ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΑΡΒΕΪ

το αινιΓΜα του κεΦαΛαιουκαι οι κρισεισ του καΠιταΛισΜου

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

copy ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ David Harvey The enigma of capital and the crises of capitalism

copy Copyright David Harvey 2010copy Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη ΑΕ Αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης 2011

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με ο ποιον δήποτε τρό-πο καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο ανα πα ραγωγής έργου λόγου ήτέχνης σύμφωνα με τις διατάξεις του ν 21211993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού που κυρώθηκε με το ν1001975 Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο θεσίας σελιδο ποίησης εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αι-σθητικής εμφάνισης του βιβλίου με φωτοτυπικές ηλεκτρονι κές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51του ν 21211993

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΑΕΖαλόγγου 11 106 78 Αθήνα 210-3301208 ndash 210-3301327 FAX 210-3842431e-mail infokastaniotiscom

wwwkastaniotiscom

ISBN 978-960-03-5396-9

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΟΙΜΙΟ 9

1 Η αποδιοργάνωση 132 Συγκέντρωση κεφαλαίου 503 Το κεφάλαιο επί το έργον 674 Το κεφάλαιο πάει στην αγορά 1125 Το κεφάλαιο εξελίσσεται 1246 Η γεωγραφία του όλου πράγματος 1437 Η δημιουργική καταστροφή της γης 1848 Τι πρέπει να γίνει Και ποιος θα το κάνει 212

eΠΙΜΕΤΡΟ 255

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Μείζονες κρίσεις χρέους και διασώσεις (1973-2009) 273

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Οικονομικές καινοτομίες και η άνοδος της αγοράς παραγώγων στις ΗΠΑ (1973-2009) 275

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 277

7

Προοίμιοfff

Το βιβλίο αυτό έχει να κάνει με τη ροή του κεφαλαίουΤο κεφάλαιο είναι το laquoαίμαraquo που ρέει στο πολιτικό σώμα όλων των

κοινωνιών τις οποίες αποκαλούμε καπιταλιστικές που το διατρέχει και ε-ξαπλώνεται άλλοτε στάλα στάλα και άλλοτε σαν πλημμύρα σε κάθε σχι-σμή και κόχη του κατοικημένου κόσμου Χάρη σε αυτή τη ροή εμείς πουζούμε υπό καπιταλιστικές συνθήκες εξασφαλίζουμε τον άρτο τον επιού-σιο καθώς επίσης τα σπίτια μας τα αυτοκίνητα τα κινητά τηλέφωνα ταπουκάμισα τα παπούτσια και όλα τα άλλα αγαθά που χρειαζόμαστε ωςστηρίγματα της καθημερινότητάς μας Μέσω αυτού του πολυσχιδούς δι-κτύου ροής παράγεται ο πλούτος από τον οποίο απορρέουν οι πολυά-ριθμες υπηρεσίες που προσφέρουν στήριξη διασκέδαση εκπαίδευση α-ναζωογόνηση και κάθαρση Φορολογώντας την εν λόγω ροή τα κράτηαυξάνουν την ισχύ τους τη στρατιωτική τους ρώμη και την ικανότητάτους να εξασφαλίζουν ικανοποιητικές βιοτικές συνθήκες για τους πολίτεςτους Διακόπτοντας επιβραδύνοντας ή ακόμα χειρότερα αναστέλλονταςτη ροή αυτή ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια κρίση του καπιταλισμού κα-τά την οποία η καθημερινότητα δεν μπορεί πλέον να εξακολουθεί να υφί-σταται όπως πριν

Το να κατανοήσουμε τη ροή του κεφαλαίου τις περιελισσόμενες οδούςπου ακολουθεί και την αλλόκοτη λογική της είναι ως εκ τούτου ζωτικήςσημασίας για την κατανόηση των βιοτικών μας συνθηκών Στα πρώιμαστάδια του καπιταλισμού πολιτικοί και οικονομολόγοι κάθε λογής και α-πόχρωσης πάλευαν να κατανοήσουν αυτή τη ροή και μια κριτική αποτί-μηση του πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός άρχισε να αναδύεται Ωστόσο τιςτελευταίες δεκαετίες έχουμε αποκλίνει από το κυνήγι μιας τέτοιας κριτικήςκατανόησης Αντrsquo αυτής οικοδομούμε επιτηδευμένα μαθηματικά μοντέ-λα αναλύουμε δεδομένα ακατάπαυτα laquoψειρίζουμεraquo λογιστικά φύλλα α-νατέμνουμε τις λεπτομέρειες και θάβουμε κάθε αντίληψη του συστηματι-κού χαρακτήρα της ροής του κεφαλαίου κάτω από βουνά εργασιών ανα-φορών και προβλέψεων

Όταν η Αυτού Μεγαλειότης Ελισάβετ Β΄ ρώτησε τους οικονομολόγουςτου London School of economics τον Νοέμβριο του 2008 πώς είναι δυνατόν

9

κανείς τους να μην είχε διακρίνει τα σημάδια της επερχόμενης κρίσης πουδιανύουμε σήμερα (μια ερώτηση που βρισκόταν ήδη στο ακρόχειλο όλωνμας μα που μονάχα μια μονάρχης- κατάλοιπο της φεουδαρχίας θα μπο-ρούσε να θέσει τόσο απλά περιμένοντας συγκεκριμένη απόκριση) εκείνοιδεν είχαν έτοιμη απάντηση Συγκεντρωμένοι υπό την αιγίδα της Βρετανι-κής Ακαδημίας κατάφεραν μόνο να ομολογήσουν σε μια συλλογική επι-στολή προς την Αυτού Μεγαλειότητα έπειτα από έξι μήνες μελέτης περί-σκεψης και εν τω βάθει διαβουλεύσεων με πρόσωπα- κλειδιά στη δημιουρ-γία οικονομικών πολιτικών ότι άγνωστο πώς είχαν πάψει να εστιάζουνσε αυτά που αποκαλούσαν laquoκινδύνους του συστήματοςraquo και ότι όπως ό-λοι είχαν ξεστρατίσει ακολουθώντας την laquoπολιτική της άρνησηςraquo Τι ακρι-βώς όμως ήταν αυτό που αρνούνταν

Ο συνονόματός μου Γουίλιαμ Χάρβεϊ (γεννημένος στις αρχές του17ου αιώνα και όπως κι εγώ laquoγέννημα του Κεντraquo) κατά γενική συναίνε-ση θεωρείται ο πρώτος επιστήμονας που κατέδειξε ορθά και συστηματι-κά πώς κυκλοφορεί το αίμα στο ανθρώπινο σώμα Βασισμένη στο έργοτου η ιατρική έρευνα προχώρησε και απέδειξε πως η καρδιακή προσβο-λή και άλλες ασθένειες μπορούν να επιβαρύνουν σοβαρά ή ακόμα και νατερματίσουν τη ζωογόνο δύναμη του ανθρώπινου σώματος Όταν διακό-πτεται η κυκλοφορία του αίματος το σώμα πεθαίνει Στις μέρες μας η κα-τανόηση του όλου φαινομένου από ιατρική άποψη είναι ασφαλώς μα-κράν πιο σύνθετη απrsquo ότι μπορούσε να φανταστεί ο Χάρβεϊ Μολαταύ-τα η γνώση μας βασίζεται ακόμα στα στέρεα ευρήματα που πρώτος οΧάρβεϊ παρέθεσε

Προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους σοβαρούς κραδασμούς στηνκαρδιά του πολιτικού σώματος οι οικονομολόγοι μας οι επιχειρηματικοίηγέτες και οι θεσπιστές νέων πολιτικών (απούσης οποιασδήποτε αντίλη-ψης της συστηματικής φύσης που διέπει τη ροή του κεφαλαίου) είτε έχουναναβιώσει παμπάλαιες πρακτικές είτε έχουν εφαρμόσει μεταμοντέρνανοητικά μοντέλα Από τη μία τα διεθνή ιδρύματα και οι πραματευτάδεςτου κεφαλαίου εξακολουθούν να ρουφάνε σαν βδέλλες όσο περισσότεροαίμα μπορούν από όλους τους λαούς του κόσμου (ασχέτως της ενδεχόμε-νης φτώχειας τους) μέσω προγραμμάτων laquoδομικής αναπροσαρμογήςraquo ό-πως τα αποκαλούν και με κάθε είδους άλλες στρατηγικές (για παράδειγ-μα διπλασιάζοντας αιφνιδιαστικά τις καταβολές στις πιστωτικές μας κάρ-τες) Από την άλλη οι κεντρικοί τραπεζίτες πλημμυρίζουν τις οικονομίεςτους και διογκώνουν το παγκόσμιο πολιτικό σώμα με υπέρμετρη ρευστό-τητα ευελπιστώντας ότι τέτοιες επείγουσες μεταγγίσεις θα θεραπεύσουνμια νόσο που απαιτεί μακράν πιο ριζοσπαστική διαγνωστική και παρεμβα-τική προσέγγιση

Στο βιβλίο αυτό επιχειρώ να αποκαταστήσω εν μέρει την αντίληψη για

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

10

το τι είναι η ροή του κεφαλαίου Εάν μπορούμε να επιτύχουμε μια ορθότε-ρη αντίληψη της αποδιοργάνωσης και της καταστροφής στις οποίες είμα-στε πλέον όλοι εκτεθειμένοι ίσως καταφέρουμε να κατανοήσουμε τι μπο-ρεί να γίνει για την αντιμετώπισή τους

Ντέιβιντ ΧάρβεϊΝέα Υόρκη Οκτώβριος 2009

Προοίμιο

11

[ 1 ]

H αποδιοργάνωσηfff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006 Ορυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότε-ρων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ με κατοίκουςχαμηλού εισοδήματος αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη Ωστόσο η επίσημηκυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν διότιοι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί μετανάστες (Λατί-νοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρηΟι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειο-δότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του rsquo90 και εντεύθεν Μεταξύ 1998και 2006 προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά οι εν λό-γω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντι-κειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης Ωστόσο και πάλι δεν συνέβητίποτε απολύτως Για ακόμα μία φορά όπως έγινε και κατά τη διάρκειατης πανδημίας του HIVAIDS που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέι-γκαν το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευσημπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας ndashκαιπροκατάληψηςndash απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη α-νυπολόγιστο για την κοινωνία

Μόνο στα μέσα του 2007 όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξετη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστι-κά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σεΚαλιφόρνια Αριζόνα και Νεβάδα) ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να ε-πισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχο-λιάζουν Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών καιμονοκατοικιών (συχνά σε laquoκοινότητες της κρεβατοκάμαραςraquo ή κατά μή-κος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται Μέχρι τοτέλος του 2007 σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τουςκαι άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατά-σχεσης Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη

13

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

copy ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ David Harvey The enigma of capital and the crises of capitalism

copy Copyright David Harvey 2010copy Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη ΑΕ Αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης 2011

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με ο ποιον δήποτε τρό-πο καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο ανα πα ραγωγής έργου λόγου ήτέχνης σύμφωνα με τις διατάξεις του ν 21211993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού που κυρώθηκε με το ν1001975 Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο θεσίας σελιδο ποίησης εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αι-σθητικής εμφάνισης του βιβλίου με φωτοτυπικές ηλεκτρονι κές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51του ν 21211993

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΑΕΖαλόγγου 11 106 78 Αθήνα 210-3301208 ndash 210-3301327 FAX 210-3842431e-mail infokastaniotiscom

wwwkastaniotiscom

ISBN 978-960-03-5396-9

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΟΙΜΙΟ 9

1 Η αποδιοργάνωση 132 Συγκέντρωση κεφαλαίου 503 Το κεφάλαιο επί το έργον 674 Το κεφάλαιο πάει στην αγορά 1125 Το κεφάλαιο εξελίσσεται 1246 Η γεωγραφία του όλου πράγματος 1437 Η δημιουργική καταστροφή της γης 1848 Τι πρέπει να γίνει Και ποιος θα το κάνει 212

eΠΙΜΕΤΡΟ 255

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Μείζονες κρίσεις χρέους και διασώσεις (1973-2009) 273

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Οικονομικές καινοτομίες και η άνοδος της αγοράς παραγώγων στις ΗΠΑ (1973-2009) 275

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 277

7

Προοίμιοfff

Το βιβλίο αυτό έχει να κάνει με τη ροή του κεφαλαίουΤο κεφάλαιο είναι το laquoαίμαraquo που ρέει στο πολιτικό σώμα όλων των

κοινωνιών τις οποίες αποκαλούμε καπιταλιστικές που το διατρέχει και ε-ξαπλώνεται άλλοτε στάλα στάλα και άλλοτε σαν πλημμύρα σε κάθε σχι-σμή και κόχη του κατοικημένου κόσμου Χάρη σε αυτή τη ροή εμείς πουζούμε υπό καπιταλιστικές συνθήκες εξασφαλίζουμε τον άρτο τον επιού-σιο καθώς επίσης τα σπίτια μας τα αυτοκίνητα τα κινητά τηλέφωνα ταπουκάμισα τα παπούτσια και όλα τα άλλα αγαθά που χρειαζόμαστε ωςστηρίγματα της καθημερινότητάς μας Μέσω αυτού του πολυσχιδούς δι-κτύου ροής παράγεται ο πλούτος από τον οποίο απορρέουν οι πολυά-ριθμες υπηρεσίες που προσφέρουν στήριξη διασκέδαση εκπαίδευση α-ναζωογόνηση και κάθαρση Φορολογώντας την εν λόγω ροή τα κράτηαυξάνουν την ισχύ τους τη στρατιωτική τους ρώμη και την ικανότητάτους να εξασφαλίζουν ικανοποιητικές βιοτικές συνθήκες για τους πολίτεςτους Διακόπτοντας επιβραδύνοντας ή ακόμα χειρότερα αναστέλλονταςτη ροή αυτή ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια κρίση του καπιταλισμού κα-τά την οποία η καθημερινότητα δεν μπορεί πλέον να εξακολουθεί να υφί-σταται όπως πριν

Το να κατανοήσουμε τη ροή του κεφαλαίου τις περιελισσόμενες οδούςπου ακολουθεί και την αλλόκοτη λογική της είναι ως εκ τούτου ζωτικήςσημασίας για την κατανόηση των βιοτικών μας συνθηκών Στα πρώιμαστάδια του καπιταλισμού πολιτικοί και οικονομολόγοι κάθε λογής και α-πόχρωσης πάλευαν να κατανοήσουν αυτή τη ροή και μια κριτική αποτί-μηση του πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός άρχισε να αναδύεται Ωστόσο τιςτελευταίες δεκαετίες έχουμε αποκλίνει από το κυνήγι μιας τέτοιας κριτικήςκατανόησης Αντrsquo αυτής οικοδομούμε επιτηδευμένα μαθηματικά μοντέ-λα αναλύουμε δεδομένα ακατάπαυτα laquoψειρίζουμεraquo λογιστικά φύλλα α-νατέμνουμε τις λεπτομέρειες και θάβουμε κάθε αντίληψη του συστηματι-κού χαρακτήρα της ροής του κεφαλαίου κάτω από βουνά εργασιών ανα-φορών και προβλέψεων

Όταν η Αυτού Μεγαλειότης Ελισάβετ Β΄ ρώτησε τους οικονομολόγουςτου London School of economics τον Νοέμβριο του 2008 πώς είναι δυνατόν

9

κανείς τους να μην είχε διακρίνει τα σημάδια της επερχόμενης κρίσης πουδιανύουμε σήμερα (μια ερώτηση που βρισκόταν ήδη στο ακρόχειλο όλωνμας μα που μονάχα μια μονάρχης- κατάλοιπο της φεουδαρχίας θα μπο-ρούσε να θέσει τόσο απλά περιμένοντας συγκεκριμένη απόκριση) εκείνοιδεν είχαν έτοιμη απάντηση Συγκεντρωμένοι υπό την αιγίδα της Βρετανι-κής Ακαδημίας κατάφεραν μόνο να ομολογήσουν σε μια συλλογική επι-στολή προς την Αυτού Μεγαλειότητα έπειτα από έξι μήνες μελέτης περί-σκεψης και εν τω βάθει διαβουλεύσεων με πρόσωπα- κλειδιά στη δημιουρ-γία οικονομικών πολιτικών ότι άγνωστο πώς είχαν πάψει να εστιάζουνσε αυτά που αποκαλούσαν laquoκινδύνους του συστήματοςraquo και ότι όπως ό-λοι είχαν ξεστρατίσει ακολουθώντας την laquoπολιτική της άρνησηςraquo Τι ακρι-βώς όμως ήταν αυτό που αρνούνταν

Ο συνονόματός μου Γουίλιαμ Χάρβεϊ (γεννημένος στις αρχές του17ου αιώνα και όπως κι εγώ laquoγέννημα του Κεντraquo) κατά γενική συναίνε-ση θεωρείται ο πρώτος επιστήμονας που κατέδειξε ορθά και συστηματι-κά πώς κυκλοφορεί το αίμα στο ανθρώπινο σώμα Βασισμένη στο έργοτου η ιατρική έρευνα προχώρησε και απέδειξε πως η καρδιακή προσβο-λή και άλλες ασθένειες μπορούν να επιβαρύνουν σοβαρά ή ακόμα και νατερματίσουν τη ζωογόνο δύναμη του ανθρώπινου σώματος Όταν διακό-πτεται η κυκλοφορία του αίματος το σώμα πεθαίνει Στις μέρες μας η κα-τανόηση του όλου φαινομένου από ιατρική άποψη είναι ασφαλώς μα-κράν πιο σύνθετη απrsquo ότι μπορούσε να φανταστεί ο Χάρβεϊ Μολαταύ-τα η γνώση μας βασίζεται ακόμα στα στέρεα ευρήματα που πρώτος οΧάρβεϊ παρέθεσε

Προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους σοβαρούς κραδασμούς στηνκαρδιά του πολιτικού σώματος οι οικονομολόγοι μας οι επιχειρηματικοίηγέτες και οι θεσπιστές νέων πολιτικών (απούσης οποιασδήποτε αντίλη-ψης της συστηματικής φύσης που διέπει τη ροή του κεφαλαίου) είτε έχουναναβιώσει παμπάλαιες πρακτικές είτε έχουν εφαρμόσει μεταμοντέρνανοητικά μοντέλα Από τη μία τα διεθνή ιδρύματα και οι πραματευτάδεςτου κεφαλαίου εξακολουθούν να ρουφάνε σαν βδέλλες όσο περισσότεροαίμα μπορούν από όλους τους λαούς του κόσμου (ασχέτως της ενδεχόμε-νης φτώχειας τους) μέσω προγραμμάτων laquoδομικής αναπροσαρμογήςraquo ό-πως τα αποκαλούν και με κάθε είδους άλλες στρατηγικές (για παράδειγ-μα διπλασιάζοντας αιφνιδιαστικά τις καταβολές στις πιστωτικές μας κάρ-τες) Από την άλλη οι κεντρικοί τραπεζίτες πλημμυρίζουν τις οικονομίεςτους και διογκώνουν το παγκόσμιο πολιτικό σώμα με υπέρμετρη ρευστό-τητα ευελπιστώντας ότι τέτοιες επείγουσες μεταγγίσεις θα θεραπεύσουνμια νόσο που απαιτεί μακράν πιο ριζοσπαστική διαγνωστική και παρεμβα-τική προσέγγιση

Στο βιβλίο αυτό επιχειρώ να αποκαταστήσω εν μέρει την αντίληψη για

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

10

το τι είναι η ροή του κεφαλαίου Εάν μπορούμε να επιτύχουμε μια ορθότε-ρη αντίληψη της αποδιοργάνωσης και της καταστροφής στις οποίες είμα-στε πλέον όλοι εκτεθειμένοι ίσως καταφέρουμε να κατανοήσουμε τι μπο-ρεί να γίνει για την αντιμετώπισή τους

Ντέιβιντ ΧάρβεϊΝέα Υόρκη Οκτώβριος 2009

Προοίμιο

11

[ 1 ]

H αποδιοργάνωσηfff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006 Ορυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότε-ρων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ με κατοίκουςχαμηλού εισοδήματος αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη Ωστόσο η επίσημηκυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν διότιοι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί μετανάστες (Λατί-νοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρηΟι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειο-δότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του rsquo90 και εντεύθεν Μεταξύ 1998και 2006 προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά οι εν λό-γω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντι-κειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης Ωστόσο και πάλι δεν συνέβητίποτε απολύτως Για ακόμα μία φορά όπως έγινε και κατά τη διάρκειατης πανδημίας του HIVAIDS που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέι-γκαν το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευσημπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας ndashκαιπροκατάληψηςndash απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη α-νυπολόγιστο για την κοινωνία

Μόνο στα μέσα του 2007 όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξετη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστι-κά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σεΚαλιφόρνια Αριζόνα και Νεβάδα) ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να ε-πισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχο-λιάζουν Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών καιμονοκατοικιών (συχνά σε laquoκοινότητες της κρεβατοκάμαραςraquo ή κατά μή-κος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται Μέχρι τοτέλος του 2007 σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τουςκαι άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατά-σχεσης Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη

13

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΟΙΜΙΟ 9

1 Η αποδιοργάνωση 132 Συγκέντρωση κεφαλαίου 503 Το κεφάλαιο επί το έργον 674 Το κεφάλαιο πάει στην αγορά 1125 Το κεφάλαιο εξελίσσεται 1246 Η γεωγραφία του όλου πράγματος 1437 Η δημιουργική καταστροφή της γης 1848 Τι πρέπει να γίνει Και ποιος θα το κάνει 212

eΠΙΜΕΤΡΟ 255

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Μείζονες κρίσεις χρέους και διασώσεις (1973-2009) 273

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Οικονομικές καινοτομίες και η άνοδος της αγοράς παραγώγων στις ΗΠΑ (1973-2009) 275

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 277

7

Προοίμιοfff

Το βιβλίο αυτό έχει να κάνει με τη ροή του κεφαλαίουΤο κεφάλαιο είναι το laquoαίμαraquo που ρέει στο πολιτικό σώμα όλων των

κοινωνιών τις οποίες αποκαλούμε καπιταλιστικές που το διατρέχει και ε-ξαπλώνεται άλλοτε στάλα στάλα και άλλοτε σαν πλημμύρα σε κάθε σχι-σμή και κόχη του κατοικημένου κόσμου Χάρη σε αυτή τη ροή εμείς πουζούμε υπό καπιταλιστικές συνθήκες εξασφαλίζουμε τον άρτο τον επιού-σιο καθώς επίσης τα σπίτια μας τα αυτοκίνητα τα κινητά τηλέφωνα ταπουκάμισα τα παπούτσια και όλα τα άλλα αγαθά που χρειαζόμαστε ωςστηρίγματα της καθημερινότητάς μας Μέσω αυτού του πολυσχιδούς δι-κτύου ροής παράγεται ο πλούτος από τον οποίο απορρέουν οι πολυά-ριθμες υπηρεσίες που προσφέρουν στήριξη διασκέδαση εκπαίδευση α-ναζωογόνηση και κάθαρση Φορολογώντας την εν λόγω ροή τα κράτηαυξάνουν την ισχύ τους τη στρατιωτική τους ρώμη και την ικανότητάτους να εξασφαλίζουν ικανοποιητικές βιοτικές συνθήκες για τους πολίτεςτους Διακόπτοντας επιβραδύνοντας ή ακόμα χειρότερα αναστέλλονταςτη ροή αυτή ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια κρίση του καπιταλισμού κα-τά την οποία η καθημερινότητα δεν μπορεί πλέον να εξακολουθεί να υφί-σταται όπως πριν

Το να κατανοήσουμε τη ροή του κεφαλαίου τις περιελισσόμενες οδούςπου ακολουθεί και την αλλόκοτη λογική της είναι ως εκ τούτου ζωτικήςσημασίας για την κατανόηση των βιοτικών μας συνθηκών Στα πρώιμαστάδια του καπιταλισμού πολιτικοί και οικονομολόγοι κάθε λογής και α-πόχρωσης πάλευαν να κατανοήσουν αυτή τη ροή και μια κριτική αποτί-μηση του πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός άρχισε να αναδύεται Ωστόσο τιςτελευταίες δεκαετίες έχουμε αποκλίνει από το κυνήγι μιας τέτοιας κριτικήςκατανόησης Αντrsquo αυτής οικοδομούμε επιτηδευμένα μαθηματικά μοντέ-λα αναλύουμε δεδομένα ακατάπαυτα laquoψειρίζουμεraquo λογιστικά φύλλα α-νατέμνουμε τις λεπτομέρειες και θάβουμε κάθε αντίληψη του συστηματι-κού χαρακτήρα της ροής του κεφαλαίου κάτω από βουνά εργασιών ανα-φορών και προβλέψεων

Όταν η Αυτού Μεγαλειότης Ελισάβετ Β΄ ρώτησε τους οικονομολόγουςτου London School of economics τον Νοέμβριο του 2008 πώς είναι δυνατόν

9

κανείς τους να μην είχε διακρίνει τα σημάδια της επερχόμενης κρίσης πουδιανύουμε σήμερα (μια ερώτηση που βρισκόταν ήδη στο ακρόχειλο όλωνμας μα που μονάχα μια μονάρχης- κατάλοιπο της φεουδαρχίας θα μπο-ρούσε να θέσει τόσο απλά περιμένοντας συγκεκριμένη απόκριση) εκείνοιδεν είχαν έτοιμη απάντηση Συγκεντρωμένοι υπό την αιγίδα της Βρετανι-κής Ακαδημίας κατάφεραν μόνο να ομολογήσουν σε μια συλλογική επι-στολή προς την Αυτού Μεγαλειότητα έπειτα από έξι μήνες μελέτης περί-σκεψης και εν τω βάθει διαβουλεύσεων με πρόσωπα- κλειδιά στη δημιουρ-γία οικονομικών πολιτικών ότι άγνωστο πώς είχαν πάψει να εστιάζουνσε αυτά που αποκαλούσαν laquoκινδύνους του συστήματοςraquo και ότι όπως ό-λοι είχαν ξεστρατίσει ακολουθώντας την laquoπολιτική της άρνησηςraquo Τι ακρι-βώς όμως ήταν αυτό που αρνούνταν

Ο συνονόματός μου Γουίλιαμ Χάρβεϊ (γεννημένος στις αρχές του17ου αιώνα και όπως κι εγώ laquoγέννημα του Κεντraquo) κατά γενική συναίνε-ση θεωρείται ο πρώτος επιστήμονας που κατέδειξε ορθά και συστηματι-κά πώς κυκλοφορεί το αίμα στο ανθρώπινο σώμα Βασισμένη στο έργοτου η ιατρική έρευνα προχώρησε και απέδειξε πως η καρδιακή προσβο-λή και άλλες ασθένειες μπορούν να επιβαρύνουν σοβαρά ή ακόμα και νατερματίσουν τη ζωογόνο δύναμη του ανθρώπινου σώματος Όταν διακό-πτεται η κυκλοφορία του αίματος το σώμα πεθαίνει Στις μέρες μας η κα-τανόηση του όλου φαινομένου από ιατρική άποψη είναι ασφαλώς μα-κράν πιο σύνθετη απrsquo ότι μπορούσε να φανταστεί ο Χάρβεϊ Μολαταύ-τα η γνώση μας βασίζεται ακόμα στα στέρεα ευρήματα που πρώτος οΧάρβεϊ παρέθεσε

Προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους σοβαρούς κραδασμούς στηνκαρδιά του πολιτικού σώματος οι οικονομολόγοι μας οι επιχειρηματικοίηγέτες και οι θεσπιστές νέων πολιτικών (απούσης οποιασδήποτε αντίλη-ψης της συστηματικής φύσης που διέπει τη ροή του κεφαλαίου) είτε έχουναναβιώσει παμπάλαιες πρακτικές είτε έχουν εφαρμόσει μεταμοντέρνανοητικά μοντέλα Από τη μία τα διεθνή ιδρύματα και οι πραματευτάδεςτου κεφαλαίου εξακολουθούν να ρουφάνε σαν βδέλλες όσο περισσότεροαίμα μπορούν από όλους τους λαούς του κόσμου (ασχέτως της ενδεχόμε-νης φτώχειας τους) μέσω προγραμμάτων laquoδομικής αναπροσαρμογήςraquo ό-πως τα αποκαλούν και με κάθε είδους άλλες στρατηγικές (για παράδειγ-μα διπλασιάζοντας αιφνιδιαστικά τις καταβολές στις πιστωτικές μας κάρ-τες) Από την άλλη οι κεντρικοί τραπεζίτες πλημμυρίζουν τις οικονομίεςτους και διογκώνουν το παγκόσμιο πολιτικό σώμα με υπέρμετρη ρευστό-τητα ευελπιστώντας ότι τέτοιες επείγουσες μεταγγίσεις θα θεραπεύσουνμια νόσο που απαιτεί μακράν πιο ριζοσπαστική διαγνωστική και παρεμβα-τική προσέγγιση

Στο βιβλίο αυτό επιχειρώ να αποκαταστήσω εν μέρει την αντίληψη για

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

10

το τι είναι η ροή του κεφαλαίου Εάν μπορούμε να επιτύχουμε μια ορθότε-ρη αντίληψη της αποδιοργάνωσης και της καταστροφής στις οποίες είμα-στε πλέον όλοι εκτεθειμένοι ίσως καταφέρουμε να κατανοήσουμε τι μπο-ρεί να γίνει για την αντιμετώπισή τους

Ντέιβιντ ΧάρβεϊΝέα Υόρκη Οκτώβριος 2009

Προοίμιο

11

[ 1 ]

H αποδιοργάνωσηfff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006 Ορυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότε-ρων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ με κατοίκουςχαμηλού εισοδήματος αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη Ωστόσο η επίσημηκυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν διότιοι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί μετανάστες (Λατί-νοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρηΟι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειο-δότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του rsquo90 και εντεύθεν Μεταξύ 1998και 2006 προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά οι εν λό-γω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντι-κειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης Ωστόσο και πάλι δεν συνέβητίποτε απολύτως Για ακόμα μία φορά όπως έγινε και κατά τη διάρκειατης πανδημίας του HIVAIDS που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέι-γκαν το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευσημπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας ndashκαιπροκατάληψηςndash απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη α-νυπολόγιστο για την κοινωνία

Μόνο στα μέσα του 2007 όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξετη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστι-κά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σεΚαλιφόρνια Αριζόνα και Νεβάδα) ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να ε-πισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχο-λιάζουν Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών καιμονοκατοικιών (συχνά σε laquoκοινότητες της κρεβατοκάμαραςraquo ή κατά μή-κος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται Μέχρι τοτέλος του 2007 σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τουςκαι άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατά-σχεσης Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη

13

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

Προοίμιοfff

Το βιβλίο αυτό έχει να κάνει με τη ροή του κεφαλαίουΤο κεφάλαιο είναι το laquoαίμαraquo που ρέει στο πολιτικό σώμα όλων των

κοινωνιών τις οποίες αποκαλούμε καπιταλιστικές που το διατρέχει και ε-ξαπλώνεται άλλοτε στάλα στάλα και άλλοτε σαν πλημμύρα σε κάθε σχι-σμή και κόχη του κατοικημένου κόσμου Χάρη σε αυτή τη ροή εμείς πουζούμε υπό καπιταλιστικές συνθήκες εξασφαλίζουμε τον άρτο τον επιού-σιο καθώς επίσης τα σπίτια μας τα αυτοκίνητα τα κινητά τηλέφωνα ταπουκάμισα τα παπούτσια και όλα τα άλλα αγαθά που χρειαζόμαστε ωςστηρίγματα της καθημερινότητάς μας Μέσω αυτού του πολυσχιδούς δι-κτύου ροής παράγεται ο πλούτος από τον οποίο απορρέουν οι πολυά-ριθμες υπηρεσίες που προσφέρουν στήριξη διασκέδαση εκπαίδευση α-ναζωογόνηση και κάθαρση Φορολογώντας την εν λόγω ροή τα κράτηαυξάνουν την ισχύ τους τη στρατιωτική τους ρώμη και την ικανότητάτους να εξασφαλίζουν ικανοποιητικές βιοτικές συνθήκες για τους πολίτεςτους Διακόπτοντας επιβραδύνοντας ή ακόμα χειρότερα αναστέλλονταςτη ροή αυτή ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια κρίση του καπιταλισμού κα-τά την οποία η καθημερινότητα δεν μπορεί πλέον να εξακολουθεί να υφί-σταται όπως πριν

Το να κατανοήσουμε τη ροή του κεφαλαίου τις περιελισσόμενες οδούςπου ακολουθεί και την αλλόκοτη λογική της είναι ως εκ τούτου ζωτικήςσημασίας για την κατανόηση των βιοτικών μας συνθηκών Στα πρώιμαστάδια του καπιταλισμού πολιτικοί και οικονομολόγοι κάθε λογής και α-πόχρωσης πάλευαν να κατανοήσουν αυτή τη ροή και μια κριτική αποτί-μηση του πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός άρχισε να αναδύεται Ωστόσο τιςτελευταίες δεκαετίες έχουμε αποκλίνει από το κυνήγι μιας τέτοιας κριτικήςκατανόησης Αντrsquo αυτής οικοδομούμε επιτηδευμένα μαθηματικά μοντέ-λα αναλύουμε δεδομένα ακατάπαυτα laquoψειρίζουμεraquo λογιστικά φύλλα α-νατέμνουμε τις λεπτομέρειες και θάβουμε κάθε αντίληψη του συστηματι-κού χαρακτήρα της ροής του κεφαλαίου κάτω από βουνά εργασιών ανα-φορών και προβλέψεων

Όταν η Αυτού Μεγαλειότης Ελισάβετ Β΄ ρώτησε τους οικονομολόγουςτου London School of economics τον Νοέμβριο του 2008 πώς είναι δυνατόν

9

κανείς τους να μην είχε διακρίνει τα σημάδια της επερχόμενης κρίσης πουδιανύουμε σήμερα (μια ερώτηση που βρισκόταν ήδη στο ακρόχειλο όλωνμας μα που μονάχα μια μονάρχης- κατάλοιπο της φεουδαρχίας θα μπο-ρούσε να θέσει τόσο απλά περιμένοντας συγκεκριμένη απόκριση) εκείνοιδεν είχαν έτοιμη απάντηση Συγκεντρωμένοι υπό την αιγίδα της Βρετανι-κής Ακαδημίας κατάφεραν μόνο να ομολογήσουν σε μια συλλογική επι-στολή προς την Αυτού Μεγαλειότητα έπειτα από έξι μήνες μελέτης περί-σκεψης και εν τω βάθει διαβουλεύσεων με πρόσωπα- κλειδιά στη δημιουρ-γία οικονομικών πολιτικών ότι άγνωστο πώς είχαν πάψει να εστιάζουνσε αυτά που αποκαλούσαν laquoκινδύνους του συστήματοςraquo και ότι όπως ό-λοι είχαν ξεστρατίσει ακολουθώντας την laquoπολιτική της άρνησηςraquo Τι ακρι-βώς όμως ήταν αυτό που αρνούνταν

Ο συνονόματός μου Γουίλιαμ Χάρβεϊ (γεννημένος στις αρχές του17ου αιώνα και όπως κι εγώ laquoγέννημα του Κεντraquo) κατά γενική συναίνε-ση θεωρείται ο πρώτος επιστήμονας που κατέδειξε ορθά και συστηματι-κά πώς κυκλοφορεί το αίμα στο ανθρώπινο σώμα Βασισμένη στο έργοτου η ιατρική έρευνα προχώρησε και απέδειξε πως η καρδιακή προσβο-λή και άλλες ασθένειες μπορούν να επιβαρύνουν σοβαρά ή ακόμα και νατερματίσουν τη ζωογόνο δύναμη του ανθρώπινου σώματος Όταν διακό-πτεται η κυκλοφορία του αίματος το σώμα πεθαίνει Στις μέρες μας η κα-τανόηση του όλου φαινομένου από ιατρική άποψη είναι ασφαλώς μα-κράν πιο σύνθετη απrsquo ότι μπορούσε να φανταστεί ο Χάρβεϊ Μολαταύ-τα η γνώση μας βασίζεται ακόμα στα στέρεα ευρήματα που πρώτος οΧάρβεϊ παρέθεσε

Προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους σοβαρούς κραδασμούς στηνκαρδιά του πολιτικού σώματος οι οικονομολόγοι μας οι επιχειρηματικοίηγέτες και οι θεσπιστές νέων πολιτικών (απούσης οποιασδήποτε αντίλη-ψης της συστηματικής φύσης που διέπει τη ροή του κεφαλαίου) είτε έχουναναβιώσει παμπάλαιες πρακτικές είτε έχουν εφαρμόσει μεταμοντέρνανοητικά μοντέλα Από τη μία τα διεθνή ιδρύματα και οι πραματευτάδεςτου κεφαλαίου εξακολουθούν να ρουφάνε σαν βδέλλες όσο περισσότεροαίμα μπορούν από όλους τους λαούς του κόσμου (ασχέτως της ενδεχόμε-νης φτώχειας τους) μέσω προγραμμάτων laquoδομικής αναπροσαρμογήςraquo ό-πως τα αποκαλούν και με κάθε είδους άλλες στρατηγικές (για παράδειγ-μα διπλασιάζοντας αιφνιδιαστικά τις καταβολές στις πιστωτικές μας κάρ-τες) Από την άλλη οι κεντρικοί τραπεζίτες πλημμυρίζουν τις οικονομίεςτους και διογκώνουν το παγκόσμιο πολιτικό σώμα με υπέρμετρη ρευστό-τητα ευελπιστώντας ότι τέτοιες επείγουσες μεταγγίσεις θα θεραπεύσουνμια νόσο που απαιτεί μακράν πιο ριζοσπαστική διαγνωστική και παρεμβα-τική προσέγγιση

Στο βιβλίο αυτό επιχειρώ να αποκαταστήσω εν μέρει την αντίληψη για

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

10

το τι είναι η ροή του κεφαλαίου Εάν μπορούμε να επιτύχουμε μια ορθότε-ρη αντίληψη της αποδιοργάνωσης και της καταστροφής στις οποίες είμα-στε πλέον όλοι εκτεθειμένοι ίσως καταφέρουμε να κατανοήσουμε τι μπο-ρεί να γίνει για την αντιμετώπισή τους

Ντέιβιντ ΧάρβεϊΝέα Υόρκη Οκτώβριος 2009

Προοίμιο

11

[ 1 ]

H αποδιοργάνωσηfff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006 Ορυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότε-ρων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ με κατοίκουςχαμηλού εισοδήματος αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη Ωστόσο η επίσημηκυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν διότιοι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί μετανάστες (Λατί-νοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρηΟι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειο-δότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του rsquo90 και εντεύθεν Μεταξύ 1998και 2006 προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά οι εν λό-γω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντι-κειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης Ωστόσο και πάλι δεν συνέβητίποτε απολύτως Για ακόμα μία φορά όπως έγινε και κατά τη διάρκειατης πανδημίας του HIVAIDS που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέι-γκαν το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευσημπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας ndashκαιπροκατάληψηςndash απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη α-νυπολόγιστο για την κοινωνία

Μόνο στα μέσα του 2007 όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξετη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστι-κά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σεΚαλιφόρνια Αριζόνα και Νεβάδα) ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να ε-πισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχο-λιάζουν Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών καιμονοκατοικιών (συχνά σε laquoκοινότητες της κρεβατοκάμαραςraquo ή κατά μή-κος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται Μέχρι τοτέλος του 2007 σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τουςκαι άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατά-σχεσης Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη

13

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

κανείς τους να μην είχε διακρίνει τα σημάδια της επερχόμενης κρίσης πουδιανύουμε σήμερα (μια ερώτηση που βρισκόταν ήδη στο ακρόχειλο όλωνμας μα που μονάχα μια μονάρχης- κατάλοιπο της φεουδαρχίας θα μπο-ρούσε να θέσει τόσο απλά περιμένοντας συγκεκριμένη απόκριση) εκείνοιδεν είχαν έτοιμη απάντηση Συγκεντρωμένοι υπό την αιγίδα της Βρετανι-κής Ακαδημίας κατάφεραν μόνο να ομολογήσουν σε μια συλλογική επι-στολή προς την Αυτού Μεγαλειότητα έπειτα από έξι μήνες μελέτης περί-σκεψης και εν τω βάθει διαβουλεύσεων με πρόσωπα- κλειδιά στη δημιουρ-γία οικονομικών πολιτικών ότι άγνωστο πώς είχαν πάψει να εστιάζουνσε αυτά που αποκαλούσαν laquoκινδύνους του συστήματοςraquo και ότι όπως ό-λοι είχαν ξεστρατίσει ακολουθώντας την laquoπολιτική της άρνησηςraquo Τι ακρι-βώς όμως ήταν αυτό που αρνούνταν

Ο συνονόματός μου Γουίλιαμ Χάρβεϊ (γεννημένος στις αρχές του17ου αιώνα και όπως κι εγώ laquoγέννημα του Κεντraquo) κατά γενική συναίνε-ση θεωρείται ο πρώτος επιστήμονας που κατέδειξε ορθά και συστηματι-κά πώς κυκλοφορεί το αίμα στο ανθρώπινο σώμα Βασισμένη στο έργοτου η ιατρική έρευνα προχώρησε και απέδειξε πως η καρδιακή προσβο-λή και άλλες ασθένειες μπορούν να επιβαρύνουν σοβαρά ή ακόμα και νατερματίσουν τη ζωογόνο δύναμη του ανθρώπινου σώματος Όταν διακό-πτεται η κυκλοφορία του αίματος το σώμα πεθαίνει Στις μέρες μας η κα-τανόηση του όλου φαινομένου από ιατρική άποψη είναι ασφαλώς μα-κράν πιο σύνθετη απrsquo ότι μπορούσε να φανταστεί ο Χάρβεϊ Μολαταύ-τα η γνώση μας βασίζεται ακόμα στα στέρεα ευρήματα που πρώτος οΧάρβεϊ παρέθεσε

Προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους σοβαρούς κραδασμούς στηνκαρδιά του πολιτικού σώματος οι οικονομολόγοι μας οι επιχειρηματικοίηγέτες και οι θεσπιστές νέων πολιτικών (απούσης οποιασδήποτε αντίλη-ψης της συστηματικής φύσης που διέπει τη ροή του κεφαλαίου) είτε έχουναναβιώσει παμπάλαιες πρακτικές είτε έχουν εφαρμόσει μεταμοντέρνανοητικά μοντέλα Από τη μία τα διεθνή ιδρύματα και οι πραματευτάδεςτου κεφαλαίου εξακολουθούν να ρουφάνε σαν βδέλλες όσο περισσότεροαίμα μπορούν από όλους τους λαούς του κόσμου (ασχέτως της ενδεχόμε-νης φτώχειας τους) μέσω προγραμμάτων laquoδομικής αναπροσαρμογήςraquo ό-πως τα αποκαλούν και με κάθε είδους άλλες στρατηγικές (για παράδειγ-μα διπλασιάζοντας αιφνιδιαστικά τις καταβολές στις πιστωτικές μας κάρ-τες) Από την άλλη οι κεντρικοί τραπεζίτες πλημμυρίζουν τις οικονομίεςτους και διογκώνουν το παγκόσμιο πολιτικό σώμα με υπέρμετρη ρευστό-τητα ευελπιστώντας ότι τέτοιες επείγουσες μεταγγίσεις θα θεραπεύσουνμια νόσο που απαιτεί μακράν πιο ριζοσπαστική διαγνωστική και παρεμβα-τική προσέγγιση

Στο βιβλίο αυτό επιχειρώ να αποκαταστήσω εν μέρει την αντίληψη για

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

10

το τι είναι η ροή του κεφαλαίου Εάν μπορούμε να επιτύχουμε μια ορθότε-ρη αντίληψη της αποδιοργάνωσης και της καταστροφής στις οποίες είμα-στε πλέον όλοι εκτεθειμένοι ίσως καταφέρουμε να κατανοήσουμε τι μπο-ρεί να γίνει για την αντιμετώπισή τους

Ντέιβιντ ΧάρβεϊΝέα Υόρκη Οκτώβριος 2009

Προοίμιο

11

[ 1 ]

H αποδιοργάνωσηfff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006 Ορυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότε-ρων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ με κατοίκουςχαμηλού εισοδήματος αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη Ωστόσο η επίσημηκυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν διότιοι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί μετανάστες (Λατί-νοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρηΟι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειο-δότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του rsquo90 και εντεύθεν Μεταξύ 1998και 2006 προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά οι εν λό-γω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντι-κειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης Ωστόσο και πάλι δεν συνέβητίποτε απολύτως Για ακόμα μία φορά όπως έγινε και κατά τη διάρκειατης πανδημίας του HIVAIDS που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέι-γκαν το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευσημπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας ndashκαιπροκατάληψηςndash απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη α-νυπολόγιστο για την κοινωνία

Μόνο στα μέσα του 2007 όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξετη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστι-κά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σεΚαλιφόρνια Αριζόνα και Νεβάδα) ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να ε-πισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχο-λιάζουν Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών καιμονοκατοικιών (συχνά σε laquoκοινότητες της κρεβατοκάμαραςraquo ή κατά μή-κος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται Μέχρι τοτέλος του 2007 σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τουςκαι άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατά-σχεσης Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη

13

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

το τι είναι η ροή του κεφαλαίου Εάν μπορούμε να επιτύχουμε μια ορθότε-ρη αντίληψη της αποδιοργάνωσης και της καταστροφής στις οποίες είμα-στε πλέον όλοι εκτεθειμένοι ίσως καταφέρουμε να κατανοήσουμε τι μπο-ρεί να γίνει για την αντιμετώπισή τους

Ντέιβιντ ΧάρβεϊΝέα Υόρκη Οκτώβριος 2009

Προοίμιο

11

[ 1 ]

H αποδιοργάνωσηfff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006 Ορυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότε-ρων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ με κατοίκουςχαμηλού εισοδήματος αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη Ωστόσο η επίσημηκυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν διότιοι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί μετανάστες (Λατί-νοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρηΟι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειο-δότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του rsquo90 και εντεύθεν Μεταξύ 1998και 2006 προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά οι εν λό-γω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντι-κειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης Ωστόσο και πάλι δεν συνέβητίποτε απολύτως Για ακόμα μία φορά όπως έγινε και κατά τη διάρκειατης πανδημίας του HIVAIDS που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέι-γκαν το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευσημπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας ndashκαιπροκατάληψηςndash απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη α-νυπολόγιστο για την κοινωνία

Μόνο στα μέσα του 2007 όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξετη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστι-κά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σεΚαλιφόρνια Αριζόνα και Νεβάδα) ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να ε-πισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχο-λιάζουν Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών καιμονοκατοικιών (συχνά σε laquoκοινότητες της κρεβατοκάμαραςraquo ή κατά μή-κος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται Μέχρι τοτέλος του 2007 σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τουςκαι άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατά-σχεσης Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη

13

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

[ 1 ]

H αποδιοργάνωσηfff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006 Ορυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότε-ρων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ με κατοίκουςχαμηλού εισοδήματος αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη Ωστόσο η επίσημηκυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν διότιοι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί μετανάστες (Λατί-νοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρηΟι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειο-δότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του rsquo90 και εντεύθεν Μεταξύ 1998και 2006 προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά οι εν λό-γω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντι-κειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμη-λής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης Ωστόσο και πάλι δεν συνέβητίποτε απολύτως Για ακόμα μία φορά όπως έγινε και κατά τη διάρκειατης πανδημίας του HIVAIDS που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέι-γκαν το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευσημπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας ndashκαιπροκατάληψηςndash απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη α-νυπολόγιστο για την κοινωνία

Μόνο στα μέσα του 2007 όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξετη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστι-κά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σεΚαλιφόρνια Αριζόνα και Νεβάδα) ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να ε-πισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχο-λιάζουν Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών καιμονοκατοικιών (συχνά σε laquoκοινότητες της κρεβατοκάμαραςraquo ή κατά μή-κος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται Μέχρι τοτέλος του 2007 σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τουςκαι άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατά-σχεσης Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη

13

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

και πλάτη των ΗΠΑ και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύπερισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους ndash γεγονός πουέθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις οιοποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων

Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν laquoοικονομικό τυ-φώνα Κατρίναraquo Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχού-σαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών κατοικημένων κυ-ρίως από μαύρους Στην Καλιφόρνια οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων όπωςτο Στόκτον γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια ενώσε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανέςΌσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουνστέγη αλλού τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια καιΦλόριντα Αλλού οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλουςή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων

Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της κατα-στροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέα-στοι Τον Ιανουάριο του 2008 τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγι-ξαν τα 32 δις δολάρια ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007 Ε-πρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικο-νομικού συστήματος Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινω-νικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματι-στών που βρίσκονταν στην κορυφή

Ωστόσο μέχρι το φθινόπωρο του 2008 η laquoκρίση στεγαστικών υψηλούρίσκουraquo όπως ονομάστηκε είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγά-λων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ μέσω αλλαγών καθεστώτωνεπιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων Η μέρα που η επενδυτικήτράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξεκαθοριστική Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν όπωςκαι το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο Όπως επι-σήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπε-ζας Πολ Βόλκερ ο οποίος πέντε χρόνια νωρίτερα μαζί με πλήθος εξειδι-κευμένων σχολιαστών είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνη-ση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τιςπρακτικές του ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλταlaquoτόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμοraquo Ο υπόλοιπος κό-σμος μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασι-λείου όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στηνεπιφάνεια πολύ νωρίτερα εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έ-ναν μείζονα δανειστή τη Northern Rock προ καιρού) παρασύρθηκε από-τομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευσητων ΗΠΑ Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το-

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

14

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

Η αποδιοργάνωση

15

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

Μεικτό 10Αλ

λα

γή

κά

θε

χρ

όν

ο

Μεικτό 20

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζώνή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανάτον κόσμο Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θαακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία

Το φθινόπωρο του 2008 σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδηεξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικούχρέους Οι Fannie Mae και Freddie Mac oργανισμοί στεγαστικών δανείωνμισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών χρειάστηκε νακρατικοποιηθούν Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν αλλά οι ομολογιούχοισυμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας παρέμει-ναν προστατευμένοι Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συ-νταξιοδοτικά ταμεία μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυ-τοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα που είχαν ενδώσει στοεπενδυτικό δέλεαρ των laquoυψηλής απόδοσηςraquo υποθηκών με εξασφάλισηβρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουντις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους Και σαν ναμην έφτανε αυτό ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG η οποία είχε ασφα-λίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τρα-πεζών έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίαςτων τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουνΜετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν καθώς οι τραπεζικές μετοχές

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

16

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ κατόπιν έναρξης κατασχέσεωντην περίοδο 1985-2007

Πηγή Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία συνταξιοδοτικά ταμεία λύγι-ζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνο-νταν και ο πανικός εξαπλωνόταν απrsquo άκρη σrsquo άκρη του χρηματοοικονομι-κού συστήματος

Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητικήδιάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικο-νομικό σύστημα Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιάτης σχεδόν στο μηδέν Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman μια ομάδα α-ξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών μεταξύ των ο-ποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος τηςGoldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman εξήλθε απόμια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσεδιάσωση του τραπεζικού συστήματος ύψους 700 δις δολαρίων απειλώνταςπαράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα Ήταν λες και η ΓουόλΣτριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης καιτου λαού των Ηνωμένων Πολιτειών Λίγες εβδομάδες αργότερα ο πρόε-δρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν χωρίςτον παραμικρό έλεγχο προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούςπου κρίνονταν laquoυπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουνraquo

Ωστόσο οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες Ο ίδιος κόσμοςπου μερικά χρόνια πριν έμοιαζε laquoνα κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστό-τηταςraquo (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά νακολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια γραφεία και εμπορικά κέντρα σε πλεο-νάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυ-ναμικό

Μέχρι το τέλος του 2008 όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας α-ντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρι-σκόταν σε κάμψη η ανοικοδόμηση έπαυσε η ενεργή ζήτηση κατέρρευσεοι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν η ανεργία έφτασε στα ύψη ενώκαταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά τοάλλο Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας όπως ηGeneral Motors βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και επιπλέονχρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτο-κινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε α-νάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη καίτοι άνισα με τηνΙσπανία και την Ιρλανδία καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκάκράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση να δέχονται το βαρύτε-ρο πλήγμα Η Ισλανδία οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προ-αναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές χρεοκόπησε εντελώς

Μέχρι τις αρχές του 2009 το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης πουείχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική

Η αποδιοργάνωση

17

2o

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊ-βάν η Κίνα η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υ-ποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20 ή και περισσότερο μέσα σε διάστημαμόλις δύο μηνών) Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30 καιπλέον μέσα σε μερικούς μήνες ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίεςόπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας Οι παραγωγοί πρώτων υλών πουμεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008 ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταπο-ντίζονται προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγέςχώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα καθώς και τα αραβικά κράτη τουΚόλπου Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό Περί τα20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανη-συχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύ-ρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Α-φροαμερικανών και των Λατίνων) Στην Ισπανία ο δείκτης ανεργίας έκα-νε άλμα ξεπερνώντας το 17

Μέχρι την άνοιξη του 2009 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσεότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείωνποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτουςσε αγαθά και υπηρεσίες είχε καταστραφεί Η Ομοσπονδιακή ΚεντρικήΤράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενερ-γητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008Στο μεταξύ η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής α-νάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945

Επρόκειτο χωρίς αμφιβολία για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ι-στορία Παρrsquo όλα αυτά πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μο-ντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρό-τερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες με-γάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του rsquo70 και του rsquo80 Η οικο-νομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία τηνπερίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκεσε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν το 2001 την Αργεντινή (πυροδο-τώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθειακαταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές σε αυθόρμητους αποκλεισμούς ε-θνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα ΣτιςΗνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών όπως ηWorldCom και η enron που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργα-λεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευ-ση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management τοδιοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολό-γους το 1998 Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

18

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

Η αποδιοργάνωση

19

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ

Τιμές μετοχών Επενδυτικά τραστ ακινήτων ndash Ηνωμένες Πολιτείες

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων ndash Μεγάλη Βρετανία

Πηγή Υπουργείο Εμπορίου

Πηγή περιοδικό Fortune

Πηγή Investers Chronicle

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

καλά στο αποκαλούμενο laquoσκιώδες τραπεζικό σύστημαraquo των εξωχρηματι-στηριακών οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου στις αρρύθμιστεςαγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά

Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσειςανά την υφήλιο σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973 κατά την οποίαοι κρίσεις ήταν ελάχιστες και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγοράακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων Η πρώτη μεγάλης έκτα-σης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνη-σε την άνοιξη του 1973 έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πε-τρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη Η γενεσιουργός αιτίατης κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισεπλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπωςτης Νέας Υόρκης που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975αλλά πρόλαβε να διασωθεί) μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει Η ια-πωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του rsquo80 έληξε με κατάρρευσητου χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράςndash η οποία υφίσταται ακόμα Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκεαπαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992 μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβη-γία που επηρέαζε και τη Φινλανδία προκληθείσα από υπερβολές στις α-γορές ακινήτων Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευσηστην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν ηπλεονάζουσα αστική ανάπτυξη τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερ-δοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη Χονγκ Κονγκ Ινδονησία Νότια Κο-ρέα και Φιλιππίνες Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων καιδανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτίατην κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέ-λεσμα τη χρεοκοπία 1400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείωνκαι 1860 τραπεζών επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Η-νωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβη-σε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρ-χής Εγγύησης Καταθέσεων που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανι-κών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν) Κρίσεις σχετιζό-μενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τιςσύντομες οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρημα-ταγορές και τα τραπεζικά συστήματα Αυτό συμβαίνει διότι όπως θα δού-με οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασι-σμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου με εκπόνηση μακράς διάρκειας Ότανοι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετι-κά πρόσφατα στο Ντουμπάι) τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνιαγια να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

20

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

Η αποδιοργάνωση

21

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22

Κατά συνέπεια η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρομε εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότιέχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακι-νήτων Οφείλουμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συ-σχέτιση βρίσκεται επί το έργον η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης

Πώς λοιπόν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα Μήπως ηκρίση σηματοδοτεί λόγου χάρη το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ε-λεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικήςανάπτυξης Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξηlaquoνεοφιλελευθερισμόςraquo

Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συ-νάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του rsquo70 Με μανδύα τόνους ρητο-ρείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου την ελεύθερη αγορά και το ε-λεύθερο εμπόριο νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές σχεδιασμένες γιατην ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος Το σχέ-διο υπήρξε επιτυχές κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτουκαι εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαντο μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείοπου αποδεικνύει την εξάλειψή του

Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετίατου rsquo80 για παράδειγμα όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύειτους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία Η αρχή αυτή που έσκασεστα μούτρα τού μη παρεμβατισμού τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοίτου νεοφιλελευθερισμού προέκυψε από την οικονομική κρίση της ΝέαςΥόρκης στα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 Κατόπιν επεκτάθηκε στο Μεξικόμε τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το1982 Για να το θέσουμε αγοραία η πολιτική όριζε Ιδιωτικοποίηση τωνκερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων σώστε τις τράπεζες και ξεζου-μίστε το λαό (στο Μεξικό παραδείγματος χάρη το βιοτικό επίπεδο τουπληθυσμού έπεσε περί το 25 μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομικήδιάσωση του 1982) Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο laquoηθικό ρίσκοraquo τουσυστήματος Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεταινα αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνηςσυμπεριφοράς τους Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστο-ρία μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις ΗνωμένεςΠολιτείες

Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντησηστην κρίση της δεκαετίας του rsquo70 έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σή-μερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλι-σμού Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίσημε επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

22