαν οἱ προσερχόμενοι στὸ μοναχισμό καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς μεταβιβάσεις ποὺ πραγματοποιοῦσαν οἱ κτηματί-ες στὴν προσπάθειά τους νὰ διασώσουν τὰ κτήματά τους ἀπὸ τὶς ἁρπαγὲς τῶν Τούρκων διατηρώντας τὸ δικαίωμα τῆς ἐπικαρπίας

Γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα αὐτῶν τῶν μεταρρυθμίσεων ὁ Maurer ἐπικαλέστηκε καὶ τὴν ἄθλια κατάσταση ποὺ παρουσίαζαν ἀρκετὰ μοναστήρια ἐξαιτίας τῶν κατα-στροφῶν ποὺ ὑπέστησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἐθνεγερ-σίας Ἐπίσης ἡ Ἀντιβασιλεία ἔλαβε ὑπόψη της καὶ τὸ διά-ταγμα (15 Μαΐου 1829) τοῦ Καποδίστρια ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἐκποίηση καὶ τὴν πολυετῆ ἐνοικίαση τῶν μοναστηρι-ακῶν κτημάτων καθὼς καὶ τὴν ἀπόφαση τῆς Δ΄ Ἐθνοσυ-νέλευσης στὸ Ἄργος (1829) ποὺ πρόβλεπε τὴ διάθεση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ναῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν γιὰ τὴ βελτίωση τοῦ κλήρου καὶ τῆς παιδείας

Σrsquo αὐτὲς τὶς μεταρρυθμίσεις ὁ Μακρυγιάννης διέκρινε τὴ δολιότητα τῶν Βαυαρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ὁμοεθνῶν πο-

λιτικῶν καὶ κληρικῶν ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἀλλοίωση τῆς μορφῆς καὶ τῆς ἀπο-στολῆς τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας Ἑρμήνευσε τὶς ἐνέργειές τους ὡς προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξομοίωση τῶν μοναχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μὲ τοὺς Καπουτσίνους τοῦ Ρωμαιοκαθολικι-σμοῦ οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν περιουσία καὶ καταγίνονται μὲ τὶς ἀγαθοεργίες Ὡς τέτοιες ἐνέργειες θεώρησε τὴν κρατικοποίηση τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καὶ τὴν ἀνάθε-ση καθορισμένου κοινωνικοῦ ρόλου στὰ μοναστήρια

Μολονότι ἐπέκρινε τὶς αὐθαιρεσίες τῶν μοναχῶν ὅπως μαρτυρεῖ τὸ περιστατικὸ στὸ χωριὸ Μέγα Σπήλαιο ὡστόσο ἀνα-γνώριζε τὴν προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν στὸν ἀπελευθερωτικὸ ἀγώνα laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζε-

Οἱ ἀγῶνες του Μακρυγιάννη γιὰ τὴν προάσπιση τῆς Ἐκκλησίας

Τοῦ Διονυσίου Δ Βαλαῆ

Φω

τογρ

αφία

Fre

d Bo

isso

nas

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

37

μπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυ-στήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυ-σίασαν οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdot καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo Μόνο ἀπὸ τὸ δικό του στρα-τιωτικὸ σῶμα θυσιάστηκαν τριάντα μοναχοί Μὲ ἁπλὸ τρόπο διέκρινε τὸ μοναχισμὸ τῆς ὀρθόδοξης ἀπὸ τῆς Ρω-μαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας laquoδὲν ἦταν καπιτσίνοι δυτικοί ἦταν ὑπερέτες τῶν μοναστηριῶν τῆς ὀρθοδοξίαςsdot δὲν ἦταν τεμπέληδες δούλευαν καὶ προσκυ-νοῦσαν καὶ εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς πατρίδος σrsquo αὐτὰ τὰ μοναστήρια γενόταν τὰ μυστι-κοσυβούλια συναζόταν τὰ ὀλίγα ἀνα-γκαῖα τοῦ πολέμου καὶ εἰς τὸν πόλεμον θυσίαζαν καὶ σκοτωνόταν αὐτεῖνοι οἱ πε-ρέτες τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν ἐκκλη-σιῶνraquo Ἐνδεχομένως ὁ Μακρυγιάννης νὰ ὑπαινίσσεται τὴ μὴ συμμετοχὴ τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν της Ἑλλάδας στὴν ἐθνεγερσία τοῦ 1821 Ἐπίσης ἐπισήμα-νε καὶ τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τῶν μοναστηριῶν ὅπου laquoζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοὶ κrsquo ἔτρωγαν ψωμίraquo Μὲ τὴ διάλυση τῶν μοναστηριῶν ἀρκετοὶ μοναχοὶ δὲν ἐντά-χτηκαν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ διατηρητέα μοναστήρια ἀλλὰ ἐπέστρεψαν στὴν κοινωνία ὅπου ζοῦσαν μὲ τὴν ἐπαιτεία∙ laquoἈφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καϊμένοι οἱ καλογέροι ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα τοὺς δρόμουςraquo Βέβαια καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση ὑπῆρχε τὸ φαινόμενο τῆς ἐπαιτείας τῶν μο-ναχῶν ὡστόσο ἐντάθηκε κυρίως μετὰ ἀπὸ τὶς μεταρρυθ-μίσεις τῆς Ἀντιβασιλείας []

Τελικά οἱ μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τῆς Ἀντιβα-σιλείας δὲν ἀπέφεραν τὰ ἀναμενόμενα ἔσοδα στὸ Ἐκκλη-σιαστικὸ Ταμεῖο ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ποὺ συγκεντρώθηκαν δὲ χρησιμοποιήθηκαν γιὰ τὴ μόρφωση τοῦ κλήρου καὶ γιὰ τὰ σχολεῖα [] Μάλιστα ὁ Λουδοβίκος τῆς Βαυαυρίας μὲ ἐπιστολή του (5 Ἀπρ 1835) συμβούλεψε τὸ γιό του Ὄθωνα νὰ ἐπιτρέψει τὴν πρόσληψη νέων μοναχῶν στὰ μοναστήρια καὶ νὰ ἐπιστρέψει τὴν περιουσία τους γιατὶ ἡ δίωξη τῶν μοναστηριῶν ἀπὸ χριστιανικὴ ἐξουσία ἀποτε-λεῖ σκληρὴ καὶ ἄδικη ἐνέργεια τὴ στιγμὴ ποὺ τὰ ἀνέχτη-καν οἱ Μωαμεθανοί

Ἡ μὴ ἐφαρμογὴ τῶν μέτρων στὰ μοναστήρια τῶν Ρω-μαιοκαθολικῶν τῆς Ἑλλάδας συντέλεσε στὴ διαμόρφω-ση τῆς ἀντίληψης ὅτι ἡ Ἀντιβασιλεία στρεφόταν κατὰ τῆς Ὀρθοδοξίας

Ὁ Μακρυγιάννης μολονότι ἦταν δυσαρεστημένος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀντιβασιλείας ὡστό-σο τὶς εὐθύνες γιὰ τὶς μοναστηριακὲς μεταρρυθμίσεις τὶς ἐπέρριψε στοὺς Ἕλληνες πολιτικοὺς καὶ κληρικούς []Ὁ Μακρυγιάννης χαρακτήρισε τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ

ἑλληνικοῦ κράτους πολιτικοὺς καὶ κληρικούς ὡς ἀχάρι-στους πρὸς τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴν πατρίδα Τοὺς παραλλήλισε μὲ τοὺς Ἑβραίους laquoὍτι ἀνταμεβὴ ἧβρες ἀπὸ τοὺς Ὁβραίους ὁπού rsquoταν ἀλλόθρησκοι καὶ σὲ σταύρωσαν ἧβρες καὶ ἀπὸ ἐκείνους ὁποὺ κοπίασες καὶ κοπιάζεις καὶ ἀνάστησες καὶ ἀναστήνεις ἀπὸ τοὺς ὀρθοδόξους χριστια-νούςraquo Τοὺς κατηγόρησε γιατὶ διάλυσαν τὰ μοναστήρια καὶ τοὺς ναοὺς καὶ ἀποδέχτηκαν τὸν laquoἐξευγενισμὸraquo τῆς Εὐρώπης ἐνῷ στὰ δύσκολα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὑπῆρχε εὐσέβεια καὶ laquoμίαν πέτρα δὲν πείραζαν ἀπὸ τὰ πα-λιοκκλήσιαraquo Πίστευε ὅτι οἱ δυτικοθρεμμένοι ὁμογενεῖς ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ laquoφῶταraquo τῆς Εὐρώπης στρέφονταν κατὰ τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ὅτι ἐπι-δίωκαν τὴ συρρίκνωση καὶ τὴν ἀλλοίωση τοῦ ὀρθόδο-ξου μοναχισμοῦ

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Μακρυγιάννη γιὰ τὰ μοναστήρια δὲν περιορίστηκε μόνο σrsquo αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν μεταρ-ρυθμίσεων τῆς Ἀντιβασιλείας γεγονὸς ποὺ φανερώνει ὅτι οἱ ἐπικρίσεις του δὲν εἶχαν ἀντιπολιτευτικὸ χαρακτή-ρα Ἐπέδειξε εὐαισθησία γιὰ τὴν ἔξαρση τῆς ἀρχαιοκαπη-λίας ποὺ γύμνωνε τὰ μοναστήρια καὶ συμβούλεψε τοὺς μοναχοὺς τοῦ Ἁγίου Ὄρους νὰ λάβουν δραστικὰ μέτρα κατὰ τῶν ἀρχαιοκάπηλων ποὺ τοὺς ἐξαπατοῦσαν ὡς πε-ριηγητὲς καὶ τοὺς εἶχαν κλέψει laquoσημαντικὰ χαρτιὰ καὶ ἕναν σταυρόνraquo καθὼς καὶ laquoπολυτίμητα πράματα τῆς θρησκείας μας καὶ ἀρχαῖα καὶ τὰ χάνομεν ἐμεῖς καὶ τὰ λαβαίνουν ἄλλοι ὁποὺ δὲν τά rsquoχουν καὶ θὰ δώσετε λόγον διrsquo αὐτὰ καὶ εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς τοὺς ἀνθρώπουςraquo Ἐπίσης τοὺς ὑπέδειξε ἀπὸ ποιούς ἔπρεπε νὰ προφυλαχτοῦν καὶ νὰ τοποθετοῦν στὸ σκευοφυλάκιο τῶν μοναστηριῶν τίμιους μοναχούς g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡ θρησκευτικὴ διάσταση στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Γιάννη Μακρυγιάννη ἐκδ Τέρτιος

laquoΑὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας

Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας κι ὅλα τrsquo ἀναγκαῖα τοῦ πολέμουsdot

ὅτrsquo ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους Καὶ θυσίασαν

οἱ καϊμένοι οἱ καλόγεροιsdotκαὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶναraquo

Φω

τογραφία Κ

ώστα Μ

παλάφα

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

38

Τὸν Μακρυγιάννη θὰ πρέπει κανεὶς νὰ τὸν μελετήσει δίχως ἔγχρωμα γυαλιά Συνήθως κάποιοι φοροῦν γυαλιὰ χρώματος τῆς ἀρεσκείας τους ἢ τῆς ἰδεολογί-

ας κι ἔχουν ἀπὸ πρὶν τὴ μελέτη ἀποφασίσει τί θὰ γράψουν Ἔτσι ἔχουμε πολλὲς καὶ ἀντιφατικὲς ἀπόψεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἡρωικοῦ κι εὐλαβέστατου Μακρυγιάν-νη ποὺ ἦταν ἀπὸ τὰ μέρη τὰ δικά μας ἀφοῦ ὁ παππούς μου ὁ πατέρας τοῦ πατέρα μου τελώνης Κωνσταντίνος Μαυρίκης ἦταν ἀπὸ τὴ Δεσφίνα Φωκίδος

Ἐκμεταλλεύεται λοιπόν χρησιμοποιεῖται καὶ κα-κοπαθεῖ ὁ Μακρυγιάννης ἀπὸ διαφόρους ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του

Θέλουν νὰ βγάλουν τὰ προετοιμασμένα συμπερά-

σματά τους καὶ χρησιμοποιοῦν ψυχολογία ἱστορία πο-λιτική θεολογία φιλολογία γιὰ νὰ καταλήξουν ἐκεῖ ποὺ θέλουν Ὅπως λέει ὁ σεβαστὸς καὶ ἀγαπητὸς π Γεώργιος Μεταλληνὸς laquoγιrsquo αὐτὸ προκύπτει ὁ Μακρυ-γιάννης τῶν συντηρητικῶν ὁ Μακρυγιάννης τῶν προ-οδευτικῶν καὶ ἐνίοτε καὶ ἕνας ldquoτρελὸςrdquo Μακρυγιάννης ὅλων ἐκείνων ποὺ θέλουν νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὴν ἐνο-χλητικὴ ldquoθρησκοληψίαrdquo του δηλαδὴ τὴ ρωμαϊκὴ εὐσέ-βειά τουraquo

Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν αὐτὸς ποὺ ἦταν Πάντοτε γνήσιος ντόμπρος ἀληθινός δίκαιος καὶ γενναῖος Δὲν ὑποκρινόταν δὲν μασοῦσε τὰ λόγια του δὲν ἔλεγε μισὲς ἀλήθειες Εἶχε πάντοτε ἕνα ἑνιαῖο ἦθος καὶ ὕφος

χαρακτηριστικό Μπορεῖ νἄκανε λάθη ὅμως δὲν ἦταν κακοπροαίρετα Νὰ ἦταν λάθος ἐκτι-μήσεις ἀστοχίες κακὴ πληροφόρηση ἔλλει-ψη γνώσης ὅμως δὲν ἔκανε διαστρεβλωτικὲς κινήσεις σκόπιμες ἢ παρανοήσεις γιὰ τὸ ἴδιον συμφέρον Δὲν κάνουμε ἐξωραϊσμό του καὶ δὲν τὸν ἁγιοποιοῦμε

Ὁ Μακρυγιάννης εἶναι σταθερὰ καὶ ἀκλόνη-τα τοποθετημένος στὸ ἅρμα τῆς παραδόσεώς μας Ἡ πίστη του μπορεῖ νἄχει κάποιες ὑπερ-βολές ἀλλὰ εἶναι τίμια ἐγκάρδια ὁλοσχερής

Ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα τὴν Ἑλλάδα τὸ Γένος τὴ Ρωμιοσύνη τὴν Ὀρθο-δοξία ἦταν πάντα μαζί ἀδιάσπαστα ἀδιαχώ-ριστα ὑψηλά

Σήμερα ὁ προοδευτισμὸς δὲν τrsquo ἀκούει πολὺ εὐχάριστα αὐτά ἐνοχλεῖται κουμπώνε-ται εἶναι ἐπιφυλακτικός Ὅμως γενιὲς ἀνθρώ-πων ἔζησαν μὲ αὐτὲς τὶς βάσεις καὶ μὲ λιγότερο ἄγχος Ἀποτελοῦσαν τὴν ὑπόσταση τοῦ Ἕλλη-να

Ὁ Νεοέλληνας μεριμνᾶ καὶ τυρβάζει περὶ πολλά ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες του ξεθεμε-λιώνει τὸν οἶκο του ἀποϊεροποιεῖ τὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης εἶχε στὴν καρδιά του τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν ἙλλάδαΓιὰ τὸν Μακρυ-γιάννη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν κάθε πιστὸ Ἕλληνα Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ πίστη τῶν ἀποστόλων τῶν ἁγίων πατέρων τῶν μαρτύρων τῶν ὁσίων τῶν ἀσκητῶν τῶν ἀγωνιζομένων γιὰ τὴ θέω-ση

Οἱ ἐνορίες τὰ μοναστήρια τὰ καντήλια οἱ εἰκόνες τὰ θυμιάσματα τὰ κεριά οἱ μετάνοιες

Ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας

Τοῦ Μοναχοῦ Μωυσῆ Ἁγιορείτου

Ἔργο τοῦ Κ Γραμματόπουλου

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

39

οἱ νηστεῖες οἱ ἀγρυπνίες οἱ δεήσεις ἡ μυστηριακὴ ζωή

Ὁ Μακρυγιάννης ὡς πιστὸ τέκνο τῆς Ὀρθόδο-ξης Ἐκκλησίας εἶναι ὑπὲρ τῆς ἀνεξιθρησκίας Κανεὶς ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ βιασθεῖ νὰ μὴ πιστεύει αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ Γιὰ τὴ θέση του αὐτὴ κάποιοι ὑπερορθό-δοξοι σκληροπυρηνικοί φανατικοί σκανδαλιζόμενοι εὐσεβιστὲς ἐνοχλοῦνται καὶ ἀπορρίπτουν τὸν βαθιὰ θρησκευόμενο Μακρυγιάννη

Ἀπὸ τὴ θέση του αὐτή ὅπως βεβαίως καὶ ἄλλες μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι δὲν εἶναι ἀκραῖος καὶ θρησκό-ληπτος

Ἡ θρησκοληψία εἶναι νόσημα σοβαρὸ καὶ θέλει προσεκτικὴ ἐκτομή

Ὁ Μακρυγιάννης μπορεῖ καὶ νὰ μὴν τὸ κατα-λάβαινε ὁ ἴδιος θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύ-οντας στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνε-πανάληπτου ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη ἐλεύθερη βούληση

Δὲν δεχόταν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολόγημα ἀλλὰ ὡς ἐλεύθερη καὶ ἀβίαστη ἐπιλογὴ τέλεια ἐλεύθερων ἀνθρώπων

Ὁ Χριστὸς δὲν πίεσε ποτὲ κανέναν νὰ τὸν ἀκο-λουθήσει Ὅλο τὸ Εὐαγγέλιο εἶναι μία εὐγενικὴ πρόσκληση

Ὁ Μακρυγιάννης ὅμως ἦταν σκληρὸς στοὺς συμπατριῶτες του ποὺ ἀφήνουν τὴν Ὀρθοδο-ξία καὶ ἀκολουθοῦν εὔκολα τὸν πρῶτο αἱρετικό Μάλιστα φθάνει νὰ τοὺς θεωρεῖ κι ἐχθροὺς τοῦ Γένους Πίστευε πὼς ἡ Ἑλλάδα συμπορεύθηκε μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ εἶχε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀγα-πητικὴ συμπόρευση σημαντικὰ ὀφέλη Τὴν πο-λυαγαπημένη πατρίδα του τὴν ἤθελε ἐλεύθερη ζωντανὴ καὶ δημιουργική ὥστε νrsquo ἀνεβαίνει τοὺς ὑψηλοὺς στόχους της δημιουργώντας συνάμα φιλόκαλο πολιτισμό Στὰ σπουδαῖα καὶ συγκι-νητικὰ Ἀπομνημονεύματά του φαίνεται καθαρὰ ἡ μεγάλη ἀγάπη γιὰ τὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ὀρθο-δοξία Τὴν Ἑλλάδα τὴ θέλει πρώτιστα ἐλεύθερη δημοκρατική δίκαιη ἐνάρετη καὶ φιλόθεη Εἶναι φιλόπατρις φιλοδίκαιος φιλόθεος φιλάγιος φιλάνθρωπος καὶ φιλάρετος

Εἶναι ἐπίσης ἀντιδυτικὸς καὶ ἀντιβασιλικός γιατὶ ἡ Δύση ἔχει παράδοση ξένη ἀπὸ τὴ δική μας καὶ βασιλεῖς ποὺ δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι

Κλαίει γιὰ τὸν ἄτεχνο πρώιμο ἐξευρωπαϊσμὸ τῆς δόλιας πατρίδος του

Χύνει δάκρυα γιὰ τὸν παρασυρμὸ τῶν συ-μπατριωτῶν του ἀπὸ ξένες ἐλπίδες

Εἶναι ὁ ἀτόφιος χριστιανὸς τῆς γνήσιας λαϊκῆς εὐσέ-βειας Τὰ ὁράματά του εἶναι τῆς φρόνησης καὶ τῆς πα-ραφρόνησής του Δείχνουν τὴν ψυχή του τὴν ἀθωό-τητά του τὴν ἁγνότητά του τὴν καλοκαγαθία του τὴ βαθειὰ πίστη του Ἀγωνιᾶ γιὰ τὴν τύχη τῆς πατρίδος του τῆς ἄκλαυτης Ρωμιοσύνης

Ὁ ἔνδοξος πατριώτης Ρουμελιώτης στρατηγὸς εἶναι ὁ γνήσιος Ρωμηὸς τῆς ἀγέρωχης Ρωμανίας τοῦ ἀκατα-μάχητου ἑλληνισμοῦ

Ἕνα τῶν λαμπρῶν κι ἐκλεκτῶν τέκνων του ποὺ ἀξί-ζει νὰ τὸν θυμόμαστε στὶς δύσκολες ἡμέρες μας g

Χειρόγραφο τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

Ὁ Μακρυγιάννης θεολογοῦσε ὀρθόδοξα πιστεύοντας

στὴν ἱερότητα καὶ μοναδικότητα τοῦ ἀνεπανάληπτου

ἀνθρωπίνου προσώπου καθὼς καὶ στὴ θεόσδοτη

ἐλεύθερη βούληση

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

40

Δυὸ πράματα καθὼς ξέρομε ξεχωρίζουν στὸ ἔργο του ἀπάνω ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα πατρίδα καὶ θρη-σκεία Αὐτὰ εἶναι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα τοῦ Μα-

κρυγιάννη Δίχως τὰ δυὸ αὐτὰ γράμματα δὲν κατέχεις τὴν ἀλφαβήτα του καὶ δίχως τὴν ὑπόλοιπη ἀλφαβήτα δοκιμάζεις μάταια νὰ συλ-λαβίσεις τὰ γραφόμενά του Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ δυὸ στὸ Μακρυγιάννη θὰ τὸ πλη-σιάσομε καλύτερα ἀνακα-λώντας τὴ σύγχρονη προ-σωποποίηση τοῦ Σολωμοῦ στὸ δεύτερο σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων laquoἡ Πατρίδα ἡ Μεγάλη Μη-τέραraquo μεταφορὰ ποὺ μὲ τὴν ἴδια λέξη laquoΜητέραraquo μπάζει στὴν ἀρχικὴ συγχορδία ποὺ ἀνοίγει τὴ μεγαλόστομη ἐπίκληση τοῦ τρίτου σχεδι-άσματος

Μητέρα μεγαλόψυχη στὸν πόνο καὶ στὴ δόξα

Κοντὰ στὰ δυὸ πρω-ταρχικὰ αὐτὰ ἀνταμώνο-με συχνὰ δυὸ ἄλλα ἀκό-μα ζευγάρια παράλληλα ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη καί ἀριὰ καὶ ποῦ δόλο καὶ ἀπάτη τὰ ἀντίμαχά τους Στὰ Ἀπομνημονεύματα πα-ρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πα-τρίδα ὅπου συμμετέχουν ἀπαραίτητα καὶ τὰ ἄλλα δυὸ παράλληλα ζευγάρια μέσα στὴ γενικὴ ἀναταραχὴ τοῦ ἀγώνα στὸ τετράδιο παρακολουθοῦμε καλύτερα ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴ θρησκεία Στὸ ἕνα ὁ Μακρυγιάννης πα-λεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα στὸ ἄλλο ὁ Μα-κρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καί-σαρα τὸ ὁποῖο θέλει δὲ θέλει αὐτός δὲν τὸν ἀφήνει νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προ-σευχῆς του) Σχηματοποιοῦμε κομμάτι τὰ πράματα μὲ τὰ Ἀπομνημονεύματα καὶ μὲ τὸ προσωπικὸ τετράδιο γιὰ νὰ μπορέσομε νὰ βροῦμε κάποια ἄκρη καὶ νὰ ἀποδώσομε τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ δίχως νὰ συγχύζομε τὰ γένη τοῦ Ἀριστοτέλη ἀλλὰ ἐπὶ τοσοῦτον

τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ὅσο τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται Τὸ ἀντίθετο θὰ φανέρωνε ἀπαιδευ-σία Καὶ εἶναι σήμερα πολλοὶ ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν

ndashἀπαίδευτοι στὸ ἰδίωμα τοῦ Ἀριστοτέληndash πὼς ἡ ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια (τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν) φτά-νει μοναχὰ ὣς ἐκεῖ ποὺ τὸ δέχεται ἡ φύση τοῦ κάθε πράγματος καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα πιάνομε τὴν ἀνακρίβεια Τοῦτο θὰ φαινόταν παραπλή-σιο μὲ τὸ νὰ ἀποδεχόμα-στε ἐπιχειρηματολογία μὲ πιθανότητες ἀπὸ ἕνα μαθηματικὸ (μαθηματι-κοῦ τε πιθανολογοῦντος) καὶ νὰ ἀπαιτούσαμε ἀπο-δείξεις ἀπὸ ἕνα ρήτορα Συνοψίζω τώρα μὲ ὁλά-κερο τὸ παράθεμα πε-παιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθrsquo ἕκαστον γένος ἐφrsquo ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέ-χεταιsdot παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀπο-δέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν ( Ἠθ Νικ 1094b 23-27)

Σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἐπιμένουν

σώνει καὶ καλὰ νὰ τὰ ἀναγάγουν ὅλα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα ἢ στὴν πολιτικὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήσουν πουθενὰ διαφυγὴ γιὰ τίποτα ἄλλο Ποῦ πηγαίνει τότε τὸ τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου Κατὰ τὴν ἀντίληψη αὐτὴ ὅλα εἶναι ἀπότοκα μιᾶς πολιτικῆς ἢ κοινωνικῆς πραγματικότητας ὅλα ἀνήκουν στὸ κράτος τοῦ Καίσαρα Ἀκόμα καὶ τὸ σύμπαν μὲ τοὺς ἀμέτρητους γαλαξίες καὶ τὰ ἄτομα τοῦ Δημόκριτου μὲ τὸ ἀπειροστὰ μεγάλο καὶ τὸ ἀπειροστὰ μικρὸ τοῦ Πασκάλ ἢ ἡ μελέτη τοῦ θανάτου καὶ τῆς ζωῆς ἐκεῖ ἀνάγονται ἐκεῖ πρέπει νὰ τὰ ὑποτάξομε στὴν πολιτικὴ ἢ στὴν κοινωνικὴ πραγ-ματικότητα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ θὰ πρέπει νὰ κατευθύνεται ἡ ζήτηση τῆς ἀλήθειας τόσο ἐξωτερικὰ ἢ ἀντικειμενικὰ

Τὸ Τετράδιο τοῦ Μακρυγιάννη

Τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

41

γιὰ τὸ σύμπαν ὅσο καὶ ἐσωτερικὰ ἢ ὑποκειμενικὰ γιὰ τὸν ἄνθρωπο Περιττὸ νὰ προσθέσομε πὼς οἱ λαοί στὶς περιπτώσεις αὐτές φωτίζονται καὶ ἀναμορφώνονται ἀπὸ τοὺς ἀναμορφωτὲς καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο Μάλιστα οἱ ἀναμορφωτὲς σφετερίζονται καὶ τὴν ὕπαρξη ἀκόμα τοῦ λαοῦ αὐτοὶ εἶναι ὁ λαός (καὶ δὲν μπορεῖ ὁ λαὸς νὰ μὴν εἶναι αὐτοί) Δὲν καταλαβαίνουν πὼς ὁ λαὸς δὲν εἶναι κανένας Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ λαοῦ (στὴ διπλὴ ἔννοια τῆς λέξης ὁρισμός) Ὁ Μακρυγιάννης τὸ βροντοφώναξε αὐτὸ μὲ τὴν περίφημη φράση του laquoΕἴμαστε στὸ lsquoἐμεῖςrsquo κι ὄχι στὸ lsquoἐγώrsquoraquo καὶ μὲ τὴν ἐπε-ξήγηση λίγο παραπάνω στὴν ἴδια σελίδα πώς laquoἝνα πράμα μόνο μὲ παρακίνη-σε κι ἐμένα νὰ γράψω ὅτι τούτη τὴν πατρίδα τὴν ἔχο-μεν ὅλοι μαζί καὶ σοφοὶ κι ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοί καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοί καὶ οἱ πλέ-ον μικρότεροι ἄνθρωποιraquo (463464) Ἀκόμα οἱ διά-φοροι ἀναμορφωτὲς λο-γίζονται ὁδηγοὶ τοῦ λαοῦ καὶ πρωτοπορία του Ἄλλη πετριὰ αὐτή Ὁ λαὸς δὲν ἔχει πρωτοπορία καὶ ὁδη-γούς εἶναι ὁ ἴδιος ὁδηγὸς καὶ πρωτοπορία (εἰδαλ-λιῶς κοπάδι ποὺ τὸ πη-γαίνουν στὴ στρούγκα) Τὸ λαὸ δὲν τὸν ὁδηγοῦν τὸν ἀκολουθοῦν δὲν τὸν δι-δάσκουν διδάσκονται ἀπὸ αὐτόν Στὴν πάνδημη τού-τη καὶ γενικὴ πολιτικοποίηση τὸ πρῶτο ποὺ ἐνδιαφέρει εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν τρεχάμενη ἔκφραση ἡ πολιτικὴ τοποθέτηση τοῦ καθενός Ἀπὸ ἐκεῖ ὅλους τοὺς μετροῦν καὶ ἀπὸ ἐκεῖ τοὺς διακρίνουν πρόοδο καὶ ἀντίδραση ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶσαι ἢ ἂν δὲν εἶσαι δικός τους∙ μαῦρο καὶ ἄσπρο Θαρρεῖς καὶ ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ὕπαρξης ἢ τῆς ἐλευθερίας σου νὰ ἔχεις τοποθέτηση πολιτική δηλαδὴ νὰ σὲ κάνει ὅτι θέλει ἕνα κόμμα (στὴ διχτατορία) ἢ περισσότερα κόμματα (στὴ δημοκρατία) Ἂν ἀποτολμήσει κανένας νὰ φέρει σὲ τοῦτο ἀντίρρηση ndashθεωρητικὴ ἀντίρρηση γιατὶ πραχτικὴ ἀντίρρηση ἀπα-γορεύεταιndash τότε βγάζουν ἀμέσως νύχια καὶ δόντια καὶ κάθε ἀπότολμος κηρύχνεται αὐτόματα ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

(ποὺ εἶναι πάντα καθὼς εἴπαμε αὐτοί) Καὶ ὁ Μακρυ-γιάννης ποῦ πηγαίνει μέσα σὲ αὐτὴ τὴ διελκυστίνδα ὅπου ὁ καθένας τραβάει τὸ σκοινὶ κατὰ τὴ μεριά του εἴτε στὰ παρόντα ἀναφερόμαστε εἴτε στὰ περασμένα ἑνὸς τό-που Ἐμεῖς θὰ προβάλομε ἀπάνω του τὰ δικά μας καὶ θὰ ἐφαρμόσομε ἀπάνω του τὴ μέθοδό μας ἀπαντοῦν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Καίσαρα Ναί Ὅμως ἐφαρμόζει καὶ ὁ Μα-

κρυγιάννης τὴ δικιά του μέθοδο καταπάνω σὲ μιὰ τέτοια τάξη τοῦ κόσμου μέθοδο ποὺ ἀποδείχνεται ἀκόμα περισσότερο ἀποτε-λεσματικὴ στὸ σημερινὸ τε-τράδιο μὲ τὴν παντοτινὴ ἐπι-καιρότητά του ndashτόσο laquoστὴν κόχη τούτη τὴν μικρὴraquo ὅπου ἐμεῖς ζοῦμε ἀκόμα σήμερα ὅσο καὶ laquoσrsquo ὅλην τὴν γῆraquo τοῦ Ἀλεξαντρινοῦ ποιητῆndash ἐπικαιρότητα ποὺ τὴ συνοψίζουν ἄμεσα δυὸ τρεῖς τρομερὲς φράσεις πάντα τωρινές ὅπως laquoκαὶ τρώγονταν σὰν τὰ σκυλιά ποιό κόμμα τους νὰ μπεῖ νὰ διορθώσουνε τὴν πατρίδαraquo (68) ἢ ὄξω ἀπὸ τὰ δόντια laquoτὸ Σύνταμα τό rsquoχουν κω-λόπανοraquo (213) ἢ ἀκόμα laquoὅτι τὸ Σύνταμα καὶ ἡ θρη-σκεία τοὺς βγαίνει τὰ μάτια τουςraquo (219) [hellip]

Ξαναπιάνω τώρα τὰ ὅσα λέγαμε πρὶν ἀπὸ τὴ διακοπή Μελετούσαμε τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο στὸ ἔργο τοῦ Μακρυγιάννη καὶ ἀναζητούσαμε τρόπους νὰ πᾶμε κοντά Καὶ καθὼς ἡ

ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου αὐτοῦ σχεδὸν ὣς τὸ τέλος κύλησε ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἀντιλεγόμενα βασίλεια τοῦ Καίσαρα καὶ τοῦ Θεοῦ μᾶς κάνει διαφορὰ νὰ ξεχωρίζομε ἢ ὄχι τὸ ὅριο ποὺ τυπικὰ τὰ διχάζει ἀλλὰ καὶ τὴν περιχώρη-ση τοῦ ἑνὸς μέσα στὸ ἄλλο περιχώρηση πού ἀδιάκο-πα μετακινούμενη μᾶς δυσκολεύει νὰ τοπομετρήσομε ἁδρὰ καὶ μὲ μεγάλη ἀκρίβεια μαῦρο καὶ ἄσπρο τὴ χάρ-τα τοῦ καθενὸς ἀπὸ τὰ δυὸ βασίλεια χώρια ἢ μαζί Ὁ Μακρυγιάννης ἦταν ἄνθρωπος ποὺ ἀνακατεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ στὰ κοινὰ καὶ ποὺ ἔπαιξε μάλιστα σπουδαῖο ρόλο στὴ στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κίνηση τοῦ καιροῦ του Καὶ ὄχι μοναχὰ ἀνακατεύτηκε ἀλλὰ μπορεῖ νὰ πεῖ κανένας πὼς ἀναλώθηκε στὰ κοινά πολέμησε τσακί-

Ἀπὸ τὴ μία ὁ Μακρυγιάννης παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα

ἀπό τήν ἄλλη παλεύει μέσα στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ χωρὶς νὰ παύει ποτὲ καὶ τὰ πάρε δῶσε μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Καίσαρα τὸ ὁποῖο δὲν τὸν ἀφήνει

νὰ πάρει ἀνάσα ἀκόμα καὶ μέσα στὸ ξεμονάχιασμα τῆς προσευχῆς του

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

42

στηκε λαβώθηκε φυλακίστηκε σακατεύτηκε δάρθηκε προπηλακίστηκε κουρελιάστηκε αὐτὸς καὶ ὁλόκληρη ἡ οἰκογένειά του Αὐτὰ ὑποτίθεται πὼς θὰ τὰ βρεῖ καὶ θὰ τὰ ἀποκαταστήσει μιὰ μέρα ἡ ἱστορία στὴν πραγμα-τικὴ θέση τους ἠ laquoἀδέκαστηraquo ἱστορία ὅπως τὴν ὀνομά-ζουν ὅσοι πιστεύουν σὲ αὐτὴν ἢ τὴ διδάσκουν στοὺς ἄλλους χρησι-μοποιώντας ἕναν ἀπὸ τοὺς παραπλανητικότε-ρους εὐφημισμούς Μὲ τὴν ἱστορία ἐμεῖς δὲν ἔχομε νὰ μοιράσομε τίποτα Μᾶς ἀπασχο-λοῦν τὰ σημεῖα ὅπου ὁ Μακρυγιάννης μπαι-νοβγαίνει ἀκόμα καὶ στὰ δυὸ βασίλεια ὣς τὴ μέρα ποὺ ἀποτραβιέται στὸ ἕνα καὶ (καθὼς γρά-φει στὸ τετράδιο) ἀπέχει ἀπὸ τὰ κοινά laquoἔκοψα τὴν συναναστροφή μου ἀπὸ τὸν κόσμον σπανί-ως βγαίνω ἐργάζομαι εἰς τὸν κῆπο μου καὶ κάνω τὸ χρέος μου καὶ εἰς αὐτό ἐκεῖνο ὁποὺ δύνομαιraquo (45) Πρωτύ-τερα ἔτρεφε καὶ αὐτὸς μερικὲς ἐλπίδες σὰν ἄνθρωπος ποὺ πότε τὸν φτέρωναν laquoνὰ σᾶς βγεῖ εἰς τὸ ἑξῆς αὐτείνη ἡ πετριὰ ἀπὸ τὸ κεφάλι σαςsdot μὴν ματάχετε ἐλπί-δες λύκοι νὰ ματαφυ-λάξουν πρόβαταsdot οὔτε γουρούνια δὲν θrsquo ἀξιωθεῖτε νὰ φυλάξετε εἰς τὸ ἑξῆςraquo πότε τὸν ἀνακαλοῦσαν στὴν τάξη laquoπλῆθος γιορτὲς τοῦ βασιλέα καὶ μὲ μεγάλες πομπὲς καὶ ζητωκραυγές τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς βασιλείας του ὀλίγες καὶ κατατσουρουτεμένες∙ οἱ παπάδες οἱ δεσποτάδες καὶ ὁ λαός ζήτω ζήτω ζήτω οἱ βασιλεῖς Κύριε φύλα αὐτούς Διατί νὰ σὲ φυλάξει ποιάν εὐκαρίστησιν τοῦ κάνειςraquo (284)

Μὲ τὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ ὁ Μακρυγιάννης εἶχε πάρε δῶσε ἀπὸ τὰ γεννοφάσκια του laquoἈπὸ ἑνοῦ χρονοῦ παιδὶ μὲ ἐσυνήθισαν οἱ γονέοι μου νὰ κάνω μετάνοιεςraquo γρά-φει στὰ Ἀπομνημονεύματα (Παράρτημα) Ἐκεῖ στὸ βασί-λειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη ποὺ ὁ Μακρυ-γιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη εἰς

τὸν αἰῶνα παντοτινή σὰν τὴ ζωὴ ποὺ καὶ αὐτὴ χωρίζεται μέσα στὸ τετράδιο παράλληλα σὲ δυὸ περιοχές laquoτὸ σπί-τι σου ἐδῶ καὶ τὸ παντοτινόνraquo (113) laquoσὲ τούτη τὴν ζωὴ καὶ εἰς τὴν ἄλλη τὴν παντοτινήraquo (190) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωήraquo (203) laquoἐδῶ καὶ εἰς τὴν παντοτινὴ ζωήraquo (207)

laquoσὲ τούτην τὴν προσω-ρινὴ ζωή ὅπου εἴμαστε μισαφιραῖοι καὶ εἰς τὴν ἄλλη ζωή τὴν παντοτι-νήraquo (249250) Τὸ βασί-λειο τοῦ Καίσαρα μὲ τὴν ἀλλοπρόσαλλη δικαιο-σύνη του ποὺ δὲν εἶναι μία καὶ παντοτινή ἀλλὰ πολλὲς καὶ μεταβατικὲς laquoδικαιοσύνεςraquo πότε ἡ δικαιοσύνη τούτης καὶ πότε ἡ δικαιοσύνη τῆς ἄλλης μερίδας παράτα-ξης καὶ φατρίας πότε τοῦ τάδε πότε τοῦ δείνα καὶ πότε τοῦ παραδείνα δια-φορετικοῦ πολιτισμοῦ ἢ κοινωνικοῦ συστήματος τὸ βασίλειο τοῦ Καίσα-ρα λοιπόν (ὅπως κάνει πάντα) τὸν ἀντάμειψε καὶ τὸν συγύρισε τὸ Μακρυ-γιάννη καλά ἐδῶ ποὺ τὰ λέμε μιὰ καταδικάζοντάς τον σὲ θάνατο (17 Μαρ-τίου 1853) ndashστὴν περί-οδο αὐτὴ ἀναφέρεται ἡ μοναδικὴ προσωπογρα-φία τοῦ Βλαχογιάννηndash καὶ μιὰ προβιβάζοντάς τον σὲ ἀντιστράτηγο (20

Ἀπριλίου 1864) τὴν τελευταία βδομάδα προτοῦ πεθά-νει (27 Ἀπριλίου 1864) ἀπὸ σωματικὴ ἐξάντλησηndash laquoἕνα λεβέντικο κουρέλιraquo (Σεφέρης) Λίγο ἀκόμα νὰ ζοῦσε καὶ νὰ πήγαινε ὣς τὰ ἑβδομήντα ὣς τὰ ὀγδόντα ἢ ὣς τὰ ἐνενήντα του ndashπέθανε 67 χρονῶνndash μπορεῖ κάποια ἄλλη ἀπὸ τὶς laquoδικαιοσύνεςraquo αὐτὲς νὰ τὸν παλούκωνε g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Μελέτες τόμος Α΄ ἐκδ Δόμος amp Μουσεῖο Μπενάκη

Ἐκεῖ στὸ βασίλειο τοῦ Θεοῦ (μέσα μας) ἡ δικαιοσύνη

ποὺ ὁ Μακρυγιάννης ζητοῦσε σὲ ὅλη τὴ ζωή του δὲν ἀλλάζει

δὲν εἶναι προσωρινὴ ὅπως ἡ ἄλλη ἀλλὰ εἶναι δικαιοσύνη

εἰς τὸν αἰῶνα παντοτινή

Τὰ εἰκαστικὰ ἔργα τοῦ ἄρθρου εἶναι τοῦ Μάριου Σπηλιόπουλου

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf

43

laquoΤώρα θὰ σημειώσω ὅτι ἐγὼ εἶδα μόνος μου Τοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυ ἦταν κάτι λογιότατοι εἰς τὸ σπίτι μου μισομαθεῖς καὶ ἄθρη-

σκοι Πιάνει ὁ ἕνας καὶ λέγει Δὲν ξέρομεν ὁ κατακλυσμὸς παγκόσμιος ἔγινε ἢ ὄχι Φιλονίκησαν καμόσον ἀναμεταξύ τους τοὺς λέγω ἐγώ Αὐτὸ σκοτίζεστε ἔγινε παγκόσμιος καὶ διὰ κεῖνο χρησίμεψε ἡ κι-βωτὸς τοῦ Νῶε καὶ ἔβαλε ἀπrsquo οὗλα τὰ ζῶα καὶ ματαπλήθυ-ναν Φιλονικήσαμεν καμόσο διrsquo αὐτό Λέγει ὑστέρα Πῶς ὁ Θεὸς θὰ διόριζε τὴν Θεοτόκο νὰ γεννήσει τὸν Χριστὸν καὶ νὰ μείνει παρθένο πῶς γένε-ται αὐτό []

Τοῦ λέγω Εἰς τὸ σκολεῖον ὅπου πᾶτε θεολογίαν σπου-δάζετε καὶ φιλοσοφία ἢ τὸ ἕνα Λέγει Φιλοσοφίαν μό-νον Τὸν ἄφησα δὲν τοῦ μα-τάκρινα τίποτας καὶ πέσαμε σrsquo ἄλλες ὁμιλίες διὰ νrsquo ἀστοχή-σει αὐτό Τότε λέγει ὁ ἄλλος Πῶς ὁ Θεὸς ἐνονόμασε τὸ κλῆμα κλῆμα καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν Δὲν σοῦ ἀρέσει τοῦ λέγω ὁ καρπὸς αὐτός μπόρειε νὰ τὸ εἰπεῖ καὶ τσου-κνίδα καὶ νὰ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ ἦταν τὸ ἴδιον καὶ ἐσὺ μὲ τὴν μάθησήν σου πάλε laquoπῶςraquo θά rsquoλεγες καὶ ἀχαριστί-αν θά rsquoχες∙ τὸ εἶπε κλῆμα καὶ τὸ εὐλόγησε καὶ ἀνθίζει καὶ δένει καὶ γουρμαίνει καὶ κάνει αὐτὸν τὸν καρπόν καὶ εἶναι ὁ πλέον καλύτερος ἀπὸ κάθε ἄλλον καὶ κάνει καὶ κρασί καὶ ὅποιος εἶναι ἄνθρωπος πίνει ὀλίγον καὶ φραίνεται καὶ ὅποιος πιεῖ πολὺ γένεται γομάρι καὶ γένεται καὶ δὲν ξέρει τί μιλεῖ καθὼς ἐσύ Τοῦ λέγω τοῦ ἀλλουνοῦ Ἐσύ φίλε εἶσαι κουτσός διατί κά-νεις ἀδρασκελιὲς διὰ δύο ποδάρια εἰς καιρὸν ὁποὺ ἔχεις ἕνα ποδάρι μόνον Ὄχι λέγει δύο ἔχω καὶ καλά Τοῦ λέγω ἕνα μόνον ἔχεις καὶ ἐκεῖνο τσακισμένο Ὄχι λέγει δύο Σώπα τοῦ λέγω ψεύτη Σηκώνεται ἀπάνω λέγει Ὁρίστε ὁπού rsquoχω δύο καὶ περπατῶ Βρὲ ἀδελφέ τοῦ λέγω δὲν σὲ ρώτησα ἐγώ ἐκεῖ ὅπου σπουδάζεις τί μαθαί-νεις θεολογικὰ καὶ φιλοσοφικά καὶ μοῦ εἶπες μόνος σου ὅτι μαθαίνεις φιλοσοφικὰ μόνον καὶ διατί σπουδάζεις τὸ ἕνα καὶ κάνεις κρίση διὰ τὰ δύο καὶ εἶσαι μισόθρησκος καὶ θιαμαίνεσαι πῶς ἡ Θεοτόκο γέννησε τὸν Χριστὸν κι ἔμεινε

παρθένο ἐσὺ δὲν μπορεῖς νὰ τὸ γνωρίζεις ὅτrsquo εἶσαι κου-τσός∙ αὐτὸς ὁ ἅγιος ὁ σημερινὸς καὶ ὁ ἅγιος Βασίλειος καὶ οἱ ἄλλοι πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τὸ γνωρίζουν ὅτι εἶχαν πρῶτα ἀρετή ἠθική καὶ σπούδαξαν καὶ τὴν θεολογίαν πρῶτα καὶ τὴν φιλοσοφία καὶ γνώρισαν μὲ τὴν ἐντέλειαν τὸ ἕνα καὶ τrsquo ἄλλο καὶ ἔγιναν καὶ καλοὶ χριστιανοὶ ὀρθό-

δοξοι θεολόγοι καὶ καλοὶ φι-λόσοφοι καὶ τότε ἔλαβαν καὶ τὴν φώτιση τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν του καὶ τῆς βασιλεί-ας του καὶ ἔγιναν πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἅγιοι καὶ διrsquo αὐτὰ ὅλα τοὺς ἔκαμαν εἰκόνες καὶ τοὺς προσκυνοῦμεν καὶ ὄχι φίλε κάδρα καὶ αὐτεῖνοι ξέρουν πῶς ἦταν ἡ Θεοτόκο ποιά ἀρετή ποιά ἀγαθότη καὶ πῶς ἐσαρκώθη καὶ πῶς ἐγεν-νήθη καὶ πῶς ἐσταυρώθη νὰ σώσει ἐσένα τὸν παλιάνθρω-πον τὸν ἀχάριστον καὶ σήκω ἀπάνω νὰ σοῦ τὸ δείξω πῶς διὰ νὰ γιομίσει τὸ ξεροκέφα-λό σου καὶ σέναν καὶ τῶν ὁμοίων σου Δὲν σηκώνεταν νὰ μὴν τὸν χτυπήσω ὅτι μrsquo ἔβλεπε θυμωμένον ὁποὺ τοῦ μιλοῦσα Μὲ τὸ στανιὸ τὸν σήκωσα τοῦ λέγω Ἔμπα εἰς τὴν ἄλλη κάμαρη μέσα καὶ εἰς τῆς κλειδωνιᾶς τὴν τρύπα νὰ βάλεις τrsquo αὐτί σου καὶ ὅτι σοῦ εἰπῶ κρυφὰ νὰ μᾶς εἰπεῖς

ὅταν θὰ βγεῖς ἔξω Μπῆκε μέσα ἔβαλε τὸ αὐτί του εἰς τὴν κλειδωνότρυπα Τοῦ λέγω Βάλrsquo τὸ πλησίον - καὶ ἐγὼ ἀπrsquo ὄξω φυσάγω πολύ Ἔβγα τοῦ λέγω νὰ μᾶς εἰπεῖς τί σοῦ εἶπα Βγῆκε λέγει Ἕνας ἀγέρας μοῦ γιόμωσε τὸ αὐτί μου Τοῦ λέγω Καὶ αὐτὸ τῆς Θεία Πρόνοιας μὲ τὴν Θεοτόκον ἀγέρας εἶναι εἶπε καὶ ἔγινε δὲν εἶναι ἀνθρώπινον ἔργον καὶ διὰ τοῦτο ἐγεννήθη καὶ ἔμεινε παρθένος∙ ἔλα νὰ σοῦ δείξω καὶ τὸ ἔργον ποῖον εἶναι Παίρνω ἕνα καρφὶ καὶ τὸ βαρῶ καὶ μπαίνει εἰς τὸν τοῖχο∙ τότε τὸ βγάζω τοῦ λέγω Αὐτὸ λέγεται λογιότατε ἔργον ὅτι χάλασε τὸν τοῖχον Καὶ ἄλλα πλῆθος ἀπὸ αὐτά∙ καὶ τοὺς εἶπα εἰς τὸ ἑξῆς νὰ πάψουν ἀπὸ αὐτὰ καὶ δὲν θέλω τέτοιες ὁμιλίες μπερμπά-ντικες καὶ καϊριστέςraquo g

Ἀπὸ τὸ βιβλίο Ὁράματα καὶ θάματα ἐκδ Μ Ι Ε Τ

Σ Προσαλέντη Ὁ στρατηγὸς Μακρυγιάννης σὲ μεγάλη ἡλικία Ἐθνικὸ Ἱστορικὸ Μουσεῖο

laquoΤοῦ ἁ-Γιαννιοῦ τοῦ Θεολόγου τὸ βράδυraquo

Τοῦ Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη

• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224-2pdf
• Pages from PEIRAIKH EKKLHSIA224pdf