Η φιλοσοφία στην αναλυτική παράδοση.

Από τον Russell έως τους Λογικούς

Θετικιστές

Δικαίος Ψυκάκος

Αθήνα Απρίλης – Μάης 2011

2

Περιεχόμενα

1. Εισαγωγή ………………………………………………..4

2. Russell και Λογικός Ατομισμός…………………………5

2.1. Συνέχεια και αναβαθμός του εμπειρισμού………….5

2.2. Διάκριση γλωσσικής μορφής και δομής νοήματος….6

3. Ο Wittgenstein του Tractatus……………….. ……………7

3.1. Η απεικονοστική θεωρία του νοήματος ……………..7

3.2. Από την αληθοτιμη στους αληθοπίνακες…………….8

3.3. Russell και Wittgenstein ……………………………..8

4. Ο κύκλος της Βιέννης και ο λογικός θετικισμός……………9

4.1 Στόχοι του Κύκλου…………………………………….11

4.2. Βασικές έννοιες………………………….……………11

4.2.1. Το Νόημα……………………………………………11

4.2.2. Η αρχή της επαληθευσιμότητας…………………….12

5. Επίλογος……………………………………………………..13

6. Βιβλιογραφία………………………………………………..14

3

1. Εισαγωγή

Η αναλυτική φιλοσοφία, ένα

ριζοσπαστικό και καινοτόμο ρεύμα των

αρχών του 20ο αιώνα, επαναπροσδιόρισε το

σύνολο της έως τότε «παραδοσιακής»

αντίληψης για τη φιλοσοφία, θέτοντας στο

επίκεντρο της προβληματικής της τη σχέση λογικής και γλώσσας.

Η μέθοδος της συνίσταται: α) στην εξόρυξη του νοήματος μέσα

από τη λεκτική απειρομορφία, β) τη παράσταση με τη καθαρή μορφή του

σα σύνολο λογικών προτάσεων, γ) τη «διάσπαση» των προτάσεων και την

απόδειξης της αληθοτιμής τους από την εμπειρική επαλήθευση, δ) τη

διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στις επιμέρους προτάσεις.

Η διαδρομή της μπορεί να παρασταθεί αδρά χρησιμοποιώντας ως

κύριους σταθμούς τον Russell, τον Wittgenstein και το ρεύμα του

Λογικού Θετικισμού που εκπροσωπείται από το Κύκλο της Βιέννης. Τα

βασικά σημεία αυτής της διαδρομής θα προσπαθήσουμε να

παρουσιάσουμε στην εργασία που ακολουθεί:

Τη σύλληψη της φιλοσοφίας ως λογική ανάλυση της γλώσσας

που πήρε στον Russell τη μορφή του Λογικού Ατομισμού,

όπου η λογική δομή της γλώσσας συλλαμβάνει και

αναπαριστά τη λογική δομή του κόσμου.

Τη θεώρηση του πρώιμου Wittgenstein, ότι τα προβλήματα

της φιλοσοφίας δημιουργήθηκαν από την παρανόηση της

λογικής της γλώσσας μας.

Την ερμηνεία των θέσεων του από τον Λογικό Θετικισμό ως

μια προσπάθεια να οριοθετηθεί η επικράτεια αυτών για τα

οποία μπορούμε να μιλήσουμε με νόημα.

4

2. Ράσσελ και Λογικός Ατομισμός

Πρωτοπόρος της αναλυτικής

φιλοσοφίας ήταν ο Bertrand Russell

( 1872 – 1970), ένας από τους

επιφανέστερους διανοούμενους του

20ου αιώνα.

Για τον Russell, ο συμβατικός λόγος είναι λογικά απρόσεκτος.

Ισχυρίζεται πράγματα χωρίς να καθορίζει τις συνθήκες υπό τις οποίες

αληθεύουν. Η λογική τάξη πρέπει να επανέλθει στο καθημερινό λόγο

και αυτό προϋποθέτει την εξόρυξη του πλέγματος των νοημάτων από τη

συγκεχυμένη και ασαφή ομιλία του μέσου ανθρώπου. Η μέθοδος για

αυτό είναι το «σπάσιμο» των περίπλοκων δομών του λόγου στα απλά

νοηματικά συστατικά από τα οποία αποτελείται και ως θεωρία

επιγράφεται «Λογικός Ατομισμός»

2.1. Συνέχεια και αναβαθμός του

εμπειρισμού

Για τον Russell η έννοια του

υλικού αντικειμένου είναι

επιστημονικώς αναγκαία. Για να υπάρξει επαρκής θεωρητικός ορισμός

ενός αντικειμένου πρέπει να μπορεί να υπάρξει μια άμεση η έμμεση

αξιόπιστη εποπτεία. Συνεχίζει την παράδοση του βρετανικού εμπειρισμού

διευρύνοντας όμως και αναδιατυπώνοντας τη θεώρηση του για τα είδη

της γνώσης. Υπάρχει γνώση:

α. Μέσα από την αισθητηριακής εμπειρία, από την άμεση αντιληπτική

εξοικείωση με τα πράγματα του περιβάλλοντος

β. Μέσα από τους νόμους της λογικής με θεμελιώδη την αρχή της

ταυτότητας

γ. Προ - εμπειρική και a priori κάποιων καθολικών εννοιών, σχέσεων η

ηθικών προτάσεων.

5

2.2. Διάκριση γλωσσικής μορφής και δομής νοήματος

Ο Russell επεξεργάζεται το διαχωρισμό ανάμεσα στη γλωσσική

μορφή, διαμέσου της οποίας διακοινωνείται μια γνώμη η μια πεποίθηση,

και στη λογική δομή του νοήματος που εμπεριέχεται στα φραστικά

υλικά.

Βασικό εργαλείο είναι η

αναδιατύπωση της φράσης στη

μαθηματικοποιημένη μορφή

μιάς πρότασης καθορισμένης

(οριστικής) περιγραφής (όπου

«Χ» είναι το ουσιαστικό είτε

στην απλή του μορφή είτε ως φράση) και ο έλεγχος της εγκυρότητας

της. Η καθορισμένη περιγραφή είναι σωστή εάν το «Χ» ισχύει για ένα

και μοναδικό αντίστοιχο, όπως για παράδειγμα η φράση: "Το πρώτο

άτομο στο διάστημα". Μια περιγραφή του τύπου "Ατομο στο διάστημα"

δεν είναι έγκυρη γιατί το Χ ισχύει για περισσότερα από ένα πράγματα.

Όπως και μια περιγραφή "Το πρώτο άτομο στον Αρη" δεν είναι έγκυρη

γιατί το Χ δεν ισχύει για τίποτα.

Στη συνέχεια, εξετάζοντας τη δομή μιας φραστικής κατασκευής,

ερχόμαστε μπροστά στο πρόβλημα που θέτει μια φράση του είδους: «Ο

Βασιλιάς της Γαλλίας είναι φαλακρός;»1. Αν απαντήσουμε είτε ναι είτε

όχι, προϋποθέτουμε ότι υπάρχει βασιλιάς της Γαλλίας. Το πρόβλημα

είναι ότι στη πραγματικότητα έχουμε δυο διαφορετικά ερωτήματα

αυθαίρετα συναιρεμένα σε ένα.

Ετσι θεμελιώνει την ανάγκη διάκρισης ανάμεσα σε «ατομικές»

και σύνθετες (ή «μοριακές») λογικές προτάσεις, όπου για να είναι

αληθινή μια σύνθετη πρόταση πρέπει όλα τα συστατικά της να είναι

αληθή ταυτόχρονα.

3. Ο Wittgenstein του Tractatus1 Bertrant Russel, On Denoting, 1905, παρατίθεται στο διαδίκτυο, στη σελίδα http://cscs.umich.edu/~crshalizi/Russell/denoting/

6

Ο πρώιμος Ludwig Wittgenstein,

έγινε ένας από τους κυριότερους

υπερασπιστές της λογικής ανάλυσης,

επιχειρώντας τη συστηματική έκφραση του

Λογικού Ατομισμού. Εστιάζωντας όμως το

θεωρητικό του ενδιαφέρον στη προσπάθεια να καλύψει την απόσταση

που χωρίζει τη βιωματική από τη γλωσσική σχέση με τα κόσμο,

διατύπωσε μια γλωσσική θεωρία (και συνεπώς και μια οντολογία), που

απετέλεσαν σταθμό στην ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης τού 20ου

αιώνα.

3. 1. Η απεικονιστική θεωρία του νοήματος :

Στο Tractatus, ο Wittgenstein υποστηρίζει

ότι γλώσσα και πραγματικότητα συγκροτούν δύο

διαφορετικά μεταξύ τους επίπεδα, τα οποία στη

περίπτωση του νοήματος συνδέονται μέσω της

αναφοράς και στη περίπτωση της αλήθειας μέσω

της αντιστοιχίας.

Η γλώσσα είναι σε θέση να περιγράφει τον κόσμο επειδή

υπάρχει μια λογική ισομορφία ανάμεσα τους. Η σχέση γλώσσας και

πραγματικότητας είναι μια σχέση αναφοράς, με την έννοια ότι η λέξη, ή

η γλωσσική έκφραση γενικότερα, αναφέρεται σε ένα τμήμα της

πραγματικότητας που είναι πολύπλοκη και πολυδιάστατη. Κατά

συνέπεια, θα πρέπει η γλώσσα ως λογικό σύστημα να απεικονίζει μια

πραγματικότητα η οποία να συστοιχεί σε αυτό το λογικό σύστημα.

Το έργο της απεικόνισης και της αντιστοιχίας διεκπεραιώνει η

μέθοδος της λογικής ανάλυσης. Η γλώσσα μπορεί να απεικονίσει τη

πραγματικότητα στο βαθμό που η πραγματικότητα ανασυγκροτηθεί η

ίδια ως λογικότητα. Οι γλωσσικές πράξεις, ως λογικές πράξεις,

συγκροτούν τα όρια του κόσμου και της πραγματικότητας.

3. 2. Aπό την αληθοτιμή στους αληθοπίνακες.

7

Οι λογικές προτάσεις

συνδέονται με συνδέσμους. Οι

σύνθετες θεωρίες χτίζονται μέσα από

το λογικό συνδυασμό των ατομικών

προτάσεων. Επομένως η συνολική

αλήθεια μίας σύνθετης θεωρίας η πρότασης είναι συνάρτηση της

αλήθειας η του ψευδούς των ατομικών συστατικών τούς σύμφωνα με

θεμελιακούς λογικούς κανόνες που συνοψίζονται στους αληθοπίνακες.

Υπάρχουν προτάσεις που πάντα αληθεύουν και είναι ταυτολογίες. Και

υπάρχουν προτάσεις που είναι πάντα ψευδείς και είναι οι αντιφάσεις.

Ο Wittgenstein, χτίζει ένα

λογικό «χώρο» που κυριαρχεί όχι

μία μεταφυσική αναγκαιότητα

αλλά μια λογική αναγκαιότητα. Η

κατασκευή της ιδεατής καθαρής

γλώσσας, η οποία συγκροτείται ως

λογικό σύστημα, αποτελεί τη θεωρητική λύση που προτείνει για το

πρόβλημα των σχέσεων γλώσσας και πραγματικότητας. Ότι περισσεύει

από τη «κατασκευή» της πραγματικότητας στα μέτρα της γλωσσικής

ανάλυσης, μπορεί να θεωρηθεί άχρηστο και συνεπώς «Για όσα δε

μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει» σύμφωνα με την

ακροτελεύτια πρόταση του Tractatus.

3.3. Russell και Wittgenstein

Για τον Russell η

απεικονιστική παραλληλία γνώσης

και κόσμου είναι μια διαδικασία

που προκύπτει a posteriori μέσα

από τη διαδικασία της επαγωγής.

Για τον Wittgenstein αυτή η δομική ισομορφία, φαίνεται όχι εκ των

υστέρων αλλά μέσα στην ίδια τη πράξη του ομιλείν.

Ενδεχομένως, το βαθύτερο σημείο της διαφοράς να είναι η

8

αντίληψη του Wittgenstein ότι η βιωματική σχέση του ατόμου με το

κόσμο και η γλωσσική διατύπωση αυτής της σχέσης είναι δυο

διαφορετικά επίπεδα που δε συμπίπτουν ποτέ. Ούτε η γλωσσική

έκφραση του κόσμου ταυτίζεται πλήρως με τη βιωματική σχέση με τον

κόσμο, αλλά ούτε και το βίωμα του κόσμου γνωρίζει ποτέ τη πλήρη

γλωσσική ανάπτυξη.

Η μετέπειτα εξέλιξη

της σκέψης του

Wittgenstein ισχυροποιεί

αυτή την υπόθεση. Ο

όψιμος Wittgenstein,

ανατρέπει τις ίδιες τις

απόψεις του: Είναι αδύνατο να φανταστούμε τη γλώσσα ως καθαρά

λογικό σύστημα. Η γλώσσα δεν είναι ένα λογικό κατασκεύασμα, αλλά

διακρίνεται για την ιστορικότητα της. Τα πραγματολογικά δεδομένα

μετράνε περισσότερο από τις λογικές επινοήσεις. Στη γλώσσα, ως

πραγματολογική συνθήκη, περιλαμβάνονται ιστορικές μορφές ζωής και

παίζονται επιμέρους γλωσσικά παιχνίδια.

4. Ο Κύκλος της Βιέννης και ο Λογικός Θετικισμός

Η Βιέννη, μετά το τέλος του μεγάλου

Πολέμου στα 1918, έδρα του Πανεπιστημίου

της Αυστρίας, ήταν μια πόλη όπου όλοι οι

διανοητές γνωρίζονταν έστω και λίγο μεταξύ

τους. Η αλληλεπίδραση και διάχυση νέων

ιδεών αναπτύσσονταν δημόσια στα

στρογγυλά τραπέζια των αμέτρητων καφέ.

Εκτός όμως από τις καθημερινές συναντήσεις

στα καφέ η πνευματική ζωή άνθιζε και στους διάφορους Κύκλους,

επίσημες ή ανεπίσημες ομάδες συζήτησης που πραγματοποιούσαν

εβδομαδιαίες συναντήσεις και σχηματίζονταν γύρω από εξέχουσες

μορφές της βιεννέζικης διανόησης.

9

Ο γνωστότερος ήταν αυτός που

δημιουργήθηκε γύρω από τον φιλόσοφο Moritz

Schlick και έμεινε στην ιστορία ως ο Κύκλος της

Βιέννης. Συμμετείχαν οικονομολόγοι, κοινωνικοί

επιστήμονες, μαθηματικοί, θεωρητικοί της

Λογικής, φυσικοί και φιλόσοφοι. Η ιδέα για τη

δημιουργία του έκανε την εμφάνισή της το 1922 στο Πανεπιστήμιο της

Βιέννης και το Μανιφέστο του το 1929. Ανάμεσα στα μέλη του τα

διασημότερα εκτός από τον Moritz Schlick, ο οποίος την εποχή του

Μανιφέστου ήταν 47 ετών, ήταν ο Rudolf Carnap 38 ετών, ο Kurt

Gödel 23 ετών, ο Friedrich Waismann 33 ετών, ο Otto Neurath 47 ετών,

ο Hans Hahn 50 ετών, ο Philip Frank 45 ετών. Ο Ludwig Wittgenstein,

τότε 48 ετών, ήταν επίτιμο μέλος της ομάδας και εθεωρείτο ο

πνευματικός της καθοδηγητής παρόλο που ο ίδιος δεν συμμετείχε ούτε

αποδεχόταν την τιμητική διάκριση.

Ο κύκλος της Βιέννης ξεκίνησε ως μια ριζοσπαστική κίνηση στον

χώρο των ιδεών και της πολιτικής, ως επίθεση στη «μεταφυσική», με την

έννοια της έλλειψης νοήματος, της κενολογίας. Στο μανιφέστο του 1929

τρία ονόματα αναφέρονται ως πατέρες του κινήματος. Ο Einstein, που οι

περιγραφές του για τον χώρο και τον χρόνο φαίνονταν να ανατρέπουν

θεμελιώδεις ισχυρισμούς του Kant. Ο Bertrand Russell, στον οποίο

εκτιμούσαν ότι το ότι υποστήριξε με πάθος τον εμπειρισμό, και την

πρωτοποριακή του εφαρμογή της Λογικής στα μαθηματικά και στη

γλώσσα. Ο Ludwig Wittgenstein, πού το έργο του στα μέσα της δεκαετίας

του 1920, διαβάστηκε δυνατά και συζητήθηκε φράση προς φράση από

την ομάδα του Κύκλου, όχι μονο μία φορά αλλά δύο.

Ο Κύκλος λειτούργησε μέχρι τη

δολοφονία του Schlick, από έναν

σχιζοφρενή στα σκαλιά της σκάλας του

Πανεπιστημίου της Βιέννης το 1936. Ο

Τύπος θεώρησε δεδομένο ότι ο Schlick ήταν Εβραίος και εξέφρασε

συμπάθεια για τον δολοφόνο πού λίγο αργότερα έγινε εξέχων μέλος του

10

Αυστριακού Nαζιστικού Κόμματος.

4.1. Οι στόχοι του κύκλου

Ο Λογικός Θετικισμός υπήρξε πριν

απ΄ όλα ένα κίνημα που μιλούσε στο όνομα

της ακρίβειας και της προόδου στις

επιστήμες. Η φιλοσοφία, πίστευαν μπορεί να

ωφεληθεί όσο κανένας άλλος τομέας από

την υιοθέτηση μιας αυστηρής λογικής.

Το μέτωπο του Κύκλου ήταν η αντιπαλότητα με τον βερμπαλισμό και

την ασάφεια της κυρίαρχης τότε φιλοσοφίας που έδινε προτεραιότητα στη

νόηση και στο πνεύμα έναντι της φυσικής και της λογικής. Απέβλεπε στο

να καταστήσει το επιστημονικό πνεύμα της ακριβολογίας, της σαφήνειας,

της αντικειμενικότητας και των απτών αποτελεσμάτων, ηγεμονικό σε

κάθε πτυχή της ζωής. Βασικό ζήτημα ήταν επίσης και η αντιπαράθεση με

τον ανορθολογισμό του ανερχόμενου φασισμού.

4.2. Βασικές – θεμελιώδεις έννοιες

4.2.1 Το Νόημα

Ο Κύκλος της

Βιέννης πρότεινε ένα

θεμελιακό αξίωμα:

«Υπάρχουν δύο τύποι

έγκυρων προτάσεων.

Πρώτον οι αναλυτικές

προτάσεις που είναι

δυνατόν να

χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς με κριτήριο το νόημα των λέξεων η

των συμβόλων που χρησιμοποιούν. Η σχέση λόγου χάρη «2+2 = 4» ή

λογικές συνεπαγωγές του τύπου «Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί, ο

Σωκράτης είναι άνθρωπος άρα ο Σωκράτης είναι θνητός». Δεύτερον, οι

11

εμπειρικές προτάσεις που επιδέχονται διαδικασίες εμπειρικής

εξακρίβωσης: «Το νερό βράζει στους 1000» ή «η Γη είναι επίπεδη».

Όλες οι άλλες προτάσεις είναι χωρίς νόημα. Για παράδειγμα, από τη

στιγμή που δεν μπορούμε να επαληθεύσουμε εμπειρικά την ύπαρξη ή

ανυπαρξία του Θεού κάθε ισχυρισμός θρησκευτικού περιεχομένου είναι

από διανοητική άποψη χωρίς νόημα. Η, εκφράσεις όπως «το να

σκοτώσεις είναι κακό πράγμα» «πρέπει κανείς να είναι πάντα ειλικρινής»

πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εκφράσεις προσωπικών κρίσεων ως

ισοδύναμες δηλαδή με τις προτάσεις «δεν εγκρίνω τον φόνο» «κατά την

άποψή μου οι άνθρωποι πρέπει πάντα να λένε την αλήθεια».  

4.2.2. Η αρχή της επαληθευσιμότητας

Πολλοί από τους υποστηρικτές του Λογικού Θετικισμού

θεώρησαν ότι το Tractatus του Wittgenstein ήταν το έργο που τους

δικαίωνε. Ο Wittgenstein είχε χωρίσει τις προτάσεις σε εκείνες που

μπορούμε να διατυπώσουμε και σε εκείνες για τις οποίες πρέπει να

σιωπούμε. Βασιζόμενοι σε αυτό είχαν οδηγηθεί στην αρχή της

επαληθευσιμότητας την οποία οφείλει κανείς να χρησιμοποιήσει για να

κρίνει εάν μία πρόταση είναι επιστημονική.

Ποια

είναι η βασική

θέση για την

αρχή της

επαληθευσιμότητας; Η κατάρριψη της κατά Kant a priori συνθετικής

έννοιας. Τι είναι σύμφωνα με το Kant η συνθετική κρίση; Αυτή που μας

προσφέρει μια πληροφορία.

12

Για τους λογικούς θετικιστές αυτούς η εμπειρία μορφοποιείται στη

γλώσσα. Δεν αρνούνται την εμπειρία, η αλήθεια επιβεβαιώνεται

πειραματικά. Αυτό που λένε είναι ότι πριν επαληθευθεί πρέπει να κριθεί

εάν έχει νόημα, δηλαδή εάν η πρόταση που εκφέρεται είναι δυνατόν να

ελεγχθεί η επαληθευσιμότητα της.

Επίλογος

Η διαμόρφωση του αναλυτικού ρεύματος συνδέεται με τη

θεμελίωση της σύγχρονης λογικής. Σύμφωνα με αυτήν η

πραγματικότητα αποτελείται από ατομικά και μεμονωμένα συμβάντα.

Ταυτόχρονα όμως, είναι σύνθετη και σε συμπλοκή.

Αυτή τη τάξη πραγμάτων αντικατοπτρίζει και η δομή της

γλώσσας. Το ζήτημα της λογικής είναι η σύνδεση των ατομικών

προτάσεων ώστε να σχηματιστούν οι σύνθετες περιγραφές της

διαπλοκής των πραγμάτων και γεγονότων.

Στο πυρήνα της ανατροπής που επέφερε, βρίσκεται η

προτεραιότητα του γλωσσικού κριτηρίου για την εγκυρότητα μιας

πρότασης, η λογική δοκιμασία για το εάν μια γνώμη ή θεωρία μπορεί να

αναπαρασταθεί ως ιστός λογικών προτάσεων και έγκυρων λογικά

μεταβάσεων.

Για δεκαετίες τα ζητήματα που έθεσε συγκρότησαν τον ίδιο τον

κλαδο της φιλοσοφίας της επιστήμης στον αγγλοσαξωνικό,

τουλάχιστον, χώρο επηρεάζοντας πλήθος εξελίξεων και σε άλλους

τομείς.

13

Βιβλιογραφία

1. Βαλλιάνος Π., Φιλοσοφία στην Ευρώπη, Νεότερα και σύγχρονα

φιλοσοφικά ρεύματα ( 19ος – 20ος αιώνας), Β΄ έκδοση, Ελληνικό Ανοικτό

Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2008

2. Γεωργίου Θ., Η φιλοσοφία στον 20ο αιώνα, εκδόσεις Futura, Αθήνα,

Ιούλιος 2003

3. Russell B. and Whitehead A.N., Principia Mathematica, Cambridge

University Press, 1910

4. Russel Bertrand , On Denoting, 1905, παρατίθεται στο διαδίκτυο, στη

σελίδα http :// cscs . umich . edu /~ crshalizi / Russell / denoting /

5. Wittgenstein L., Tractatus Logico Philosophicus, μτφρ. Κιτσόπουλος

Θ., Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978

6. Wittgenstein L., Φιλοσοφική Γραμματική, εισαγωγή – μετάφραση –

σχόλια Κωβαίος Κ., Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικης Τραπέζης, Αθήνα 1994

7. Κασέτας Α.Ι., Ο κύκλος Της Βιέννης, παρουσίαση στο διαδίκτυο στη

σελίδα http://users.sch.gr/kassetas/0%20000%200aCIRCLEVienna.htm

14