Η ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΦΥΣΗ

ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Ε.Μ.Π.

ΔΙΑΛΕΞΗ

Μάνος ΒαγιονάκηςΑλέξης Τσίτουρας

επιβλέπουσα: Ελένη Αλεξάνδρου

Πρόλογος

Αντικείμενο - Σκοπός

Στην παρούσα έρευνα επιχειρούμε να προσεγγίσουμε την αλληλεπίδραση του φυσικού στοιχείου με το δομημένο περιβάλλον, με σκοπό τη δημιουργία ενιαίου και βιώσιμου αρχιτεκτονικού αποτελέσματος. Βασική μας επιδίωξη είναι, λοιπόν, να καταδειχθεί η σημασία της φύσης και των στοιχείων που αυτή μας προσφέρει, αλλά και το πώς η σύγχρονη τεχνολογία και τεχνογνωσία που έχουμε στη διάθεσή μας, θα συγκεραστούν αρμονικά και συνεργατικά με τη φύση και τις δομές της, προκειμένου - ως σχεδιαστές και μηχανικοί- να προσδώσουμε μια πιο «ανθρώπινη» και διαχρονική προοπτική στη αρχιτεκτονική δημιουργία του παρόντος και του μέλλοντος.

Μέθοδος και διάρθρωση

Διαπραγματευόμενοι την αξία της αμφίδρομης διαδικασίας ένταξης και συνύπαρξης Φυσικού και Κτισμένου σε μια κοινή βάση αλληλοσυμπληρωματικής υποστήριξης, διακρίνουμε δύο βασικούς άξονες αναφοράς: αφενός το τοπίο, τη φύση και τη συνεισφορά τους στη διαμόρφωση ποιοτικών και αισθητηριακών αξιών στη ζωή του ανθρώπου και, αφετέρου, τη συμβολή των παραπάνω στη βιοκλιματική αρχιτεκτονική και τη φυσική λειτουργία των κτιρίων. Ο παραπάνω διαχωρισμός προέκυψε για λόγους πρακτικής οργάνωσης της εργασίας καθώς, στην πραγματικότητα, οι αισθητικές και οι λειτουργικές παράμετροι των φυσικών στοιχείων όταν συνυφαίνονται με την αρχιτεκτονική είναι αλληλένδετες και εμπλέκονται περίτεχνα, δημιουργώντας ένα συνολικό αποτέλεσμα ευχάριστο και οικείο για τον άνθρωπο, αλλά και φιλικό προς το περιβάλλον. Τέλος, η πεποίθηση πως, η άντληση γνώσης και εμπειρίας από τις παραδοσιακές και φυσικές δομές, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, μπορούν να αποτελέσουν τη βάση δημιουργίας βιώσιμης αρχιτεκτονικής, επισφραγίζεται από την παράθεση δύο χαρακτηριστικών παραδειγμάτων της παραδοσιακής και σύγχρονης αρχιτεκτονικής.

Αναλυτικά η διάρθρωση της εργασίας έχει ως εξής:

Στο εισαγωγικό κεφάλαιο Α γίνεται συνοπτική αναφορά στα προβλήματα που προκύπτουν από την υπερδιόγκωση του δομημένου περιβάλλοντος σε βάρος του φυσικού, αλλά και την κακοδιαχείριση του τελευταίου. Τίθεται η προβληματική του ρόλου της παραδοσιακής,

2

αλλά και της σύγχρονης παθητικής βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής στην αντιμετώπιση της πολυδιάστατης κρίσης και τονίζεται η σημασία του φυσικού στοιχείου, ως συνιστώσα διαχρονικότητας και βιωσιμότητας.

Στο κεφάλαιο Β εξετάζεται η σχέση του ανθρώπου με τη φύση διαχρονικά, και μελετάται ο τόπος και τα φυσικά στοιχεία που τον συναποτελούν. Εξετάζεται η φύση και οι δομές της με κριτήρια ποιοτικά και αισθητηριακά, καθώς και ο ρόλος που το φυσικό στοιχείο διαδραματίζει στις προσλαμβάνουσες του ανθρώπου, στην κάλυψη των διαισθητικών αναγκών του, αλλά και στη δημιουργία ποιοτήτων χώρου, προκειμένης της ενσωμάτωσής του στην αρχιτεκτονική.

Στο κεφάλαιο Γ αναπτύσσεται μια αποτίμηση των περισσότερο μετρήσιμων επιδράσεων που προκύπτουν από τη λειτουργία των κτιρίων κατά τρόπο φυσικό. Αναλύεται η έννοια της βιώσιμης αρχιτεκτονικής και εξετάζονται τα εργαλεία και οι μέθοδοι σχεδιασμού με βιοκλιματικά κριτήρια, δίνοντας έμφαση στο ρόλο της βλάστησης και της ορθολογικής διαχείρισης των στοιχείων του τόπου (κλίμα, τοπογραφία, φυσικό φως, υλικά, νερό), με σκοπό τη δημιουργία ευνοϊκότερων συνθηκών διαβίωσης μέσα στα σύγχρονα κτίρια.

Στο κεφάλαιο Δ παρατίθενται δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα συμβιωτικού χειρισμού της αρχιτεκτονικής και της φύσης. Αρχικά, γίνεται αναφορά στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τις παραμέτρους που προσδιόριζαν τον τρόπο που αυτή αρθρωνόταν, ενώ στη συνέχεια αναπτύσσεται μία ανάλυση για το φυσικό τρόπο λειτουργίας μιας παραδοσιακής τυπολογίας της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, του υπόσκαφου σπιτιού της Σαντορίνης. Έπειτα, αναλύεται, σαν σύγχρονο κτισμένο παράδειγμα του είδους, το Κέντρο Πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou, που αποτελεί ένα καταγεγραμμένο σύγχρονο «πράσινο» κτίριο, τις καίριες πτυχές του οποίου εξετάζουμε υπό το πρίσμα μιας συλλογής φιλοσοφιών, ιστορικού υποβάθρου και κατασκευαστικής ανάλυσης.

Στo κεφάλαιο Ε γίνεται μια καταγραφή των συμπερασμάτων που προκύπτουν, και αφορούν κυρίως στη συμπόρευση φύσης και σύγχρονης αρχιτεκτονικής.

Τέλος, το κεφάλαιο ΣΤ λειτουργεί ως παράρτημα. Εκεί παρατίθενται χρήσιμες πληροφορίες συμπληρωματικής και επεξηγηματικής φύσης , οι οποίες κρίθηκε σκόπιμο να αποσπαστούν από το βασικό κορμό του κειμένου, προκειμένου να διευκολυνθεί η συνεχής ροή της ανάγνωσης.

3

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά την κυρία Αλεξάνδρου για την πολύτιμη συμβολή της στην πραγμάτωση αυτής της εργασίας, όπως επίσης και τον κύριο Μακρή, για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις του κατά τα πρώτα, διερευνητικά στάδια της έρευνάς μας.

5

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Β. ΦΥΣΗ - ΤΟΠΙΟ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

β1. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση

β2. Εισάγοντας τη φύση στην αρχζιτεκτονική σύνθεση

β3. Τα στοιχεία του τόπου ως ρυθμιστές της αρχιτεκτονικής ένταξης

Γ. ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ

γ1. Εισαγωγή στις έννοιες της βιώσιμης αρχιτεκτονικής

γ2. Μελέτη του τόπου

γ3. Τα φυσικά στοιχεία ως ρυθμιστές της βιολογικής άνεσης

γ4. Ο κόσμος των υλικών

Δ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ

δ1. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική

δ2. Κέντρο πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou

δ3. Σύνοψη

Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΣΤ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7

13

15

25

43

57

59

63

69

95

107

109

123

143

149

153

167

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α. ΕΙΣΑ

ΓΩΓΗ

Ε. Ανδρεαδάκη, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός - Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006

Η Τεχνική, οι Επιστήμες και οι μηχανικές εφαρμογές είναι το κατ’ εξοχήν εργαλείο του Ανθρώπου, ως είδους, για την επέκταση και οικειοποίηση ζωτικού χώρου και χρόνου. Αυτά δε μπορούν να συμβούν –τουλάχιστον έτσι καταγράφεται μέχρι σήμερα- παρά σε βάρος άλλων ειδών, αλλά και καταστάσεων-προϋποθέσεων για την ανάπτυξη και διατήρηση της Ζωής, ως αλληλοεξαρτώμενης, ολιστικής διαδικασίας και λειτουργίας.

Η μετασκευή του Φυσικού σε Δομημένο Περιβάλλον είναι μια τέτοια επέκταση και οικειοποίηση, ιδιαίτερα μεγάλων διαστάσεων. Ο κίνδυνος να καταστεί αυτεπίστροφο «όπλο» (boomerang) είναι εξ’ ορισμού ορατός, ήδη υπαρκτός ως αποτέλεσμα, ενώ η ανάγκη περιστολής του κατεπείγουσα.

Σήμερα έχει γίνει πια κατανοητό ότι η διαρκώς αυξανόμενη ανάλωση των φυσικών πόρων, στα πλαίσια μιας κατά φαντασία οικονομικής, τεχνολογικής και κοινωνικής άνθησης, έχει οδηγήσει τα ευαίσθητα οικοσυστήματα σε επικίνδυνες διαταραχές που είναι δύσκολο να αποκατασταθούν.

Οι βιομηχανικές κοινωνίες εδώ και 150 χρόνια, ζουν από την επιταχυνόμενη λεηλασία των αποθεμάτων του πλανήτη, που χρειάστηκαν δεκάδες εκατομμύρια χρόνια για να δημιουργηθούν. Ποιο είναι το μέλλον του πλανήτη, της βιόσφαιρας, του πολιτισμού;… Αν συνεχίσουμε να καταναλίσκουμε με τους ίδιους ρυθμούς, τα ποτάμια θα στερέψουν, η γη θα μείνει χωρίς φυσική γονιμότητα και ο αέρας θα είναι αποπνικτικός στις πόλεις, διατυπώνει προφητικά ήδη από το 1975 ο Andre Gorz, ενώ ο Αμερικανός οικονομολόγος, συγγραφέας και ακτιβιστής J. Rifkin διαπιστώνει πως σε λιγότερο από έναν αιώνα επιδράσαμε καθοριστικά στη βιοχημεία του πλανήτη και αυτή πιθανότατα θα είναι η μόνη ιστορική κληρονομιά που θα αφήσουμε στις επόμενες γενιές.

Η εξέλιξη αυτή, διαρκώς εντεινόμενη και συσσωρευόμενη, δημιουργεί όχι μόνο περιβαλλοντικά αδιέξοδα, αλλά εμπεριέχει και νέες διαστάσεις: κρίση οικονομική, κρίση κοινωνικής συνοχής, υποβάθμιση της ποιότητας και των σχέσεων ζωής.

Η Αρχιτεκτονική, ως επιστήμη που αφουγκράζεται τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των εποχών –είναι άλλωστε ταυτισμένη με την έννοια «τεκταίνομαι», που θα πει «καταστρώνω ενδιαθέτως», δηλαδή κατά νουν, εν σκέψει ευρισκόμενος- είναι ένα από τα κυριότερα εφόδια γνώσης και μέριμνας, μελέτης και δράσης. Υπό αυτό το πρίσμα, σε αντίθεση με τις μέχρι σήμερα εφαρμοζόμενες διαδικασίες, έχει να αντιπαρατάξει ένα μοντέλο πανάρχαιο κι όμως ξεχασμένο, αυτό της οικολογικής δόμησης ή βιώσιμης αρχιτεκτονικής, στα πλαίσια μιας γενικότερης αειφόρου ανάπτυξης.

9

Αν ανατρέξουμε σε αρχέτυπα οργάνωσης κτιρίων και αστικών συνόλων θα δούμε ότι τα προϋπάρχοντα στοιχεία του εκάστοτε τόπου, όπως η τοπογραφία και το κλιματικό περιβάλλον, προσδιόριζαν σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία σχεδιασμού, χωροθέτησης και οικοδόμησης, κατά τρόπο που να αξιοποιούνται οι θετικές παράμετροι του κλίματος και να αποφεύγονται οι επιζήμιες. Η λεγόμενη παραδοσιακή αρχιτεκτονική συνεχίζει να γοητεύει αιώνες μετά την εφαρμογή της, όχι μόνο ως αισθητικό ερέθισμα και λαογραφικό έκθεμα, αλλά επειδή ανταποκρίνεται σε μύχιες ανάγκες του ανθρώπου, όπως η ευαίσθητη αρμονική συνύπαρξη ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος, όπου η κλίμακα και η αισθητική ανταποκρίνονται σε αξίες διαχρονικές. Η «ορθή» αρχιτεκτονική και η «ορθή» οικοδόμηση «παντρεύονται» με τη φύση σαν αποτέλεσμα γνώσης, έμπνευσης και λογικής. Η οικοδόμηση εφόσον ακολουθεί τη «λογική» είναι και οικολογική !

Αντλώντας, λοιπόν, γνώση και εμπειρία από τις παραδοσιακές δομές, και έχοντας διδαχθεί από τα λάθη και την κακοδιαχείριση του παρελθόντος, στρεφόμαστε πλέον με ελπίδα και προσδοκίες στο αρχικό σημείο απ’ όπου ξεκινήσαμε, την υιοθέτηση και εφαρμογή μιας πιο βιώσιμης, ευέλικτης, προσαρμόσιμης αρχιτεκτονικής, οικοδομώντας πάνω στις στέρεες αφετηριακές βάσεις της αρχιτεκτονικής τέχνης, δηλαδή της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής.

Τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική την αντιλαμβανόμαστε ως μία γενικότερη αντίληψη και φιλοσοφία για το σχεδιασμό κτιρίων και συνόλων, η οποία εντάσσεται στη στρατηγική μιας ήπιας και συμβιωτικής διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος και του δομημένου χώρου, με επιλογές που θα συντείνουν στην αποκατάσταση της ισορροπίας των οικοσυστημάτων του πλανήτη. Μια αντίληψη που επαναφέρει όλη τη λογική, τις αρχές και τη μεθοδολογία της παραδοσιακής τέχνης του «οικοδομείν», χωρίς όμως να μένει εκεί, αλλά να αξιοποιεί όλες τις σύγχρονες τεχνικές, μέσα και υλικά για να αναδείξει τις μεγάλες δυνατότητες που η οικολογική δόμηση μας προτείνει.

Αυτή η συνεχής εναλλαγή του παλιού, του παραδοσιακού, του κλασσικού, του γενικά αποδεκτού, με το νέο, το σύγχρονο, το καινοτόμο, έχει ένα κοινό ενιαίο νήμα που τα ομογενοποιεί: το Φυσικό, το οποίο ούτε παλιώνει, ούτε ξεπερνιέται, ούτε είναι ασύμβατο με το σύγχρονο. Αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο χωράει το επιστημονικά ορθό και ανοικτό στο μέλλον, το ιστορικά στέρεο και διαχρονικά ανθεκτικό, το ποιοτικά αξιοπρεπές και το οικολογικά αποδεκτό. Δεν είναι επιστροφή στο παρελθόν, ούτε φυγή σε ένα ανύπαρκτο μέλλον. Είναι ο ασφαλέστερος, αποτελεσματικότερος και «ομορφότερος» δρόμος για το μέλλον.

11

Κ. και Θ. Τσίπηρας, Οικολογική Αρχιτεκτονική, Κέδρος, Αθήνα 2005

Μ. Καραβασίλη, Κτίρια για έναν πράσινο κόσμο, P - Systems και Ευώνυμος, Αθήνα 1999

Β. Φ

ΥΣΗ-ΤΟ

ΠΙΟ

-ΑΡ

ΧΙΤΕΚΤΟ

ΝΙΚ

Η

Το φυσικό τοπίο της Σκιάθου

Β1. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση

«Μίαν ἑσπέραν, καθὼς εἶχα κατεβάσει τὰ γίδια μου κάτω εἰς τὸν αἰγιαλόν, ἀνάμεσα εἰς τοὺς βράχους, ὅπου ἐσχημάτιζε χιλίους γλαφυροὺς κολπίσκους καὶ ἀγκαλίτσες τὸ κῦμα, ὅπου ἀλλοῦ ἐκυρτώνοντο οἱ βράχοι εἰς προβλῆτας καὶ ἀλλοῦ ἐκοιλαίνοντο εἰς σπήλαια• καὶ ἀνάμεσα εἰς τοὺς τόσους ἑλιγμοὺς καὶ δαιδάλους τοῦ νεροῦ, τὸ ὁποῖον εἰσεχώρει μορμυρίζον, χορεῦον μὲ ἄτακτους φλοίσβους καὶ ἀφρούς, ὅμοιον μὲ τὸ βρέφος τὸ ψελλίζον, ποὺ ἀναπηδᾷ εἰς τὸ λίκνόν του καὶ λαχταρεῖ νὰ σηκωθῇ καὶ νὰ χορεύσῃ εἰς τὴν χεῖρα τῆς μητρὸς ποὺ τὸ ἔψαυσε - καθὼς εἶχα κατεβάσει, λέγω, τὰ γίδια μου διὰ ν᾿ «ἀρμυρίσουν» εἰς τὴν θάλασσαν, ὅπως συχνὰ ἐσυνήθιζα, εἶδα τὴν ἀκρογιαλιὰν ποὺ ἦτον μεγάλη χαρὰ καὶ μαγεία, καὶ τὴν «ἐλιμπίστηκα», κ᾿ ἐλαχτάρησα νὰ πέσω νὰ κολυμβήσω. Ἦτον τὸν Αὔγουστον μήνα… Δεξιὰ ἀπὸ τὸν μέγαν κυρτὸν βράχον μου, ἐσχηματίζετο μικρὸν ἄντρον θαλάσσιον, στρωμένον μὲ ἄσπρα κρυσταλλοειδῆ κοχύλια καὶ λαμπρὰ ποικιλόχρωμα χαλίκια, ποὺ ἐφαίνετο πῶς τὸ εἶχον εὐτρεπίσει καὶ στολίσει αἱ νύμφαι τῶν θαλασσῶν.»

«Όνειρο στο κύμα», Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Οι περιγραφές που μας δίνει ο συγγραφέας αποκαλύπτουν ένα μαγευτικό τοπίο, αλλά και την ασίγαστη επιθυμία του να επιστρέψει και να έρθει ξανά σ’ επαφή με την ομορφιά που τόσο καιρό στερείται. Δεν μας προσφέρει απλώς όμορφες εικόνες από το νησί του, μας παρουσιάζει μέσα από τη δική του ματιά τη μαγεία που έχει γι’ αυτόν το φυσικό περιβάλλον. Κάθε σημείο του νησιού κρύβει μια ιδιαίτερη ομορφιά, την οποία ο συγγραφέας επιθυμεί να αναδείξει, όχι μόνο για να τη μοιραστεί με τους αναγνώστες του, αλλά για να μπορέσει έστω και νοητά να επιστρέψει και να γευτεί εκ νέου την ιδιαίτερη αίσθηση που του προσέφερε η φύση και το τοπίο του νησιού του. Σε αντίθεση με το γκρίζο τοπίο της Αθήνας, τη φασαρία και την αδιαφορία, στη Σκιάθο ο συγγραφέας είχε την ευκαιρία να κινείται σ’ ένα γαλήνιο περιβάλλον, όπου οι κάτοικοι ζουν σε πλήρη αρμονία με τη φύση κι έχουν την ευτυχία να περιβάλλονται από μια ομορφιά που κοσμεί καθημερινά τη ζωή τους.

15

Κ. Μάντης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Όνειρο στο κύμα, http://latistor.blogspot.com/2010/09/blog-post_8345.html

Α. Παπαδιαμάντης, Όνειρο στο κύμα και άλλα διηγήματα,Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα 2009

Πάνω: εκδηλώσεις λατρείας αρχαίων πολιτισμών προς τη φύση,ως κάτι ανώτερο από τον άνθρωπο

Κέντρο: το αποκορύφωμα της συμβιωτικής σχέσης ανθρώπου και φύσης - αυτός την καλλιεργεί προσεκτικά και αυτή του προσφέρει τους καρπούς της

Κάτω: βιομηαχνική επανάσταση - η απαρχή της τρομακτικής εκμετάλλευσης της φύσης από τον άνθρωπο

Πριν αρχίσουμε να διερευνούμε τους μηχανισμούς και την αισθητική της φύσης χρήσιμο είναι να εξετάσουμε την σχέση του ανθρώπου με αυτήν, ώστε να αντιληφθούμε ποιο είναι εκείνο το «δέσιμο» που τον τραβάει κοντά της και πως εξελίχθηκε.

Έχουν προταθεί αρκετοί τρόποι κατάταξης των αντιλήψεων για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση άλλα, ίσως, ο πιο χρήσιμος είναι εκείνος που εξετάζει τις σχέσεις Εγώ – Εσύ και Εγώ – Αυτό, που ιστορικά παίρνει τρεις μορφές

Θρησκευτική και κοσμολογική. Το περιβάλλον θεωρείται κυρίαρχο και ο άνθρωπος είναι κατώτερος από την φύση. Συμβιωτική. Εδώ άνθρωπος και φύση βρίσκονται σε μια κατάσταση ισορροπίας και αυτός θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο απέναντι στον Θεό για την φύση και τη γη, φροντιστή και φύλακα της φύσης. Εκμεταλλευτική. Ο άνθρωπος συμπληρώνει και τροποποιεί τη φύση, για να γίνει κατόπιν δημιουργός και τελικά καταστροφέας του περιβάλλοντος.

Στις δύο περιπτώσεις η φύση και το τοπίο είναι ένα Εσύ, η σχέση είναι προσωπική και η φύση υπάρχει για να συνεργάζεται κανείς μαζί της, ενώ στην Τρίτη περίπτωση η φύση είναι ένα Αυτό, για να το επηρεάζει, να το εκμεταλλεύεται και να το χρησιμοποιεί ο καθένας. Η τελευταία τούτη μορφή φανερώνει μια βασική αλλαγή άσχετα με το πότε συμβαίνει – η χρονολογική της τοποθέτηση δεν επηρεάζει το βασικό επιχείρημα. Oι επιδράσεις του πρωτόγονου ανθρώπου πάνω στο τοπίο είναι ελάχιστες, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά κάθε άτομο. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση, άρα με το τοπίο και την τοποθεσία, στον πρωτόγονο άνθρωπο, και σε λιγότερο βαθμό στους αγροτικούς λαούς, είναι προσωπική. Δεν υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Η αρχέγονη κοσμοαντίληψη ενέχει την αρμονική σχέση με τη φύση, αντί τη σύγκρουση ή την κατάκτηση. Η σχέση ανθρώπου - εξωτερικού κόσμου στις πρωτόγονες κοινωνίες έχει πάνω από όλα μια έννοια αμοιβαιότητας – ο άνθρωπος βρίσκεται μέσα στη φύση και δεν μπορεί να αναφέρεται κανείς στον άνθρωπο και τη φύση χωριστά.

17

Amos Rapoport , Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα 1976

Caspar David Friedrich - Wanderer above the sea of fogΡομαντισμός - Ο άνθρωπος μπροστά στο δέος της φύσης

Κατά τη διάρκεια διάφορων περιόδων της ιστορίας του ανθρώπου, έχουν υπάρξει διάφορες προσεγγίσεις για το θέμα της επαφής του ανθρώπου με τη φύση. Κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού (η περίοδος της λογικής) η ανάπτυξη των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας υπαγόρευε την ιδέα πως η φύση πρέπει να είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου. Αυτή η ιδέα εξελίχθηκε κατά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης και ο άνθρωπος αποξενώθηκε εντελώς από την φύση. Σαν αντίδραση προς αυτό το ρεύμα του Διαφωτισμού γεννήθηκε ο Ρομαντισμός και αυτός επίσης εξελίχθηκε και δυνάμωσε κατά την βιομηχανική επανάσταση. Ο Ρομαντισμός (ή η Ρομαντική εποχή ή «Ρομαντική Περίοδος») ήταν μια καλλιτεχνική, λογοτεχνική και πνευματική κίνηση, μια εξέγερση ενάντια στον επιστημονικό εξορθολογισμό της φύσης. Ενσωματώθηκε πιο έντονα στις εικαστικές τέχνες, τη μουσική και τη λογοτεχνία, αλλά είχε επίσης σημαντικό αντίκτυπο στην ιστοριογραφία, την εκπαίδευση και τη φυσική ιστορία. Το κίνημα προκάλεσε δυνατό συναίσθημα ως μια αυθεντική πηγή της αισθητικής εμπειρίας, δίνοντας νέα έμφαση σε συναισθήματα όπως το φόβο, τη φρίκη, τον τρόμο και δέος- ειδικά αυτό που βιώνει κανείς όταν έρχεται αντιμέτωπος με το μεγαλείο της αδάμαστης φύσης και τα γραφικά τοπία. Εξύψωσε την λαϊκή τέχνη και τα αρχαία έθιμα σε κάτι ευγενές, κατέστησε τον αυθορμητισμό επιθυμητό χαρακτηριστικό και τάχθηκε υπέρ μιας “φυσικής” επιστημολογίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.

Ήδη από τη γέννηση της φιλοσοφίας, διαπιστώθηκε η ανάγκη να ανακαλυφθεί ο τρόπος με τον οποίο δομείται και δουλεύει η φύση. Διατυπώθηκαν έννοιες ώστε να σχηματιστεί μία μέθοδος, ένα εργαλείο για την αναζήτηση των δομών της φύσης.

Σύμφωνα με την Πλατωνική αντίληψη, η Φύση είναι η σωματική έκφραση του Αρχετυπικού και Ιδεατού Κόσμου. Αυτή η γραμμή σκέψης επηρέασε με πολύ αποφασιστικό τρόπο όλη την προγενέστερη Ιστορία της Φιλοσοφίας της Αισθητικής μέχρι τις μέρες μας. H σύλληψη του Αρχετύπου, του Ωραίου στον εκδηλωμένο κόσμο είναι αυτό που ονομάζουμε Τέχνη και διέπεται από τους νόμους της Αισθητικής. Και αυτοί οι Αισθητικοί νόμοι είναι σε άμεση σχέση με τις ανθρώπινες αισθήσεις, στο βαθμό που αυτές είναι τα “παράθυρα” που μας επιτρέπουν να συλλάβουμε το Ωραίο, που εκδηλώνεται στη Φύση ως ομορφιά στα πράγματα.

Η ίδια η λέξη Αισθητική μας το υποδηλώνει αυτό καθώς προέρχεται από την ελληνική λέξη “Αίσθησις”. Έτσι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, υπάρχει μία αισθητική και κατά συνέπεια μία Τέχνη για κάθε αίσθηση, σύμφωνα με το πώς ο άνθρωπος

19

Wikipedia, Romanticism, http://en.wikipedia.org/wiki/Romanti-cism

Γ.Α. Πλάνας, Η αισθητική του χάους, http://www.nea-acropoli.gr/index.php?option=com_content&view=article&catid=68:2008-03-23-17-34-43&id=260:2008-03-24-17-53-12&Itemid=104

Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι προσπαθούσαν να εξηγήσουν τις δομές της φύσης προσδίδοντάς τους γεωμετρικά χαρακτηριστικά.

συλλαμβάνει την ομορφιά στη Φύση: Γλυπτική για την αφή, Μουσική για την ακοή, Ζωγραφική για την όραση, Χορός για την αίσθηση της κίνησης, η μαγειρική Τέχνη για την γεύση, η Αρωματική για την όσφρηση και ακόμα Τέχνες όπως η Ποίηση και το Θέατρο για εσώτερα και πιο λεπτά αισθήματα που σχετίζονται με τη Φαντασία και την διαίσθηση.

Όμως είτε πρόκειται για τις Δημιουργικές Δυνάμεις ή Διάνοιες της Φύσης, είτε πρόκειται για τον άνθρωπο καλλιτέχνη μέσω της ανάμνησης, της μίμησης και της δημιουργικής φαντασίας, το σίγουρο είναι ότι και στις δυο καταστάσεις, Φύση και Άνθρωπο, η Τέχνη εκφράζεται σαν δρόμος επικοινωνίας, σύνδεσης μεταξύ των εκδηλωμένων κόσμων και του Θείου ή Ιδεατού Ανώτερου κόσμου. Ωστόσο ο άνθρωπος ανέκαθεν παρατηρούσε τα άστρα, τους “κρυστάλλους του Κόσμου”, με βαθύ θαυμασμό, έχοντας για δεδομένο ότι αυτά τα συστήματα συμπεριφέρονται και κυβερνώνται από αρμονικούς προκαθορισμένους νόμους.Ακόμα και σήμερα υποτίθεται ότι οι πλανήτες για παράδειγμα κινούνται στις τροχιές τους από αρχαιοτάτων χρόνων χωρίς να υφίστανται την παραμικρή μεταβολή. Το Ηλιακό Σύστημα είναι σαν ένα τεράστιο ρολόι που δεν απορρυθμίζεται ποτέ. Οι χημικοί, μοριακοί και ατομικοί συνδυασμοί υπόκεινται σε αναλλοίωτους νόμους και σε επιδράσεις που μπορούν να ελεγχθούν και να προβλεφθούν. Η Φύση στο σύνολό της είναι σαν μια καλολαδωμένη μηχανή που λειτουργεί αυτόματα από μόνη της, στη διάθεση και στη δυνατότητα του ανθρώπινου ελέγχου.

Αυτή η μηχανιστική και υλιστική αντίληψη του Κόσμου, που είναι ριζωμένη στη σύγχρονη δυτική και κοσμική κοινωνία και ακόμα και στην επιστημονική σκέψη μέχρι πολύ πρόσφατα, μετέτρεψε την Αισθητική και την Τέχνη των τελευταίων χρόνων σε έναν αυτοματοποιημένο φορμαλισμό στερημένο από Ψυχή και Ζωή, στερημένο από διαισθητική φαντασία, χωρίς ζωτική σύγκρουση, χωρίς να αφήνει περιθώρια για το “ανέλπιστο”, το άγνωστο, το εκπληκτικό.

Η εισβολή της Καρτεσιανής αιτιοκρατίας στο δυτικό Πολιτισμό, ο θρίαμβος της μηχανοκρατίας και της Νευτώνειας τάξης οδήγησαν σε μια βαθειά αλλαγή στο σύγχρονο πνεύμα, η συνέπεια της οποίας στην Τέχνη ήταν ένας περιορισμός σε στενά Αισθητικά πλαίσια, που υπόκεινται σε μηχανιστικές και τεχνολογικές τυποκρατίες.

21

Σύνθεση - Wassily Kandinsky

Waterlillies - Claude Monet

Οι σύγχρονες αισθητικές αντιλήψεις της Σχολής του Μπάουχαους στην προπολεμική Γερμανία είναι ένα παράδειγμα αυτής της φορμαλιστικής, μηχανιστικής, υπερ-πειθαρχημένης και αιτιοκρατικής νοοτροπίας, που όμως στερείται δυναμικής και εσωτερικής ζωής. Η αρχιτεκτονική του Μπάουχαους -που μετέπειτα άσκησε επίσης μεγάλη επιρροή στις άλλες πλαστικές τέχνες- κινείται από αισθητική άποψη σ’ένα Ευκλείδειο χώρο.

Υποθέτουν μια ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ γεωμετρία ΣΤΑΤΙΚΗΣ τάξης. Στην ίδια γραμμή, κινούνται ο Μοντριάν, ο Πάουλ Κλέε, ο Καντίνσκυ κ.α. μέσα στο καλλιτεχνικό και αισθητικό ρεύμα που ονομάστηκε Μοντερνισμός και που συμπεριλαμβάνει τον Κυβισμό, την αφηρημένη τέχνη, τον Στρουκτουραλισμό κλπ.

Τα απλά γεωμετρικά σχήματα είναι μη ανθρώπινα, ακόμα και μη φυσικά, καθώς η Φύση είναι σε μεγάλο βαθμό χαοτική. Τα απλά σχήματα δεν ανταποκρίνονται στον τρόπο με τον οποίο ο ανθρώπινος νους συλλαμβάνει τον κόσμο, ούτε στον τρόπο με τον οποίο η ίδια η Φύση οργανώνεται στο μεγαλύτερο μέρος της.

Σε σχέση με αυτό το ζήτημα, είναι αποκαλυπτικά τα λόγια του Γερμανού φυσικού Gert Eilemberger, ειδικού στις μη-γραμμικές Επιστήμες και στην Υπεραγωγιμότητα: «Γιατί η φιγούρα ενός γυμνού δέντρου που αναδιπλώνεται στην καταιγίδα, με φόντο ένα χειμωνιάτικο απόγευμα, θεωρείται όμορφη, ενώ η αντίστοιχη φιγούρα μιας πόλης με μπρουταλιστικά κτίρια θεωρείται άσχημη;»Η απάντηση, αν και υποθετική ίσως, πιστεύουμε πως καθορίζεται από τις νέες γνώσεις για τα Δυναμικά Συστήματα. Την αίσθησή μας για το ωραίο -για αυτό και την Αισθητική μας- μας την εμπνέει η αρμονική συνύπαρξη της τάξης και της “αταξίας”, όπως αυτές υπάρχουν στα φυσικά αντικείμενα, στα σύννεφα, στα δέντρα, στα βουνά και στους κρυστάλλους του χιονιού.

Η εκρηκτική συνεύρεση της γεωμετρικής μορφής με την φυσική μορφή δίνει πολύ ξεχωριστά αισθητικά αποτελέσματα, τόσο στο επίπεδο της οπτικής αντίληψης αλλά και σε όλο το φάσμα της συναισθησίας. Αρχιτεκτονικά παραδείγματα που υπακούν σε αυτές τις ιδέες και διαλέγονται έντονα με την φύση έχουν αφήσει το στίγμα τους στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και της τέχνης για την υψηλής ποιότητας αισθητική τους και για τις ανατρεπτικές κοινωνιολογικές και αρχιτεκτονικές ιδέες που τα θεμελίωσαν. Το Fallingwater του Frank Lloyd Wright και το Farnsworth House του Mies Van der Rohe είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της αισθητικής και αυτών των αρχιτεκτονικών ιδεών.

23

Αρμονία Αρχιτεκτονικής και Φύσης

Επαφή του ανθρώπου με τη φύση μέσω της αρχιτεκτονικής

Η αρχιτεκτονική των λαών του κόσμου υπήρξε μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, άρρηκτα συνδεδεμένη με τον άνθρωπο, τις τοπικές κοινωνίες και τον ιδιαίτερο πολιτισμό τους, την οικονομία τους, τον κάθε τόπο, τα υλικά του και το κλίμα του. Απ’ αυτή τη ζωντανή σχέση ξεπήδησε η τεράστια ποικιλία έξοχων αισθητικά, μορφολογικά, και κατασκευαστικά αρχιτεκτονικών τύπων και μεθόδων δόμησης. Συσσωρεύτηκε ταυτόχρονα βαθιά γνώση και εμπειρία αιώνων για την κατασκευή των κτιρίων και των οικιστικών συνόλων, την εναρμόνισή τους με τις φυσικές ισορροπίες και τη βιωσιμότητά τους.

Ο σύγχρονος «αναπτυγμένος» κόσμος γκρέμισε οριστικά αυτή τη σχέση. Η αρχιτεκτονική αποκόπηκε από την βάση της και έτσι απώλεσε τα θεμέλια της δημιουργίας και της ανατροφοδότησης της. Σήμερα καλείται να υπηρετήσει τις επιταγές της απάνθρωπης αποπροσωποποίησης και υπερσυγκέντρωσης πληθυσμών, της παγκοσμιοποιημένης βιομηχανοποίησης και της αγοράς της σκληρής χημικής παραγωγής. Καλείται να εξωραΐσει ένα χωροταξικό μοντέλο και έναν δομημένο κόσμο αφιλόξενο, εχθρικό και επιθετικό προς τις στοιχειώδεις ανθρώπινες ανάγκες και τις φυσικές ισορροπίες.

Οι άνθρωποι είναι αποσπασμένοι από τη Φύση, την πηγή της υγείας τους. Τα τεχνητά περιβάλλοντα όπου ζουν τους θέτουν σε μια απόσταση από τους πόρους της ζωής, όπως ο αέρας, ο ήλιος, το νερό, η ηρεμία, η αγνή τροφή και τα στοιχεία της φύσης. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική και οι κατασκευαστικές πρακτικές πολλές φορές εξιδανικεύουν την πλήρωση, την αντικατάσταση των φυσικών μας αναγκών με τεχνητές. Προτείνει συνθετικά υλικά κατασκευής εμποτισμένα με επικίνδυνα χημικά. Κυκλώνει τα σπίτια με ανεπιθύμητα και αποπροσανατολιστικά ηλεκτρομαγνητικά πεδία. Τυποποιεί τα πάντα και αναπαράγει μία επαναλαμβανόμενη εγκεφαλική αισθητική, γυμνή από αίσθημα και δυσαρμονική προς την αισθητική της φύσης. Έτσι, για να καταλάβουμε πλήρως το πρόβλημα και να ενστερνιστούμε την ιδέα της αναγκαιότητας επίλυσης του προβλήματος πρέπει να κατανοήσουμε έννοιες για την αισθητική, τον τρόπο λειτουργίας της φύσης και να συγκεράσουμε την τέχνη με την επιστήμη, την ποίηση με τα μαθηματικά, ώστε να δημιουργήσουμε υγιείς χώρους και προσφιλείς προς τον άνθρωπο.

B2. Εισάγοντας την φύση στην αρχιτεκτονική σύνθεση

25

Amos Rapoport, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα, 1976

Ομάδα αισθητικής παρέμβασης, Υγεία και Αρχιτεκτονική, http://www.oriaki.gr/omada/protaseis/therapia12.html

Ανέλιξη, Αρχιτεκτονική, http://an-elixi.org/index.php?cid=1&sid=3

Βιοφιλία-Άνθρωπος και Φύση

Η έννοια της Βιοφιλίας

Ο όρος «Πράσινος Σχεδιασμός» μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα. Ακόμη και τα πιο αυστηρά δομημένα και σχηματοποιημένα συστήματα αξιολόγησης πράσινων κτιρίων αντικατοπτρίζουν αυτό το γεγονός, με το εύρος των ερμηνειών που επιδέχονται. Σε μια πιο ευρεία, γενική και θεωρητική βάση, τα συστήματα αυτά αξιολογούν την επίτευξη (ή μη-επίτευξη) φιλόδοξων στόχων με κοινωνικό και πολιτιστικό περιεχόμενο (επί παραδείγματι στοχοθετείται η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής του κοινωνικού συνόλου) . Σε μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση, δίνουν έμφαση στην σημασία της ποιότητας του περιβάλλοντος που προορίζεται για τον τελικό χρήστη. Ωστόσο, ακόμα και αυτός ο τελευταίος τύπος σκέψης και εκτίμησης θεωρείται ακανόνιστος και ρευστός, με αποτέλεσμα να αναλύεται σε συνιστώσες περισσότερο μετρήσιμες, όπως τα ενεργειακά αποδοτικά συστήματα θέρμανσης και ψύξης ή την αποδοτικότητα των συστημάτων ορθολογικής χρήσης του νερού

Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει και η άποψη πως η τακτική αναβάθμιση της ποιότητας του Δομημένου Περιβάλλοντος δεν θα πρέπει να αναλώνεται αποκλειστικά και μόνο σε αριθμητικούς δείκτες και μεγέθη, αλλά να διέπεται από τη γενικότερη φιλοσοφία πως, ένα από τα κλειδιά για την κατασκευή καλύτερων κτιρίων είναι αυτά να προσομοιάζουν στη φύση.

Ο Βιολόγος του Harvard E.O. Wilson χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο Βιοφιλία το 1984. Κυριολεκτικά σημαίνει «αγάπη για τη ζωή». Η ουσία της έννοιας αυτής είναι ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους ανταποκρίνονται στο φυσικό περιβάλλον και αντιδρούν στα ερεθίσματά του. Στο πόνημά της, «Βιοφιλία, Υγεία και Ευημερία», η περιβαλλοντολόγος και ψυχολόγος Judith Heerwagen συνδέει την σχέση μας με τη φύση στις ρίζες μας, από την εποχή που ήμασταν κυνηγοί και συλλέκτες. Η Heerwagen αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας της στον εντοπισμό των πιο έμφυτων προτιμήσεων μας και στο να διαμορφώσει από αυτή την γνώμη μια βάση για την αναδιατύπωση του δομημένου περιβάλλοντός μας.

27

Krinsin Dispenza, Biophilia: Our Affinity for Nature Can Help Us to Transform Our Living Spaces, http://buildipedia.com/in-studio/design-news-features/biophilia-our-affinity-for-nature-can-help-us-transform-our-living-spaces

Επαναλαμβανόμενες γεωμετρικές μορφές (fractals) συνθέτουν φυσικά στοιχεία

“Nature is my manifestation of God. I go to nature every day for inspiration in the day’ s work. I follow in building the principles which nature has used in each domain.“ Frank Lloyd Wright

Η ενσωμάτωση των αξιών της φύσης σε ένα κτίριο μπορεί να πραγματοποιηθεί σε διάφορα επίπεδα. Ο πιο προφανής τρόπος είναι φυσικά να εισάγει κάποιος κυριολεκτικά στοιχεία της φύσης, όπως βλάστηση, νερό, βράχους, κορμούς δέντρων σε εσωτερικούς χώρους. Κατόπιν, υπάρχουν τα λεγόμενα «φυσικά ανάλογα», όπως πίνακες και έργα τέχνης που αναπαριστούν τη φύση. Για παράδειγμα, μελέτες έχουν καταδείξει πως, οι ασθενείς σε νοσοκομεία, ωφελούνται περισσότερο και αναρρώνουν ταχύτερα από την επαφή με έργα τέχνης που απεικονίζουν τη φύση, σε αντίθεση με την αφηρημένη τέχνη που είχε αντίθετα αποτελέσματα.

Επιπρόσθετα, η χρήση φυσικών υλικών, όπως το ξύλο ή η πέτρα, έχουν θετικές επιδράσεις στους ανθρώπους, ακόμα και όταν αυτά τα υλικά αποκόπτονται από το φυσικό τους περιβάλλον. Μέχρι και τα μοτίβα και οι ρυθμοί της φύσης έχει διαπιστωθεί ότι προκαλούν αντίδραση στην ανθρώπινη συμπεριφορά, ακόμα και αν δεν διατηρούν τις φυσικές τους υλικότητες και υφές. Η Heerwagen αναφέρει σχετικά: «Η γοητεία που ασκεί η φύση πάνω μας δεν προέρχεται μόνο από τα φυσικά στοιχεία καθαυτά, αλλά και από την ανάγνωση και τον εντοπισμό των αξιών και των ποιοτήτων του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο εμείς οι άνθρωποι βρίσκουμε ελκυστικό, στο χώρο διαβίωσής μας. Αν και το να ζεις μέσα στην αληθινή φύση είναι απολύτως επιθυμητό, είναι δυνατόν κάποιος να δημιουργήσει σχεδόν το ίδιο αποτέλεσμα, έχοντας απλώς στο μυαλό του, όταν σχεδιάζει, τα στοιχεία και τις αξίες της φύσης».

Περαιτέρω έρευνες, από ειδικούς στον τομέα των νευροεπιστημών, αποδεικνύουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιδρά θετικά σε τμηματικά και αποσπασματικά στοιχεία της κίνησης των κυμάτων, της φωτιάς ή του χορταριού που ανακινείται από τον άνεμο, αναγνωρίζοντάς σε αυτές τις χειρονομίες ένα αίσθημα οικειότητας (βλ. Παράρτημα Π1). Στο δυτικό πολιτισμό η Jay Appleton, στη δεκαετία του 1990 αναρωτήθηκε γιατί προτιμάμε κάποια φυσικά τοπία περισσότερο από άλλα. Η απάντηση που έδωσε ήταν, εν μέρει η θεωρία της προοπτικής και του καταφύγιου. Ένα στοιχείο τοπίου προοπτικής είναι αυτό που είναι ανυψωμένο και έχει θέα. Οι άνθρωποι (αλλά και τα ζώα) αισθάνονται πιο ασφαλείς όταν μπορούν να βλέπουν. Το αντιστάθμισμα της θέας είναι το καταφύγιο, αυτό που είναι αρκετά περίκλειστο ώστε να προστατεύει το κεφάλι και την πλάτη, ώστε ο άνθρωπος να αισθάνεται ασφαλής.

Ανάλογα με τον ερευνητή που τα μελετά, εντοπίζονται από 6 έως 16 πρωτόλεια σχέδια-μορφώματα (patterns) στη φύση του χώρου. Για τη δημιουργία ενός βιοφιλικού κτιρίου είναι απαραίτητη η συνύφανση και η συρραφή αυτών

29

Thorncrown Chapel,E. Fay Jones,Arkansas U.S.A.

των στοιχείων. Αυτή η προσπάθεια ενσωμάτωσης των φυσικών μορφών στο σχεδιασμό θα μπορούσε ακόμα και να μην είναι προφανής στον τελικό χρήστη του κτιρίου. Τίθεται το ερώτημα: «ποια είναι τα πιο προσφιλή στους ανθρώπους κτίρια, που παρέχουν σ’ αυτούς ένα ανεξήγητο αίσθημα οικειότητας;». Η απάντηση δεν είναι προφανής, αλλά κατά μία έννοια ίσως είναι τα κτίρια αυτά, στα οποία υπάρχουν βιοφιλικά «θεμέλια» στο σχεδιασμό. Ο ιστορικός αρχιτεκτονικής του πανεπιστημίου της Washington Grant Hildebrand εξέτασε τη δημοφιλία του Frank Lloyd Wright στο βιβλίο του The Wright Space: Pattern and Meaning in Frank Lloyd Wright’s houses. Γιατί αρέσουν τόσο πολύ τα κτίρια του στους ανθρώπους; Όταν μία ανάλυση χώρου έγινε σε 36 σπίτια του, βρέθηκε ότι ο Wright είχε χρησιμοποιήσει όλα αυτά τα σχέδια κατά το σχεδιασμό.

Τα κτίρια και οι κατοικίες μας πρέπει να λειτουργούν ως βοηθήματα της επιστροφής μας προς τη φύση και να διαλέγονται με αυτήν, και όχι ως στοιχεία που μας αποσπούν από αυτήν για να μας εγκλωβί σουν στον δικό τους κόσμο. Το αίθριο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας είναι το απαραίτητο μεταβατικό στάδιο που ενώνει το έσω με το έξω, επιτρέποντας στους ενοίκους να απολαμβάνουν τα αγαθά του περιβάλλοντος, προστατευμένοι από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες.Η αρχιτεκτονική, μελετά τις προϋποθέσεις που κάνουν ένα σπίτι βιώσιμο για το σώμα, την ψυχή και το πνεύμα. Διότι οι κλειστοί χώροι, παραδείγματος χάριν, δεν περιορίζουν μοναχά το σώμα μας καθηλώνοντάς το σε μια ανθυγιεινή ακινησία, αλλά και το πνεύμα, υποδουλώνοντάς το σε μια αισθητική μονοτονία που μας αποκόπτει απ’ τις βαθύτερες πηγές εμπνεύσεως. Περιορίζουν την όραση, αποσπώντας την από την γοητεία της ευρύτητας των οριζόντων, την ακοή, την όσφρηση, και γενικά όλες τις αισθήσεις.

Οι τυποποιημένοι, κλειστοί χώροι αποκόπτουν αφ’ ενός κι αναπαράγουν αφετέρου μια νέα ιδεολογία που υποστηρίζει τούτη την αποκοπή από τους φυσικούς μας πόρους και τις ρίζες μας. Η άποψη ότι η σύγχρονη κατασκευαστική δράση αποτελεί εξέλιξη της αρχιτεκτονικής τέχνης δεν είναι τόσο πειστική. Διότι έχει χαθεί το μέτρο που συνδέει την κατοικία με τον άνθρωπο, έχει χαθεί η εναρμόνιση των κτισμάτων με τη φύση και έχει

Το Thorncrown Chapel στο Arkansas των Η.Π.Α. μοιάζει να δοξάζει μία άλλη θεότητα. Η αρχιτεκτονική του είναι σχεδόν αιρετική. Αναδεικνύει τόσο πολύ τη φύση με το πλέξιμο των δομικών στοιχείων του, τα οποία συνδιαλέγονται με τα γειτονικά δέντρα, σαν να είναι ναός παγανιστικής αίρεσης. Όμως, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι “η φύση είναι δημιούργημα του Θεού”, τότε ο αρχιτέκτονας πέτυχε το σκοπό του.

31

Μυστράς - Το κτίριο γεννάται από το

έδαφος

εκδιωχθεί παντελώς η τέχνη της ζωγραφικής και της γλυπτικής η οποία αποτελούσε αδιάσπαστο στοιχείο της. Δεν καλλιεργούνται οι απαραίτητες ευαισθησίες που απαιτούνται για την κατανόηση των βαθύτερων οικιστικών μας αναγκών, οι οποίες δεν είναι μόνον πρακτικές.

Η αρχιτεκτονική είναι μια λέξη αμιγώς ελληνική, γεννημένη από τον ελληνικό τρόπο σκέψης. Το μυστικό της, βρίσκεται στην έννοια της «αρχής» που εμπλουτίζει το δεύτερο συνθετικό της. Σε αντίθεση με την τεκτονική, δεν μπορεί να εφαρμοστεί οπουδήποτε. Διότι το έργο της πρέπει να αποτελεί αδιάσπαστη συνέχεια του περιβάλλοντός του. Καταλαβαίνουμε ότι ιδανικό περιβάλλον είναι το φυσικό όπου τα πάντα είναι τέλεια και άψογα εναρμονισμένα μεταξύ τους. Διότι στη φύση, όπως αποκαλύπτει ο μεγάλος φυσικός Παρμενίδης, στο ποίημά του «Περί Φύσεως»:

Οὐδὲ διαιρετόν ἐστιν, ἐπεὶ πᾶν ἐστιν ὁμοῖον•

οὐδέ τι τῇ μᾶλλον, τό κεν εἴργοι μιν συνέχεσθαι,

οὐδέ τι χειρότερον, πᾶν δ΄ ἔμπλεόν ἐστιν ἐόντος.

Ούτε διαιρετό είναι (το Εόν – το «είναι», η μόνη αληθινή οδός), γιατί ολόκληρο είναι όμοιο.

Ούτε κάπου κάπως περισσότερο, που θα το εμπόδιζε να συνέχει,

Ούτε κάπως λιγότερο, αλλά το παν είναι γεμάτο από Εόν.

Στη φύση, σύμφωνα με τον ελληνικό τρόπο σκέψης, τίποτα δεν είναι διαιρετό, δηλαδή αποσπασμένο από το περιβάλλον του, τίποτα δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο με την έννοια ότι έχει υψηλότερη ή χαμηλότερη αξία από τα γειτονικά του. Ενώ αντίθετα στα έργα των ανθρώπων τα στερούμενα αρχιτεκτονικής, όπως οι σύγχρονές μας πολιτείες, υπάρχουν στοιχεία με υψηλή και χαμηλή αξία, υπάρχουν στοιχεία όμορφα αλλά και άσχημα, υπάρχουν στοιχεία που μας εξυπηρετούν αλλά και στοιχεία που μας βλάπτουν. Στα περιβάλλοντα τα στερούμενα αρχιτεκτονικής, τα έργα είναι δυσαρμονικά μεταξύ τους, αφού κανείς

33

Ομάδα αισθητικής παρέμβασης, Τι είναι ελληνική αρχιτεκτονική, http://www.oriaki.gr/omada/pro-taseis/protasis02.html

House in Mt. Fuji -Satoshi Okada

Japan

Ανάβατος - Χίος

δεν ανέλαβε την εποπτεία της ενοποίησής τους. Αυτά είναι σαν μουσική αποτελούμενη από νότες δίχως σύνθεση. Μία απέραντη παραφωνία για την οποία όλες και όλοι θα συμφωνήσετε ότι δεν είναι Μουσική. Όπως λοιπόν, ένα σύνολο ήχων ανάρμοστων μεταξύ τους δεν συνιστά μουσική, έτσι και ένα σύνολο κατασκευών ανάρμοστων δεν συνιστά αρχιτεκτονική.

Σε έναν παρθένο τόπο όπου η φύση είναι αρχόντισσα των πάντων και έχει τους δικούς της λειτουργικούς και μορφολογικούς κανόνες ένας αρχιτέκτονας πρέπει να πατήσει σε αυτόν με σεβασμό στο πρόσωπό της και τους κανόνες της. Η ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική πάντα απαντούσε με απεριόριστο σεβασμό και έτσι η συνέχεια του τοπίου, του συνόλου δεν διακοπτόταν ποτέ. Ακόμα και σε άλλες περιπτώσεις αρχιτεκτονικής ένταξης στις οποίες ο δημιουργός έχει διάθεση διαφωνίας με την φύση και θέλει να πλάσει μορφές πιο καθαρές και πιο γεωμετρικές (όπως είδαμε παραπάνω τα παραδείγματα του Frank Lloyd Wright και του Mies Van der Rohe) ο σεβασμός υπάρχει και εκεί. Οι ίδιες αρχές με έναν πολιτισμένο διάλογο μεταξύ ανθρώπων. Η φύση γύρω από τα κτίρια δεσπόζει και καδράρει θα λέγαμε την ανθρώπινη παρέμβαση.

«Ο απλός, ο λαϊκός τεχνίτης έκτισε μ’ ένα μόνο υλικό, την πέτρα που βρήκε τριγύρω, και λιγοστά ξύλα για τη στέγη, πριν από χρόνια, τη μικρή κατοικία που σήμερα βρίσκεται ακατοίκητη. Έβλεπα τα δώματα, το ένα ελάχιστα ψηλότερο από το άλλο, ανάλογα με τις ανάγκες του χώρου που στέγαζε. Μια ήσυχη κορυφογραμμή που ανεβοκατέβαινε με μικρές, αδιόρατες εξάρσεις. Όλα έγερναν λίγο, προς το σημείο που μαζεύονταν τα νερά της βροχής και από το ένα δώμα έπεφταν στο άλλο, έτσι που στο τέλος φτάνανε σε μια ανοικτή υδρορροή, μια όμορφη «αναγλυφάδα» από πατητό σοβά που είχε σχηματιστεί στην κατακόρυφη επιφάνεια του πέτρινου τοίχου κι αυτή με τη σειρά της τα κατέβαζε σ’ ένα μικρό αυλάκι που διέτρεχε την πλακόστρωση και τα οδηγούσε στη στέρνα, στο κέντρο της αυλής. Από όλες τις επιφάνειες το νερό συλλεγόταν μ’ έναν απλό τρόπο στην υπόγεια δεξαμενή, ώστε να μην πάει τίποτε χαμένο.

Το νερό! Αυτό που έδινε αιώνες τώρα ζωή στα μικρά Κυκλαδονήσια. Ήταν ό,τι πιο πολύτιμο είχε ανάγκη ο άνθρωπος για να ζήσει στα κακοτράχαλα τοπία τους. Κι έπειτα η αυτονόητη οικονομία στη διαχείρισή του. Όλα με το μέτρο που υποδείκνυε ο τόπος. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της Γης, ακόμη και του πιο απόμακρου παρελθόντος, πιστοποιεί την αέναη προσπάθεια του ανθρώπου να κατοικήσει μέσα στο φυσικό περιβάλλον, ακόμη και στις πιο αντίξοες και εχθρικές καιρικές συνθήκες, σύμφωνα πάντοτε με τις νομοτέλειες που αυτό

35

Τάσης Παπαιωάννου, Λαϊκή τέχνη και τουριστική αυτοχειρία, http://www.kyparissiaoldtown.gr/articles/158-laiki-texni.html

Παραδοσιακός οικισμός -

Φολέγανδρος

επέβαλλε. Ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας και της γνώσης που η μια γενιά παρέδιδε στην άλλη. Ήταν οι χιλιάδες προσπάθειες και επαναλήψεις, οι επιτυχίες και οι αποτυχίες που δημιούργησαν τα σοφά παραδοσιακά κτίσματα, ενώ παράλληλα διακρίνονται για τον απέραντο σεβασμό απέναντι στη φύση που στα μάτια των απλών ανθρώπων αποκτούσε υπερβατικές και τις περισσότερες φορές «ιερές» ιδιότητες.

Στρέφω το βλέμμα μου στα σύγχρονα κτήρια. Στα ξενοδοχειακά συγκροτήματα που ξεφυτρώνουν παντού, χωρίς σπουδή, χωρίς μέτρο. Κατά τα άλλα ανακαλύψαμε υποκριτικά (ως άλλοθι) τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική, τα πράσινα κτήρια, τα οικολογικά οικοδομικά υλικά... και ξεχάσαμε πώς κτίζανε οι παππούδες μας. Εγκαταλείψαμε την κεκτημένη σοφία των προηγούμενων γενεών, επαναπαυμένοι στη σιγουριά των τεχνολογικών επιτευγμάτων και την πεποίθηση πως όλα μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε. Δεν έμεινε τίποτε από το σπουδαίο δίδαγμα, σε τέτοιο σημείο που το μικρό πέτρινο σπίτι να μοιάζει παράταιρο και ξένο ανάμεσα στα κακάσχημα rooms to let και στα ξενοδοχειακά εκτρώματα με τους φοίνικες και το γκαζόν. Μια άσχημη υπερβολή, μια επίπλαστη εικόνα πολυτέλειας και φτηνής γκλαμουριάς, δίπλα στα κοφτερά βράχια, στα σκίνα και στα θυμάρια. Και είναι κωμικοτραγικά, γιατί εκτός από τις χοντροκομμένες μορφές τους, περιβάλλονται και από ένα όργιο πρασίνου, ακατανόητο μέσα στο ξερό τοπίο των βράχων. Ένα πράσινο αφύσικο που για να διατηρηθεί θέλει τόνους νερού κάθε χρόνο. Και παραδίπλα, δρόμοι που χαράχτηκαν χωρίς σκέψη, τεμαχίζοντας βράχια και πλαγιές, μοιάζοντας με άσχημες ουλές στο σώμα του εδάφους, λιμάνια που κατασκευάζονται ως αδιάφορα τεχνικά έργα μόνον, καταστρέφοντας με επιχώσεις πανέμορφους όρμους και κάθε λογής έργα υποδομής από τα οποία απουσιάζει παντελώς κάθε μέριμνα για τη σωστή ένταξή τους στη γεωμορφολογία των νησιών μας.

37

Ξενοδοχείο στην Χαλκιδική

Ας μην ξεχνάμε πως, πριν από την αρχιτεκτονική καταστροφή ενός τόπου, έχει προηγηθεί η καταστροφή του τρόπου ζωής, η αλλοίωση της συλλογικής συνείδησης της κοινωνίας. Ολα είναι μια ψευδαίσθηση ανθρώπων που τους χαρακτηρίζει η υπερβολική οίηση πως μπορούν τάχατες να αλλάξουν ακόμη κι αυτό το τοπίο των άνυδρων νησιών μας. Ενα γελοίο και άχρηστο μασκάρεμα, σαν χολιγουντιανό σκηνικό, για να μοιάζουν δήθεν με άλλους τόπους. Μα η ιδιαιτερότητα και η μοναδική ομορφιά των νησιών μας είναι ακριβώς αυτά τα τοπία που αναδεικνύονται με τα υπέροχα παιχνιδίσματα του φωτός και της σκιάς και πάνω τους αποτυπώνονται χρωματικά όλες οι εποχές του χρόνου. Πρασινίζουν την άνοιξη και γίνονται χρυσαφιά το κατακαλόκαιρο.

Δυστυχώς, προσπαθούμε να υποτάξουμε τα νησιά μας -και όχι μόνο- σ’ ένα είδος τουρισμού τελείως ξένου προς αυτά. Ο καταστροφικός δρόμος που ακολουθούμε δεκαετίες τώρα μόνον ως «τουριστική αυτοχειρία» μπορεί να χαρακτηριστεί! Τουριστική βιομηχανία ακούμε να την αποκαλούν βαρύγδουπα. Ναι, αλλά αυτή η βιομηχανία «μολύνει» ανεπανόρθωτα το περιβάλλον! Δεν είναι ο παγκοσμιοποιημένος μαζικός τουρισμός που επιβάλλει τους όρους του, αλλά ο ίδιος ο τόπος που υποδεικνύει σοφά το μέτρο με το οποίο πρέπει να κτίζουμε και να τον κατοικούμε. Να τον κατοικούμε με την ουσιαστική σημασία της λέξης και όχι απλώς να τον καταναλώνουμε ως άλλη μία εικόνα. Ανάπτυξη δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο αλλοίωση του περιβάλλοντος, αλλά αντιθέτως σεβασμός και ανάδειξη του ιδιαίτερου χαρακτήρα του. Έστω και την ύστατη στιγμή, ας αναλογιστούμε τη μοναδικότητα των άνυδρων τοπίων. Αυτήν την ομορφιά έρχονται άλλωστε να μοιραστούν μαζί μας οι τουρίστες κάθε χρόνο. Όχι την αισθητική μόνον ομορφιά, αλλά εκείνη τη βαθύτερη που πραγματώνει και ουσιώνει τον τόπο. Τον κάθε τόπο!

Τάσης Παπαιωάννου

Το γεγονός ότι σε μία κατοικία, κατοικούν άνθρωποι όχι μόνον με την σωματική αλλά και την νοητική και ψυχική υπόσταση, πρέπει και πάλι να συζητηθεί, για να ερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίον δε θα παρεμποδιστεί, η υγιής εξέλιξή τους. Αν θέλουμε μια κοινωνία που θα αποτελείται από άτομα ανεξάρτητα, νοήμονα και δημιουργικά, θα πρέπει να δώσουμε μεγάλη βαρύτητα στον τρόπο οργάνωσης των οικισμών, ώστε οι απομονωτικές ιδιότητές τους να μετατραπούν σε ευκαιρίες για την ανάπτυξη μιας θελκτικής κοινωνικότητας.

3939

Ανέλιξη, Αρχιτεκτονική, http://an-elixi.org/index.php?cid=1&sid=3

Βιώσιμη αρχιτεκτονικήκαι κοινωνική

συναναστροφή

Ενσωμάτωσητων προσφιλώνστον άνθρωποφυσικών στοιχείωνσε μια κτιριακή δομή

41

Η διείσδυση στην αρχιτεκτονική αντίληψη, στην φιλοσοφία της κατασκευής και των κανόνων της δόμησης των αιώνων που προηγήθηκαν ανοίγει ένα απεριόριστο φάσμα ανατροφοδότησης και ουσιαστικού προβληματισμού.

Η βαθιά γνώση των σύγχρονων επιστημονικών και τεχνολογικών δυνατοτήτων παρέχει πρωτοφανή εργαλεία στην σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργία.

Το πάντρεμα των δύο, μέσα από την οπτική της επανεφεύρεσης και εγκαθίδρυσης της αρμονικής σχέσης μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης, μεταξύ του δομημένου περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων φαίνεται να είναι η μοναδική δυνατότητα για μια βιώσιμη αρχιτεκτονική του τώρα και του αύριο. Μια αρχιτεκτονική που θα είναι επιστήμη και δημιουργία, εφαρμοσμένη τέχνη και κατασκευή στην υπηρεσία της ζωής και της βιώσιμης ανάπτυξης και που οι λαοί και οι πολιτισμοί μας θα μπορούν να είναι ξανά υπερήφανοι γι’ αυτήν.

Ο βιοκλιματικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός επανατοποθετεί μεταξύ των πρωταρχικών κριτηρίων σχεδιασμού (λειτουργικότητα, χρηστικότητα, κατασκευαστική και αισθητική αρτιότητα) την προσαρμογή στον τόπο και το κλίμα. Επιλέγει και αναπτύσσει μορφολογικά ή δομικά στοιχεία εναρμονισμένα με τα κλιματικά δεδομένα του κάθε χώρου. Αναζητά κατασκευαστικές λογικές συμβατές με τα ντόπια, γνωστά και προσιτά οικοδομικά υλικά, την θερμική, οπτική και ακουστική άνεση, την ευεξία και την ποιότητα ζωής μεταξύ των πρωταρχικών αγαθών της βιωσιμότητας. Προσεγγίζει ξανά και αναγνωρίζει τις τοπικές κοινωνίες, ενώ τα πολιτισμικά, αισθητικά, οικονομικά και κοινωνικά τους δεδομένα τα αξιοποιεί και τα αναδεικνύει. Επαναπροσδιορίζει την σχέση του δομημένου χώρου με το φυσικό, από μία σχέση ανταγωνιστικής αλληλοσυμπίεσης σε μία σχέση αλληλοϋποστήριξης, αλληλοσυμπλήρωσης και συλλειτουργικής ροής. Διέπεται από τη φιλοσοφία του συγκεκριμένου, του ειδικού, του ιδιαίτερου, της διαφοράς και της αρμονίας και έτσι δημιουργεί την υποδομή για την ανάδειξη μιας νέας, σύγχρονης αρχιτεκτονικής και αισθητικής εναρμονισμένης και συμφιλιωμένης με τον κόσμο, τη φύση και τη ζωή.

Φυσικό τοπίο και πολυαισθητηριακή

εμπειρία

Τα αρχιτεκτονικά έργα εναρμονίζονται πρωτίστως προς το Σύμπαν, φροντίζοντας ώστε να αποτελούν μέρος της Σύνθεσης του Όντος!. Από την φροντίδα αυτή, προκύπτει η διαπίστωση ότι τα αρχιτεκτονικά έργα έχουν σύνθεση. Σύνθεση όχι μόνον μεταξύ των μερών τους αλλά και μεταξύ των μερών τους με το Όλο.

Ίσως έτσι μπορεί να οριστεί η διαφορά, μεταξύ του αρχιτεκτονικού και του τεκτονικού έργου: Το πρώτο, βασίζεται σε μία σύνθεση των μερών του με το όλο, ενώ το δεύτερο σε μία σύνθεση που περιορίζεται στα μέρη του, ίσως και στο στενό τους περιβάλλον.

Τοπίο είναι το σύνολο των μορφών, του μοτίβου, των χρωμάτων, των ήχων, των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων όπως αυτά, αλληλεπιδρώντας με τις γνωστικές και τις συναισθηματικές εμπειρίες του ανθρώπου, οδηγούν στην δημιουργία ενός αισθήματος, εκτίμησης, απόλαυσης, ανάκλησης μνημών κ.α. από τη λήψη, αποτύπωση και συνδυασμό των παραπάνω στοιχείων. Το τοπίο μπορεί να αναφέρεται στο φυσικό, το τεχνητό ή το νοηματικό περιβάλλον. Με την γενική έννοια του όρου, κάθε άτομο μπορεί να έχει διαφορετική άποψη και αντίληψη για το τοπίο, να αντιλαμβάνεται δηλαδή τα στοιχεία που το συνθέτουν σύμφωνα με τις προσωπικές του εμπειρίες, την καταγωγή του και την αισθητική του. Κοινό χαρακτηριστικό όλων των εννοιών του τοπίου είναι η παρουσία ενός παρατηρητή ο οποίος αντιλαμβάνεται τα μέρη που συνθέτουν το τοπίο ως ένα σύνολο, χρησιμοποιώντας τις αισθήσεις, τη μνήμη και την αντίληψη.

Πολλές φορές ένα οπτικό ή ένα ακουστικό ερέθισμα οδηγεί στην αντίληψη ή στην ανάκληση ενός απομνημονευμένου τοπίου, για παράδειγμα ένας κάτοικος της πόλης επισκεπτόμενος την ύπαιθρο και ακούγοντας έναν ήχο π.χ. τα κουδουνίσματα από ένα κοπάδι ζώων, μπορεί να ανακαλέσει τις μνήμες από τον τόπο καταγωγής του και να έχει το συναίσθημα που προκαλεί το φανταστικό τοπίο του χωριού του.

Β3. Τα στοιχεία του τόπου ως ρυθμιστές της αρχιτεκτονικής ένταξης

43

Ομάδα αισθητικής παρέμβασης, Τι είναι ελληνική αρχιτεκτονική, http://www.oriaki.gr/omada/pro-taseis/protasis02.html

Βικιπαιδεια, Τοπίο, http://el.wikipedia.org/wiki/Τοπίο

Το τοπίο ως μία διανοητική, ηθική, και αισθητική έκφραση του ανθρώπου ως ανθρώπινου και εξανθρωπισμένου όντος διαφέρει κατά πολύ από το τοπίο ως μία απλή οπτική διάταξη. Εδώ το τοπίο γίνεται πεδίο της ανθρώπινης δράσης, παύει να είναι ένα απλό οπτικό αντικείμενο. Η είσοδος και συμμετοχή στο τοπίο απαιτεί την ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων. Άλλωστε, δεν θα μπορούσαμε να μελετήσουμε διαφορετικά το τοπίο και να αντιληφθούμε πώς δουλεύει ο μηχανισμός της φύσης αν το παρατηρούσαμε σαν οπτική διάταξη αντικειμένων και στοιχείων που το συνθέτουν. Κάθε στοιχείο του είναι πολυεπίπεδο και επηρεάζει το σύνολο με διαφορετικούς τρόπους που αξίζει να μελετήσει κανείς, ώστε να σχεδιάσει οικολογικά. Έτσι, τοπίο είναι ένα αποτέλεσμα σύμπραξης της δράσης διαφορετικών ή όμοιων στοιχείων φύσης ή ανθρώπινης επέμβασης σε αυτό.

Αναφερόμαστε στην έννοια του τοπίου για να μελετήσουμε και να δώσουμε έμφαση στα φαινόμενα του τόπου, στην συμπεριφορά τους και συμβολή τους στο γενικότερο σύνολο. Τοπίο, σε αντίθεση με τον τόπο είναι μία έννοια πιο ρευστή, περισσότερο παροδική. Τα φαινόμενά του συνεχώς αλλάζουν. Σε αντίθεση με την έννοια του τοπίου, ο τόπος αποτελεί έννοια πιο μόνιμη. Η διαμόρφωση ενός τόπου είναι παράγωγο ζύμωσης πολλών παραγόντων σε μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι παράγοντες αυτοί μπορούν να είναι γεωγραφικοί, κοινωνικοί, κλιματικοί, πολιτιστικοί κλπ. Έτσι, αντιλαμβανόμαστε ότι είναι δύο έννοιες διαφορετικές αλλά όμοιες και αλληλένδετες αφού μπορούμε να μιλάμε για τοπία ενός τόπου ή και πιο σύνθετα, απογευματινά τοπία ενός τόπου, όμως, δεν θα αναφερόμασταν σε έναν απογευματινό τόπο ενός τοπίου. Ο καθημερινός κόσμος της ζωής μας αποτελείται από συγκεκριμένα «φαινόμενα». Αποτελείται από ανθρώπους, ζώα, δέντρα, δρόμους και σπίτια. Αποτελείται επίσης από ήλιο, σελήνη και άστρα, από μεταβαλλόμενα σύννεφα, από νύχτα και μέρα και εναλλασσόμενες εποχές. Αλλά περιλαμβάνει και πιο άυλα φαινόμενα, όπως τα συναισθήματα. Αυτό είναι που μας «δίδεται», αυτό είναι το περιεχόμενο της ύπαρξής μας. Για αυτό και ο Ρίλκε (λυρικός ποιητής και πεζογράφος του 20ού αιώνα) ρωτά: «Βρισκόμαστε άραγε εδώ για να λέμε: σπίτι, γέφυρα, κρήνη, αυλόπορτα, κανάτι, δέντρο, παράθυρο – ή το πολύ: πύργος, κολώνα…». Όλα τα άλλα, όπως τα άτομα και τα μόρια, οι αριθμοί και κάθε είδους υπολογιστικά στοιχεία, είναι αφαιρέσεις ή εργαλεία που κατασκευάστηκαν για να εξυπηρετήσουν άλλους σκοπούς, διαφορετικούς από εκείνους της καθημερινής ζωής. Τα συγκεκριμένα πράγματα που συναποτελούν τον δοσμένο κόσμο μας

45

Christian Norberg-Schulz , Genius Loci, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2009

C. Norberg-Schulz , Genius Loci, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2009

Ο ρόλος κάθε στοιχείου μέσα σε ένα τοπίο είναι μ,οναδικός και πολυεπίπεδος

αλληλοσυνδέονται με σύνθετους και ίσως αντιφατικούς τρόπους. Ορισμένα φαινόμενα, για παράδειγμα, μπορεί να περιλαμβάνουν άλλα. Το δάσος αποτελείται από δέντρα, πόλη από σπίτια. Το «τοπίο» είναι ένα τέτοιο περιεκτικό φαινόμενο. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ορισμένα φαινόμενα διαμορφώνουν ένα περιβάλλον για άλλα.

Φαινόμενα τα οποία απαρτίζουν το τοπίο έχουν πιθανώς διαφορετική βαρύτητα μεταξύ τους. Τα πιο μόνιμα φαινόμενα έχουν και μεγαλύτερη βαρύτητα. Άρα, το φαινόμενο με τη μεγαλύτερη βαρύτητα, το πιο μόνιμο, είναι η πορεία του ήλιου από την ανατολή στη δύση. Αν συνδυαστεί με την γεωγραφία ενός τόπου, τότε δημιουργεί δεδομένα για τη θέση του φωτός καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και αν λάβουμε υπ’ όψιν τις ιδιότητες του φυσικού φωτός, που μελετούμε σε επόμενο κεφάλαιο, τότε έχουμε δεδομένα για την ψύξη και την θέρμανση του κάθε προσανατολισμού.

«Η βροχή μεταμορφώνει. Τα πάντα αλλάζουν: το φως, οι επιφάνειες, τα χρώματα. Η βροχή μεταβάλλει ακόμα και τον χώρο, κάνοντάς τον πυκνότερο, ημιδιαφανή μάλλον παρά διάφανο»

Κάθε στοιχείο ενός τοπίου έχει ένα μοναδικό ρόλο και αυτό επηρεάζει σημαντικά την γενικότερη αίσθηση και τις χαρακτηριστικές ιδιότητες του τοπίου. Μπορεί να φαντάζει μικρό και λίγο ένα δέντρο σε ένα λιβάδι, όμως, είναι αυτό στο οποίο ένας πεζοπόρος θα αναζητήσει σκιά μια καλοκαιρινή μέρα και το φύλλωμα του θα του προσφέρει δροσιά. Στην γενικότερη εικόνα του τοπίου, το δέντρο θα αποτελεί μία έξαρση στην ήρεμη κορυφογραμμή του λιβαδιού. Άρα, ο ρόλος του δέντρου στην γενικότερη σκηνή είναι πολυδιάστατος και για να αντιληφθείς όλα τα επίπεδα επιρροής του στοιχείου πρέπει με κάθε αισθητήρια δύναμη ανοιχτή να ζήσεις αυτό το πεδίο δράσεων, που λέγεται τόπος.

Όπως αντιλαμβανόμαστε, οι έννοιες του τόπου και του τοπίου αποτελούνται από πολυδιάστατες έννοιες που επηρεάζουν η μία την άλλη. Τι γίνεται, λοιπόν, όταν εισάγει ο άνθρωπος ένα στοιχείο στον τόπο; Ποια αλυσιδωτή αντίδραση δημιουργεί και πως εκτροχιάζεται η φυσική ροή του τόπου; Με ποιους κανόνες εντάσσει ο άνθρωπος τα δημιουργήματά του στον προϋπάρχοντα τόπο, ώστε να διατηρηθεί μία ανάλογη ποιότητα στην αισθητική του τοπίου και να διατηρηθεί ο αρχέγονος μηχανισμός εύρυθμης λειτουργίας του περιβάλλοντος και του κλίματος; Σε αυτό το σημείο καλείται να απαντήσει ο αρχιτέκτονας σεβόμενος τους κανόνες μιας πιο βιώσιμης αρχιτεκτονικής και μελετώντας τον τόπο και τα φαινόμενά του.

47

A. Berleant, Η αισθητική του περιβάλλοντος, Ίδρυμα Μιχελή, Αθήνα, 2010

Church of the Light,Tadao Ando,Osaka, Japan 1989

Το φως, φυσικό και τεχνητό, αποτελεί το κύριο μέσο με το οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του. Το φως είναι απαραίτητο για τη ζωή, απαραίτητο για την ευεξία και την υγεία των ανθρώπων, αλλά και για όλες τις δραστηριότητες τους. Για εκατοντάδες χρόνια, όλα τα κτίρια σχεδιάζονται και κατασκευάζονται κάτω από μία σταθερή πηγή φωτός, τον ήλιο, και ένα από τα κριτήρια για την εκτίμηση καλής ή κακής αρχιτεκτονικής είναι η επιδεξιότητα με την οποία έχει χρησιμοποιηθεί αυτή η πηγή. Στις επιλογές των μεγεθών, των σχημάτων, των υλικών, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η σχέση τους με το φυσικό φως. Το φως δε λειτουργεί σαν συμπληρωματικό στοιχείο σε ένα ήδη δομημένο περιβάλλον. Πολύ συχνά, η δόμηση αναπτύσσεται με παράμετρο το επιθυμητό φως.

Η ιστορία της Αρχιτεκτονικής θα μπορούσε ενδεχομένως να διατυπωθεί ως η ιστορία του δημιουργικού χειρισμού του φυσικού φωτός. Πολλοί αρχιτέκτονες αντιλήφθηκαν το ρόλο του φωτός ως κύριο μέσο που φέρνει σε επαφή τον άνθρωπο με το περιβάλλον του. Το 1927 ο Le Corbusier δήλωνε ότι «Αρχιτεκτονική είναι το υπέροχο παιχνίδι των όγκων με το φως».

Η χρήση του φωτός στην αρχιτεκτονική αποτέλεσε αντικείμενο προβληματισμού πολλών αρχιτεκτόνων, γεγονός το οποίο είναι φανερό και στην Ιαπωνία, όπου η ιδιαίτερη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό στοιχείο και στην ένταξη του στην αρχιτεκτονική με ποικίλους τρόπους αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ιαπωνικής κουλτούρας και παράδοσης. Αντιλαμβανόμαστε τη σημασία του φωτός για εκείνους από τη λατρεία του ήλιου-πηγή του φωτός που τον έκαναν θεότητα από την οποία θεωρούνταν και απόγονοι.

Το φως του ήλιου είναι αυτό που πραγματικά προσδίδει ζωντάνια στους χώρους και επιτρέπει στις πλούσιες υφές, καθώς και στο χαρακτήρα και τα υλικά του κτιρίου να αναδειχθούν και να εκτιμηθούν. Μια καλή διαχείριση φωτισμού αντιπροσωπεύει τη διαφορά μεταξύ ενός χώρου που ίσως φαίνεται κλειστοφοβικός και καταπιεστικός, με έναν άλλο φιλόξενο, φωτεινό και με αίσθηση ελευθερίας χώρο.

Με το πέρασμα των αιώνων οι κατοικίες, όπως και πολλά άλλα είδη κτιρίων, επαναδιατύπωσαν τις σχεδιαστικές αρχές τους, μέσω των ιδεών και τεχνικών που επέτρεψαν στο φυσικό φως να διεισδύσει και να ενσωματωθεί στον εσωτερικό χώρο.

49

Θ. Κοντορήγας, Φωτισμός και αρχιτεκτονική, Κτίριο, Αθήνα, 2006

Exeter Library, Louis Kahn,New Hmpshire 1972

Ο τρόπος εισαγωγής του φωτός στα κτίρια αποτελεί πάντα αντικείμενο εξονυχιστικής μελέτης και προσδίδονται σε αυτό βαθύτερες έννοιες και φιλοσοφικές ιδέες. Ουσιαστικά τα υλικά του κτιρίου αποτελούν φίλτρο του φωτός που εισχωρεί σε αυτό. Τα διαφορετικά είδη διαφάνειας που αναφέρθηκαν και παραπάνω επιλέγονται ανάλογα με το αποτέλεσμα που το κάθε ένα προσφέρει ενώ υπάρχουν και πολλά σύγχρονα υλικά από τα οποία το φώς μπορεί να περάσει με τέτοιο τρόπο που να φτιάχνει μοτίβα στον εσωτερικό χώρο.

Στη Βικτωριανή εποχή, η αναπτυσσόμενη βιομηχανία επέτρεψε τη μαζική παραγωγή γυαλιού, καθιστώντας το υλικό αυτό προσιτό για οικιακή χρήση. Κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, η επανάσταση στο σχεδιασμό κατοικιών υποβοηθήθηκε από τη νέα τεχνολογία, η οποία κατέστησε δυνατή την κατασκευή πολύ μεγαλύτερων και ανθεκτικότερων υαλοστασίων, επιτρέποντας έτσι στους αρχιτέκτονες να δουλέψουν με το φυσικό φως με τρόπο εκπληκτικό και επαναστατικό.

Ο φυσικός φωτισμός, δυστυχώς, ακόμα και σήμερα, παραμένει μια από τις πιο παραμελημένες πλευρές στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των κτιρίων στα σύγχρονα κτίρια του δυτικού κόσμου.

51

Church on water - Tadao Ando,

Hokkaido Japan, 1988

Το νερό, προϋπόθεση για την ύπαρξη και ανάπτυξη κάθε μορφής ζωής, δεν θα μπορούσε παρά να σχετίζεται άμεσα και καθοριστικά με ένα ευρύτατο φάσμα δραστηριοτήτων, όπως επίσης και να σημασιοδοτείται ποικιλοτρόπως, ανάλογα με το κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο των διακεκριμένων χρονικών. Στην προκειμένη περίπτωση λοιπόν, μας απασχολεί ο ρόλος αυτού ως στοιχείο σύνθεσης στην αρχιτεκτονική, αποβλέποντας στην αποκάλυψη της δυναμικής, την οποία το τελευταίο δύναται να κατέχει.

Αξιομνημόνευτη είναι η άρρηκτη σχέση που συνδέει γενικά τις δραστηριότητες οικιστικής ανάπτυξης με την αφθονία υδάτινων πόρων. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι βασικό κριτήριο, όσον αφορά στη διαδικασία επιλογής του πεδίου χωροθέτησης ενός οικιστικού πυρήνα, αποτελεί η γειτνίαση με διαφόρων μορφών υδάτινους πόρους –παραδείγματος χάριν, θάλασσα, λίμνη, ποτάμι-, γεγονός το οποίο επιτρέπει την άμεση αξιοποίηση αυτών και κατ’ επέκταση την εύρωστη ανάπτυξη του οικιστικού συνόλου.

Πέρα όμως από αυτή την πολύ βασική αρχή, η οποία συνδέει το δομημένο περιβάλλον με το υδάτινο στοιχείο, υπάρχει ένα πολυδιάστατο πλέγμα αλληλεπιδράσεων μεταξύ των δύο αυτών στοιχείων, το οποίο έχει ως τελικό αποδέκτη το χρήστη. Ανατρέχοντας στην ιστορία της αρχιτεκτονικής είμαστε σε θέση να επισημάνουμε μία πληθώρα πραγματικά ξεχωριστών δημιουργιών, στις οποίες το υδάτινο στοιχείο κυριαρχεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η οικία του Edgar Kaufmann στην Pennsylvania, το περίφημο “Fallingwater” του Frank Lloyd Wright. Στην περίπτωση αυτή, το κέλυφος είναι κυριολεκτικά γαντζωμένο στο φυσικό βράχο, επάνω στον οποίο κυλάνε με ορμή τα νερά του καταρράκτη. Τόσο ο ογκοπλαστικός χαρακτήρας του κτίσματος, όσο και η υφή και τα χρώματα των επιλεγμένων υλικών, δημιουργούν ένα τεχνητό σύνολο, το οποίο εντάσσεται με απόλυτη αρμονία στο φυσικό περιβάλλον.

53

Ν. Σακκά, Το υδάτινο στοιχείο στην αρχιτεκτονική, Δημοσίευση στην ιστοσελίδα http://www.skylinedesign.eu

Οικία EdgarKaufmann

(Fallingwater)Frank Lloyd Wright, Pennsylvania, USA,

1935

Η βλάστηση, δηλαδή, τα φυτά, τα δέντρα, το γρασίδι, είναι ίσως τα ποιο δυναμικά μορφολογικά στοιχεία της φύσης. Είναι το τρίτο στοιχείο που μπορεί να χαρακτηριστεί ως πηγή της ζωής αφού είναι οι “πνεύμονες” του πλανήτη.

Οι αρχιτέκτονες μελέτησαν την βλάστηση κατά το πέρασμα των χρόνων και κυρίως τις ιδιότητες του γειτονικού τους χώρου τις οποίες επηρέαζαν. Ως αρχιτεκτονικό στοιχείο, ένα δέντρο είναι μία πολύ ενδιαφέρουσα μορφή μελέτης αφού είναι η πρώτη μορφή στέγασης και σκίασης. Η πρώτη «αερόψυκτη μηχανή» αφού με τη φυλλωσιά του ψύχει τον αέρα και δροσίζει τον άνθρωπο που ξεκουράζεται από κάτω στην σκιά του.

Στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, παρουσιάζονται δύο τύποι σύνθεσης της βλάστησης στο σύνολο του αρχιτεκτονήματος. Στον πρώτο, παρουσιάζονται συνθέσεις όπου ο αρχιτέκτονας έχει αφήσει ηθελημένα την φύση στην αρχέγονη μορφή της και έχει εντάξει το κτίριό του στο «Θεόκτιστο» περιβάλλον, ώστε εκείνη να το πλαισιώνει. Στον δεύτερο τύπο, ο αρχιτέκτονας επεμβαίνει στην μορφή της βλάστησης και την δομεί με γεωμετρικές δομές, είτε χαράσσοντας δεντροστοιχίες, είτε πιο περίπλοκες διαμορφώσεις, όπως οι κήποι των Βερσαλλιών.

Οι χαρακτηριστικές συνθετικές ιδιότητες των φυτών ή των δέντρων που θα πρέπει να λάβει υπ’ όψιν ένας αρχιτέκτονας είναι η κλίμακα, αν είναι φυλλοβόλα ή αειθαλή, αν έχουν χαρακτηριστικές μυρωδιές ή ακόμα και το χρώμα τους. Το βασικότερο δεδομένο, όμως, για την επιλογή τους στην ένταξη μιας σύνθεσης είναι η τοπικότητα, αν συναντιέται στον τόπο ή στον περιβάλλοντα χώρο που δουλεύει ο αρχιτέκτονας ώστε να ενταχθεί σωστά στο «σύνολο».

Η βλάστηση, όπως και το νερό, είναι ένα ακόμα συνθετικό εργαλείο στη διάθεση ενός αρχιτέκτονα, και θα έπρεπε να λογίζεται ως τέτοιο ώστε να επιτύχει μια αρμονική ένταξη στον χώρο και μία αισθητική που δεν θα φαντάζει ξένη στον τόπο που θα φιλοξενηθεί.

55

Γ. ΣΧΕΔΙΑ

ΖΟΝ

ΤΑΣ Μ

Ε ΣΤΟΧΟ

ΤΗ Β

ΙΩΣΙΜ

ΟΤΗ

ΤΑ

Μια βασική λειτουργία του κτιρίου είναι να δημιουργεί ένα κλίμα κατάλληλο για επιβίωση στο

εσωτερικό του, ακόμα και όταν το εξωτερικό κλίμα είναι «εχθρικό»

για τον άνθρωπο.

S. Roaf, M. Fuentes, S. Thomas, Eco-δομείν, Ψύχαλος, Αθήνα 2009

Μαζί με τον ρουχισμό, και αργότερα τη φωτιά, τα κτίρια είναι τα πρώτα «τεχνολογικά» μέσα που επέτρεψαν στον άνθρωπο να εξαπλωθεί και να κατοικήσει ολόκληρο τον πλανήτη. Μια βασική λειτουργία του κτιρίου είναι να δημιουργεί ένα κλίμα κατάλληλο για επιβίωση στο εσωτερικό του, ακόμα και όταν το εξωτερικό κλίμα είναι “εχθρικό” για τον άνθρωπο. Επομένως, ο σχεδιασμός ενός κτιρίου πρέπει να οδηγεί σε άνετες συνθήκες, αλλά και να εγγυάται την ασφαλή παραμονή ή διαβίωση μέσα σε αυτό ακόμα και σε ακραίες κλιματικές συνθήκες. Το μέλλον των ανθρώπων που κατοικούν σε ένα τέτοιο κτίριο εξαρτάται από το αν παραμένει δροσερό το καλοκαίρι και θερμό το χειμώνα και από το βαθμό στον οποίο θα καταφέρει τα παραπάνω χωρίς “εξωτερική βοήθεια”, με τη μορφή ενέργειας από το δίκτυο ηλεκτρισμού. Εξαρτάται επίσης από την εξασφάλιση ή μη εξασφάλιση των συνθηκών υγείας και ευζωίας που θα του προσφέρει το κτίριο. Από την άλλη, ζωτικής σημασίας κρίνεται και η αντίστροφη διαδικασία, κατά την οποία η κατασκευή ενός κτιρίου επηρεάζει το μέλλον και την εξελικτική πορεία του φυσικού προϋπάρχοντος περιβάλλοντος.

Εδώ υπεισέρχεται η έννοια της βιώσιμης αρχιτεκτονικής, έννοια ευρεία και αφετηριακή, που προβλέπει και περικλείει μια σωρεία παραγόντων: την προσαρμογή του κτιρίου στο περιβάλλον του (ένταξη), τη δυνατότητα διατήρησης και προσαρμογής του στο χρόνο (διαχρονικότητα και ευελιξία στο σχεδιασμό, δυνατότητα παραλαβής νέων χρήσεων στο μέλλον), τη μελέτη του κύκλου ζωής του (από τις αρχικές φάσεις κατασκευής μέχρι την αποδόμηση, το αποτύπωμα του κτιρίου, η αναστρεψιμότητά του), το ορθολογικό μέγεθός του (αυτό που επιτάσσουν οι λειτουργικές απαιτήσεις), την υιοθέτηση και αξιοποίηση των αρχών του βιοκλιματικού σχεδιασμού (εξασφάλιση βιολογικής άνεσης στο χρήστη , εξοικονόμηση ενέργειας).

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός, ως εργαλείο και υποκατηγορία του βιώσιμου, θεωρεί και αντιμετωπίζει το κτίριο ή τα οικιστικά σύνολα, τον αστικό χώρο και το κλίμα του τόπου ως μια ενότητα αλληλοεξαρτώμενη, με αμοιβαίες επιδράσεις και θέτει ως πρωταρχικό στόχο τη διασφάλιση συνθηκών βιολογικής άνεσης (θερμικής, οπτικής, ακουστικής) για τον άνθρωπο (βλ. Παράρτημα Π2). Οι τελευταίες είναι δυνατόν να εκπληρωθούν -τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό- με τη χρήση φυσικών μέσων και μεθόδων, βάσει μίας βιοκλιματικής/βιώσιμης συλλογιστικής.

Γ1. Εισαγωγή στις έννοιες της βιώσιμης αρχιτεκτονικής

59

Church on water - Tadao Ando,

Hokkaido Japan, 1988

Το κτίριο πρέπει να παρέχει άνετες συνθήκες διαβίωσης όλο το χρόνο

Η συλλογιστική αυτή του σχεδιασμού, η βιοκλιματική, θεωρεί αναγκαία την αξιοποίηση των θετικών παραμέτρων του κλίματος και των πλεονεκτημάτων που η οικολογική δόμηση μας προτείνει, όπως τη διαθέσιμη ηλιακή ενέργεια για τη θέρμανση των κτιρίων, τους δροσερούς ανέμους για τη φυσική τους ψύξη, τη βλάστηση για τη σκίαση των κτιρίων ή του περιβάλλοντος χώρου, το φυσικό φως για το φωτισμό του κτιρίου, τα φυσικά ή/και οικολογικά υλικά για την υγεία των χρηστών και την προστασία του περιβάλλοντος. Εξασφαλίζονται, έτσι, άνετες συνθήκες κατοικισιμότητας, τόσο μέσα στα κτίρια όσο και στο αστικό περιβάλλον, με την ελάχιστη κατανάλωση συμβατικής ενέργειας και επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος.

Συνεπώς, η βιοκλιματική λογική, μέσα από τη διαδικασία του σχεδιασμού του δομημένου χώρου, στοχεύει άμεσα στην εξοικονόμηση ενέργειας και στην προσαρμογή (ή αλλιώς ένταξη) των κτιρίων στο περιβάλλον τους, συμβάλλοντας έτσι τα μέγιστα στην απορρύπανση της ατμόσφαιρας και στη συνεπαγόμενη ισορροπία των οικοσυστημάτων του πλανήτη.

Στις επόμενες σελίδες θα αναφερθούμε αναλυτικά στους παράγοντες που θεωρούμε πως πρέπει να λαμβάνονται υπόψη πριν και κατά το σχεδιασμό ενός κτιρίου, αλλά και στους τρόπους που το φυσικό στοιχείο και το κλίμα αλληλεπιδρούν με τα κτίρια, παράγοντας βιώσιμη αρχιτεκτονική. Θα αναλύσουμε τα στοιχεία εκείνα που συμβάλλουν σε μια πιο ευαισθητοποιημένη και οικολογική θεώρηση δόμησης του κτισμένου περιβάλλοντός μας, όπως τη μελέτη του τόπου στον οποίο κτίζουμε, την εξοικονόμηση ενέργειας μέσω της παθητικής θέρμανσης και του δροσισμού, την προσεκτική εκμετάλλευση και διαχείριση του φυσικού φωτός, αλλά και την επιλογή των κατάλληλων υλικών κατασκευής με γνώμονα και τον οικολογικό κύκλο ζωής τους.

Ο βασικός στόχος της εφαρμογής αυτής της νοοτροπίας στο σχεδιασμό κτιρίων και συνόλων, δηλαδή της βιώσιμης αρχιτεκτονικής, είναι διττός και συνοψίζεται ως εξής: ελάχιστος δυνατός αντίκτυπος στο φυσικό περιβάλλον και, παράλληλα, μέγιστα δυνατά οφέλη για τα κτίρια και τους χρήστες τους. Πιστεύουμε βαθιά ότι η επιδίωξη της εκπλήρωσης αυτού του στόχου αποτελεί ηθική ευθύνη και πρακτικό πλεονέκτημα του σωστού σχεδιασμού, και όχι απλώς τάση της εποχής μας.

61

Μarrakesh, Μαρόκo: ο τόπος υπαγόρευσε πυκνή δόμηση με περίκλειστεςαυλές

Το πρώτο και σημαντικότερο βήμα κατά το σχεδιασμό μιας κατοικίας ή ενός άλλου είδους κτιρίου θα πρέπει να είναι η κατανόηση και η εμπέδωση του κλίματος της περιοχής και το πόση «προστασία» θα πρέπει να προσφέρει το κτίριο ενάντια στις συνθήκες αυτές. Βεβαίως, όπως θα δούμε, ο σχεδιασμός θα πρέπει επίσης να είναι εναρμονισμένος με το συγκεκριμένο φυσικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον για το οποίο εκπονείται. Το επιδιωκόμενο, λοιπόν, αποτέλεσμα για τον αρχιτέκτονα θα πρέπει να προκύψει από το συγκερασμό και τη συνεκτίμηση όλων των μοναδικών παραμέτρων που χαρακτηρίζουν ένα συγκεκριμένο τόπο, ώστε και το κτίριο να ενταχθεί αρμονικά στο προϋπάρχον τοπίο (φυσικό ή αστικό), αλλά και από τις επιδράσεις του τόπου να κρατηθούν οι ωφέλιμες και να αποφευχθούν οι επιζήμιες.

Το κλίμα σε κάθε περιοχή του πλανήτη μπορεί να περιγραφεί σε τρία διαφορετικά επίπεδα, πηγαίνοντας από το γενικό προς το ειδικό, από τη μεγαλύτερη κλίμακα στη μικρότερη: το μακρο-κλίμα, το μεσο-κλίμα και το μικρο-κλίμα.

Η κατανόηση του μακρο-κλίματος είναι αναγκαία για το σχεδιασμό πόλεων και κτιρίων. Η παρατηρούμενη σήμερα αλλαγή του μακρο-κλίματος θεωρείται το βασικό αίτιο της ανόδου της θερμοκρασίας του πλανήτη και έχει προκαλέσει τη διεθνή αντίδραση. Τα μακρο-κλιματικά δεδομένα, τα οποία συνήθως συλλέγονται από εθνικούς μετεωρολογικούς σταθμούς, καθορίζουν το χαρακτήρα του κλίματος μιας περιοχής. Αυτά είναι η ηλιοφάνεια, η νέφωση, η θερμοκρασία, ο άνεμος, η υγρασία και οι βροχοπτώσεις. Το μακρο-κλίμα είναι επομένως το αποτέλεσμα της γεωγραφικής θέσης μιας περιοχής.

Το μεσο-κλίμα μιας περιοχής είναι ο μετασχηματισμός του μακροκλίματος, λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων, όπως είναι το ανάγλυφο του εδάφους, η ύπαρξη μεγάλων επιφανειών νερού και η βλάστηση. Το μεσο-κλίμα επηρεάζεται από τις τροποποιήσεις στη ροή του ανέμου, οι οποίες οφείλονται στη δόμηση μεγάλων εκτάσεων γης, στον περιορισμό του περιαστικού δάσους, στα μεγάλα μέτωπα των κτιρίων, καθώς και στη μόλυνση από τις εκπομπές αερίων στην ατμόσφαιρα, τα οποία μεταβάλλουν σημαντικά την ενεργειακή ισορροπία και επιδρούν στην ποιότητα του περιβάλλοντος.

Το μικρο-κλίμα μιας περιοχής είναι η διαφοροποίηση του μακρο-κλίματος και του μεσο-κλίματος και αντιστοιχεί στις τοπικές συνθήκες, που προκύπτουν

Γ2. Μελέτη του τόπου

63

Ε. Ανδρεαδάκη, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός - Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006

επάνω: Βιοκλιματικός Χάρτης Κτιρίου,

Β.Givoni

κάτω: Βιοκλιματικός Χάρτης

κατά Olgyay

κυρίως από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Για παράδειγμα τυχόν υπαίθριοι χώροι, κτίρια, βλάστηση και νερό επηρεάζουν το μικρο-κλίμα, γιατί επιδρούν με τρόπο βελτιωτικό στις δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Το μικρο-κλίμα επηρεάζεται ουσιαστικά και τροποποιείται προς το καλύτερο από την αξιοποίηση των ευνοϊκών κλιματικών παραμέτρων, όπως είναι η ηλιακή ακτινοβολία το χειμώνα και οι δροσεροί άνεμοι το καλοκαίρι.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός αναγνωρίζει τη ρυθμιστική επίδραση της τοπογραφίας, του τοπίου, του νερού, της βλάστησης, την ικανότητα των ελεύθερων χώρων να μεγιστοποιούν ή να ελαχιστοποιούν τη διείσδυση του ήλιου και του ανέμου και αναδεικνύει το σημαντικό ρόλο του σχεδιασμού, προκειμένου να επιτευχθούν οι επιδιωκόμενοι στόχοι. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός, όταν λαμβάνει υπόψη του το κλίμα, αναγνωρίζει τα φυσικά στοιχεία που περιβάλλουν ή διατρέχουν μια πόλη: το δάσος, τα βουνά, τα ποτάμια, το τοπίο, τα οποία συμβάλλουν στη ρύθμιση των θερμοκρασιών της πόλης και στην ποιότητα του αέρα.

Μετά τα μέσα του περασμένου αιώνα, πολλοί ερευνητές προσπάθησαν να προσδιορίσουν τη συνδυασμένη επίδραση των κλιματικών παραμέτρων για τον καθορισμό της περιοχής ή ζώνης άνεσης, έτσι ώστε να καθίσταται εφικτή η αξιολόγηση του κλίματος και να αποσαφηνίζονται οι κατευθυντήριες οδηγίες για το σχεδιασμό του κελύφους των κτιρίων. Οι V. Olgyay και A. Olg-yay ήταν οι πρώτοι που πρότειναν μια συστηματική διαδικασία προσαρμογής του κτιρίου στις τοπικές κλιματικές συνθήκες. Ανέλυσαν διεξοδικά την επίδραση της κάθε παραμέτρου του κλίματος στη διαμόρφωση της θερμικής άνεσης, διατυπώνοντας τα συμπεράσματά τους στο «βιοκλιματικό χάρτη». Σε αυτόν ορίζεται η περιοχή άνεσης σε σχέση με τη θερμοκρασία του αέρα, την υγρασία, τη μέση ακτινοβολούμενη θερμότητα, την ταχύτητα του αέρα, την ηλιακή ακτινοβολία και την ψύξη λόγω εξάτμισης, ενώ βρίσκει εφαρμογή μόνο σε εύκρατα κλίματα. Η μέθοδος αξιολόγησης του κλίματος μέσω του βιοκλιματικού χάρτη των Olgyay αμφισβητήθηκε από τον Β.Givoni, ο οποίος χρησιμοποίησε ως βάση τον «ψυχρομετρικό χάρτη» και προσδιόρισε τη ζώνη άνεσης, καταστρώνοντας το δικό του «Βιοκλιματικό Χάρτη Κτιρίου». Το μεγάλο πλεονέκτημα που παρουσιάζει ο τελευταίος είναι ότι αντιμετωπίζει ταυτόχρονα τις θερμικές ανάγκες του ανθρώπου για άνεση, το τοπικό κλίμα και την ανταπόκριση του κτιριακού κελύφους, καθορίζοντας έτσι τις ποιοτικές αρχές του σχεδιασμού. Αποτελεί στην ουσία ένα πρακτικό εργαλείο διάγνωσης των απαιτήσεων για τη βιοκλιματική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής.

65

Ε. Ανδρεαδάκη, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός - Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006

Υπόσκαφος οικισμός στη Β. Κίνα

Σήμερα, με κάποιες μικρές τροποποιήσεις που έγιναν μεταγενέστερα, χρησιμοποιείται διεθνώς για την διάγνωση του αναμενόμενου εσωκλίματος, με βάση τα τοπικά κλιματικά δεδομένα.

Η λογική, όμως, του σχεδιασμού σε αρμονική σχέση με το κλίμα δεν είναι ένα καινούργιο εφεύρημα, αλλά μια τόσο παλιά αντίληψη όσο και η τέχνη του κτίζειν. Η τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, κυρίως από ανάγκη και μάλλον ασυναίσθητα, όφειλε να προβλέψει και να αντιμετωπίσει τις μεταβολές του καιρού, τον ήλιο, τον άνεμο, τη βροχή, ενώ οι παλιοί οικισμοί αποδεικνύουν το αξιοθαύμαστο ταλέντο των κτιστών-κατοίκων. Η χωροθέτησή τους, η προσαρμογή τους στο ανάγλυφο του εδάφους, η εναρμόνιση με το τοπίο και η αξιοποίηση των κλιματικών πλεονεκτημάτων του γεωγραφικού χώρου αποδεικνύουν γνώση, μελέτη του τόπου και ικανότητα. Για παράδειγμα, σε εύκρατα κλίματα, όπως στις Μεσογειακές πόλεις, η πυκνή δόμηση με τους στενούς δρόμους και τις εσωτερικές αυλές των σπιτιών, ανταποκρίνεται στη διασφάλιση σκιασμού και διόδων προς τους δροσερούς ανέμους στη διάρκεια της θερμής περιόδου, ενώ σε ψυχρά-ηπειρωτικά κλίματα, όπως της Β. Κίνας, οι οικισμοί θάβονται κυριολεκτικά μέσα στο έδαφος, προκειμένου να εκμεταλλευτούν τη θερμική αδράνεια του τελευταίου και να προστατευτούν από τους πνέοντες ανέμους (υπόσκαφοι-ημιυπόσκαφοι οικισμοί).

Ξεκινώντας, λοιπόν, να σχεδιάσουμε ένα νέο κτίριο πρέπει να μελετήσουμε σε βάθος της ιδιαιτερότητες του τόπου στον οποίο κτίζουμε. Η μελέτη αυτή συνίσταται στον εντοπισμό των φυσικών μέσων που μας προσφέρει ο συγκεκριμένος τόπος, τα οποία στη συνέχεια θα ενσωματώσουμε στο σχεδιασμό ως εργαλεία, προκειμένου να διασφαλίσουμε, αφενός, στο κτίριο και στους χρήστες του φυσική, παθητική θέρμανση και δροσισμό, φυσικό φωτισμό, αλλά και ένα υγιεινό περιβάλλον διαβίωσης και, αφετέρου, στο φυσικό περιβάλλον, ένα σχέδιο βιωσιμότητας και ευρυθμίας. Τα εργαλεία αυτά, όπως το φυσικό φως, οι πνέοντες άνεμοι, η προϋπάρχουσα βλάστηση, η εγγύτητα στο υδάτινο στοιχείο, η γεωμορφολογία και η σύσταση του εδάφους, τα τοπικά και οικολογικά υλικά, είναι παράγοντες στους οποίους πρέπει να προσαρμοστεί ένα κτίριο και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη χωροθέτηση, τη μορφή και τον τρόπο σχεδιασμού και κατασκευής του. Απαραίτητη, για όλα τα παραπάνω, είναι η παραδοχή ότι δεν είναι όλες οι περιπτώσεις συνθηκών ίδιες και πως, για κάθε μία από αυτές, θα πρέπει να υπάρξει ειδική μέριμνα και διαφορετική αντιμετώπιση.

67

Η ηλιακή ακτινοβολία αποτελεί τη σημαντικότερη

τροποποιητικήπαράμετρο σχεδιασμού

ενός κτιρίου

Παγκόσμιος χάρτης προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας. Κοντά στον Ισημερινό, όπου η ηλιακή ακτινοβολία προσπίπτει κάθετα, η θερμική αίσθηση του ήλιου είναι πιο “ζεστή”

Γ3. Τα φυσικά στοιχεία ως ρυθμιστές τηςβιολογικής άνεσης

Η ηλιακή ενέργεια

Από τις παραμέτρους που διαμορφώνουν το κλίμα μιας μικρότερης ή ευρύτερης περιοχής, η σημαντικότερη, όσον αφορά στο σχεδιασμό ενός κτιρίου, είναι ο προσανατολισμός ως προς τον ήλιο.

Ο ήλιος μπορεί να είναι «φίλος» ή «εχθρός» για ένα κτίριο γιατί ένας λανθασμένος κλιματικός σχεδιασμός των κτιρίων, πολύ συχνό φαινόμενο στη «μοντέρνα» αρχιτεκτονική, μπορεί να προκαλέσει υπερθέρμανσή τους. Αυτό παρατηρείται ακόμα και σε περιοχές με ήπιο ή ψυχρό κλίμα όπου, εκ των πραγμάτων, δεν θα έπρεπε να υφίστανται τέτοιου είδους προβλήματα.

Για την ορθή και ολοκληρωμένη μελέτη τέτοιων κτιριακών συνόλων, ο σχεδιαστής-μελετητής πρέπει να γνωρίζει τα εξής στοιχεία:

την ισχύ της ηλιακής ακτινοβολίας στο χώρο δόμησης, κατά τις εποχές του έτουςτο σημείο του ορίζοντα στο οποίο θα βρίσκεται ο ήλιος κατά τις διαφορετικές εποχές του έτους, σε σχέση με το χώρο δόμησηςπόση από την παρεχόμενη από τον ήλιο θερμότητα θα χρειαστεί ένα κτίριο, στις διαφορετικές εποχές του έτους, ώστε να επιτευχθεί το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα θερμικής άνεσης για τους χρήστες τουτη θερμοχωρητικότητα του κτιρίου σε σχέση με τη διαθέσιμη ηλιακή ενέργεια, ώστε να καλύπτονται οι ενεργειακές ανάγκες του κτιρίουποιες είναι οι επιπλέον απαιτήσεις για τον έλεγχο της παρεχόμενης ενέργειας από την άμεση ηλιακή ακτινοβολία, τη μεταφορά ή την αγωγιμότητά της σε ένα κτίριο. Κυρίως όμως πώς θα επιτευχθεί ο έλεγχος και η διαχείριση του πλεονάσματος της ενέργειας.

Βασικό είναι επίσης να γνωρίζουμε πως, στοιχεία όπως το γεωγραφικό μήκος και πλάτος, το υψόμετρο και οι κλιματικές συνθήκες της τοποθεσίας στην οποία σχεδιάζουμε, καθώς και η επιπλέον σκίαση -ως αποτέλεσμα της ύπαρξης κατασκευών και βλάστησης γύρω απ το κτίριο, συνιστούν παράγοντες που επηρεάζουν την πρόσπτωση ή την ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας στη δεδομένη τοποθεσία.

69

S. Roaf, M. Fuentes, S. Thomas, Eco-δομείν, Ψύχαλος, Αθήνα 2009

Παθητικά ηλιακά συστήματα

Όλα τα παθητικά ηλιακά συστήματα βασίζονται στη μετάδοση της ηλιακής ακτινοβολίας μέσω μιας (ή περισσότερων) επιφάνειας από γυαλί. Η επιφάνεια αυτή είναι τοποθετημένη στην ηλιόλουστη επιφάνεια του κτιρίου, μπροστά από τον εσωτερικό χώρο, στον οποίο η θερμική μάζα απορροφά την ηλιακή θερμότητα και την αποταμιεύει. Οι διεργασίες που λαμβάνουν χώρα κατά τη λειτουργία των παθητικών ηλιακών συστημάτων είναι:

συλλογή – για να συλλεχθεί η ηλιακή ενέργεια, χρησιμοποιούνται παράθυρα με διπλά τζάμια στην πλευρά του κτιρίου με νότιο κυρίως προσανατολισμόαποθήκευση – αφού συλλεχθεί η ηλιακή ενέργεια, ένα μέρος της θερμότητας χρησιμοποιείται απευθείας στους χώρους του κτιρίου και ένα άλλο μέρος αποθηκεύεται για μελλοντική χρήση. μετάδοση – η θερμότητα που αποθηκεύεται στα δάπεδα και τους τοίχους απελευθερώνονται αργά μέσω των διαδικασιών της ακτινοβολίας, της αγωγιμότητας και της μεταφοράς.

Τα παθητικά ηλιακά συστήματα ταξινομούνται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο θερμικής λειτουργίας τους:

Σε συστήματα άμεσου ηλιακού οφέλους, στα οποία ανήκουν τα ανοίγματα, τα προσανατολισμένα στο νότο,Σε συστήματα έμμεσου ηλιακού οφέλους, στα οποία ανήκουν οι ηλιακοί τοίχοι και οι τοίχοι θερμικής αποθήκευσης,Σε συστήματα απομονωμένου ηλιακού οφέλους, στα οποία ανήκουν τα ηλιακά αίθρια ή θερμοκήπια, καθώς και τα λεγόμενα «υβριδικά» συστήματα, στα οποία η συλλεκτήρια επιφάνεια διαχωρίζεται από το κτίριο και για τη μεταφορά της θερμότητας χρησιμοποιούνται απλά μηχανικά μέσα, όπως ανεμιστήρες. Η λειτουργία των υβριδικών συστημάτων δεν εξετάζεται, καθώς πρόθεσή μας είναι να εξεταστούν οι όσο το δυνατόν πιο φυσικές μέθοδοι θέρμανσης, στις οποίες δε θα συμπεριλαμβάνεται η χρήση μηχανικών μέσων.

71

S. Roaf, M. Fuentes, S. Thomas, Eco-δομείν, Ψύχαλος, Αθήνα 2009

Το γυάλινο άνοιγμα αποτελεί το απλούστερο σύστημα συλλογής της ηλιακής ενέργειας

Άμεσο ηλιακό όφελος

Η ηλιακή ακτινοβολία εισέρχεται από τα παράθυρα και απορροφάται από τα δομικά υλικά του κτιρίου, τα οποία συλλέγουν και αποθηκεύουν σταδιακά την ηλιακή ενέργεια. Η ενέργεια που συλλέχθηκε κατά τη διάρκεια της ημέρας απελευθερώνεται σταδιακά κατά τη νύχτα, όταν πλέον δεν υπάρχει ενέργεια άμεσα προερχόμενη από τον ήλιο. Αν το κτίριο είναι κατασκευασμένο από ελαφρά υλικά, θα πρέπει να αυξηθεί η θερμική μάζα στο εσωτερικό του κτιρίου με προσθήκη υλικών, για να υπάρχει μεγαλύτερη ικανότητα αποθήκευσης ενέργειας. Το σκυρόδεμα, η πέτρα, ο οπτόπλινθος και το νερό μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως θερμικές μάζες (βλ. Παράρτημα Π3).

Το γυάλινο άνοιγμα αποτελεί το απλούστερο σύστημα συλλογής της ηλιακής ενέργειας, αρκεί να είναι προσανατολισμένο στο νότο (με αποκλίσεις ±30º ανατολικά ή δυτικά του νότου). Τα νότια ανοίγματα συμμετέχουν πάντα θετικά στο θερμικό ισοζύγιο του κτιρίου, ανεξάρτητα εάν ο σχεδιασμός τους ανταποκρίνεται στις αρχές που διέπουν το βιοκλιματικό σχεδιασμό. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ένα συμβατικό κτίριο δε μπορεί να αποθηκεύσει τη συλλεχθείσα θερμότητα, συνεπώς η δυνατότητα αξιοποίησης της ηλιακής ενέργειας είναι περιορισμένη.

Επιπρόσθετα, το γυάλινο άνοιγμα αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο του κελύφους, γιατί προσφέρει διαφάνεια, στοιχείο αναγκαίο για την επικοινωνία του εσωτερικού με τον εξωτερικό χώρο. Η εξέλιξη στην τεχνολογία του γυαλιού προσφέρει άπειρες δυνατότητες στη χρήση του, είτε υπό μορφή διαφανών κελυφών, είτε υπό μορφή επιλεκτικής διαφάνειας, ανάλογα με τις προθέσεις επικοινωνίας.

Έμμεσο ηλιακό όφελος

Τα συστήματα έμμεσου ηλιακού οφέλους είναι παθητικά θερμικά συστήματα που συλλέγουν και αποθηκεύουν την ηλιακή ενέργεια. Διακρίνονται σε ηλιακούς τοίχους ή τοίχους μάζας, σε τοίχους Trombe-Michel και σε τοίχους νερού (πιο αναλυτικά βλ. Παράρτημα Π4). Διαθέτουν στην πρόσοψή τους έναν υαλοπίνακα ο οποίος τοποθετείται σε μικρή απόσταση από έναν συμπαγή τοίχο ή άλλο στοιχείο του κτιρίου με υψηλή ικανότητα θερμικής αποθήκευσης. Τα συστήματα αυτά είναι σχεδιασμένα για να εγκλωβίζουν και να αποθηκεύουν μεγάλο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας έτσι ώστε να την απελευθερώσουν αργότερα στον κατοικημένο χώρο.

73

Ε. Ανδρεαδάκη, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός - Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006

S. Roaf, M. Fuentes, S. Thomas, Eco-δομείν, Ψύχαλος, Αθήνα 2009

Εξωτερική και εσωτερική άποψη τοίχων

Trombe - Michel

Τοίχος νερού

Επομένως, τα συστήματα έμμεσου ηλιακού οφέλους βασίζονται στην εξής αλληλουχία θερμικής λειτουργίας:

Ήλιος > συλλογή (γυάλινη επιφάνεια) > αποθήκευση (θερμική μάζα) > θέρμανση (εσωτερικός χώρος)

Οι τοίχοι θερμικής αποθήκευσης, στο σύνολό τους, εγγυώνται σε μεγάλο βαθμό την εξασφάλιση συνθηκών θερμικής άνεσης, με μειωμένη ή ακόμα και μηδενική χρήση ηλεκτρικής ενέργειας. Έχει διαπιστωθεί ότι, συνήθως, η ελάχιστη και η μέγιστη θερμοκρασία των εσωτερικών επιφανειών των τοίχων αυτών κυμαίνεται από 18 έως 22ºC, θερμοκρασίες οι οποίες βρίσκονται στα όρια της θερμικής άνεσης. Παράλληλα μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμα σχεδιαστικά εργαλεία για τη διαμόρφωση ή/και ενοποίηση όψεων και, αναλόγως των υλικών και των χρωμάτων που θα χρησιμοποιηθούν (γυαλί, νερό, σκούρες βαμμένες επιφάνειες, κόκκινο τούβλο, πέτρα) να προσδώσουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα σε ένα κτίριο.

Απομονωμένο ηλιακό όφελος

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ηλιακοί χώροι (ή θερμοκήπια) και τα ηλιακά αίθρια (βλ. επίσης Παράρτημα Π5).

Οι ηλιακοί χώροι έκαναν την εμφάνισή τους το 19ο αιώνα, κυρίως στη βόρεια και κεντρική Ευρώπη, υπό μορφή ημιϋπαίθριων χώρων, ως συνέχεια της κατοικίας. Οι χώροι αυτοί, με πλούσια συνήθως βλάστηση, αποτελούσαν για το ψυχρό κλίμα της Β. Ευρώπης υποκατάστατο των υπαίθριων χώρων, που εμφανίζονταν στην περιοχή της Μεσογείου. Σήμερα επανέρχονται στην αρχιτεκτονική, υπό μορφή ηλιακών χώρων ή θερμοκηπίων, συμβάλλοντας αποτελεσματικά στη συλλογή θερμότητας από τον ήλιο. Πρόκειται για χώρους λειτουργικά ενταγμένους στο κτίριο -για παράδειγμα στην κατοικία μπορεί να είναι συνέχεια και επέκταση του καθιστικού- που χρησιμοποιούνται ακόμα και το χειμώνα. Τα υλικά κατασκευής του θερμοκηπίου πρέπει να είναι διαφανή, από καθαρό γυαλί, με διπλούς υαλοπίνακες για καλύτερη θερμική προστασία, ενώ τα στοιχεία στήριξης των τζαμιών μπορούν να είναι από ξύλο ή μέταλλο.

75

Ε. Ανδρεαδάκη, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός - Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006

Αίθριο του NY Times Building

Θερμοκήπιο προσαρτημένο σε κατοικία τουΤhomas Herzog

Το ηλιακό αίθριο είναι ένας ενδιάμεσος (εσωτερικός) χώρος, ο οποίος καλύπτεται από γυάλινη οροφή. Συνήθως περιβάλλεται από κτίρια ή βρίσκεται σε κεντρική θέση εντός του κτιρίου, οπότε η πρόσβαση σε αυτό πραγματοποιείται μόνο μέσα από τα κτίρια, μπορεί όμως να αποτελεί και μεταβατικό χώρο ανάμεσα στο ύπαιθρο και τα κτίρια, όπως συμβαίνει συχνά σε εμπορικές στοές ή διαδρομές σε δημόσιους χώρους. Το ηλιακό αίθριο εμφανίστηκε αρχικά σε χώρους με δημόσια δραστηριότητα ή κτίρια όπου συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός ατόμων, δημιουργώντας έτσι μικρές εσωτερικές πλατείες, οι οποίες φωτίζονται από ψηλά, στην πορεία όμως, η εφαρμογή του επεκτάθηκε και στις κατοικίες.

Σε ευρύτερη κλίμακα, το ηλιακό αίθριο θα μπορούσε να βρει εφαρμογή στους ακάλυπτους χώρους που δημιουργούνται στο εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων. Σε περιπτώσεις οικοδομικών τετραγώνων με περίκλειστο σχήμα (που συναντώνται πολύ συχνά στον αστικό ιστό των ελληνικών πόλεων), η ενοποίηση των κεντρικών ακάλυπτων χώρων και η μετατροπή τους σε ηλιακά αίθρια θα ήταν ευεργετική, καθώς θα αποτελούσαν πλέον θερμικά ευχάριστους θύλακες πρασίνου, αλλά και κοινωνικά και λειτουργικά χρήσιμους χώρους.

Συνοψίζοντας, τα παθητικά ηλιακά συστήματα αποτελούν “ήπιες” τεχνικές και τεχνολογίες, στην ουσία κατασκευές ενταγμένες στο κέλυφος του κτιρίου, οι οποίες επαυξάνουν τη δυνατότητα απορρόφησης της ηλιακής ενέργειας και συμβάλλουν αποτελεσματικότερα στην αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Όλα τα παθητικά ηλιακά συστήματα πρέπει να συνδυάζονται με την απαιτούμενη θερμική προστασία (θερμομόνωση) και την απαιτούμενη θερμική μάζα του κτιρίου, η οποία αποθηκεύει και αποδίδει τη θερμότητα στο χώρο με χρονική υστέρηση, ομαλοποιώντας έτσι την κατανομή της θερμοκρασίας μέσα στο εικοσιτετράωρο. Τα παθητικά ηλιακά συστήματα θα πρέπει επίσης, το καλοκαίρι, να συνδυάζονται με ηλιοπροστασία και συχνά με δυνατότητα αερισμού, ώστε να εκμηδενιστούν οι πιθανότητες να εκδηλωθούν φαινόμενα υπερθέρμανσης. Τέλος, τα παθητικά συστήματα θέρμανσης αποτελούν αρχιτεκτονικά στοιχεία/εργαλεία τα οποία, εκτός από τη ρύθμιση της θερμικής συμπεριφοράς του κτιρίου, μπορούν να συντείνουν στη διαμόρφωση ενός ευχάριστου αισθητικού αποτελέσματος και μιας ξεχωριστής αρχιτεκτονικής ταυτότητας, μέσω της πληθώρας των προσφερόμενων τύπων και υλικών. Η σωστή μελέτη, λοιπόν, των συνθηκών ηλιασμού του τόπου αλλά και η συναίσθηση και ο σεβασμός της ζωοποιού ηλιακής ενέργειας αποτελούν προαπαιτούμενα ώστε να σχεδιαστούν σωστά παθητικά ηλιακά κτίρια, με ευεργετικές επιδράσεις στα οικονομικά και την άνεση των χρηστών.

77

Ε. Ανδρεαδάκη, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός - Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006

Η υιοθέτηση της εσωτερικής αυλής αποδεικνύεται πηγή πολλών λύσεων, ανάμεσα στις οποίες και ο φυσικός φωτισμός

Το φυσικό φως

Πριν από την ανάπτυξη του τεχνητού φωτισμού, οι παραδοσιακές κοινωνίες έδιναν μεγάλη σημασία στην επάρκεια του φυσικού φωτισμού. Η υιοθέτηση της εσωτερικής αυλής αποδείχθηκε πηγή πολλών λύσεων. Έτσι, αντί το φως του ήλιου να εισέρχεται απευθείας στους εσωτερικούς χώρους, υφίστατο πολλές ανακλάσεις στα γύρω κτίρια, ενώ η βλάστηση της αυλής συχνά χρησίμευε για τη ρύθμιση και εξασθένηση του καλοκαιρινού φωτισμού, που διαφορετικά θα ήταν πολύ έντονος, καθώς επίσης και τον έλεγχο της υπερθέρμανσης το καλοκαίρι. Το χειμώνα τα φύλλα έπεφταν, επιτρέποντας την ελεύθερη δίοδο του φυσικού φωτός, με άμεση συνέπεια τη βελτίωση του φυσικού φωτισμού και την εκμετάλλευση των ηλιακών κερδών.

Η βιομηχανοποίηση της παραγωγής ενέργειας από το 19ο αιώνα, οδήγησε το φυσικό φωτισμό σε δεύτερη μοίρα. Έκτοτε, ο τεχνητός φωτισμός απέκτησε τον πρώτο λόγο, καθιστώντας τη μελέτη συνθηκών φυσικού φωτισμού μια απ τις πιο παραμελημένες πλευρές του σχεδιασμού των κτιρίων. Απότοκος της παραπάνω διαδικασίας είναι η αυξημένη ενέργεια που απαιτείται για το φωτισμό των εσωτερικών χώρων που, σήμερα, πλησιάζει το 15% της συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης των σύγχρονων κτιρίων.

Οι σύγχρονες τάσεις, που διακρίνονται από αυξανόμενο ενδιαφέρον για εξορθολογισμό της ενεργειακής σπατάλης, αλλά και για δημιουργία ελκυστικότερων και ποιοτικότερων χώρων, επαναφέρουν στο προσκήνιο τον ευεργετικό ρόλο του φυσικού φωτισμού. Ο τελευταίος, είναι σε θέση να βελτιώσει αισθητά τις συνθήκες βιολογικής άνεσης, οπτικής και θερμικής, αλλά και να μειώσει σημαντικά την κατανάλωση ενέργειας που απαιτείται για τις ανάγκες φωτισμού ενός κτιρίου. Πρωτίστως, επιτυγχάνεται σε μεγάλο βαθμό η βελτίωση των γενικότερων συνθηκών διαβίωσης ή εργασίας (αναλόγως της χρήσης του χώρου), με το συνδυασμό ικανοποιητικής στάθμης φωτισμού στο εσωτερικό και απρόσκοπτης θέας προς το εξωτερικό. Για του λόγου το αληθές, έρευνα που πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία του 1990 από το Rocky Mountain Institute (RMI), στις Ηνωμένες Πολιτείες, κατέδειξε ότι ο φυσικός φωτισμός σε εργασιακούς και γραφειακούς χώρους επέφερε αύξηση της παραγωγικότητας και μείωση του αισθήματος κόπωσης των εργαζομένων, σε σχέση με άλλους που εργάζονταν κάτω από τεχνητό φωτισμό και σε χώρους περίκλειστους, χωρίς οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον. Επιπρόσθετα, ο φυσικός φωτισμός, μπορεί να συνδράμει στη μείωση της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας για φωτισμό κατά 30-50% καθώς, με την υιοθέτηση μιας νοοτροπίας σχεδιασμού

79

Krinsin Dispenza, Biophilia: Our Affinity for Nature Can Help Us to Transform Our Living Spaces, http://buildipedia.com/in-studio/design-news-features/biophilia-our-affinity-for-nature-can-help-us-transform-our-living-spaces

Αρχιτεκτονικό γραφείο στη Μαδρίτη.Ο φυσικός φωτισμός σε εργασιακούς

και γραφειακούς χώρους, και η απρόσκοπτη θέα προς το εξωτερικό

περιβάλλον επιφέρουν αύξηση της παραγωγικότητας και μείωση

του αισθήματος κόπωσης των εργαζομένων

Φυσικός φωτισμόςμέσω ανοίγματος οροφής

που επιτρέπει την εισροή και μεταφορά του φυσικού φωτός από το εξωτερικό στο εσωτερικό, αλλά και από χώρο σε χώρο, δεν υφίσταται εξάρτηση από τον τεχνητό φωτισμό -τουλάχιστον στη διάρκεια της ημέρας. Δευτερευόντως, μπορεί να συμβάλλει και στην εξοικονόμηση ενέργειας, που αφορά στη θέρμανση και (έμμεσα) στο δροσισμό. Στην πρώτη περίπτωση, η αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας, που μεταφέρει το φυσικό φως στο εσωτερικό των κτιρίων, συνδράμει στη μείωση του ψυκτικού φορτίου και άρα των αναγκών πρόσθετης θέρμανσης. Στη δεύτερη περίπτωση, το έμμεσο όφελος στο δροσισμό προκύπτει από την απεξάρτηση του κτιρίου από τον τεχνητό φωτισμό, αφού, σε μεγάλους χώρους όπου λειτουργούν παράλληλα πολλά φωτιστικά σώματα, εκλύονται από αυτά μικρά -αλλά όχι αμελητέα- ποσά θερμότητας.

Μέσω των κατάλληλων συστημάτων και τεχνικών εξασφαλίζονται στους εσωτερικούς χώρους όλα τα παραπάνω οφέλη και, κυρίως, επαρκής ποσότητα (στάθμη) φωτισμού, αλλά και ομαλή κατανομή, ώστε να αποφεύγονται έντονες διαφοροποιήσεις της στάθμης, που προκαλούν το ανεπιθύμητο φαινόμενο της θάμβωσης.

Οι βασικότερες τεχνικές φυσικού φωτισμού είναι οι εξής (πιο αναλυτικά βλ. Παράρτημα Π6):

Ανοίγματα στην κατακόρυφη τοιχοποιία (παράθυρα-φεγγίτες) κατάλληλων γεωμετρικών διαστάσεων

Ανοίγματα οροφής

Αίθρια

Φωταγωγοί

Ειδικοί Υαλοπίνακες

Πρισματικά φωτοδιαπερατά υλικά

Διαφανή μονωτικά υλικά

Ράφια φωτισμού-ανακλαστήρες, περσίδες

81

Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας,http://www.cres.gr/energy_sav-ing/Ktiria/fysikos_fotismos.htm

Τεχνικές ελέγχου φυσικού φωτισμού

Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας,http://www.cres.gr/energy_sav-ing/Ktiria/fysikos_fotismos.htm

Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός τόσο των χώρων, όσο και των συστημάτων φωτισμού (ανοιγμάτων) θα πρέπει να εξασφαλίζει τις επιθυμητές στάθμες φωτισμού, την απαιτούμενη θέα προς το εξωτερικό περιβάλλον (και την ανάδειξη των αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών στοιχείων, κατά το δοκούν), πάντοτε σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες απαιτήσεις του ενεργειακού σχεδιασμού για θερμική άνεση και ποιότητα αέρα. Είναι ευνόητο ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν επιτυγχάνονται βέλτιστα αποτελέσματα με την αποκλειστική χρήση του φυσικού φωτισμού. Ο τελευταίος, όμως, μπορεί να βελτιώσει σημαντικά την ενεργειακή συμπεριφορά του κτιρίου, αν χρησιμοποιηθεί ως τμήμα ενός ολοκληρωμένου συστήματος, που περιλαμβάνει τη δυνατότητα επιλογής ανάμεσα στον τεχνητό και στον φυσικό φωτισμό ή τη σκίαση.

83

Τεχνικές αξιοποίησηςτου ανέμου καιτης πίεσης γιαφυσικό δροσισμό

Ο άνεμος

Η διαχείριση και ο έλεγχος του ανέμου είναι ένα από τα πιο λεπτά και σημαντικά θέματα που αφορούν στο σχεδιασμό ενός κτιρίου. Ο τρόπος με τον οποίο θα κινηθεί ο αέρας μέσα στο κτίριο και το πώς ο χειρισμός του θα συμβάλει στην επίτευξη θερμικής άνεσης για τους ενοίκους-χρήστες, είναι από τα βασικά ζητήματα που καλείται να διαχειριστεί ο λεγόμενος βιοκλιματικός σχεδιασμός. Στο σημείο αυτό να τονίσουμε πως αναφερόμαστε κυρίως στον παθητικό βιοκλιματικό σχεδιασμό καθώς, η λύση, επί παραδείγματι, της χρησιμοποίησης ενός ανεμιστήρα -με τις επακόλουθες συνέπειες σε θόρυβο και κόστος- ή ακόμη χειρότερα ενός κλιματιστικού δεν είναι και η πλέον ενδεδειγμένη για ένα οικολογικό κτίριο, όπου τα μηχανικά συστήματα θα πρέπει να αποτελούν την έσχατη λύση.

Ο φυσικός αερισμός σε αντιδιαστολή με το μηχανικό χρησιμοποιεί στρατηγικά τοποθετημένα ανοίγματα έτσι ώστε να υπάρχει εκμετάλλευση των φυσικών δυνάμεων του ανέμου και των οφειλόμενων σε θερμοκρασιακές διαφορές πιέσεων. Όσον αφορά στο ζητούμενό μας, δηλαδή την επιθυμητή διακίνηση του αέρα χωρίς μηχανικά μέσα, πρέπει να λάβουμε υπόψη ένα βασικό στοιχείο: ο αέρας κινείται πάντοτε από τις περιοχές υψηλότερης προς τις περιοχές χαμηλότερης ατμοσφαιρικής πίεσης. Θετική (υψηλότερη) πίεση δημιουργείται στην προσήνεμη όψη -εκείνη δηλαδή που είναι στραμμένη προς την κατεύθυνση από την οποία πνέει ο άνεμος- όπου ο αέρας ωθείται με κάποια δύναμη πάνω στο κτίριο. Αρνητική (χαμηλότερη) πίεση υπάρχει στην υπήνεμη πλευρά του κτιρίου, η οποία προστατεύεται από τον άνεμο και απορροφά αέρα από το κτίριο (λόγω της τοπικά χαμηλής πίεσης). Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πόσο σημαντικό είναι το ζήτημα του προσανατολισμού, όσον αφορά και στο ζήτημα του φυσικού δροσισμού.

Ο φυσικός αερισμός πραγματοποιείται με τρεις βασικές εφαρμογές: το διαμπερή φυσικό αερισμό (ημερήσιο ή νυχτερινό) την καμινάδα αερισμού και την ηλιακή καμινάδα (βλ. Παράρτημα Π7).

85

S. Roaf, M. Fuentes, S. Thomas, Eco-δομείν, Ψύχαλος, Αθήνα 2009

H φύτευση δέντρων και βλάστησης μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά τόσο για το ίδιο το κτίριο μεμονωμένα όσο και για ολόκληρο το αστικό περιβάλλον.

Η βλάστηση

Τα φυτά και τα δέντρα, πλην της αδιαμφισβήτητης αισθητικής αναβάθμισης που προσφέρουν, μπορούν να συνεισφέρουν σημαντικά στον έλεγχο της θερμοκρασίας των κτιρίων το χειμώνα και το καλοκαίρι και, συνεπακόλουθα, η ορθολογική χρήση τους συντείνει στην εξοικονόμηση ενέργειας. Προσφέρουν ηλιοπροστασία το καλοκαίρι, ανεμοπροστασία το χειμώνα, απορροφούν ήχους και θορύβους, εμποδίζουν τη διάβρωση των εδαφών και φιλτράρουν τους επικίνδυνους εσωτερικούς και εξωτερικούς ρύπους των κτιρίων.

Τα οφέλη που απορρέουν από τη φύτευση δέντρων και βλάστησης μπορούν να λειτουργήσουν ευεργετικά τόσο για το ίδιο το κτίριο μεμονωμένα όσο και για ολόκληρο το αστικό περιβάλλον. Η αύξηση του αριθμού των κτιρίων και των σκληρών επιφανειών στις πόλεις έχει οδηγήσει στη διαμόρφωση ενός συγκεκριμένου αστικού κλίματος, που χαρακτηρίζεται από υψηλότερες θερμοκρασίες νύχτας, αυξημένη υγρασία και, λόγω της περιορισμένης ροής του αέρα, ατμοσφαιρική ρύπανση και αυξημένες συγκεντρώσεις σωματιδίων.

Ο κύριος μηχανισμός συνεισφοράς των φυτών και των δέντρων είναι η εξατμισοδιαπνοή (evapotraspiration), η απώλεια δηλαδή νερού προς το περιβάλλον, μέσω της αποβολής νερού από τα φύλλα, με τη μορφή υδρατμών. Η θερμότητα που απαιτείται για τη μετατροπή του νερού σε υδρατμούς (λανθάνουσα θερμότητα της εξατμισοδιαπνοής) είναι τεράστια και αντλείται από τον αέρα του περιβάλλοντος, με αποτέλεσμα την τοπική μείωση της θερμοκρασίας. Ενδεικτικά, ένα μεσαίου μεγέθους δέντρο, στη διάρκεια μιας θερινής μέρας, εξατμίζει περίπου 1460 kg νερού και ο δροσισμός που επιτυγχάνει είναι ισοδύναμος με τη λειτουργία πέντε μικρών κλιματιστικών συσκευών.

Η βλάστηση μπορεί επίσης να συμβάλει στη μείωση της θερμοκρασίας κατά τις νυχτερινές ώρες στις πόλεις, περιορίζοντας το ποσό της θερμότητας που εκπέμπεται τη νύχτα από τις σκληρές επιφάνειες.

87

Κ. και Θ. Τσίπηρας, Οικολογική Αρχιτεκτονική, Κέδρος, Αθήνα 2005

Eξαιρετική προσοχή πρέπει να δίνεται στην επιλογή των ειδών των φυτεύσεων που επιλέγονται ανάλογα με τον τόπο και τη χρήση για τον οποίο προορίζονται

Υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τρόποι που το πράσινο συλλειτουργεί και αλληλεπιδρά με τα κτίρια:

το πράσινο εφαπτόμενο κατακόρυφα στις εξωτερικές παρειές του κτιρίου (φυτεμένες όψεις)πέτασμα πρασίνου τοποθετημένο κατακόρυφα σε μικρή απόσταση από το κτίριοτο πράσινο σε επαφή με τη στέγαση ή το δώμα του κτιρίου (φυτεμένη στέγη/δώμα)το πράσινο τοποθετημένο σε πέργκολα στο δώματο πράσινο να δημιουργεί έναν κλειστό, προστατευμένο χώρο, εφαπτόμενο στο κτίριοτο πράσινο τοποθετημένο εντός του κτιρίου

Ενώ η τοποθέτηση πέργκολας πάνω στην οποία αναπτύσσεται φύτευση, αλλά και η δημιουργία κλειστού προστατευμένου χώρου περιστοιχιζόμενου από δέντρα, είναι μέθοδοι σκιασμού (άρα και δροσισμού) προσφιλείς στην παγκόσμια και ειδικά στην ελληνική αρχιτεκτονική σκηνή, τόσο οι φυτεμένες στέγες και προσόψεις όσο και η δυναμική εισχώρηση της βλάστησης στο εσωτερικό των κτιρίων βρίσκονται, ειδικά στη χώρα μας, σε σχεδόν νηπιακό στάδιο από άποψη εφαρμογής και εξέλιξης (βλ. Παράρτημα Π8).

Επιπρόσθετα, οι φυτοκαλυμμένες επιφάνειες κάθε είδους έχουν την ικανότητα να φιλοξενούν έμβιους οργανισμούς σε περιοχές που, υπό άλλες συνθήκες, θα ήταν «γυμνές» και άγονες, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της βιοποικιλότητας (χλωρίδας και πανίδας) και την επίτευξη μιας στοιχειώδους ισορροπίας στο περιβάλλον.

Πρέπει να σημειωθεί πως εξαιρετική προσοχή πρέπει να δίνεται στην επιλογή των ειδών των φυτεύσεων που επιλέγονται ανάλογα με τον τόπο και τη χρήση για τον οποίο προορίζονται. Η υπερβολική φύτευση μη αυτοφυών φυτών (η ανάπτυξη των οποίων δεν ευνοείται από το επικρατές κλίμα) μπορεί να αυξήσει κατά πολύ την κατανάλωση νερού, ενώ η εισαγωγή βλάστησης σε πολύ υγρά κλίματα μπορεί να οδηγήσει, μέσω της εξάτμισης, στη δημιουργία περίσσειας σχετικής υγρασίας, επηρεάζοντας με τον τρόπο αυτό αρνητικά τις άνετες συνθήκες διαβίωσης.

89

N. Dunnett, N. Kingsbury, Πράσινες στέγες και προσόψεις, Ψύχαλος, Αθήνα 2011

Το νερό απορροφά θερμότητα από τις κινούμενες αέριες μάζες, επιτυγχάνοντας τελικά την ψύξη τους και κατ’ επέκταση τη βελτίωση του τοπικού μικροκλίματος

Το νερό

Το νερό, ως συνθετικό εργαλείο, εκτός από την ποιοτική αναβάθμιση του τελικού αρχιτεκτονικού αποτελέσματος, την οποία δύναται να παρέχει, όσον αφορά στο ζήτημα της αισθητικής, είναι σε θέση να συμβάλλει αποτελεσματικά και στη διαδικασία του φυσικού δροσισμού. Πιο συγκεκριμένα, παραδοσιακά, σε περιοχές όπου η παρουσία θερμών και ξηρών ανέμων είναι έντονη, έχουν αναπτυχθεί συστήματα ψύξης, τα οποία αξιοποιούν το φαινόμενο της εξάτμισης του νερού. Το νερό προκειμένης της εξάτμισής του, απορροφά θερμότητα από τις κινούμενες αέριες μάζες, επιτυγχάνοντας τελικά την ψύξη τους και κατ’ επέκταση τη βελτίωση του τοπικού μικροκλίματος, εξ ου και η εκτεταμένη χρήση του υδάτινου στοιχείου σε δημόσιους χώρους. Σε κτίρια της Ανατολής ο παραδοσιακός τρόπος φυσικού δροσισμού χρησιμοποιεί την κίνηση του αέρα μέσα από νησίδες νερού. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το παράδειγμα του αιγυπτιακού Malqaf: ουσιαστικά πρόκειται για έναν παραδοσιακό πύργο αερισμού, συχνά συνδυαζόμενου με ένα σύστημα παραγωγής αιωρούμενων σταγονιδίων νερού που τοποθετείται στο σημείο εισόδου του αέρα από το φυσικό περιβάλλον στο εσωτερικό του κελύφους. Σήμερα, επανέρχεται στην αρχιτεκτονική η χρήση μικρών δεξαμενών νερού σε κατάλληλες θέσεις, έτσι ώστε ο ζεστός εξωτερικός αέρας που διέρχεται πάνω από το νερό να προκαλεί εξάτμιση και συνεπώς, να μπαίνει πιο δροσερός μέσα στο κτίριο. Έτσι, επιτυγχάνεται ο φυσικός δροσισμός και κατ’ επέκταση η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης εντός του κτίσματος. Στην ίδια φιλοσοφία στηρίχθηκε και το σύστημα φυσικού δροσισμού που σχεδίασε ο Baruch Givoni, το οποίο εφαρμόστηκε στην Expo’92 της Σεβίλλης (20 Απριλίου-12 Οκτωβρίου 1992, Σεβίλλη, Ισπανία), η οποία πραγματοποιήθηκε σε εποχή υψηλών θερμοκρασιών, ενώ παράλληλα ήταν αναπόφευκτη η μακρά παραμονή των επισκεπτών σε υπαίθριους χώρους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση λοιπόν, με την ταυτόχρονη εγκατάσταση στους υπαίθριους χώρους υδάτινων επιφανειών, πύργων ψύξης και επιφανειών σκίασης διαμορφωμένων με φύτευση, βελτιώθηκαν σημαντικά οι περιβαλλοντικές συνθήκες, όσον αφορά στο ζήτημα του δροσισμού, ενώ παράλληλα εξασφαλίσθηκε ένα τελικό αποτέλεσμα υψηλής αισθητικής ποιότητας.

Τέλος, το νερό είναι ένα διαφανές στοιχείο, το οποίο επιτρέπει τη διέλευση του φωτός μέσα από αυτό και γενικότερα μπορεί να παρεμβάλλεται μεταξύ του παρατηρητή και οποιουδήποτε δομικού ή διακοσμητικού στοιχείου, χωρίς να καταργεί την έννοια της οπτικής επαφής.

91

Ν. Σακκά, Το υδάτινο στοιχείο στην αρχιτεκτονική, Δημοσίευση στην ιστοσελίδα http://www.skylinedesign.eu

Υπόσκαφεςκατασκευέςστην Καππαδοκία(4ος -10ος αι. μ.Χ)

Το έδαφος

Η κατασκευή υπόσκαφων ή ημιυπόσκαφων κτιρίων, εφόσον τοπογραφικές και άλλες συνθήκες το συνιστούν, συνεισφέρει σημαντικά στη μείωση του ψυκτικού φορτίου των κτιρίων. Κατά τους θερμούς μήνες, το έδαφος βρίσκεται σε αρκετά χαμηλότερη θερμοκρασία από το εξωτερικό περιβάλλον και, ερχόμενο σε επαφή με το κτιριακό κέλυφος, βοηθά στην απομάκρυνση της θερμότητας από το κτίριο. Επιπλέον, το χειμώνα, η επαφή του κτιρίου με το έδαφος μειώνει τις θερμικές απώλειες προς το ψυχρό περιβάλλον. Σε περιοχές με πολύ ψυχρούς χειμώνες συνιστάται η θερμομόνωση του κτιριακού κελύφους, ώστε να μειώνονται οι θερμικές απώλειες προς το έδαφος, ενώ σε περιοχές με θερμά καλοκαίρια συνιστάται να παραμένει χωρίς μόνωση, ώστε να διευκολύνεται η μετάδοση της θερμότητας με αγωγή προς το έδαφος. Στα σημεία κοντά στην επιφάνεια του εδάφους, τα οποία βρίσκονται σε θερμοκρασία που πλησιάζει αυτή του εξωτερικού αέρα, συνιστάται περιμετρική θερμομόνωση για παρεμπόδιση της μετάδοσης της θερμότητας στο κτίριο.

Συμπερασματικά, θα πρέπει να αναφερθεί ότι από όλους τους τύπους επιφάνειας, οι υδάτινες επιφάνειες προσφέρουν τα περισσότερα πλεονεκτήματα ως προς τη βελτίωση του κλίματος. Ταυτόχρονα παρατηρείται ότι η ύπαρξη ελεγχόμενων φυσικών ρευμάτων αέρα, ακόμα και θερμών, είναι απαραίτητη προκειμένου οι ευεργετικές επιδράσεις των φυτεύσεων και του νερού και του εδάφους να μεγιστοποιηθούν. Επομένως, ο συνδυασμός ρηχών τεχνητών λιμνών ή δεξαμενών αποθήκευσης νερού μαζί με φυτοκαλυμμένες επιφάνειες εντός ή εκτός του κτιρίου θα παράγει ένα πιο ολοκληρωμένο αποτέλεσμα, αν συνοδευτεί από ένα ολοκληρωμένο και σωστά μελετημένο σύστημα φυσικού αερισμού.

93

Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας,http://www.cres.gr/energy_sav-ing/Ktiria/fysikos_drosismos_psixi_edafous.htm

Liyuan Library,Li Xiaodong/

AtelierBeijing, China,

2011

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον προς τη χρήση φυσικών υλικών για την κατασκευή των κτιρίων. Αυτή η τάση για αναβίωση παλαιότερων μεθόδων επιλογής και τοποθέτησης υλικών, καταδεικνύει τις επιρροές που άσκησαν στους σύγχρονους αρχιτέκτονες και σχεδιαστές τόσο η τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, όσο και οι διδαχές διακεκριμένων Μοντερνιστών, όπως ο Frank Lloyd Wright και ο Alvar Aalto. Οι τελευταίοι συνηγόρησαν υπέρ μιας πιο οργανικής προσέγγισης στο σχεδιασμό, με την αξιοποίηση των πλούσιων υφών και του χαρακτήρα των φυσικών υλικών, όπως του ξύλου, του πηλού, του τούβλου και της πέτρας. Αυτός ο ιδιάζων χαρακτήρας τους, αλλά και η έννοια της βιωσιμότητας, για την οποία τόσος λόγος γίνεται τελευταία, επανέφεραν στο προσκήνιο τη χρήση και εφαρμογή τέτοιων υλικών, ο εγγενής «πλούτος» των οποίων αναζωογονεί τα κτίρια και τα εναρμονίζει με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο εναποτίθενται.

Κύκλος ζωής των υλικών

Καθώς, όμως, η αναβίωση του ενδιαφέροντος για φυσικά και παραδοσιακά υλικά είναι ευπρόσδεκτη από μια ευρεία μερίδα επαγγελματιών του κατασκευαστικού κλάδου, είναι επίσης προφανές ότι η αυξανόμενη έμφαση που δίνεται στη βιωσιμότητα και την κατασκευή «πράσινων» κτιρίων, έχει καταστήσει τη διαδικασία επιλογής και εξεύρεσης των κατάλληλων υλικών εξαιρετικά περίπλοκη. Στη διαδικασία αυτή υπεισέρχονται πολλοί και διαφορετικής φύσης παράγοντες, με την αισθητική να είναι μόνο ένα σκέλος της εξίσωσης.

Προσπαθώντας να σχεδιάσουμε και να ενεργήσουμε με περιβαλλοντική ευαισθησία, πρέπει να λάβουμε υπόψη τη συμπεριφορά του κάθε υλικού καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής του. Πρέπει δηλαδή να συνυπολογίσουμε στοιχεία όπως την πιθανή καταστροφή του περιβάλλοντος από την εξόρυξη των δομικών υλικών από τη γη (επιπτώσεις στο τοπίο), αλλά και την συνεπακόλουθη ενέργεια που θα χρησιμοποιηθεί για την κατεργασία αυτών των υλικών, προκειμένου να είναι έτοιμα για χρήση. Επιπρόσθετα, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η απόσταση που τα υλικά αυτά πρέπει να καλύψουν κατά τη μεταφορά τους, ώστε να καταλήξουν στον τόπο παράδοσης καθώς, υλικά που έρχονται από πολύ μακριά, επιβαρύνουν το περιβάλλον με πρόσθετη κατανάλωση ενέργειας και εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.

Γ4. Ο κόσμος των υλικών

95

D. Bradbury, New Natural Home, Thames & Hudson, London 2011

Τα διάφορα στάδια του κύκλουζωής του ξύλου

Ακόμη, πρέπει να σκεφτούμε την ευκολία στη χρήση των υλικών, αλλά και την παραγωγή υπολειμμάτων από αυτά, κατά την τοποθέτηση και συναρμογή τους, τις επιπτώσεις των υλικών στην υγεία των χρηστών κατά τη συνύπαρξή τους με αυτά, αλλά και τις εκπομπές αερίων ρύπων, τη μετατροπή του περιβάλλοντος χώρου και τη δυνατότητα ανακύκλωσης των υλικών κατά το στάδιο της αποδόμησης της κατασκευής. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω κατά την επιλογή των υλικών, που συμπεριλαμβάνεται στη διαδικασία σχεδιασμού και δεν έπεται αυτής, μπορούμε να κάνουμε λόγο για πραγματική αειφορία ή βιωσιμότητα στο σχεδιασμό.

Συνεπώς, αειφόρα ή βιώσιμα υλικά μπορούν να χαρακτηρισθούν αυτά που κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους πληρούν τα εξής κριτήρια:

προέρχονται από πηγές που βρίσκονται σε αφθονία στη φύση ή/και από ανανεώσιμες πηγές δεν ρυπαίνουν το περιβάλλον κατά την εξόρυξη, μεταφορά και επεξεργασία τους

έχουν χαμηλή ενεργειακή κατανάλωση κατά την επεξεργασία τους αντέχουν στο χρόνο

έχουν υποστεί τυποποίηση

είναι εύκολα αξιοποιήσιμα

έχουν πολιτιστική αξία ή ταυτότητα εντός του περιβάλλοντος χώρου

έχουν σε γενικές γραμμές μικρό οικονομικό κόστος και κόστος συντήρησης

προσφέρονται για ανακύκλωση ή επανάχρηση κατά την αποδόμηση

97

D. Bradbury, New Natural Home, Thames & Hudson, London 2011

Παραδοσιακή δόμηση με τοπικά υλικά στο Μεγάλο Πάπιγκο, Ζαγοροχώρια

Τοπικότητα των υλικών

Παραδοσιακά, η πλειοψηφία των προβιομηχανικών κτιρίων επιδιωκόταν να κατασκευάζεται από πρώτες ύλες που βρίσκονταν σε αφθονία σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο. Σε πολλές περιοχές παγκοσμίως, τα κτίρια προέρχονταν ή αναδύονταν από το ίδιο το έδαφος, υπό τη μορφή λίθων από τοπικούς βράχους ή αργίλου από το έδαφος. Αναπόφευκτα, αυτή η φυσική επιλογή συνέβαλε στην ανέλιξη της ιδιωματικής κατασκευαστικής μορφής και της τοπικής αρχιτεκτονικής ταυτότητας, όπως και του χαρακτήρα διαφοροποίησης από περιοχή σε περιοχή. Από πολλές απόψεις, αυτή η παραδοσιακή προσέγγιση στην επιλογή υλικών συνεισέφερε στο “δέσιμο” του κτιρίου με το περιβάλλον του, και την ενιαία ανάγνωσή του μαζί με αυτό, ενώ οι καταβολές αυτής της διαδικασίας εντοπίζονται σε καθαρά πρακτικούς λόγους, προκειμένου να διευκολυνθεί ο κτίστης-χρήστης και να εξαντλήσει τους ελάχιστους δυνατούς πόρους.

Φυσικά, τα παραπάνω δεν εφαρμόστηκαν κατά το παρελθόν καθολικά, ούτε είναι δυνατή η καθολική υιοθέτηση τέτοιων προσεγγίσεων στη σύγχρονη εποχή (ιδιαιτέρως, δε, στο αστικό περιβάλλον). Οι σημερινές τεχνολογικές καινοτομίες μας δίνουν τη δυνατότητα ενός εύρους επιλογών, καθώς και απεμπλοκής και απεξάρτησης από τις τοπικές και περιφερειακές πηγές. Παρ’ όλα αυτά, οι αρχές της βιώσιμης διαχείρισης, αλλά και η κοινή λογική, επιτάσσουν την εξεύρεση λειτουργικότερων και συμφερότερων επιλογών, εντοπιζόμενων σε όσο το δυνατόν εγγύτερο χωρικό περιβάλλον.

99

Εργαλειοθήκη βασικών οικολογικών δομικών υλικών

Το ξύλο είναι ένα από τα πιο βιώσιμα/αειφόρα υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, καθώς βρίσκεται αυτούσιο στη φύση και μόνο η κατάτμηση και η ενίσχυσή του απαιτούν επεξεργασία. Σημαντικός παράγοντας είναι να προέρχεται από δάση που τυγχάνουν βιώσιμης διαχείρισης (δηλαδή από αναδασωτέες εκτάσεις), αλλά και τα προστατευτικά επιχρίσματα που τοποθετούνται επάνω σ’ αυτό να περιέχουν φυτικές ρητίνες αντί τοξικές ουσίες που βλάπτουν την ανθρώπινη υγεία. Στο τέλος του κύκλου ζωής του το ξύλο μπορεί να ανακυκλωθεί προς βιομηχανική επεξεργασία σανίδων (μοριοσανίδων) ή ακόμα να χρησιμοποιηθεί ως βιομάζα.

Η πέτρα, κατά τη χρήση της, παρουσιάζει σημαντικά πλεονεκτήματα, καθώς διακρίνεται από μοναδική διαχρονικότητα, αυξημένη αντοχή και διάρκεια ζωής, αλλά και υψηλή θερμική αδράνεια και θερμοχωρητικότητα, εξασφαλίζοντας σημαντικές θερμομονωτικές ιδιότητες στο κέλυφος της κατασκευής. Οι σημαντικότερες επιπτώσεις από τη χρήση της πέτρας οφείλονται στη διαδικασία εξόρυξης, λόγω της μετατροπής των οικοσυστημάτων καθώς και του τοπίου, ενώ τόσο η εξόρυξη όσο και η μεταφορά απαιτούν υψηλή ενεργειακή κατανάλωση, και για το λόγο αυτό είναι προτιμότερη η χρήση τοπικής πέτρας.

Το χώμα ως δομικό υλικό έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον –κυρίως παλιότερα – σε κάθε είδους κατασκευή. Αναλόγως με την περιεκτικότητα του χώματος σε άργιλο, προσθέτουμε άμμο για να γίνει το χώμα εύπλαστο και συμπαγές όσο το χρειαζόμαστε. Η άμμος κάνει το χώμα εύπλαστο αλλά δεν του δίνει τη συνεκτικότητα που χρειάζεται για να χρησιμοποιηθεί ως δομικό υλικό. Γι αυτό χρησιμοποιούμε άχυρο και ζωικές ίνες, τα οποία λειτουργούν ως οπλισμός και μετατρέπουν το χώμα σε ένα στερεό συμπαγές σώμα. Υπάρχουν πολλοί σταθεροποιητές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να κάνουν το χώμα ακόμα πιο δυνατό. Τέτοιοι είναι το τσιμέντο ή πίσσα, ο ασβέστης, η κοπριά κ.α. Το χώμα βρίσκεται σε οποιοδήποτε μέρος στο κόσμο στο υπέδαφος, και μετά το τέλος της ζωής του, επιστρέφει στην φύση. Η κατανάλωση ενέργειας για την παραγωγή (εξόρυξη του υλικού από τη γη )μεταφορά και χρήση του είναι ασύγκριτα μικρότερη σε σχέση με τα συμβατικά υλικά (τσιμέντο, ψημένα τούβλα, μέταλλο).

101

Ιστολόγιο για τη δόμηση με χώμα,Χώμα - Μια ξεχασμένη τεχνική του μέλλοντος, http://xtizontas-mexoma.blogspot.com/2010/10/blog-post.html

Βιώσιμες κατασκευές, Εκπαιδευτικός Οδηγός στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος Leonardo da Vinci, Ajuntament de Sabadell, ελληνική έκδοση

Η κατασκευή με χώμα παράγει ανθεκτικές και μακράς διαρκείας κατασκευές, με πολύ καλή ενεργειακή συμπεριφορά. Το χώμα παρουσιάζει μεγάλη θερμοχωρητικότητα –πολύ μεγαλύτερη από το τσιμέντο, το τούβλο και το μέταλλο– ενώ παράλληλα δρα και σαν σταθεροποιητής της υγρασίας, βοηθώντας στη διαπνοή του χώρου. Απορροφά την υγρασία όταν χρειάζεται, αποτρέποντας το φαινόμενο των υδρατμών και, κατ’ επέκταση, δημιουργώντας καλύτερη ποιότητα του αέρα εσωτερικά. Είναι ένα φυσικό υλικό – μη τοξικό, που παραμένει στο ίδιο οικοσύστημα χωρίς να έχει υποστεί τεχνική επεξεργασία. Τέλος, είναι πλήρως εναρμονισμένο με το φυσικό περιβάλλον και δεν αφήνει μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα.

Οι συνηθέστερες τεχνικές χρήσης του χώματος στην κατασκευή, οι οποίες μπορούν να γίνουν απολύτως χειρωνακτικά, εν μέρει μηχανοποιημένα ή πλήρως μηχανοποιημένα, είναι η συμπιεσμένη άργιλος (rammed earth) και οι ωμοί πλίνθοι (adobe).

Η μελέτη και αξιοποίηση των τοπικών και παραδοσιακών μέσων και τεχνικών δόμησης δεν σημαίνει, βεβαίως, ότι η σύγχρονη τεχνολογία και τα νέα υλικά δεν έχουν θέση στις οικολογικά ευαίσθητες κατασκευές. Απεναντίας, αυτό είναι και το συγκριτικό πλεονέκτημα που διατηρούμε, σε σχέση με τους προγόνους μας: εκτός από τη γνώση, έχουμε στη διάθεσή μας και την αρωγή της σύγχρονης τεχνολογίας, προκειμένου να επιτύχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Προφανώς, το γυαλί είναι ένα βασικό στοιχείο, το οποίο εμπεριέχει ιδιότητες και ποιότητες που ευνοούν το δημιουργικό χειρισμό του φωτός και επαναπροσδιορίζουν τη σχέση του “μέσα” και του “έξω”. Η παραγωγή του εξελίχθηκε και τυποποιήθηκε, ώστε πλέον είναι δυνατή η χρησιμοποίησή του σε εκτεταμένες επιφάνειες, χωρίς σημαντικές εκπτώσεις στον τομέα των θερμικών εισροών και απωλειών.

Τα μεταλλικά μέρη, όπως τα ατσάλινα πλαίσια και οι δοκοί, παρά την απαιτούμενη για την παραγωγή τους κατανάλωση ενέργειας, αλλά και το αυξανόμενο κόστος τους, είναι επίσης αναπόσπαστο μέρος της βασικής εργαλειοθήκης χρησιμοποιούμενων υλικών, ενώ παράλληλα συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία ανακύκλωσης υλικών.

103

Ιστολόγιο για τη δόμηση με χώμα,Χώμα - Μια ξεχασμένη τεχνική του μέλλοντος, http://xtizontas-mexoma.blogspot.com/2010/10/blog-post.html

D. Bradbury, New Natural Home, Thames & Hudson, London 2011

“Ο αρχιτέκτονας είναι ένας ποιητής που λέξεις έχει την πέτρα, το μπετόν, το ατσάλι, το σίδερο. Είναι ένας ποιητής των υλικών.”

Άρης Κωνσταντινίδης

Μουσείο Περιβάλλοντος,Δ. Ησαϊας/Τ.Παπαϊωάννου,Στυμφαλία, Ορεινή Κορινθία, 2010

Το σκυρόδεμα είναι ίσως το πιο πολυσυζητημένο μεταξύ των υλικών δόμησης, έχοντας αποτελέσει σημείο διαμάχης και αμφιλεγόμενων κριτικών μεταξύ των μηχανικών και των περιβαλλοντολόγων. Σκεπτικισμός έχει εκδηλωθεί όσον αφορά τα μεγάλα ποσά ενέργειας που απαιτούνται, αλλά και διοξειδίου του άνθρακα που εκλύονται, κατά τη διαδικασία επεξεργασίας του τσιμέντου, ώστε να παρασκευαστεί το σκυρόδεμα. Παρ’ όλα αυτά, όπως όλα τα πετρώδη υλικά, είναι διαχρονικό και εύχρηστο, με εγγενή κατασκευαστικά πλεονεκτήματα και αυξημένη διάρκεια ζωής, ενώ ταυτόχρονα διαθέτει υψηλή θερμική μάζα, και ως εκ τούτου συμβάλλει στη διατήρηση των θερμοκρασιών μέσα στα κτίρια και άρα στην εξοικονόμηση ενέργειας. Άλλωστε, η βιομηχανία τσιμέντου εξελίσσεται συνεχώς, αναζητώντας τρόπους να μειώσει το ενεργειακό αποτύπωμα και τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο του υλικού αυτού.

Καταληκτικά, η επιλογή των υλικών είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδια τη διαδικασία σχεδιασμού και δεν υπαγορεύεται μόνο από λόγους βιωσιμότητας, αλλά και από αισθητικές και αρχιτεκτονικές ανάγκες και παραμέτρους, όπως επίσης και από παράγοντες κόστους και πρακτικότητας.

105

D. Bradbury, New Natural Home, Thames & Hudson, London 2011

Δ. Α

ΝΑ

ΛΥΣΗ Π

ΕΡΙΠ

ΤΩΣΕΩ

Ν

Παλαιό και Νέο ΔελχίΠαλαιό και Νέο Δελχί

Δ1. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική

Η ανάγκη για στέγαση

Για να διερευνήσει κανείς την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του κάθε τόπου αξίζει να μελετηθεί πως παρουσιάστηκε η πρώτη ανάγκη στέγασης. Η αιτιοκρατική επίδραση του κλίματος έχει γίνει αποδεκτή σε μεγάλη κλίμακα στην αρχιτεκτονική όπως και στην πολιτιστική γεωγραφία, αν και πρόσφατα άρχισε να χάνει έδαφος στην τελευταία. Δεν χρειάζεται να αρνηθεί κανένας τη σημασία που έχει το κλίμα για να αμφισβητήσει τον καθοριστικό ρόλο του στη δημιουργία της δομημένης μορφής. Η εξέταση των έντονων διαφορών στη δομή των πόλεων και των τύπων κατοικίας μέσα σε μια περιοχή, όπως για παράδειγμα στο Παλαιό Δελχί και στο Νέο Δελχί, στις παλαιές και τις νέες συνοικίες του Φεζ ή του Μαρράκες, ή σε ορισμένες πόλεις της Λατινικής Αμερικής, δείχνει πως οι διαφορές σχετίζονται πολύ περισσότερο με την κουλτούρα παρά με το κλίμα και κάνει κάθε ακραία αιτιοκρατική άποψη να φαίνεται μάλλον αμφίβολη.

Η αντίληψη που θεωρεί το κλίμα ως τον πιο καθοριστικό παράγοντα στην αρχιτεκτονική, που ακόμα τυγχάνει ευρείας αποδοχής, υποστηρίζει πως ο άνθρωπος ενδιαφέρεται πρωταρχικά για τη στέγαση και συνεπώς οι επιταγές του κλίματος καθορίζουν τη μορφή.

“Κτίζουμε σπίτια με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζουμε σταθερές κλιματικές συνθήκες και να κρατάμε σε απόσταση τους εχθρούς. Σπέρνουμε, θερίζουμε και τρεφόμαστε για να διατηρήσουμε τον μεταβολισμό μας σε ισορροπία.”

L. Bruce Archer, Systematic Methods for Designers

“Η στέγαση έχει πρωταρχική σημασία για τον άνθρωπο. Είναι ο βασικός παράγοντας στην αέναη πάλη του για επιβίωση. Στην προσπάθειά του να στεγαστεί προφυλάσσοντας τον εαυτό του από τις ακραίες καιρικές και κλιματικές συνθήκες, ο άνθρωπος δημιούργησε σ’ όλες τις εποχές πολλούς τύπους κατοικίας και ένας τέτοιος τύπος είναι το σπίτι με αυλή.”

N. Schoenauer και S. Seeman, The Court Garden House

109

A. Rapoport, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα 1976

Οι Ona στην Γη του Πυρός

χρησιμοποιούσαν για κατοικίες

ανεμοφράκτες

Το ερώτημα που προκύπτει βέβαια είναι γιατί στην ίδια περιοχή αναπτύχθηκε και το σπίτι με αυλή και άλλες μορφές – όπως στην περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας, όπου βρέθηκαν και μορφές σπιτιού με αυλή και μορφές «μεγάρου», ή στην Λατινική Αμερική, όπου το σπίτι με αυλή μοιάζει να είναι περισσότερο συνδεδεμένο με πολιτιστικούς παράγοντες παρά με το κλίμα.

Παρ’ όλο που θα ήταν αδύνατο να αρνηθούμε τη μεγάλη σπουδαιότητα της στέγασης ως έννοιας του σπιτιού και ως ανθρώπινης ανάγκης, η βασική αναγκαιότητα της ίδιας της στέγασης έχει αμφισβητηθεί. Έχει ειπωθεί πως το κτίσιμο του σπιτιού δεν είναι φυσική πράξη και δεν έχει παγκόσμια εφαρμογή, αφού η Νοτιοανατολική Ασία, η Νότια Αμερική και η Αυστραλία έχουν να δείξουν αρκετές φυλές χωρίς σπίτια. Αν και το κλίμα εκεί είναι σχεδόν αρκτικό και υπάρχει αξιόλογη κατασκευαστική ικανότητα, όπως φαίνεται από τις καλοδουλεμένες κωνικές καλύβες που χρησιμεύουν για τελετουργικούς σκοπούς, οι κάτοικοι χρησιμοποιούν για κατοικία μόνο ανεμοφράκτες. Αντίστροφα, βρίσκουμε περίτεχνες κατοικίες σε περιοχές όπου, από άποψη κλίματος και μόνο, ή ανάγκη στέγασης είναι ελάχιστη, όπως συμβαίνει σε περιοχές των Νότιων Θαλασσών. Ακόμα περισσότερο σε ορισμένα μέρη πολλές δραστηριότητες για τις οποίες η προστασία από τις καιρικές συνθήκες θα είχε ιδιαίτερη σημασία, όπως το μαγείρεμα ή η γέννα, πραγματοποιούνται στο ύπαιθρο ή κάτω από ένα λοξό στέγαστρο. Αυτές είναι και οι μόνες περιπτώσεις που οι πολιτιστικοί (κυρίως θρησκευτικοί) και κοινωνικοί παράγοντες είχαν βαρύνουσα σημασία σε σχέση με τους κλιματικούς.

Καταλήγοντας, οι παράγοντες οι οποίοι καθόρισαν την μορφή των κατοικιών και υπαγόρευαν την αρχιτεκτονική σύνταξη σε όλες τις περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας ήταν κυρίως πολιτιστικοί και ο κλιματικός παράγοντας ήταν τροποιητικός. Ο οικονομικός παράγοντας ήταν πάντα το στοιχείο εκείνο το οποίο καθόριζε τα μεγέθη των κατασκευών, την ταχύτητα δόμησης και την πολυπλοκότητα της μορφής.

111

Σκηνή Βεδουίνων

Οικισμός στο Μαρόκο

Η προσφορά του τόπου – Υλικά στην παραδοσιακή δόμηση

Ίσως να μην προτάθηκε ποτέ μια συνεπής θεωρία για τις τοπογραφικές συνθήκες ως παράγοντα που καθορίζει τη μορφή. Ωστόσο, έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες να εξηγηθούν οι μορφές οικισμών, όπως οι ορεινές της Ιταλίας και οι πόλεις και τα χωριά στα ελληνικά νησιά - άρα και η μορφή των σπιτιών – με βάση την τοποθεσία, τη στενότητα του χώρου κλπ.

Διαφορετικές τοποθεσίες σε γεωγραφικό ύψος, πλάτος ή υψόμετρο από τη στάθμη της θάλασσας παρουσιάζουν διαφορετικές κλιματικές συνθήκες και κατ’ επέκταση διαφορετικά ζητήματα για τις ανάγκες στέγασης. Ο άνθρωπος για να προστατευθεί από τις κακοκαιρίες ή γενικότερα για να δημιουργήσει το μικροκλίμα το οποίο θα είναι κοντά στις ιδανικές συνθήκες του σώματός του, δημιούργησε μηχανισμούς για να φτιάξει αυτά τα “οχυρά - σπίτια”, με δάσκαλο τη ίδια τη φύση και τα βιώματα του σε αυτήν.

Θα ήταν λάθος να μειώσουμε τη σημασία που έχει η τοποθεσία για τους πρωτόγονους και ανώνυμους χτίστες, αλλά θα μπορούσε κανένας να αμφισβητήσει την καθοριστική επίδραση της τοποθεσίας στη μορφή του σπιτιού. Η σημασία της τοποθεσίας φαίνεται από τον σχεδόν μυστικιστικό δεσμό της πρωτόγονης, ακόμα και της αγροτικής κουλτούρας, με τη γη, όπως αποδεικνύεται από τον τρόπο με τον οποίο φροντίζουν τη γη και τοποθετούν τα σπίτια πάνω της. Αυτός ο δεσμός με τη γη μπορεί να οδηγήσει στη διατήρηση ορισμένων τοποθεσιών επειδή έχουν παραδοσιακό χαρακτήρα. Θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε με την άποψη ότι “η φύση ετοιμάζει την τοποθεσία και ο άνθρωπος την οργανώνει για να μπορέσει να ικανοποιήσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του”.

Η προσφορά της φύσης στη δόμηση, εκτός από τα κλιματικά δεδομένα, είναι και τα εργαλεία που μπορεί να έχει ο χτίστης στη διάθεσή του. Τα υλικά που προσφέρει ο τόπος. Αυτά καθόριζαν για χιλιάδες χρόνια τον χαρακτήρα των κτισμάτων. Σε συνδυασμό με την εμπειρία και την τεχνογνωσία του χτίστη, το αποτέλεσμα που παρήγαγε ήταν σε απόλυτη ισορροπία με τα κλιματικά δεδομένα του τόπου, όπως για παράδειγμα, τα λιγοστά ξύλα και οι προβιές των ζώων ήταν αρκετά για να προστατευτούν οι Βεδουίνοι από τον ήλιο, τον άνεμο και ενδεχομένως κάποια πιθανή ανεμοθύελλα, η εκτεταμένη ξυλεία και η πέτρα ήταν αρκετά ώστε τα κτίσματα στην αρχαία Ελλάδα να στεγάζουν οικογένειες σε έναν οικισμό πιο μόνιμο από το παράδειγμα των Βεδουίνων.

113

A. Rapoport, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα 1976

Παρόλα αυτά, τα υλικά, η κατασκευή και η τεχνολογία θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται περισσότερο σαν παράγοντες τροποποιητικοί, παρά σαν παράγοντες καθοριστικοί για την μορφή, γιατί δεν καθορίζουν ούτε τι θα κτιστεί ούτε ποια θα είναι η μορφή του – αυτό καθορίζεται από τον άνθρωπο. Τούτα παρέχουν απλώς τη δυνατότητα να καλυφθεί μια οργάνωση χώρου που προσδιορίζεται από άλλους λόγους και ενδεχομένως τροποποιούν αυτή την οργάνωση. Προσφέρουν όμως και ένα χαρακτήρα στο κτίριο και κατ’ επέκταση στον οικισμό και στην περιοχή, ο οποίος συμβάλει στην ανάπτυξη συγκεκριμένης αισθητικής. Οι κατόψεις του igloo των Εσκιμώων και της σκηνής των Ινδιάνων είναι ίδιες, αν και χρησιμοποιούνται πολύ διαφορετικά υλικά και έτσι το αισθητικό αποτέλεσμα είναι τελείως διαφορετικό αλλά εξίσου καλό και εναρμονισμένο με τον τόπο και τον συνολικότερο χαρακτήρα του. Το Σύνολο. Το Όλον.

Η συμβολή των υλικών στην αισθητική δεν είναι καθόλου αμελητέα αλλά δεν είναι η μόνη. Όπως αναφέραμε, οι πολιτιστικοί αλλά και οι κλιματικοί παράγοντες διαμορφώνουν την μορφή και, συνεπώς, την αισθητική. Η κλίση στις στέγες των αρχοντικών του Πηλίου είναι εντονότερη από την κλίση στα πυργόσπιτα της Μάνης. Αυτό φυσικά οφείλεται στα κλιματικά δεδομένα του ενός τόπου και του άλλου για την απομάκρυνση του χιονιού από τις στέγες στο Πήλιο και το ότι στη Μάνη η χιονόπτωση δεν είναι συχνό φαινόμενο. Ένας πολιτιστικός παράγοντας που επηρέασε τις μορφές των οικημάτων στο παράδειγμα της Μάνης είναι οι συχνές διαμάχες των φατριών, γι αυτό και συναντούμε ψηλά οικοδομήματα – πύργους, με πολεμίστρες και μικρές εισόδους.

Όσο η τεχνολογία προχωρούσε και τα υλικά άλλαζαν, οι αρχιτεκτονικές αξίες διατηρούνταν και κληροδοτούνταν από μάστορα σε μάστορα. Η μορφή γινόταν διαχρονική. Στη Σαντορίνη, ένας ουσιαστικός νεωτερισμός στα υλικά δεν έχει επηρεάσει τη μορφή. Τα σπίτια εκεί σκεπάζονταν με θόλους από πέτρες που διατάσσονταν ακτινωτά με αρμούς από κονίαμα. Το 1925 ένας αρχιμάστορας πήγε στην Αθήνα, είδε το μπετόν και επιστρέφοντας αυτοσχεδίασε ένα ντόπιο ελαφρομπετόν από το ηφαιστειογενές έδαφος του νησιού. Δεν άλλαξε όμως τη μορφή του σπιτιού, ούτε του θόλου. Έτσι, διατήρησε την ομοιογένεια στη δόμηση χωρίς να επηρεαστεί από τις ιδιαιτερότητες του νέου υλικού, με αποτέλεσμα να ενταχθεί αρμονικά στο τοπίο.

Εν κατακλείδι, τα κτίσματα του ανθρώπου καθορίζονταν από το κλίμα του κάθε τόπου, τα αγαθά τα οποία τους παρείχε και κυρίως από τις πολιτιστικές ιδέες που επικρατούσαν, καθώς επίσης καταλυτικό ρόλο στην όλη διαδικασία διαδραμάτισε η οικονομία, με όποια μορφή ήταν εκφρασμένη.

115

Τα υπόσκαφα σπίτια της Σαντορίνης παρουσιάζουν

εντυπωσιακή πλαστικότητα

στη μορφή τους.

Τo υπόσκαφo σπίτι της Σαντορίνης

Είναι η κυρίαρχη αρχιτεκτονική μορφή στη Σαντορίνη. Μέσα στην άσπα, την εύπλαστη αλλά και ισχυρή ως δομικό υλικό θηραϊκή γη, οι πολυμήχανοι κάτοικοι του νησιού έσκαψαν τα σπίτια τους και κάποιες φορές τα χωριά τους ολόκληρα. Τα περισσότερα κτίρια κατά μήκος του «φρυδιού» που σχηματίζει η Καλντέρα των Φηρών και της Οίας είναι υπόσκαφα. Στο Βόθωνα, στη Φοινικιά και στον Καρτεράδο, η πολεοδομική ανάπτυξη ακολουθεί τις κοίτες χειμάρρων – στα φαγωμένα τους τοιχώματα έχουν σκαφτεί τα σπίτια. Στις περιοχές που χάρη στη θέα τους έχουν σήμερα τη μεγαλύτερη αξία, παλιότερα ζούσαν τα φτωχότερα τμήματα του πληθυσμού. Οι άρχοντες και οι καπετάνιοι δεν έσκαβαν τα σπίτια τους στον γκρεμό, αλλά τα έχτιζαν στην πάνω μεριά της Οίας ή στα βόρεια Φηρά. Εκτός από τους υπόσκαφους οικισμούς της ενδοχώρας και τους γραμμικούς, αυτούς δηλαδή που αναπτύσσονται στο χείλος του γκρεμού της Καλντέρας (Φηρά, Οία), σκαφτά σπίτια βρίσκουμε και στους μεσαιωνικούς οχυρούς οικισμούς (Πύργος, Εμπορειό, Ακρωτήρι). Οι φτωχοί που δεν είχαν δυνατότητα να φέρουν ξυλεία καθώς και άλλα οικοδομικά υλικά με τα καράβια , αφού στη Σαντορίνη δεν υπάρχουν, βρήκαν τη λύση που τους εξυπηρετούσε. Το υπόσκαφο σπίτι κατασκευαζόταν από τους ίδιους και τα παιδιά τους , χωρίς κανένα κόστος , αφού τα μόνα του έξοδα ήταν ο λιγοστός ασβέστης και τα πορτοπαράθυρα. Χαρακτηριστικό των υπόσκαφων σπιτιών είναι οι χυτοί θόλοι διάφορων μορφών (σταυροθόλια, τεταρτοθόλια) και αυτοί κυριαρχούν παντού στη Σαντορίνη.

Για να καταλάβουμε γιατί αυτή η τεχνική είναι τόσο διαδεδομένη πρέπει να γνωρίζουμε ότι στην πραγματικότητα προσαρμόζεται απόλυτα στα περιορισμένα ηφαιστειακά υλικά, ένας περιορισμός ανυπέρβλητος λόγω της φτώχειας του νησιού σε οικοδομικά υλικά. Γι’ αυτό ο Σαντορινιός τεχνίτης σκέφτηκε και εφάρμοσε εδώ και αιώνες λύσεις απλές , έξυπνες, κομψές και οικονομικά άρτιες, συνδυάζοντας πάντα και την σωστή αισθητική πλευρά. Ο τρόπος αυτός κατασκευής των σπιτιών εξυπηρετεί τόσο τις απλές ανάγκες των κατοίκων όσο και το σεβασμό στο περιβάλλον και την οικονομία και τα συνδυάζει όλα αυτά αρμονικά. Η μαυρόπετρα, η κοκκινόπετρα και η άσπα, ανάμεικτη όμως με λίγο ασβέστη, είναι τα μόνα υλικά του που προσφέρονται από τη θηραϊκή γη, για να χτιστούν τοίχοι και θόλοι. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η τεχνική που χρησιμοποιούσαν οι παλαιοί μαστόροι για να καλουπώσουν τους θόλους.

117

Σαντορίνη: Τα υπόσκαφα, http://diafygi.pblogs.gr/tags/santorini-gr/pages/4.html

Σπίτι της Σαντορίνης

Ξύλα δεν υπάρχουν στο νησί και έτσι δημιουργούσαν την θολωτή οροφή μ’ ένα πρόχειρο καλούπι με μερικά κλαδιά, τσάμπουρα, πέτρες και άσπα που μαζί με με τον ασβέστη γίνεται ένα ανθεκτικό και ελαστικό μίγμα, ένα υδραυλικό κονίαμα, που δένει τις πέτρες σε μια συμπαγή κατασκευή. Από αυτή τη θολωτή κατασκευή προκύπτει η πλαστικότητα, αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της λαϊκής αρχιτεκτονικής του νησιού, στα σημεία βέβαια που δεν έχει περάσει η “βαρβαρότητα” που επικράτησε στην κατασκευαστική αντίληψη αυτών που επιχείρησαν να ξαναχτίσουν το νησί, μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1956. Τα τοπικά ηφαιστειογενή υλικά, αναμειγνυόμενα με τον ασβέστη, δημιουργούν ένα πολύ ισχυρό κονίαμα που επιτρέπει τη δημιουργία θόλων χωρίς στήριξη με ξύλο ή σίδερο, υλικά δυσεύρετα στο νησί. Δημιουργήθηκαν έτσι μορφές με μεγάλη πλαστικότητα, που τις θαύμασαν αρχιτέκτονες πρωτεργάτες του μοντέρνου κινήματος, όπως ο Le Corbusier και ο Alvar Aalto.

Με βάση τις αρχές της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, το υπόσκαφο θεωρείται ιδανικό σπίτι, αφού συνδυάζει ζέστη το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι. Στα οικιστικά σύνολα της Σαντορίνης, ο κοινόχρηστος και ο ιδιωτικός χώρος μερικές φορές ταυτίζονται.

Τα υπόσκαφα σπίτια τα συναντάμε σε υπόσκαφους και γραμμικούς οικισμούς. Το σπίτι είναι ένας χώρος «αρνητικός», λαξευμένος στο βράχο στο μέτωπο της άσπας. Στενομέτωπα σπίτια, με μεγάλο βάθος, αποτελούνται από 2 χώρους, το μέγεθος των είναι αυτό που επέτασσαν οι συνθήκες χωροθέτησης των λειτουργιών και όχι μεγαλύτερο. Ο μπροστινός χώρος είναι για διημέρευση και ο πίσω για ύπνο. Ο διαχωριστικός τους τοίχος απομονώνει τους δύο χώρους με αποτέλεσμα την πιο εύκολη ρύθμιση της θερμοκρασίας του καθενός και την αποφυγή υπερθέρμανσης του χώρου ύπνου από το φυσικό φως που μπαίνει από την πρόσοψη. Η πρόσοψη είναι κτιστή με τα απαραίτητα για το φωτισμό ανοίγματα. Παρόμοια ανοίγματα φέρει και ο διαχωριστικός τοίχος, τα οποία βοηθούν στη ρύθμιση και ανταλλαγή της θερμοκρασίας των δύο χώρων.

Οι φέροντες τοίχοι μπορούν να έχουν πάχος 30-65 εκ. ενώ οι ελεύθεροι τοίχοι, τα στηθαία κλπ. πάχος 20-25 εκ. Όλες οι επιφάνειες των τοίχων επιχρίονται με λάσπη (μείγμα θηραϊκής γης με νερό) και ορισμένες φορές, για την ενίσχυση της λάσπης, σφηνώνονται μικρά κομμάτια κοκκινόπετρας κατά διαστήματα στον σοβά.

Η θερμοχωρητικότητα των υπόσκαφων σπιτιών είναι θεωρητικά άπειρη. Είναι αυτή της γης. Έτσι η θερμοκρασία των τοιχωμάτων διατηρείται σταθερή γύρω

119

Σαντορίνη Θήρα στο Όνειρο, http://www.echorama.gr/selides/santorini02.html

Σαντορίνη: Τα υπόσκαφα, http://diafygi.pblogs.gr/tags/santorini-gr/pages/4.html

Λεπτομέρειες κατασκευής

Πανοραμική άποψη του οικισμού της Οίας

στους 18οC. Αποτέλεσμα αυτού είναι να διατηρείται χαμηλή και σχεδόν σταθερή η θερμοκρασία στο εσωτερικό των υπόσκαφων σπιτιών. Σ΄ αυτούς τους χώρους, το αίσθημα δροσιάς οφείλεται στην απορρόφηση μέρους της θερμότητας του εσωτερικού αέρα από τα τοιχώματα της σπηλιάς. Αντίστοιχες ιδιότητες θερμικής συμπεριφοράς παρουσιάζουν και οι εξωτερικές λιθοδομές, οι οποίες μετακυλύουν τα χρονικά όρια εισροής ή αποβολής θερμότητας (αναλόγως της εποχής ή της φάσης της ημέρας), λειτουργώντας ως θερμικές μάζες υψηλής αποδοτικότητας.

Η οροφή είναι ημικυλινδρική για στατικούς λόγους. Το ημικυλινδρικό σχήμα της βοήθα στην αύξηση του φωτισμού & του αερισμού στο βάθος των κατοικιών. Ο ρόλος τους είναι πολύ σπουδαίος τις ζεστές ημέρες. Λόγω του μεγάλου ύψους, ο ανυψούμενος ζεστός αέρας συγκεντρώνεται ψηλά και φεύγει εύκολα από το φεγγίτη της πρόσοψης. Ο ρόλος του τελευταίου είναι ιδιαίτερα ευεργετικός στον παθητικό δροσισμό του κτιρίου, καθώς λόγω διάταξης δεν είναι δυνατός ο διαμπερής αερισμός. Πιθανή έλλειψη του φεγγίτη θα καθιστούσε, ενδεχομένως, αυτούς τους χώρους ανθυγιεινούς, λόγω και της αυξημένης υγρασίας στην περιοχή.

Το μόνο πρόβλημα, λοιπόν, που εντοπίζεται στη λειτουργία του παραδοσιακού υπόσκαφου σπιτιού της Σαντορίνης είναι αυτό της αυξημένης υγρασίας στο εσωτερικό του. Η λύση, βέβαια, δόθηκε τόσο από τους φεγγίτες της πρόσοψης όσο και από τις καμινάδες που τοποθετήθηκαν στην οροφή, οι οποίες ευνοούν την εξάτμιση της περίσσειας υγρασίας και, ταυτόχρονα, συμβάλλουν στο φυσικό εξατμιστικό δροσισμό του εσωτερικού χώρου, μιας και διαμπερής δροσισμός δεν υφίσταται.

Συνοψίζοντας, τα υπόσκαφα κτίρια της Σαντορίνης χαρακτηρίζονται από έντονα ιδιωματική αισθητική και εντάσσονται αρμονικά στο φυσικό τοπίο. O τρόπος με τον οποίο αρθρώνονται στις πλαγιές του νησιού αποδίδει ένα ξεχωριστό αποτέλεσμα στο χαρακτήρα των οικιστικών πυρήνων αλλά και ολόκληρου του νησιού. Οι κλιματικοί και γεωγραφικοί παράγοντες υπαγόρευσαν μεγάλο μέρος της μορφής και του τρόπου λειτουργίας τους και οι ντόπιοι αρχιμάστορες εφήυραν υλικά και συστήματα δόμησης από τις μοναδικές πρώτες ύλες που τους παρείχε το νησί. Δεδομένου, τέλος, του ορθολογικού μεγέθους τους, αλλά και του γεγονότος ότι το μικροκλίμα του εσωτερικού τους είναι πολύ κοντά στις ιδανικές συνθήκες διαβίωσης για τον άνθρωπο σε όλες τις εποχές του χρόνου, τα κτίρια αυτά αποτελούν χαρακτηριστικά παραδοσιακά παραδείγματα βιώσιμης αρχιτεκτονικής.

121

Κέντρο Πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou,

Renzo Piano,Noumea,

New Caledonia

Δ2. Κέντρο Πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou, Renzo Piano Building Workshop.

“Η επιστροφή στην παράδοση είναι ένας μύθος. Κανένας άνθρωπος ή λαός δεν το έχει επιτύχει ποτέ αυτό. Η αναζήτηση για μια ταυτότητα, για ένα μοντέλο, πιστεύω ότι βρίσκεται μπροστά μας… Η ταυτότητά μας βρίσκεται μπροστά μας.”

Ο Jean Marie Tjibaou, ο ηγέτης του φιλοεπαναστατικού κινήματος στη γαλλική αποικία της Νέας Καληδονίας κατά τη δεκαετία του 1980, έκανε αυτή τη δήλωση αναφερόμενος στους ιθαγενείς της Μελανησίας του νοτιοδυτικού Ειρηνικού, γνωστούς ως Kanak. Ο Tjibaou δολοφονήθηκε το 1989 αλλά, παρ’ όλα αυτά, το όραμά του για το μέλλον του λαού του διατήρησε στο έπακρο τη δραστικότητά του. Ο Tjibaou επιθυμούσε οι άνθρωποι που αποτελούσαν το λαό του να γίνουν ενεργά μέλη του σύγχρονου κόσμου, ταυτόχρονα όμως δεν ενέκρινε την απεμπόληση των παραδόσεών τους, προς χάριν της αποδοχής του καινούργιου. Αντ’ αυτού, η υιοθέτηση και ενσωμάτωση μιας ισορροπίας μεταξύ της παραδοσιακής και της σύγχρονης κουλτούρας που θα διέπει τους ανθρώπους αυτούς ήταν η βασική επιδίωξή του. Έτσι το Πολιτιστικό Κέντρο Jean-Marie Tjibaou, σχεδιασμένο από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Renzo Piano και ολοκληρωμένο το 1998, σηματοδότησε τον καρπό των επώδυνων προσπαθειών, αλλά και το σύμβολο των φιλοδοξιών του ηγέτη και του λαού του. Παράλληλα, αποτελεί ένα καταγεγραμμένο και καλά τεκμηριωμένο “πράσινο” κτίριο, τις καίριες πτυχές του οποίου εξετάζουμε υπό το πρίσμα μιας συλλογής φιλοσοφιών, ιστορικού υποβάθρου και κατασκευαστικής ανάλυσης του κτιρίου. Δεδομένου ότι το κτίριο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον ηγέτη του οποίου το όνομα φέρει και αποσκοπεί να τιμήσει, οι αρχές που διέπουν το σχεδιασμό του κτιρίου θα παραλληλιστούν με τις αρχές και το όραμα του ίδιου του ηγέτη. Το ερώτημα που τίθεται εξαρχής είναι κεφαλαιώδες: είναι δυνατόν η ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά να αποτυπωθούν και να εκπροσωπηθούν με ακρίβεια με τη συνδρομή της αρχιτεκτονικής καινοτομίας;

123

E. Waddell, Jean-Marie Tjibaou, Kanak witness to the world: an intellectual biography,University of Hawaii Press, 2009

Wikipedia, Jean-Marie Tjibaou Cultural Centre, http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Marie_Tjibaou_Cultural_Centre

Τυπολογίες παραδοσιακών καλυβών των Kanak.

Μακέτα αρχιτεκτονικής μελέτης του Renzo Piano

R. Piano,Renzo Piano: Logbook, The Monacelli Press Inc., New York, 1997

Το δόγμα του Piano, σύμφωνα με το οποίο η διαδικασία σχεδιασμού παρουσιάζει συνεχείς αναφορές και συνδέσεις με την κατασκευή, προϋπέθετε μια λογική ευαισθησίας προς την οικολογική και κοινωνική πραγματικότητα της περιοχής της Νέας Καληδονίας. Εξ’ αρχής, ο Piano τόνιζε τη σημασία του προϋπάρχοντος τοπικού ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου ως μία ανεξάντλητη και αναμφισβήτητη πηγή έμπνευσης για το σχεδιασμό. Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός με πρόσκληση για το σχεδιασμό του κτιρίου -αφιερωμένου στην πολιτιστική κουλτούρα των Kanak, ήταν το αποτέλεσμα ενός αιτήματος του Οργανισμού Ανάπτυξης για τον Πολιτισμό των Κanak (ΑDCK) της Νέας Καληδονίας προς την γαλλική κυβέρνηση. Ο Οργανισμός απένειμε την πρώτη διάκριση στον αρχιτέκτονα Renzo Piano, ο οποίος έχει τη δική του θεώρηση, σχετικά με το γιατί η πρότασή του κέρδισε στο διαγωνισμό:

“Όταν λέμε ‘‘πολιτισμός’’, συνήθως αναφερόμαστε στο δικό μας: μία εξευγενισμένη σούπα, ένα μείγμα προερχόμενο από τις επιρροές του Ντα Βίντσι και του Φρόυντ, του Καντ και του Δαρβίνου, του Λουδοβίκου του 14ου και του Δον Κιχώτη. Στον Ειρηνικό δεν είναι μόνο η συνταγή διαφορετική, αλλά και τα υλικά. Μπορούμε να προσεγγίσουμε τη δική τους σούπα εκ του μακρώθεν, φέρνοντας τα δικά μας μαχαιροπίρουνα. Εναλλακτικά μπορούμε να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε πως γεννήθηκε, ποια φιλοσοφία ζωής τη διαμόρφωσε… Δεν ήταν εφικτό να προσφέρω ένα τυπικό προϊόν δυτικής αρχιτεκτονικής, με μια στρώση καμουφλάζ από πάνω. Το αποτέλεσμα θα έμοιαζε με θωρακισμένο αυτοκίνητο καλυμμένο με φύλλα φοίνικα… Ερχόμενος, λοιπόν, δεν έφερα τα δικά μου μαχαιροπίρουνα. Έφερα μόνο τις ικανότητες τις δικές μου και των συνεργατών μου: τις τεχνικές που απαιτούνται για να δημιουργηθούν χώροι και να κατασκευαστούν κτίρια.”

Η απόφαση για ερμηνεία του κτιρίου από τις περιβάλλουσες συνθήκες είναι μέρος της πεποίθησης του Piano πως η αρχιτεκτονική εφεύρεση δεν μπορεί να αγνοεί την ιστορία ή την παράδοση. Αυτά τα στοιχεία είναι η βάση, οι ακρογωνιαίοι λίθοι πάνω στους οποίους πρέπει να χτίζει κανείς, κάνοντας χρήση μόνο των βασικών ικανοτήτων του ως αρχιτέκτονας, ώστε να ερμηνεύσει, να μετατρέψει και να αποδώσει την ιστορία, τη γεωγραφία, τη γεωλογία και το κλίμα σε αρχιτεκτονική καινοτομία.

125

J. Wines, Green Architecture, TASCHEN, Κoeln, 2000

Διερευνητικά σκίτσα κεντρικής ιδέας

Παραδοσιακός τρόπος διαμόρφωσης όψεων από φλοιούς δέντρων

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

127

Στον Piano ζητήθηκε να προσεγγίσει το έργο με εξαιρετική ευαισθησία στις κοινωνικές και οικολογικές συνθήκες. Η άρθρωση και η εκφορά της μνήμης απαιτούσε μια αρμονική σχέση με το μέλλον και αποφυγή της απόδοσης του πολιτισμού ως κάτι στάσιμο ή λιμνάζον. Μια πρόταση, για παράδειγμα, που δεν θα λάμβανε υπόψη τα παραπάνω και δεν θα συνδιαλεγόταν με την προϋπάρχουσα φύση, θα μπορούσε να εκληφθεί ως προσβολή προς τους ανθρώπους που επιζητούσαν την απελευθέρωσή τους από ένα αποικιοκρατικό καθεστώς και από μια ξένη σ’ αυτούς, επιβεβλημένη κουλτούρα. Γνωρίζοντας αυτή την πρόκληση, ο Piano ένιωσε τον κίνδυνο του να υποπέσει στην “παγίδα δημιουργίας μιας λαογραφικής απομίμησης, έχοντας εκτραπεί στη σφαίρα του κιτς και του γραφικού”. Έτσι, από τις πολιτιστικές επιρροές του Ειρηνικού, ο Piano δανείστηκε τις ιδέες των θυλάκων-χωριών και των παραδοσιακών καλυβών από καλάμια, δημιουργώντας μια σαφή οπτική αναφορά μεταξύ των τοπικών λαϊκών κτιρίων και της κυρτής δομής των σχεδόν αφηρημένων σύγχρονων καλυβών εντός του πολιτιστικού κέντρου. Αυτές οι καλύβες είναι κατασκευές που εξυπηρετούν έναν διττό σκοπό καθώς, αφενός, συνδράμουν τη σύνδεση της νέας αρχιτεκτονικής με την παράδοση και, αφετέρου, επιφέρουν μια ισορροπία μεταξύ της φύσης και του κτιρίου. Η γλώσσα της κατασκευής, της υλικότητας, και της χωρικής διαπερατότητας σε σχέση με τον περιβάλλοντα τόπο είναι εμφανείς πτυχές που διερευνήθηκαν κατά το σχεδιασμό.

Το πολιτιστικό κέντρο είναι χωροθετημένο σε ένα ακρωτήρι στη στενή χερσόνησο Tinu, 10 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα της Νέας Καληδονίας, Noumea. Το συγκρότημα συνολικά εκτείνεται σε μήκος 250 μέτρων και περιβάλλεται από ένα τοπίο εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς. Στο σύνολό του αποτελείται από δέκα κωνικές καλύβες, κατασκευασμένες από ξύλινα δοκάρια και κυρτά υποστυλώματα. Αυτές οι καλύβες οργανώνονται σε τρεις χωρικές ενότητες (θύλακες), τοποθετημένες κατά μήκος ενός χαμηλότερου ορθογωνικού όγκου, ή μονοπατιού, το οποίο σχηματίζει έναν άξονα που μιμείται την ελαφριά καμπύλη της χερσονήσου. Οι ψηλότερες καλύβες στεγάζουν τους κοινόχρηστους χώρους του κτιρίου και είναι ουσιαστικά κυκλικής διάταξης. Ο κύκλος επικαλύπτει το χώρο του επιμήκους συνδετικού διαδρόμου, επιτρέποντας έτσι τη δημιουργία προσβάσεων από κάθε καλύβα προς τον ορθογώνιο όγκο του κτιρίου. Προσεκτικά καμωμένες λεπτομέρειες διατρέχουν την κατασκευή, και τα υλικά επιτρέπουν την κυριαρχία μιας πλούσιας πολυπλοκότητας. Μεταξύ των χρησιμοποιούμενων προϊόντων περιλαμβάνονται: φυσικό και κατεργασμένο ξύλο, bamboo, σκυρόδεμα, χυτευμένο αλουμίνιο, γυαλί, φλοιοί δέντρων και ανοξείδωτο ατσάλι. Οι καλύβες βρίσκονται σε άμεση έκθεση στις δυνάμεις της θυελλώδους και φουρτουνιασμένης θάλασσας του Ειρηνικού, ενώ από την άλλη πλευρά

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

127

W. Blaser,Renzo Piano-Centre Kanak, Birkhauser, Boston, 2001

Melitta Firth, Between Remem-bering and forgettinghttp://artwrite.cofa.unsw.edu.au/9918/firth/html

127

R. Piano,Renzo Piano: Logbook, The Monacelli Press Inc., New York, 1997

Wikipedia, Jean-Marie Tjibaou Cultural Centre, http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Marie_Tjibaou_Cultural_Centre

Λεπτομέρειες κατασκευής εξωτερικού περιβλήματος

Άποψη εσωτερικού χώρου καλυβών

γειτνιάζουν με μια ήσυχη και απάνεμη λίμνη. Οι αποστάσεις και τα πάχη των καμπύλων σανίδων που τοποθετούνται στις εξωτερικές όψεις ποικίλουν, ώστε να ενσαρκώσουν εμφατικά τις παραδοσιακές κατοικίες των Kanak, αλλά και τις ψηλές πεύκες της Noumea. Καθώς οι τελευταίες λογίζονται ως παραδοσιακά σύμβολα της ισχύος και της εξουσίας, αυτή η αναφορά στα κυρτωμένα από το σφυροκόπημα του ισχυρού ανέμου δέντρα επιθυμεί να καταδείξει πως, κάτω από την άγρια και καταστροφική ομορφιά της φύσης, εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι είναι ίσοι.

Η σχέση μεταξύ της κατασκευαστικής προσέγγισης του κτιρίου και του παραδοσιακού περιβάλλοντος των Kanak δεν περιορίζεται μόνο στη σφαίρα της αισθητικής. Το σύγχρονο οικοδόμημα που βρίσκεται σε συμφιλίωση με τη φύση και το περιβάλλον συνοψίζει το αέναο δόγμα του Piano και αποτέλεσε θεμελιώδη πτυχή του σχεδιασμού του έργου. Ο ίδιος ο αρχιτέκτονας περιγράφει τις καλύβες σαν “δοχεία αρχαϊκής εμφάνισης, των οποίων το εσωτερικό είναι εξοπλισμένο με όλες τις εκφάνσεις και τις δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας”. Αυτή η συγχώνευση επιτεύχθηκε με το συνδυασμό πολυστρωματικής συγκολλητής ξυλείας (κοντραπλακέ) και οροφής διπλού κελύφους, ο παθητικός αερισμός της οποίας επιτρέπει τη ρύθμιση και τον έλεγχο των ρευμάτων του αέρα. Η επιλογή ξυλείας Iroko (Clorophora ex-celsa), δυτικοαφρικανικής προέλευσης, ενίσχυσε σημαντικά την κατασκευή από πλευράς αντοχής απέναντι στους τερμίτες και τις καιρικές συνθήκες, ενώ ταυτόχρονα προσέδωσε αισθητική αναλογία σε σχέση με την περιβάλλουσα βλάστηση. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι τα επιμέρους ξύλινα τμήματα προκατασκευάστηκαν σε εργοστάσιο στη Γαλλία και μόνο η συναρμογή και η τελική τοποθέτησή τους έγινε επί τόπου, με προφανή οφέλη για τη διατήρηση και την προστασία του τοπίου. Τα ανοίγματα στην εξωτερική όψη προσανατολίζονται προς τη θάλασσα και είναι σε θέση να επιτύχουν ικανοποιητικό χειρισμό των ρευμάτων αέρα που κυριαρχούν στο κλίμα του Ειρηνικού. Οριζόντια στοιχεία (περσίδες) προσαρμοσμένα στα ανοίγματα παρέχουν σκίαση και χειρίζονται με συσκευές ανίχνευσης και μέτρησης, ανοίγοντας και κλείνοντας ανάλογα με την κατεύθυνση και την ένταση των ανέμων. Για την κατασκευή των οριζοντίων αυτών στοιχείων ηλιοπροστασίας και ανεμοπροστασίας χρησιμοποιήθηκαν καλάμια (bamboo), υλικό που, αφενός συνδέει αισθητικά το κτίριο με τις προϋπάρχουσες κατασκευές των ντόπιων, αφετέρου δε είναι η πιο εύκολα καλλιεργήσιμη και πιο ραγδαία φυσικά ανακυκλώσιμη πρώτη ύλη.

http://www.rpwf.org/works/pro-ject38/intro.htm

129

Wikipedia, Jean-Marie Tjibaou Cultural Centre, http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Marie_Tjibaou_Cultural_Centre

Κατευθυνόμενος από περσίδες που λειτουργούν ως ανεμοπτερύγια στη βάση του τοίχου, ο αέρας ρέει ελεύθερα στο χώρο, ενώ η κοιλότητα μεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής επιδερμίδας του κτιρίου λειτουργεί σαν μια στοίβα θερμού αέρα, ο οποίος αποβάλλεται από τους φεγγίτες της οροφής. Αυτό το σύστημα κυκλοφορίας του αέρα αναπτύχθηκε με τη χρήση ηλεκτρονικών προγραμμάτων προσομοίωσης, και διάφορα μοντέλα δοκιμάστηκαν ώστε να διασφαλιστεί η απρόσκοπτη προσαρμογή της λειτουργίας του σε ένα εύρος συνθηκών, από απαλούς ανέμους μέχρι δυνατούς κυκλώνες.

R. Piano, Noumea, Centre Cul-turel Jean-Marie Tjibaou, SOFP, Genova, 2011

131

Church on water - Tadao Ando,

Hokkaido Japan, 1988

Η αντίστιξη μεταξύ του τρόπου με τον οποίο οι καλύβες ορθώνονται δυναμικά προς τον ουρανό και της πολιτιστικής ταυτότητας των Kanak.

Κατά το σχεδιασμό του πολιτιστικού κέντρου, ο Piano δημιούργησε ένα πλαίσιο για τη συνέχιση και την επανίδρυση της ταυτότητας των Kanak. Άδραξε την ευκαιρία να τους συμβουλευτεί και να συνδιαλεχθεί μαζί τους σε μια προσπάθεια να κατανοήσει και να αντικατοπτρίσει με ακρίβεια τον τοπικό παραδοσιακό πολιτισμό. Θα ήταν ενδιαφέρον να ανακαλύπταμε τι θα σκεφτόταν ο ίδιος ο Tjibaou αν ζούσε σήμερα, αντικρύζοντας το έργο του Piano. Ο Tjibaou ήταν ένας διδακτορικός φοιτητής στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης στο Παρίσι και φέρεται να είχε δηλώσει: “Παρ’ ότι μπορώ να μοιραστώ με κάποιον ξένο προς τη φυλή μου αυτά που κατέχω για τη γαλλική κουλτούρα, εντούτοις είναι αδύνατο γι’ αυτόν να εντοπίσει τα στοιχεία της δικής μου κουλτούρας που τη συνδέουν με τον υπόλοιπο κόσμο”. Με την επιτυχία και την παγκόσμια αναγνώριση της οποίας έτυχε το συγκεκριμένο κτίριο στη λογοτεχνία, τον Τύπο και τον περιοδικό αρχιτεκτονικό Τύπο, θα μπορούσε να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι, ο Piano, με την αξιομνημόνευτη σχεδιαστική του προσέγγιση, έκανε πραγματικότητα το ακατόρθωτο. Ο τρόπος με τον οποίο οι καλύβες αυτές ορθώνονται δυναμικά προς τον ουρανό, επιτρέπει στον κόσμο να γίνει κοινωνός της ομορφιάς της Νέας Καληδονίας, αλλά και να σχηματίσει εικόνα για τη, μέχρι πρότινος, θολή και συγκεχυμένη πολιτιστική ταυτότητα των Kanak. Παρόλο που οι καλύβες αυτές φαντάζουν σαν αφηρημένα έργα, η ευαισθητοποίηση του Piano για το συμβολικό ρόλο που διαδραματίζουν, τονίζεται από το αποτελεσματικό σύστημα εξισορρόπησης του κλίματος: “Αποφάσισα να μετριάσω την ομοιότητα των καλυβών ‘‘μου’’ με αυτές των Kanak, μειώνοντας το μήκος των κατακόρυφων στοιχείων και δίνοντας στα κελύφη τους πιο ανοικτή μορφή… οι κατακόρυφες σανίδες δεν συναντώνται πλέον στον κορυφή, όπως αρχικά είχε προγραμματιστεί. Η αεροδυναμική σήραγγα κατέδειξε ότι αυτό παρήγαγε μεγαλύτερη απήχηση, κάποιες φορές κυριολεκτικά: ο τρόπος με τον οποίο ο άνεμος ξεχύνεται μέσα από τις περσίδες του εξωτερικού περιβλήματος δίνει φωνή στις καλύβες… είναι η ίδια με τη φωνή των χωριών και των δασών των Kanak.”

Η ποιητική εικόνα που προκαλούν αυτά τα λόγια είναι και το μεγαλύτερο επίτευγμα του Piano, δηλαδή το γεγονός ότι μια κουλτούρα, ένας πολιτισμός, ενσωματώνεται σε μια κτιριακή δομή, η οποία χρησιμοποιεί τους διαρκώς πνέοντες ανέμους προκειμένου να συμβάλλει στη δημιουργία και διατήρηση ενός ισορροπημένου περιβάλλοντος.

133

E. Waddell, Jean-Marie Tjibaou, Kanak witness to the world: an intellectual biography,University of Hawaii Press, 2009

Εν μέσω διθυραμβικών σχολίων και παγκόσμιας αναγνώρισης σχετικά με αυτό το αρχιτεκτόνημα, είναι ίσως δύσκολο να εντοπιστούν τυχόν ανωμαλίες ή αντιφάσεις στις οποίες υποπίπτει, παρ’ όλα αυτά είναι υπαρκτές. Καθώς το κτίριο χαρακτηρίστηκε και χαιρετίστηκε ως το πρώτο αντιπροσωπευτικό δείγμα μεγάλης κλίμακας της αρχιτεκτονικής της περιοχής του νοτιοδυτικού Ειρηνικού, είναι σχεδόν παράδοξο το ότι προέκυψε από τη σύμπραξη ενός Ιταλού και ενός Γάλλου, του αρχιτέκτονα και του αγωνοθέτη αντίστοιχα. Η χρήση παραδοσιακής τυπολογίας κατά το σχεδιασμό ήταν μια απλή και ουσιαστική χειρονομία, αλλά ο βαθμός και ο τρόπος αφαίρεσης θα μπορούσαν να θεωρηθούν προϊόντα αμφισβήτησης από κάποιους. Η παραδοσιακή καλύβα, στο κτίριο του Piano ανοίχτηκε προς τον ουρανό, και με αυτό τον τρόπο απεμπολήθηκε η έννοια του κεντροβαρικού σημείου, επάνω στο οποίο συγκλίνουν και συναρμόζονται όλα τα επιμέρους στοιχεία, και το οποίο συνήθως ταυτίζεται με τη θέση του αρχηγού-ηγέτη στις γηγενείς κοινωνίες του Ειρηνικού (ακόμη και ο ίδιος ο Tjibaou, αναφερόμενος σε αυτή τη θέση, τη χαρακτήριζε ως “μεγάλο αδελφό”). Επιπρόσθετα, η αποστασιοποίηση του κτιρίου του Piano από τις πολιτικές πεποιθήσεις του Ανεξάρτητου Κινήματος των Kanak, φάνηκε να παρακάμπτεται διακριτικά από τα μέσα ενημέρωσης. Κατά μία έννοια, το κτίριο αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί ως υποπροϊόν της γαλλικής εκμετάλλευσης του γηγενούς πληθυσμού, κάνοντας χρήση της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του τελευταίου, σε μια προσπάθεια να προσελκύσει τουρισμό, ή ακόμα και να δώσει συνέχεια στους αποικιοκρατικούς δεσμούς. Τέλος, η ξυλεία τύπου Iroko που χρησιμοποιήθηκε εκτενώς μπορεί επίσης να λογισθεί ως παραφωνία. Παρά το γεγονός ότι πρόκειται για φυσικό στοιχείο, αυτό το προϊόν εισάχθηκε από την Αφρική, αντιβαίνοντας έτσι στη λογική της τοπικής αρχιτεκτονικής, καμωμένης από αυστηρά τοπικά υλικά.

135

E. Waddell, Jean-Marie Tjibaou, Kanak witness to the world: an intellectual biography,University of Hawaii Press, 2009

Όλες οι παραπάνω παραφωνίες, όμως, δεν φαίνονται ικανές να μειώσουν την επιτυχία της δημιουργίας μιας ισχυρής διαλεκτικής σχέσης μεταξύ των στοιχείων της φύσης (της γης, της θάλασσας, της δυναμικής κυριαρχίας των δέντρων και του ανέμου) και του κτιρίου. Η εμφάνιση μιας αρχιτεκτονικής που προκύπτει αβίαστα, ενός κατασκευάσματος που ανήκει μόνο στη γη της Νέας Καληδονίας, και μιας διαδικασίας σχεδιασμού που σέβεται τις επιθυμίες της φυλής των Kanak, είναι οι κυρίαρχες πτυχές της αρχιτεκτονικής δημιουργίας που χάρισαν στο κτίριο τέτοιας έκτασης αναγνώριση.

Η πολιτιστική ευαισθησία που χαρακτηρίζει το Πολιτιστικό Κέντρο Jean Marie Tjibaou αποτελεί την επιτομή της σχέσης μεταξύ των Γάλλων και των ντόπιων σήμερα. Όπως, άλλωστε, είπε χαρακτηριστικά η Marie Claude Tjibaou, χήρα του Jean Marie Tjibaou και σημερινή ηγέτιδα του ADCK: “Εμείς, οι Κanak, το βλέπουμε ως το αποκορύφωμα της μακράς πάλης για την αναγνώριση της ταυτότητάς μας… εκ μέρους της γαλλικής κυβέρνησης είναι μια δυναμική χειρονομία αποκατάστασης της αλήθειας.”

Το πολιτιστικό κέντρο δεν είναι απλά μια αποθήκη ή μια χρονοκάψουλα της πολιτιστικής κληρονομιάς των Kanak. Είναι ένας αναπτυσσόμενος ζωντανός οργανισμός, ικανός να κινείται προς τα εμπρός δίχως να απεμπολεί το παρελθόν. Το κτιριακό πρόγραμμα υπακούει σε αυτόν τον κανόνα μέσα από τη σαφή διάρθρωσή του. Στις τρεις ενότητες, ή μάλλον μικρογραφίες, χωριών φιλοξενούνται εκθεσιακοί χώροι, χώροι διοίκησης και χώροι στούντιο. Οι εξωτερικοί χώροι φαίνονται ημιτελείς: ένα “βυθισμένο” αμφιθέατρο στο πίσω μέρος και ένα ανοιχτό προαύλιο για δημιουργικές δραστηριότητες στο τέλος του κτιριακού μονοπατιού, επιτρέπουν στο κτίριο να είναι “ανοιχτό” σε μελλοντικές αλλαγές ή προσθήκες και να εξελίσσεται.

137

Wikipedia, Jean-Marie Tjibaou Cultural Centre, http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Marie_Tjibaou_Cultural_Centre

Η φιλοσοφία του Piano είναι ότι “η αληθινή καθολικότητα και ολοκλήρωση στην αρχιτεκτονική μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της σύνδεσης με τις ρίζες, την ευγνωμοσύνη για το παρελθόν και το σεβασμό προς το πνεύμα του τόπου.” Αυτά τα στοιχεία, σε γενικές γραμμές, διαμορφώνουν μια οπτική που εύκολα μπορεί να ενσωματωθεί σε όλα τα αρχιτεκτονικά έργα ανά τον κόσμο. Το τοπίο της περιοχής της Νέας Καληδονίας ήταν σε θέση να διατηρήσει την αρχέγονη ομορφιά του και, παράλληλα, να την υπογραμμίσει και να την αναδείξει με την κατασκευή του πολιτιστικού κέντρου. Ισορροπία και αρμονία, ένταξη και ανάδειξη, πολιτιστική και οικολογική ευαισθησία, είναι όλες έννοιες μιας ευρύτερης αρχιτεκτονικής γλώσσας, ικανής να παράγει καινοτομία χωρίς να αγνοεί τις προϋπάρχουσες δομές. Η Marie Claude Tjibaou περιγράφει τον αναδεικτικό και διαμεσολαβητικό ρόλο του κτιρίου: “Σήμερα, όλοι έρχονται να δουν την αρχιτεκτονική του κτιρίου. Με τον καιρό, θα κάνουμε τους ανθρώπους να ρωτούν πως προέκυψαν αυτά τα τόξα και οι θολωτές κατασκευές, και θα τους απαντάμε πως αυτά συμβάλλουν στην επίτευξη της φιλοδοξίας του ηγέτη μας, δηλαδή στο να δείξουν στον κόσμο ότι δεν είμαστε δραπέτες της προϊστορίας, ούτε αρχαιολογικά κατάλοιπα ή ευρήματα, αλλά άνθρωποι με σάρκα και οστά”. Αυτή η ικανότητα να εισακούγονται και να δρομολογούνται οι επιδιώξεις ενός λαού η ενός ολόκληρου πολιτισμού μέσω της μονιμότητας και της διαχρονικότητας της αρχιτεκτονικής είναι και η πλέον επιθυμητή.

139

R. Piano,Renzo Piano: Logbook, The Monacelli Press Inc., New York, 1997

J. Wines, Green Architecture, TASCHEN, Κoeln, 2000

Με την ολοκλήρωση του Πολιτιστικού Κέντρου Jean Marie Tjibaou, o Pi-ano κατάφερε το φαινομενικά ακατόρθωτο στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Δημιούργησε μια κατοικήσιμη γέφυρα στον 21ο αιώνα που ενσωματώνει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Η σύγχρονη Εποχή της Πληροφορίας και της Οικολογίας προτείνει μια αρχιτεκτονική της μικρότερης έκτασης και της περισσότερης πληροφορίας, του ήσσονος παρεμβατισμού και της ύψιστης περιεκτικότητας, της αποφυγής της αντικειμενοποίησης και της ανάδειξης της ιδιαιτερότητας, του ελάχιστου Ευρω-κεντρισμού και της μέγιστης πολιτιστικής πολυμορφίας. Ο Renzo Piano είναι πιθανότατα ο μόνος που συνδυάζει όλα αυτά τα προοδευτικά στοιχεία σε ένα του κτίριο.

141

Δ3. Σύνοψη

Τα προαναφερθέντα παραδείγματα επιλέχθηκαν, εξετάστηκαν και διερευνήθηκαν ως αντιπροσωπευτικά δείγματα συμβιωτικού χειρισμού της αρχιτεκτονικής και της φύσης. Φυσικά παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές ως προς την κλίμακά τους, την κατασκευαστική τους μέθοδο αλλά και τη μορφολογία τους, οι οποίες υπαγορεύτηκαν από τους διαφορετικούς τόπους, πολιτισμούς και χρονολογικές περιόδους στις οποίες πραγματοποιήθηκαν. Εντούτοις, μπορούμε να πούμε ότι τα αρχιτεκτονήματα αυτά αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος καθώς, με διαφορετικό τρόπο το καθένα, εγγράφονται και προσαρμόζονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο βιώσιμης αρχιτεκτονικής.

Ως προς την κλίμακα, τα δύο έργα διαφέρουν αισθητά. Το υπόσκαφο σπίτι της Σαντορίνης υπακούει στους νομοτελειακούς κανόνες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και έτσι περιορίζεται στις απολύτως απαραίτητες διαστάσεις, εκείνες δηλαδή που υπαγορεύονταν από τις λειτουργικές απαιτήσεις μιας λαϊκής κατοικίας. Αυτό άλλωστε πρόσταζαν, τόσο το ανάγλυφο του εδάφους και η γεωμορφολογία του νησιού, όσο και τα περιορισμένα τεχνικά μέσα που διέθεταν οι λαϊκοί χτίστες κατά την περίοδο της πρώτης εφαρμογής του. Στον αντίποδα, το Κέντρο Πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou χαρακτηρίζεται ως έργο μεγάλης κλίμακας, κάτι που δικαιολογείται από την χρήση για την οποία προορίστηκε (η πρόθεση ήταν να λειτουργήσει ως τοπόσημο και όχημα ανάδειξης μιας πολιτιστικής ταυτότητας), αλλά και από την υπερεπάρκεια τεχνογνωσίας και μέσων για την υλοποίησή του.

Αυτή ακριβώς η διαφορά διαθέσιμων μέσων και τεχνογνωσίας, ήταν που υπαγόρευσε τις διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις μεταξύ των δύο παραδειγμάτων, όσον αφορά στην κατασκευή.

Το σπίτι της Σαντορίνης συναντάται ως υπόσκαφη ή ημιυπόσκαφη κατασκευή σμιλευμένη στο βράχο, που συμπληρώνεται από φέρουσες λιθοδομές, καμωμένες από τοπική πέτρα και κονίαμα. Με τη χρήση της θηραϊκής γης (άσπας) ευνοήθηκε η κατασκευή θόλων, με απλούστατα μέσα, κι έτσι η θολοδομία καθιερώθηκε ως αποκλειστικός τρόπος στέγασης των κτισμάτων. Συνεπώς, τα οριζόντια τμήματα των οικοδομών (στέγες και πατώματα) διαμορφώνονται γενικώς με θόλους, οι οποίοι έχουν μορφή απλή κυλινδρική ή σκαφοειδή ή σχηματίζουν σταυροθόλια. Πρόκειται ίσως για μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις επίδρασης ενός

143

Κ. ΠαπαϊωάννουΤο παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Ίδρυμα Μιχελή,Αθήνα 2008

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

145

τοπικού οικοδομικού υλικού στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παράδοσης ενός τόπου.

Το Κέντρο Πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou, από την άλλη, γίνεται φορέας της αρχιτεκτονικής καινοτομίας με τρόπο έκδηλο και εμφατικό. Η σύγχρονη τεχνολογία υποβοήθησε την εφαρμογή μιας πληθώρας υλικών και εκλεπτυσμένων φινιρισμάτων, διαμορφώνοντας μια σύμμεικτη κατασκευή. Τη βάση του οικοδομήματος αποτελεί ένας ήπιος ημιυπόσκαφος όγκος οπλισμένου σκυροδέματος, επάνω στον οποίο, σε μεταλλικές αρθρώσεις, εδράζονται οι κωνικές καλύβες. Αυτές είναι κατασκευασμένες από ξύλινα κυρτά υποστυλώματα, τα οποία συναρτώνται μεταξύ τους με μεταλλικούς συνδέσμους, δοκάρια και αντιανέμια. Η πλήρωση της κατασκευής πραγματοποιείται με εκτεταμένες επιφάνειες πολυστρωματικής συγκολλητής ξυλείας και γυαλιού, ενώ εξωτερικά συναντάμε οριζόντια στοιχεία ηλιοπροστασίας από καλάμια.

Ωστόσο, οι διαφορετικές κατασκευαστικές μέθοδοι που ακολουθήθηκαν κατά τη δόμηση των έργων αυτών, παράγουν χονδρικά παρόμοια αποτελέσματα, από την άποψη της επίτευξης των αρχών του βιοκλιματικού σχεδιασμού αλλά και της ένταξης στους δεδομένους τόπους που εναποτέθηκαν.

Στο υπόσκαφο σπίτι της Σαντορίνης η ένταξη στον προϋπάρχοντα τόπο και η βιοκλιματική λειτουργία επιτελούνται μάλλον ασυναίσθητα και εμπειρικά, με οδηγό τη βασική ανάγκη αξιοποίησης των επικρατουσών συνθηκών προς όφελος των ανθρώπων. Η ένδεια διαθέσιμων υλικών, το κοινωνικό, πολιτιστικό, οικονομικό υπόβαθρο, αλλά και οι κλιματικές συνθήκες, υπαγόρευσαν μια μέθοδο δόμησης απόλυτα προσαρμοσμένη σε αυτά. Η άμβλυνση των εξωτερικών θερμοκρασιακών διαφοροποιήσεων επιτυγχάνεται στο εσωτερικό αριστοτεχνικά λόγω της θερμικής αδράνειας του εδάφους και των λιθοδομών, ο αερισμός πραγματοποιείται με φυσικό τρόπο, ενώ το φυσικό φως διεισδύει ελεγχόμενα στο εσωτερικό μέσω των ανοιγμάτων των προσόψεων και των διαχωριστικών τοίχων.

Στο Κέντρο Πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou, τα παραπάνω προκύπτουν ως αποτέλεσμα εμπεριστατωμένης και διεξοδικής μελέτης καθ’ όλη τη διάρκεια του σχεδιασμού και της κατασκευής. Το δεδομένο τοπικό υπόβαθρο λήφθηκε υπόψη εξαρχής και αποτέλεσε ακρογωνιαίο λίθο της συνθετικής διαδικασίας. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, χωρίς να απαρνούνται την αρωγή της σύγχρονης τεχνολογίας, συγκροτούν ένα σύνολο που προσαρμόζεται εννοιολογικά και λειτουργικά στις επιταγές του κλίματος και των πολιτιστικών συνιστωσών.

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

145145

Wikipedia, Jean-Marie Tjibaou Cultural Centre, http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Marie_Tjibaou_Cultural_Centre

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

147

Έτσι, παρ’ ότι οι πρώτες ύλες της κατασκευής δεν προήλθαν αυστηρά από το τοπικό και περιφερειακό περιβάλλον, δημιουργούν σαφείς οπτικές αναφορές σε αυτό, αλλά και στη γενικότερη κουλτούρα των τοπικών κοινωνιών. Η κατασκευαστική μέθοδος που ακολουθήθηκε, μέσω της υιοθέτησης στοιχείων όπως τον κατάλληλο προσανατολισμό, το κέλυφος διπλής επιδερμίδας και τα στοιχεία ηλιοπροστασίας, συνέτεινε στον εύστοχο χειρισμό των πνεόντων ανέμων και του υπάρχοντος φυσικού φωτός.

Συμπερασματικά, πρόκειται για δύο κτισμένα και εφαρμοσμένα παραδείγματα που, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, υπακούν σε μεγάλο βαθμό στις αρχές της βιωσιμότητας, έννοια που, όπως είδαμε, είναι ευρεία και πολυδιάστατη. Ο υπόλοιπος αρχιτεκτονικός κόσμος μπορεί να διδαχθεί από τις επιτυχημένες προσεγγίσεις ή τις αδυναμίες των πραγματωμένων αυτών έργων, υιοθετώντας τις αποδεκτές γι’ αυτόν αρχές, προκειμένου να αποφεύγεται στο μέλλον η κατασκευή ανεπιθύμητων και «ξένων», για κάποιους τόπους, «μοσχευμάτων» αρχιτεκτονικής. Η επιτυχία στην αρχιτεκτονική δεν είναι, λοιπόν, δυνατόν να αξιολογείται μόνο με αισθητικά κριτήρια. Η εφαρμογή μιας αρχιτεκτονικής συλλογιστικής που θα προϋποθέτει το σεβασμό και την ευγνωμοσύνη απέναντι στην ιστορία και τις ιδιαιτερότητες του τόπου, και συνεπακόλουθα θα προσαρμόζεται σε αυτές, φαίνεται να είναι το αληθινό και προεξάρχον κριτήριο της επιτυχίας της εκάστοτε αρχιτεκτονικής δημιουργίας.

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

147147

Ε. ΣΥΜΠ

ΕΡΑΣΜ

ΑΤΑ-ΕΠ

ΙΛΟ

ΓΟΣ

Σε έναν κόσμο που πλήττεται ολοένα και συχνότερα από τα ανθρωπογενή ή φυσικά αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, οι επιδράσεις του αστικού περιβάλλοντος στο παγκόσμιο θα παίξουν σημαντικό πρακτικό, οικονομικό και πολιτικό ρόλο. Οι φυσικές καταστροφές οφείλονται μόνο εν μέρει σε φυσικά αίτια – πολύ συχνά, αυτό που συμβαίνει είναι αποτέλεσμα των ανθρωπογενών καταστροφών και της διατάραξης του φυσικού περιβάλλοντος.

Συγκατοικούμε επάνω σ’ έναν πλανήτη που προσεγγίζει τα όριά του, τον οποίο οφείλουμε να γνωρίσουμε και να σεβαστούμε. Ζούμε επίσης σε μια κοινωνία, οι συνεκτικοί κρίκοι της οποίας διαλύονται, καθώς βασίζεται στον άκρατο ατομικισμό, στην καταπάτηση του συνανθρώπου αλλά και του περιβάλλοντος, στην κατευθυνόμενα διαθλασμένη πληροφόρηση , στη συμβιβαστική και παθητική στάση ζωής, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε προς την πλήρη πνευματική μας κατάργηση.

Μέσα σε αυτόν τον κυκεώνα κοσμογονικών αλλαγών και μεταβατικών διαδικασιών που βρισκόμαστε, η αρχιτεκτονική μπορεί και πρέπει να επιτελέσει ένα έργο σύγχρονο, βιώσιμο, ελκυστικό και συνειδητοποιημένο, με κύριο άξονα αναφοράς το σεβασμό στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου (ανάγκες υγιεινής, οικονομικές, αισθητικές, ψυχοσωματικές) και το συγκερασμό αυτών με την ανάγκη διατήρησης και προστασίας του φυσικού μας περιβάλλοντος. Είναι φανερό πλέον πως δεν είναι δυνατή και βιώσιμη η συνέχεια της μέχρι τώρα εφαρμοζόμενης πολιτικής, του ολοένα διογκούμενου κτιριακού περιβάλλοντος εις βάρος του φυσικού, χωρίς μάλιστα σοβαρά κριτήρια αξιολόγησης αυτής της διαδικασίας ή αποτελεσματικούς ελεγκτικούς μηχανισμούς. Ουσιαστικά παρασιτούμε επί ενός φυσικού περιβάλλοντος που βάλλεται και προσβάλλεται βάναυσα, το οποίο άλλωστε δεν κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας, αλλά δανειστήκαμε από τις επόμενες γενιές.

Συμπερασματικά, οι παραπάνω προσπάθειες κρίνουμε πως πρέπει να συμπυκνωθούν σε μία λέξη-κλειδί: ενσωμάτωση. Ενσωμάτωση των κτιρίων στα τοπία, των τοπίων στα κτίρια και της φύσης στην κουλτούρα μας. Τα παθητικά συστήματα θέρμανσης και δροσισμού, η βιώσιμη διαχείριση του νερού και της ενέργειας και άλλες “καθαρές” τεχνολογίες πρέπει να ενσωματωθούν στην νοοτροπία που διέπει τα πρωταρχικά στάδια του αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Τα υπάρχοντα μεμονωμένα εγχειρήματα προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να συντονιστούν και να αποτελέσουν μια κοινή και συνεχώς διευρυνόμενη πλατφόρμα δράσης, ώστε όλα μαζί να παράγουν ένα ενιαίο και αρμονικό αποτέλεσμα.

150

Η αρχιτεκτονική του σήμερα οφείλει να αφουγκραστεί και πάλι τη φύση, να υπακούσει στους ίδιους κανόνες που την υπαγόρευαν έως σήμερα, ώστε να αποδώσει έργο αντάξιο του ρόλου της. Σήμερα η αρχιτεκτονική έχει στη διάθεση της σύγχρονα εργαλεία και μπορεί να δημιουργήσει κτίρια ικανά να εξασφαλίσουν όλες τις ανέσεις που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία, χωρίς να πάψει να ενσωματώνει στη μορφή και στο περιεχόμενό της όλα εκείνα τα στοιχεία που άντεξαν στον χρόνο: τη λειτουργικότητα, την ποιότητα, την αισθητική, την αρμονική ένταξη στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Κρίνεται αναγκαία, λοιπόν, η προώθηση περιβαλλοντικά ήπιων συνθέσεων που θα συνδιαλέγονται με το φυσικό περιβάλλον αντιστρέφοντας τη μέχρι σήμερα ακολουθούμενη διαδικασία ως εξής: αντί της επιβολής του ανθρωπογενούς (κτισμένου) περιβάλλοντος επί του φυσικού, την εισχώρηση του τελευταίου στο δομημένο χώρο, αποτελώντας πυρήνα της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και με τρόπο που να εξασφαλίσει την ευζωία των χρηστών αλλά και την εμπέδωση των καλών σχέσεων ανθρώπου-φύσης.

151

ΣΤ. ΠΑ

ΡΑΡ

ΤΗΜ

Α

Π1. Φρακταλ – Η γεωμετρια του Χαους

Η θεωρία του Χάους ή της χαοτικής δυναμικής αποτελεί πια έναν ιδιαίτερο κλάδο των θετικών επιστημών, όπου όλο και περισσότεροι επιστήμονες από διαφορετικούς κλάδους (Ιατρική, Γεωλογία, Θερμοδυναμική, Κοινωνιολογία, Βιολογία, Αεροδυναμική κλπ.) βρίσκουν λύσεις σε πολλά από τα μέχρι τώρα άλυτα ερωτήματά τους. Και ίσως το πιο σημαντικό να είναι ότι η θεωρία του Χάους θέτει προβληματισμούς Αισθητικού ή Μεταφυσικού Φιλοσοφικού τύπου. Ενα σημαντικό μέρος του επιστημονικού κόσμου, πηγαίνει τόσο μακρυά υπερασπιζόμενο τη νέα επιστήμη του Χάους, ώστε διαβεβαιώνει ότι η επιστημονική ανάπτυξη του 20ού αιώνα θα περάσει στην ιστορία, στη μνήμη του Ανθρώπου, για τρία πράγματα μόνο: τη θεωρία της Σχετικότητας, την Κβαντομηχανική και τη θεωρία του Χάους, που θεωρείται σαν η τρίτη μεγάλη επιστημονική επανάσταση αυτού του αιώνα. Αυτή η νέα θεωρία μας λέει ότι όλη η ομορφιά της φύσης με την τεράστια πολυμορφία της, δεν υπόκειται σε περίπλοκους νόμους, αλλά προέρχεται από πολύ απλές διαδικασίες, μη γραμμικού όμως τύπου. Για παράδειγμα, το μόριο του νερού είναι απλούστατο, αν όμως γίνει πάγος και συνδεθεί με άλλα μόρια προξενεί τη γέννηση των περίπλοκων μορφών των κρυστάλλων του χιονιού. Και κανένας κρύσταλλος δεν είναι ακριβώς ίδιος με τον αλλο. Τώρα ξέρουμε ότι όλα στη φύση συμπεριφέρονται με μη γραμμικό τρόπο, ωστόσο μέχρι πρόσφατα δεν είχαμε μαθηματική μέθοδο για να μελετήσουμε τέτοιες συμπεριφορές. Τα μαθηματικά μας ήταν μη γραμμικά, στατικά.

Το Χάος και το Τυχαίο είναι η έκφραση ενός άγνωστου μέχρι τώρα μαθηματικού νόμου, μιας Υπερ-τάξης παγκόσμιου χαρακτήρα, που ισχύει για οποιοδήποτε ον ή σύστημα σε δυναμική συμπεριφορά. Η Παγκοσμιότητα σημαίνει ότι διαφορετικά συστήματα έχουν την ίδια συμπεριφορά, αλλά και διαφορετικό τρόπο το καθένα, πρόκειται δηλαδή για την Ερμητική αρχή του “Οπως είναι επάνω είναι και κάτω, όπως είναι κάτω είναι και πάνω”. Τα δυναμικά χαοτικά συστήματα δεν ανταποκρίνονταν ωστόσο σε κανένα γνωστό γεωμετρικό μοντέλο, που να είναι σε θέση να τα περιγράψει. Χρειαζόταν μια νέα γεωμετρία που να μπορεί να μας εξηγήσει γιατί η χαοτική συμπεριφορά της φύσης, οι μη σχηματικές και δυναμικές μορφές της, μας φαίνονται ωραίες και αισθητικές. Να μας εξηγήσει την Αισθητική της Φύσης, με τους νόμους και τα αίτιά της, με τα χαοτικά σχήματα των νεφών, των βουνών, των αστραπών, των ποταμών, των δενδρωδών διακλαδώσεων, που δεν φαίνονται να υπακούουν σε καμμιά κατεστημένη τάξη, σε κανένα “λογικό” και μη τυχαίο γεωμετρικό μοντέλο. Η Γεωμετρία Φράκταλ, που αναπτύχθηκε από τον Αμερικανό μαθηματικό Benoit Mandelbrot στα χρόνια του 70, ήρθε να καλύψει αυτό το κενό. Το περιεχόμενο αυτής της νέας γεωμετρίας

154

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

155

είναι τα λεγόμενα αντικείμενα Φράκταλ, που κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η Αυτοομοιότητα: δηλαδή ότι το καθένα από τα μέρη του, σε διαφορετικές κλίμακες μεγέθους, είναι όμοιο με το όλο. Το αντικείμενο επαναλαμβάνεται, “αναπαράγει” τον εαυτό του και τα μέρη του, σε οποιαδήποτε κλίμακα και αν το θεωρήσουμε. Τα αντικείμενα Φράκταλ είναι έτσι ζωντανά όντα με ικανότητα αυτοαναπαραγωγής στο άπειρα μεγάλο και στο άπειρα μικρό. Πρόκειται λοιπόν για την επιστημονική ενσάρκωση στη σημερινή εποχή της Ερμητικής Αρχής της Αναλογίας: “Οπως είναι επάνω είναι και κάτω, όπως είναι κάτω είναι και πάνω”, που αναφέραμε πιο πριν. Αλλο θεμελιώδες χαρακτηριστικό των γεωμετρικών αντικειμένων φράκταλ είναι το ότι έχουν κλασματική διάσταση, και από εκεί έχουν πάρει το όνομά τους (σ.μ. fraccion=κλάσμα).

Π2. Βιολογική άνεση

Η θερμική άνεση μπορεί να οριστεί ως η αίσθηση μιας πλήρους φυσικής και διανοητικής, ευχάριστης κατάστασης για τον άνθρωπο, μια κατάσταση πλήρους ευεξίας. Είναι ένα υποκειμενικό συναίσθημα (άρα δεν προσδιορίζεται το σημείο άριστης θερμικής άνεσης, αλλά μια «περιοχή-φάσμα άνεσης»)το οποίο εξαρτάται ή επηρεάζεται από διάφορες παραμέτρους και το οποίο χαρακτηρίζεται από τη δημιουργία συνθηκών στις οποίες ευρισκόμενο ένα άτομο δεν επιθυμεί καμία θερμική αλλαγή στο περιβάλλον του: δεν επιζητά ούτε περισσότερο κρύο ούτε περισσότερη ζέστη.

Η οπτική άνεση στον εσωτερικό χώρο αναφέρεται στις ποσοτικές και ποιοτικές ανάγκες του χώρου σε φωτισμό, όπως τις αντιλαμβάνεται ο χρήστης του κτιρίου, σε συνάρτηση πάντοτε με τη χρήση και τις λειτουργικές απαιτήσεις του χώρου. Προκειμένου να επιτευχθούν συνθήκες οπτικής άνεσης πρέπει να αποφεύγονται προβλήματα τόσο οπτικής όχλησης όσο και οπτικής ανεπάρκειας.

Η ακουστική άνεση ενός κτιρίου είναι η ικανότητά του να προστατεύει τους ενοίκους του από εξωγενείς θορύβους (ακουστικές οχλήσεις) και να παρέχει ακουστικό περιβάλλον κατάλληλο για διαμονή ή για διάφορες δραστηριότητες.

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

155155

Π3. Άμεσο ηλιακό όφελος

Το αποθηκευτικό μέσο που αποκαλείται θερμική μάζα, συνήθως είναι το πάτωμα ή/και οι εσωτερικοί τοίχοι του κτιρίου. Η θερμική μάζα χαρακτηρίζεται από την ικανότητά της να απορροφά θερμότητα, να την αποθηκεύει και να την απελευθερώνει αργά, όταν μειώνεται η θερμοκρασία στο εσωτερικό του κτιρίου. Η θερμική μάζα ενός κτιρίου έχει δύο λειτουργίες: αφενός μειώνει τις κορυφές (μέγιστα και ελάχιστα) της θερμοκρασίας και, αφετέρου, τις μεταθέτει χρονικά, σε σχέση με τις κορυφές της θερμοκρασίας του ατμοσφαιρικού αέρα. Τα κτίρια μειωμένης θερμικής μάζας δεν είναι σε θέση να αποθηκεύσουν ικανοποιητικά ποσά θερμότητας για νυχτερινή χρήση. Το ηλιακό ενεργειακό τους όφελος μπορεί να καλύψει μόνο την ημερήσια ανάγκη θερμικού φορτίου, ενώ η υπερθέρμανση μπορεί να αποτελέσει σοβαρό πρόβλημα αν τα ηλιακά ενεργειακά οφέλη είναι πολύ υψηλά. Όσο μεγαλύτερη είναι η επιφάνεια των υαλοπινάκων που έχει στραφεί προς τον ήλιο, τόσο αυξάνεται και η ανάγκη για μεγαλύτερη θερμική μάζα. Η επιπλέον θερμική μάζα μπορεί επομένως να χρησιμοποιηθεί για να μειώσει τις μεταβολές της εσωτερικής θερμοκρασίας και να καθυστερήσει την απελευθέρωση ενέργειας στους εσωτερικούς χώρους του κτιρίου. Δεδομένων των παραπάνω και για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, θα πρέπει η θερμική μάζα να τοποθετείται στις ζώνες του κτιρίου στις οποίες υπάρχει άμεσο ηλιακό όφελος.

Π4. Συστήματα έμμεσου ηλιακού οφέλους

Όταν ένας τοίχος χρησιμοποιείται για την αποθήκευση θερμικής ενέργειας σε ένα σύστημα έμμεσου οφέλους, ονομάζεται ηλιακός τοίχος ή τοίχος μάζας. Ο τοίχος μάζας, στην περίπτωση αυτή, μεταφέρει τη θερμότητα μέσω αγωγιμότητας. Η προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβολία θερμαίνει τη μάζα του τοίχου κατά τη διάρκεια της ημέρας (η ικανότητα απορρόφησης της θερμότητας από τον τοίχο-συλλέκτη επηρεάζεται και από το χρώμα της εξωτερικής του επιφάνειας, οπότε προτιμώνται σκούρα χρώματα που απορροφούν, γενικά, περισσότερη θερμότητα). Μετά τη δύση του ηλίου, η αποθηκευμένη θερμότητα εκπέμπεται για χρονική περίοδο η οποία εξαρτάται από το πάχος του τοίχου και τα θερμικά του χαρακτηριστικά, ενώ τα τζάμια στην εξωτερική επιφάνεια του τοίχου μειώνουν την απώλεια θερμότητας προς το εξωτερικό του κτιρίου. Χαρακτηριστική ιδιότητα του τοίχου είναι η θερμοχωρητικότητα, η οποία εξασφαλίζει την αποθήκευση μεγάλης ποσότητας θερμότητας, πράγμα που συμβάλλει και στη χρονική υστέρηση ή διαφορά φάσης, έτσι ώστε η θερμότητα του τοίχου να αποδίδεται στον εσωτερικό χώρο αργά το βράδυ, παρατείνοντας, κατά κάποιο τρόπο, τη «χρήσιμη ηλιοφάνεια» για τη θέρμανση του χώρου χωρίς τη χρήση156

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

157

συμπληρωματικής πηγής. Η επιλογή των υλικών και του πάχους των ηλιακών τοίχων μάζας πρέπει να γίνεται κατά τρόπο που να εξασφαλίζεται στην πράξη μια χρονική υστέρηση της τάξης των 6-8 ωρών, έτσι ώστε όταν ο αέρας στον εσωτερικό χώρο αρχίζει να ψύχεται, τότε να αποδίδεται θερμότητα από τον τοίχο μέσω ακτινοβολίας.

Ο τοίχος Trombe-Michel (από τον ομώνυμο Γάλλο καθηγητή που μελέτησε και εφάρμοσε το σύστημα αυτό στα τέλη της δεκαετίας του 1960) είναι μια παραλλαγή της αρχής του τοίχου μάζας. Στην περίπτωση αυτή, ο τοίχος μάζας συνδυάζεται με γυάλινη επιφάνεια σε απόσταση περίπου 4cm και διαθέτει ελεγχόμενες οπές (θυρίδες) αερισμού στο επάνω και κάτω μέρος του, που διευκολύνουν την είσοδο ψυχρού αέρα από κάτω και ζεστού αέρα από πάνω. Την ημέρα, όταν η ηλιακή ακτινοβολία προσπίπτει στο γυαλί, ο αέρας που βρίσκεται στο χώρο ανάμεσα στο τζάμι και τον τοίχο θερμαίνεται, κινείται ανοδικά και διοχετεύεται, μέσω της επάνω θυρίδας, στον εσωτερικό χώρο. Ταυτόχρονα, το κενό που δημιουργείται καλύπτεται από ψυχρότερο αέρα που εξάγεται, μέσω της κάτω θυρίδας, από το εσωτερικό του κτιρίου, ακολουθώντας την ίδια διαδικασία θέρμανσης και επαναπροώθησης στο εσωτερικό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ζεστός αέρας μπαίνει και ζεσταίνει τον εσωτερικό χώρο, ενώ παράλληλα ένα τμήμα της θερμότητας αποθηκεύεται και στη μάζα του τοίχου. Τη νύχτα, οι δύο θυρίδες κλείνουν με καπάκια, οπότε η θέρμανση του χώρου συνεχίζεται μέσω της ακτινοβολούμενης θερμότητας από το ζεστό τοίχο. Το καλοκαίρι, για την αποφυγή υπερθέρμανσης, η επάνω θυρίδα πρέπει να κλείνει, ώστε να μην μπαίνει ζεστός αέρας στο χώρο και, ταυτόχρονα, τμήμα του υαλοστασίου στο πάνω μέρος να ανοίγει, έτσι ώστε να απομακρύνεται ο ζεστός αέρας προς τα έξω.

Ο τοίχος νερού (drum wall) είναι μια παραλλαγή του τοίχου μάζας, όπου το νερό αντικαθιστά το συμπαγή τοίχο. Συνήθως χρησιμοποιούνται μακριοί σωλήνες από γυαλί ή δεξαμενές (containers) νερού, τα οποία αντικαθιστούν τη συμβατική τοιχοποιία. Το νερό έχει μεγαλύτερη θερμοχωρητικότητα από τον οπτόπλινθο ή το τσιμέντο, για ένα δεδομένο όγκο, και θερμαίνεται ομοιόμορφα, ενώ παράλληλα αποβάλλει θερμότητα προς όλες τις κατευθύνσεις, οπότε ένας τοίχος νερού μπορεί να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά από έναν συμπαγή τοίχο. Το χειμώνα, κατά τη διάρκεια της νύχτας, καλό είναι να προστατεύουμε έναν τοίχο νερού με κινητά θερμομονωτικά πανέλα, τοποθετημένα στην εξωτερική παρειά του τοίχου, ώστε να αποτρέψουμε διαρροή θερμότητας προς το εξωτερικό. Αντιστρόφως, το καλοκαίρι και κατά τις βραδινές ώρες, πρέπει να εξασφαλίζεται η απρόσκοπτη επικοινωνία του τοίχου νερού με το εξωτερικό περιβάλλον, ώστε η θερμότητα που έχει κατακρατηθεί από το νερό κατά τη διάρκεια της ημέρας να αποβάλλεται προς τα έξω.

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

157157

Π5. Συστήματα απομονωμένου ηλιακού οφέλους

Ο ηλιακός χώρος αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, ένα συνδυασμό παθητικού συστήματος με άμεσο ηλιακό όφελος και τοίχου θερμικής αποθήκευσης, με έμμεση μεταφορά θερμότητας στον κατοικημένο χώρο. Το προσαρτημένο σε ένα κτίριο θερμοκήπιο επιτελεί τη λειτουργία της παθητικής ηλιακής θέρμανσης απορροφώντας την ηλιακή ακτινοβολία μέσω των τζαμιών του και μεταδίδοντάς την πάνω στις εσωτερικές επιφάνειες των κτιρίων. Ένα μέρος της θερμότητας μεταφέρεται άμεσα, μέσω φυσικής μεταφοράς, στον αέρα του θερμοκηπίου και ένα άλλο μέρος της αποθηκεύεται στα δομικά στοιχεία του θερμοκηπίου, για να αποδοθεί αργότερα. Επομένως, το θερμοκήπιο είναι, από αυτή την άποψη, ένας χώρος άμεσου οφέλους, στον οποίο η θερμότητα χρησιμοποιείται άμεσα για τη διατήρηση της επιθυμητής θερμοκρασίας σε τέτοια επίπεδα, ώστε να συντελείται και η δευτερεύουσα λειτουργία του, ως χώρου περιστασιακής διαμονής. Ο πρωταρχικός, ωστόσο, σκοπός του θερμοκηπίου ως συστήματος ηλιακής θέρμανσης είναι να μεταφέρει τη θερμότητα στους παρακείμενους χώρους του κτιρίου. Αυτό συμβαίνει είτε δια μεταφοράς, μέσω ενός κοινού τοίχου, είτε με φυσική μεταφορά αέρα από τα ανοίγματα που εκτονώνονται στο θερμοκήπιο (πόρτες, παράθυρα ή ειδικές οπές αερισμού). Το σύστημα θερμοκηπίου μοιάζει στην περίπτωση αυτή με έναν τοίχο αποθήκευσης έμμεσου οφέλους. Ο κοινός τοίχος μπορεί επίσης να μονωθεί, ώστε η μεταφορά θερμότητας να συντελείται μόνο με φυσική μεταφορά αέρα από τα ανοίγματα ή τις οπές. Σε αυτή την τελευταία περίπτωση, το σύστημα του θερμοκηπίου εντάσσεται στην κατηγορία απομονωμένου οφέλους.

Το θερμοκήπιο προσαρτάται συνήθως στη νότια πλευρά του κτιρίου, σε σχήμα επίμηκες, με σχετικά μικρό βάθος. Η λειτουργία του καθίσταται πιο αποτελεσματική όταν συνδέεται άμεσα με τον τοίχο θερμικής αποθήκευσης, ο οποίος μπορεί να αποτελεί και τον διαχωριστικό τοίχο ανάμεσα στο θερμοκήπιο και το κυρίως κτίριο. Εάν μάλιστα το θερμοκήπιο ενσωματώνεται στο κτίριο, έτσι ώστε να περικλείεται ανατολικά και δυτικά με τοίχους, τότε η απόδοσή του είναι ακόμη μεγαλύτερη, καθώς μειώνονται οι θερμικές απώλειες, ενώ ταυτόχρονα μεταφέρεται θερμότητα από τους πλαϊνούς τοίχους προς τον εσωτερικό χώρο. Το καλοκαίρι, ιδιαίτερα όταν δεν προβλέπεται ηλιοπροστασία, ο ηλιακός χώρος πρέπει να ανοίγει και να αποδεσμεύεται από το υπόλοιπο κτίριο. Πρέπει, δηλαδή, να προβλέπονται ανοίγματα-φεγγίτες ψηλά και χαμηλά στο χώρο του θερμοκηπίου, έτσι ώστε να διασφαλίζεται μια διαρκής απομάκρυνση του ζεστού αέρα και, συνεπώς, να μην επιβαρύνεται το κτίριο με επιπλέον θερμότητα.

158

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

159

Η θερμική λειτουργία του αιθρίου είναι παρόμοια με αυτή του προσαρτημένου θερμοκηπίου. Η ηλιακή ενέργεια συλλέγεται από το γυάλινο στοιχείο της οροφής, συσσωρεύεται στον εσωτερικό χώρο του αιθρίου και μέρος της μεταφέρεται στους περιβάλλοντες εσωτερικούς χώρους του κτιρίου ή των κτιρίων μέσω των ανοιγμάτων τους, ενώ μέρος της αποθηκεύεται στα δομικά στοιχεία. Κατά τη χειμερινή περίοδο το ηλιακό αίθριο λειτουργεί και ως χώρος θερμικής ανάσχεσης. Κατά τη θερινή περίοδο όμως, για την αποφυγή υπερθέρμανσης, απαιτείται αερισμός του αιθρίου μέσω ανοιγμάτων στη γυάλινη οροφή, καθώς και πλήρης σκιασμός.

Π6. Τεχνικές φυσικού φωτισμού

Τα ανοίγματα οροφής αποτελούν ειδική κατηγορία συστημάτων φυσικού φωτισμού, καθώς παρουσιάζουν ορισμένα πλεονεκτήματα σε σχέση με τα ανοίγματα στην τοιχοποιία. Αφενός, παρέχουν μεγάλη ποσότητα διάχυτου φως από τον ουράνιο θόλο και, αφετέρου, λόγω της θέσης τους, συντελούν στην ομοιόμορφη κατανομή του φυσικού φωτός μέσα στους χώρους. Τα ανοίγματα οροφής μπορούν να φέρουν είτε διαφανείς, είτε ημιδιαφανείς (διαχυτικούς) υαλοπίνακες. Στα ανοίγματα οροφής συνιστάται εν γένει να υπάρχει σύστημα ηλιοπροστασίας / εκτροπής του άμεσου φωτός, όπως ανακλαστήρες, περσίδες, ή κινητά πετάσματα. Τα συστήματα αυτά, ανάλογα με τον τύπο του ανοίγματος μπορεί να είναι εξωτερικά ή εσωτερικά. Η τελική επιλογή ενός τέτοιου συστήματος γίνεται με κριτήρια που αφορούν τη συνολική ενεργειακή απόδοση του κτιρίου και την οικονομικότητά τους. Τα οριζόντια ανοίγματα οροφής έχουν το μειονέκτημα ότι δέχονται μεγαλύτερη ηλιακή πρόπτωση το καλοκαίρι από ότι το χειμώνα και για το λόγο αυτό συχνά συνιστώνται κατακόρυφα ή κεκλιμένα ανοίγματα στην οροφή, σε συνδυασμό με διατάξεις σκιασμού.

Τα αίθρια, είτε ανοιχτά, είτε με κάλυψη, συνεισφέρουν στη βελτίωση των συνθηκών φυσικού φωτισμού, ιδιαίτερα σε κτίρια μεγάλης επιφάνεια. Πρωτίστως, επιτρέπουν την είσοδο φωτεινής ακτινοβολίας στις κεντρικές ζώνες του κτιρίου. Δευτερευόντως, βοηθούν στην αύξηση της στάθμης του φωτισμού των χώρων (και στην ομοιογενή κατανομή του, εφόσον αυτοί φωτίζονται και από κατακόρυφα ανοίγματα). Τέλος, παρέχουν διάχυτο φως (από τον ουρανό και από τις επάλληλες ανακλάσεις στο εσωτερικό τους), συντελώντας στην ομοιόμορφη κατανομή του (χωρίς θάμβωση). Ανάλογα με τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του αιθρίου και τα οπτικά χαρακτηριστικά των επιφανειών του (ανακλαστικότητα των τοίχων και του δαπέδου, οπτικά χαρακτηριστικά των υαλοπινάκων που

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

159159

βρίσκονται στους χώρους που περιβάλλουν το αίθριο ή και στην οροφή), επηρεάζεται και η στάθμη φωτισμού των χώρων. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει κατά το σχεδιασμό των αιθρίων να συνυπολογίζονται οι επιδράσεις των χαρακτηριστικών αυτών στην οπτική άνεση των εσωτερικών χώρων, πάντα σε συνδυασμό με την επίδρασή τους στη συνολική ενεργειακή συμπεριφορά του κτιρίου.

Οι φωταγωγοί εισάγουν το φυσικό φως σε χώρους όπου είναι δύσκολη η διείσδυση φυσικού φωτός με άλλο τρόπο. Υπάρχουν διάφορα είδη φωταγωγών με ποικιλία διαστάσεων. Εν γένει οι φωταγωγοί θα πρέπει να έχουν επιφάνειες ανακλαστικές. Τα δε ανοίγματα που βλέπουν σε αυτούς συνιστάται να έχουν στην ποδιά τους ανακλαστήρα, ώστε να διοχετεύεται το φως στους εσωτερικούς χώρους. Η απόδοσή των φωταγωγών μπορεί να βελτιωθεί με την προσθήκη ανακλαστήρα στην κορυφή τους (είσοδο του φωτός), ο οποίος να εκτρέπει τις ηλιακές ακτίνες προς τα κάτω. Για ακόμα μεγαλύτερη απόδοση μπορεί να συνοδεύονται από ηλιοστάτη (συσκευή η οποία φέρει καθρέπτη και η οποία ακολουθεί την πορεία του ήλιου κατά τη διάρκεια τις ημέρας). Για το φωτισμό ενός ή και περισσότερων ορόφων μπορεί να χρησιμοποιηθούν σωλήνες-φωταγωγοί (φωτο-σωλήνες). Η μέγιστη απόδοσή τους εξασφαλίζεται σε περιορισμένο μήκος φωτο-σωλήνα, ανάλογα με τον τύπο και τον κατασκευαστή. Σε πολλές περιπτώσεις οι φωταγωγοί μπορεί να συνεισφέρουν και στον φυσικό αερισμό ενός χώρου.

Η χρήση βελτιωμένων ειδικών υαλοπινάκων μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην εξοικονόμηση ενέργειας για τη θέρμανση, ψύξη και φωτισμό των κτιρίων και στη βελτίωση των συνθηκών θερμικής και οπτικής άνεσης που διαμορφώνονται στους εσωτερικούς χώρους. Οι ιδιότητες αυτές μπορεί να είναι σταθερές, μεταβαλλόμενες (ανάλογα με τις εξωτερικές συνθήκες) ή ρυθμιζόμενες. Για την επιλογή του κατάλληλου υαλοπίνακα θα πρέπει να εξετάζεται η χρήση του κτιρίου, η συνεισφορά του υαλοπίνακα στην εξοικονόμηση ενέργειας σε ετήσια βάση και η συνεπαγόμενη οικονομικότητα του συστήματος (κόστος-όφελος, χρόνος απόσβεσης). Ιδιαίτερη προσοχή κατά την επιλογή απαιτείται ώστε τα θερμικά και οπτικά χαρακτηριστικά του υαλοπίνακα, τα οποία θα επιλεγούν με κριτήριο τη συμπεριφορά του στη θέρμανση και στο δροσισμό του κτιρίου, να εξασφαλίζουν, μαζί με το συνολικό σχεδιασμό των ανοιγμάτων και τις απαιτήσεις σε φυσικό φωτισμό των χώρων.

Τα πρισματικά φωτοδιαπερατά υλικά είναι στοιχεία που διαθλούν την προσπί-πτουσα ακτινοβολία και, αναλόγως της κατασκευαστικής τους δομής, μπορούν να αποκλείσουν πλήρως την είσοδο ή να αλλάξουν την κατεύθυνση της

160

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

161

εισερχόμενης ακτινοβολίας. Εν γένει είναι ημιδιαφανή και άρα δεν συνιστώνται εκεί που είναι επιθυμητή η θέα προς τα έξω. Τα πρισματικά στοιχεία τοποθετούνται στο κέλυφος του κτιρίου είτε σαν αυτόνομα στοιχεία είτε μεταξύ δύο φύλλων υαλοπινάκων.

Τα διαφανή μονωτικά υλικά είναι φωτοδιαπερατά υλικά υψηλής θερμομονωτικής ικανότητας, τα οποία αντικαθιστούν τμήματα της εξωτερικής τοιχοποιίας. Η διαφανής μόνωση εν γένει είναι διαχυτική και έχει πολύ καλές οπτικές ιδιότητες, συνδυάζοντας παράλληλα και τις θερμομονωτικές ικανότητες μιας τοιχοποιίας (2-3 φορές υψηλότερη θερμομονωτική ικανότητα από τους διπλούς υαλοπίνακες). Η διαφανής μόνωση μπορεί να τοποθετηθεί σε τοίχους ή και οροφές. Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες διαφανών μονωτικών υλικών, τα οποία τοποθετούνται μεταξύ δύο φύλλων υαλοπινάκων ή πλαστικών φύλλων. Η φωτοδιαπερατότητα των διαφανών υλικών κυμαίνεται μεταξύ του 45% και του 80% (με μια μείωση της τάξης του 8% για κάθε φύλλο υαλοπίνακα).

Τα ράφια φωτισμού είναι επίπεδα ή καμπύλα σταθερά στοιχεία, με ανακλαστική επιφάνεια, που στερεώνονται στα πλαίσια των ανοιγμάτων και κατευθύνουν την προσπίπτουσα ακτινοβολία προς τις εσωτερικές επιφάνειες του κτιρίου. Εξασφαλίζουν ομοιόμορφη κατανομή του φωτισμού, αυξάνοντας τη στάθμη του φωτισμού σε απομακρυσμένες από τα παράθυρα ζώνες, μειώνοντας παράλληλα τη στάθμη φωτισμού στη ζώνη των παραθύρων. Για την αποτελεσματική λειτουργία τους απαιτείται υψηλή ανακλαστικότητα της οροφής του χώρου. Η χρήση τους είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική σε εργασιακούς χώρους, όπου απαιτείται ομοιόμορφη κατανομή του φωτισμού.

Οι κινητές περσίδες είναι κινητά ανακλαστικά στοιχεία, μικρού μεγέθους, που τοποθετούνται στην εσωτερική ή την εξωτερική επιφάνεια του κουφώματος ή και μεταξύ διπλών κουφωμάτων. Ως σύστημα φυσικού φωτισμού λειτουργούν όπως και τα ράφια φωτισμού, εκτρέποντας της ηλιακές ακτίνες προς την επιθυμητή κατεύθυνση στο χώρο (κατά προτίμηση στην οροφή). Οι κινητές περσίδες είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές καθώς επιτρέπουν εύκολα τη ρύθμιση της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας.

Τόσο τα ράφια φωτισμού, όσο και οι περσίδες μπορούν και πρέπει να εξασφαλίζουν και την απαιτούμενη, για λόγους θερμικής προστασίας, σκίαση των χώρων, αλλά και τον απαιτούμενο χειμερινό ηλιασμό.

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

161161

Π7. Εφαρμογές φυσικού αερισμού

Η χρήση της πίεσης του ανέμου για τον αερισμό είναι συνηθισμένη, ειδικά αν το κτίριο βρίσκεται σε περιοχή με ισχυρούς ανέμους. Η μελέτη ελέγχου του αερισμού καλείται να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις, όπως τη μεταβλητότητα, την ταχύτητα και την κατεύθυνση του ανέμου. Το κύριο μέλημά της είναι η δημιουργία κατάλληλης βαροβαθμίδας –δηλαδή της κατάλληλης μεταβολής της βαρομετρικής πίεσης στο χώρο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με δύο τρόπους: είτε χρησιμοποιώντας τις διαφορές πίεσης που προκαλεί ο άνεμος γύρω από το κτίριο, είτε χρησιμοποιώντας τις διαφορετικές καταστάσεις ατμοσφαιρικής πίεσης που προκαλούν οι μεταβολές της πίεσης μέσα στο κτίριο. Ο θερμός αέρας είναι λιγότερο πυκνός από τον ψυχρό, επομένως οι μεταβολές της πίεσης που προκαλούν την ανύψωση των θερμών αερίων μαζών προκαλούν ταυτόχρονα την καταβύθιση των ψυχρών αερίων μαζών. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται φαινόμενο της καμινάδας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον αερισμό ενός κτιρίου, με σημαντικά οφέλη για το μικροκλίμα του, χωρίς να απαιτείται κατανάλωση ενέργειας.

Διαμπερής αερισμός επιτυγχάνεται με κατάλληλο σχεδιασμό των ανοιγμάτων στο κέλυφος και στις εσωτερικές τοιχοποιίες. Θυρίδες στο άνω και κάτω τμήμα των διαχωριστικών εσωτερικών τοίχων επιτρέπουν την κίνηση του αέρα στους εσωτερικούς χώρους και την απομάκρυνση της συσσωρευμένης θερμικής ενέργειας. Ο νυχτερινός διαμπερής αερισμός είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικός κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου, ιδιαίτερα τις θερμές ημέρες, κατά τις οποίες ο ημερήσιος αερισμός δεν είναι δυνατός. Ο νυχτερινός αερισμός συνεισφέρει και στην αποθήκευση «δροσιάς» στη θερμική μάζα του κτιρίου, σαρώνοντας τις επιφάνειες του κτιρίου με δροσερό αέρα, με αποτέλεσμα τη μειωμένη επιβάρυνση του κτιρίου κατά την επόμενη μέρα. Ο διαμπερής αερισμόςεπηρεάζεται από την εξωτερική και εσωτερική διαρρύθμιση του κτιρίου σε σχέση με τους επικρατούντες ανέμους. Η θέση του κτιρίου σε σχέση με τον πολεοδομικό ιστό, και εν γένει εξωτερικά εμπόδια διευκολύνουν ή ενισχύουν την είσοδο του αέρα μέσα στο κτίριο. Πλευρικοί τοίχοι προσαρτημένοι στα ανοίγματα (ανεμοπτερύγια) μπορούν να εκτρέψουν τον άνεμο εσωτερικά στο κτίριο, ενισχύοντας έτσι τη δυνατότητα φυσικού αερισμού.

Η καμινάδα αερισμού λειτουργεί αξιοποιώντας το φαινόμενο του φυσικού ελκυσμού, καθώς ο θερμός αέρας κινείται προς τα επάνω και έτσι δημιουργείται ρεύμα στο εσωτερικό των χώρων, μεταφέροντας τη θερμότητα εκτός του κτιρίου. Η λειτουργία της καμινάδας αερισμού γίνεται σε συνδυασμό με κατάλληλα ανοίγματα του κτιρίου. Ως καμινάδες αερισμού μπορούν να λειτουργούν κατάλ-

162

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

163

-ληλα διαμορφωμένα κλιμακοστάσια ή και εσωτερικά αίθρια ή φωταγωγοί των κτιρίων. Σε περιοχές με έντονο άνεμο υπάρχει η δυνατότητα εφαρμογής πύργων αερισμού, οι οποίοι προεξέχουν σημαντικά από την οροφή του κτιρίου, φέρουν άνοιγμα προς την σημαντική κατεύθυνση του ανέμου και έχουν τη δυνατότητα να «συλλαμβάνουν» τα ψυχρά ρεύματα αέρα και να τα κατευθύνουν μέσα στο χώρο.

Η ηλιακή καμινάδα είναι μια προεξέχουσα από το κτίριο κατασκευή, η οποία φέρει στη νότια η νοτιοδυτική επιφάνειά της υαλοπίνακα αντί τοιχοποιίας (ουσιαστικά αποτελεί έναν μικρό ηλιακό τοίχο) και περσίδες στο άνω τμήμα αυτής της πλευράς. Η λειτουργία της βασίζεται στο φαινόμενο Venturi και συμβάλλει αποτελεσματικά στον αερισμό και στην απομάκρυνση της υγρασίας από τους εσωτερικούς χώρους, καθώς μέσω της υψηλής θερμοκρασίας του αέρα που προκύπτει μέσα στην καμινάδα, ενισχύεται σημαντικά το φαινόμενο του φυσικού ελκυσμού και συνεπώς της ανανέωσης του αέρα μέσα στους χώρους. Καθώς επιτυγχάνει διαρκή ανανέωση του εσωτερικού αέρα, η ηλιακή καμινάδα συνιστάται σε περιοχές με υψηλή σχετική υγρασία κατά τη θερινή περίοδο.

Π8. Εφαρμογές της βλάστησης στην Αρχιτεκτονική

Οι πράσινες στέγες προσφέρουν πλεονεκτήματα σε διάφορες κλίμακες. Ορισμένα γίνονται αντιληπτά μόνο εάν εγκατασταθούν αρκετές πράσινες στέγες σε μια συγκεκριμένη περιοχή, οπότε τα οφέλη είναι ορατά μόνο σε μεγάλες γειτονιές ή πόλεις. Άλλα οφέλη καταγράφονται άμεσα πάνω σε κάθε μεμονωμένο κτίριο όπου λαμβάνει χώρα η εφαρμογή αυτής της τεχνικής. Τα διάφορα πλεονεκτήματα μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις βασικές κατηγορίες: αισθητική, περιβάλλον και οικονομία. Ένα βασικό επιχείρημα του λόγου ύπαρξης των πράσινων στεγών είναι η συμβολή τους τόσο στη μόνωση του κτιρίου όσο και στον έλεγχο της απορροής. Ορισμένες ιδιότητες των πράσινων στεγών συμβάλλουν στα θερμικά τους χαρακτηριστικά: άμεση σκίαση της στέγης, δροσισμός μέσω εξάτμισης και επιπλέον μόνωση από τα φυτά και το μέσο καλλιέργειας. Υπάρχουν αρκετά αποτελέσματα ερευνών που τονίζουν με σαφήνεια τη συμβολή των πράσινων στεγών στο δροσισμό του κτιρίου το καλοκαίρι: η συμβολή της πράσινης στέγης στη μόνωση ενάντια στο κρύο το χειμώνα μπορεί να είναι μικρή, ωστόσο ο περιορισμός των αναγκών του κτιρίου για δροσισμό το καλοκαίρι είναι σημαντικός. Τα οφέλη αυτά το καλοκαίρι έγκεινται αφενός στη σκίαση που προσφέρουν τα φυτά, αφετέρου δε στο δροσισμό (λόγω εξατμισοδιαπνοής) από τις επιφάνειες των φυτών και του υποστρώματος και από την αναπνοή των

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

163163

φυτών: για να επιτευχθεί ο δροσισμός, αντλείται θερμική ενέργεια από τον αέρα, με αποτέλεσμα το δροσισμό ολόκληρου του κελύφους του κτιρίου. Σε μια στέγη ή ένα δώμα που καλύπτεται από φυτά μπορούν να επιτευχθούν περιορισμοί έως και 90% της θερμικής επιβάρυνσης, σε σύγκριση με τις ακάλυπτες επιφάνειες, ενώ οι εσωτερικές θερμοκρασίες ενός κτιρίου με πράσινη στέγη είναι έως 3-4οC χαμηλότερες, όταν οι εξωτερικές θερμοκρασίες κυμαίνονται μεταξύ 25 και 30οC. Σε κλίματα όπου ο κλιματισμός θεωρείται βασική προϋπόθεση για την εξασφάλιση ικανοποιητικών συνθηκών διαβίωσης και εργασίας, αυτό θα μπορούσε να καταστεί ευεργετικό, καθώς έχει υπολογιστεί ότι κάθε μείωση της τάξης του 0,5οC της θερμοκρασίας του εσωτερικού αέρα μπορεί να περιορίσει το κόστος λειτουργίας του κλιματισμού έως και 8%.

Οι πράσινες προσόψεις είναι στην ουσία ένα ζωντανό σύστημα επένδυσης των κτιρίων. Για την κάλυψη της επιφάνειας ενός κτιρίου χρησιμοποιούνται αναρριχώμενα φυτά ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, ειδικά διαμορφωμένοι θάμνοι. Οι νέες τεχνολογίες και οι μεγάλες προσόψεις των σύγχρονων κτιρίων, που είναι κατάλληλες για κάλυψη και διαθέτουν λιγότερες επιφάνειες επιρρεπείς στη φθορά, προσφέρουν μια ευκαιρία επαναξιολόγησης της συμπόρευσης της κατακόρυφης βλάστησης με την αρχιτεκτονική. Η φυτοκάλυψη των προσόψεων ενός κτιρίου επηρεάζει περισσότερο το δομημένο περιβάλλον σε σύγκριση με τις πράσινες στέγες, επειδή οι επιφάνειες των τοίχων των κτιρίων είναι κατά κανόνα μεγαλύτερες από την επιφάνεια της στέγης τους. Τα αναρριχώμενα φυτά μπορούν να μειώσουν σημαντικά τη μέγιστη θερμοκρασία ενός κτιρίου σκιάζοντας τους τοίχους. Η διακύμανση της ημερήσιας θερμοκρασίας μειώνεται έως και 50%, κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τις περιοχές με θερμό καλοκαίρι. Η αποτελεσματικότητα του δροσισμού σχετίζεται πρωτίστως με τη συνολική σκιαζόμενη περιοχή, και όχι με το πάχος του αναρριχώμενου φυτού. Η σκίαση μέσω των αναρριχώμενων φυτών αποτελεί αποτελεσματική τεχνική δροσισμού για τα κτίρια, ακόμα και σε σύγκριση με την ενσωμάτωση μονωτικών υλικών στη δομή τους, επειδή δεν επιτρέπει εξαρχής στη θερμότητα να εισχωρήσει στο εσωτερικό του κτιρίου. Έχει υπολογιστεί ότι η μείωση κατά 5,5οC της θερμοκρασίας ακριβώς έξω από ένα κτίριο μπορεί να περιορίσει την ποσότητα ενέργειας που χρειάζεται για τη λειτουργία του κλιματιστικού κατά 50-70%. Η χρήση αναρριχώμενων φυτών για τη μείωση της ηλιακής θέρμανσης είναι πιο αποτελεσματική όταν τα φυτά καλύπτουν τον τοίχο που έχει ηλιακό προσανατολισμό καθώς και τον δυτικό τοίχο, ο οποίος θερμαίνεται κατά τις απογευματινές ώρες. Η ηλιακή θερμότητα σε μια πλευρά του κτιρίου σε σύγκριση με μια οριζόντια επιφάνεια, παράγει ισχυρότερα ανοδικά ρεύματα αέρα τα οποία μπορούν να περιοριστούν από τα αναρριχώμενα φυτά, μέσω του φαινομένου δροσισμού και της δημιουργίας περίπλοκων ρευμάτων αέρα.

164

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

165

Επομένως, αθροιστικά συμβάλλουν στη μείωση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας και της δημιουργίας σκόνης. Ένα πρόβλημα που ίσως προκύψει κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, στις περιπτώσεις του πρασίνου σε επαφή με το κέλυφος, είναι ίσως ότι παγιδεύεται ένα οριακό στρώμα θερμού αέρα κοντά στην επιφάνεια του κτιρίου, το οποίο όμως είναι εύκολα ανανεώσιμο, ακόμη και από ένα ρεύμα αέρα αρκετά δυνατό ώστε να ανακινήσει το φύλλωμα και να αποδεσμεύσει την παγιδευμένη θερμότητα.

Η παρουσία της βλάστησης στο εσωτερικό ενός κτιρίου, εκτός από το προφανές πλεονέκτημα της αισθητικής αναβάθμισης του χώρου διαβίωσης ή εργασίας μας, συντείνει δυναμικά στο δροσισμό και στη βελτίωση της ποιότητας του αέρα των εσωτερικών χώρων. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου υπάρχει ένα προσεκτικά σχεδιασμένο σύστημα φυσικού αερισμού, η ταυτόχρονη ενσωμάτωση βλάστησης στο εσωτερικό του κτιρίου μπορεί να παράγει εντυπωσιακά αποτελέσματα δροσισμού. Τέλος, εκτός από την απορρόφηση της μόλυνσης και των δυσάρεστων και βλαπτικών οσμών (που αναδύονται από τα χρώματα των τοίχων, τις βαφές των παπουτσιών, τον καπνό των τσιγάρων κλπ), η χλωροφύλλη των φυτών βοηθά και στην απορρόφηση της ακτινοβολίας που εκπέμπεται από διάφορες οικιακές συσκευές, όπως οι φούρνοι μικροκυμάτων, οι τηλεοράσεις, ή τα υπέρυθρα και φθοριούχα φώτα.

Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Αθήνα 1976

165165

Ζ. ΒΙΒ

ΛΙΟ

ΓΡΑΦ

ΙΑ

ΒΙΒΛΙΑΕ. Ανδρεαδάκη, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός - Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2006

Κ. και Θ. Τσίπηρας, Οικολογική Αρχιτεκτονική, Κέδρος, Αθήνα, 2005

Μ. Καραβασίλη, Κτίρια για έναν πράσινο κόσμο, P - Systems & Ευώνυμος, Αθήνα 1999

Α. Παπαδιαμάντης, Όνειρο στο κύμα και άλλα διηγήματα, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα, 2009

A. Rapoport , Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Αθήνα, 1976

C. Norberg-Schulz , Genius Loci, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2009

A. Berleant, Η αισθητική του περιβάλλοντος, Ίδρυμα Μιχελή, Αθήνα, 2010

Θ. Κοντορήγας, Φωτισμός και αρχιτεκτονική, Κτίριο, Αθήνα, 2006

Β. Ραφαηλίδης, Στοιχειώδης Αισθητική, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα, 1992

S. Roaf, M. Fuentes, S. Thomas, Eco-δομείν, Ψύχαλος, Αθήνα, 2009

N. Dunnett, N. Kingsbury, Πράσινες στέγες και προσόψεις, Ψύχαλος, Αθήνα, 2011

D. Bradbury, New Natural Home, Thames & Hudson, London, 2011

Βιώσιμες κατασκευές, Εκπαιδευτικός Οδηγός στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος Leonardo da Vinci, Ajuntament de Sabadell, ελληνική έκδοση

E.F. Schumacher, Small Is Beautiful, Blond & Briggs, London, 1973

E. Waddell, Jean-Marie Tjibaou, Kanak witness to the world: an intellectual biog-raphy, University of Hawaii Press, 2009

168

R. Piano, Renzo Piano: Logbook, The Monacelli Press Inc., New York, 1997

J. Wines, Green Architecture, TASCHEN, Κoeln, 2000

W. Blaser, Renzo Piano-Centre Kanak, Birkhauser, Boston, 2001

R. Piano, Noumea, Centre Culturel Jean-Marie Tjibaou, SOFP, Genova, 2011

Κ. Παπαϊωάννου, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, Ίδρυμα Μιχελή, Αθήνα 2008

169

http://latistor.blogspot.comhttp://en.wikipedia.orghttp://www.nea-acropoli.grhttp://anelixi.orghttp://www.oriaki.grhttp://buildipedia.comhttp://www.kyparissiaoldtown.grhttp://el.wikipedia.orghttp://www.skylinedesign.euhttp://www.cres.grhttp://xtizontasmexoma.blogspot.comhttp://diafygi.pblogs.grhttp://www.echorama.grhttp://www.kykladesnews.grhttp://www.rpwf.org

ΙΣΤΟ

ΣΕ

ΛΙΔ

ΕΣ