ΕΑΠ 2014/15

ΕΛΠ 41

Καθηγήτρια- Σύμβουλος Θ.Ε: κα Λυδάκη Άννα

Θέμα 1ης Γραπτής Εργασίας

Ο Έρικ Χομπσμπάουμ [1917-2012], Άγγλος ιστορικός του οποίου τα έργα έχουν επηρεάσει

τις κοινωνικές σπουδές σε παγκόσμιο επίπεδο, συνεπιμελητής του συλλογικού έργου Η

επινόηση της παράδοσης (εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2004) σημειώνει τα εξής:

«Τα σύγχρονα έθνη […] ισχυρίζονται ότι είναι το αντίθετο του νέου, δηλαδή ότι είναι

ριζωμένα στην απώτατη αρχαιότητα, και το αντίθετο του κατασκευασμένου, δηλαδή

ανθρώπινες κοινότητες τόσο “φυσικές” ώστε να μην χρειάζεται κανείς άλλος ορισμός παρά

μόνο η αυτοεπιβεβαίωση».

Με αφορμή το παραπάνω απόσπασμα σχετικά με τον χαρακτήρα της εθνικής παράδοσης και

το ρόλο της στη συγκρότηση των σύγχρονων εθνών-κρατών και με βάση την παρακάτω

βιβλιογραφία καλείσθε:

α) να συγκροτήσετε μια συγκριτική θεώρηση [Γερμανία – Ελλάδα - Αγγλία] των σχετικών

προσεγγίσεων για το έθνος και να αναδείξετε τις ιστορικές και ιδεολογικές ορίζουσες των

διανοητικών ρευμάτων που τις επηρέασαν [ρομαντισμός, εξελικτισμός]

β) να διερωτηθείτε σχετικά με τη χρήση της παράδοσης στη συγκρότηση της ελληνικής

λαογραφίας και στον προσδιορισμό της ως «εθνικής επιστήμης».

Καλλιόπη Τρεμπέλα

09.11.14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ...............................................................................................................................1

Α' ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ (ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ - ΑΓΓΛΙΑΣ - ΕΛΛΑΔΑΣ) ΤΗΣ

ΕΝΝΟΙΑΣ "ΕΘΝΟΥΣ"..........................................................................................................2

Β' ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ. .5

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.................................................................................................................7

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ......................................................................................................................8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αστική ιδεολογία του έθνους στην Ευρώπη διαμορφώθηκε από τη Γαλλική

Επανάσταση και το γερμανικό εθνικισμό. Η γαλλική εθνική ιδεολογία στηρίχθηκε στην

έννοια της κοινωνίας και στις αξίες της με ισχύ παγκόσμια: ελευθερία, ισότητα, δημοκρατία.

Η γερμανική ιδεολογία από την άλλη, βασίστηκε στην έννοια του λαού, ως ψυχή, και στα

στοιχεία εκείνα που υπογραμμίζουν το ιδιαίτερο και το διαφορετικό του κάθε έθνους. Οι εκ

διαμέτρου αντίθετες προαναφερθείσες ιδεολογίες επηρεάστηκαν αντίστοιχα από τα κινήματα

του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα και του Ρομαντισμού στα τέλη του 18ου και στις αρχές του

19ου αιώνα.1 Στα τέλη του 19ου αιώνα, στον αγγλοσαξωνικό χώρο και στο πλαίσιο της

ορθολογικής σκέψης του Διαφωτισμού συγκροτήθηκε η "θεωρία των επιβιώσεων" του E.

Tylor. H θεωρία αυτή μαζί με τη γερμανική θεώρηση του έθνους επηρέασαν τη διαμόρφωση

της νεοελληνικής εθνικής ιδεολογίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.2

Το πρώτο μέρος της εργασίας θα εξετάσει τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις της έννοιας του

έθνους μεταξύ Γερμανίας, Αγγλίας και Ελλάδας, προβάλλοντας τόσο τους ιστορικούς όσο

και τους ιδεολογικούς παράγοντες που την επηρέασαν.

Στο δεύτερο, μέρος θα γίνει αναφορά στην έννοια του παραδοσιακού πολιτισμού ο

οποίος κατά τον 19ο αιώνα έως τα μέσα του 20ου αποτελείτο από ένα σύνολο πολιτισμικών

στοιχείων (επιβιώσεων) παγιωμένων και αμετακίνητων στον χρόνο. Τα στοιχεία αυτά

προέρχονταν, από περασμένα στάδια της κοινωνικής εξέλιξης και εντοπίζονταν στον

αγροτικό χώρο. 3 Η λαογραφική μελέτη και προβολή της παράδοσης ως ακατάλυτης

πολιτισμικής αξίας θεωρήθηκε από την εξουσία ότι ήταν ικανή να επιδράσει καθοριστικά στο

παρόν του κράτους.4 Η παρούσα αναφορά θα εστιαστεί στην ελληνική λαογραφία, η οποία

συγκροτήθηκε με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, στα μέσα του 19ου αιώνα.

Συγκεκριμένα, στο ρόλο της ως "εθνικής επιστήμης" καθώς και στον τρόπο με τον οποίο

αρχικά χρησιμοποίησε τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό.

1 Ε. Ντάτση, «Ο «λαός» της λαογραφίας. Το ιδεολογικό περιεχόμενο στο Κ. Γκότσης – Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Δημοσιος και

Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. Ανθολογιο Δοκιμιων για το Δημοσιο και Ιδιωτικο Βιο στην Ελλαδα (19ος-20ος αι.), ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σσ. 44, 45, & Δ. Τζάκης, «Για την Ιστορία της Ελληνικής Λαογραφίας», στο Αικατερινίδης Γ., Αλεξάκης Ε., Γιατράκου Μ. Ε., Θανόπουλος Γ., Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ε., Τζάκης Δ.(2002). Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι, τόμος Α V, ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σσ. 30, 31.2 Δ. Τζάκης, ό.π., σ. 32.

3 Δ. Τζάκης, ό.π., σ. 24.4 Ε. Ντάτση, ό.π., σ. 43.

Α) ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ (ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ - ΑΓΓΛΙΑΣ - ΕΛΛΑΔΑΣ) ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ "ΕΘΝΟΥΣ"

Η γέννηση της γερμανικής εθνικής συνείδησης σηματοδοτήθηκε ιστορικά με την

ήττα των γερμανικών στρατευμάτων στην Ιένα το 1816 από τον Ναπολέοντα και ιδεολογικά

από το κίνημα του Ρομαντισμού.5 Η πνευματική σύγκρουση μεταξύ Ορθολογισμού και

Ρομαντισμού στη Γερμανία υπήρξε σφοδρή και οδήγησε σε σαφή υπερίσχυση της

ρομαντικής ιδεολογίας. Από την άλλη, η στρατιωτική σύγκρουση με τους Γάλλους

κατακτητές οδήγησε σε συμμαχία τους Γερμανούς εθνικιστές και ρομαντικούς με

αποτέλεσμα, σύμφωνα με τον Hans Reiss, την έξαρση του εθνικισμού.6 Ο γερμανικός

εθνικισμός, υπό την επίδραση του ρομαντικού κινήματος, αποκτά χαρακτήρα εθνοκεντρικό.

Το αίτημα του Ορθολογισμού για κοινωνική ισότητα στο Ρομαντισμό μετατρέπεται σε

αίτημα για μια αυστηρά ιεραρχημένη κοινωνία, υποστηρίζοντας ότι δεν μπορεί να υπάρξει

ισότητα στην κοινωνία, καθώς δεν υπάρχει στη φύση. Η ιεράρχηση παραπέμπει στο

φεουδαρχικό σύστημα του Μεσαίωνα, που καθίσταται το πρότυπο του Ρομαντισμού.7

Βασική αρχή του έθνους αποτελεί η φυλετική του συνείδηση, η οποία συνέχεται και

ισχυροποιείται από την κοινή γλώσσα, από τη μακρά διαμονή του στον ίδιο τόπο, από την

πίστη του σε κοινά ήθη και έθιμα, σε νόμους ή σε θρησκευτικές παραδόσεις.8 Οι έννοιες του

έθνους και του λαού, στη γερμανική ιδεολογία, συμπίπτουν και αποτελούν συνδετικά

στοιχεία, ικανά να εξασφαλίσουν την πολιτική σταθερότητα του κράτους. Η έννοια

αντίστοιχα του κράτους ταυτίζεται με εκείνη του έθνους. Το εθνικό-κράτος αποτελεί έναν

οργανισμό με δικό του νόμο και χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας του είναι έμφυτος, αποτελεί

φαινόμενο βιολογικό, ουσία υπερβατική, υπερ-ιστορική, καθαρή και αναλλοίωτη στις

εκάστοτε πολιτικές και κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές.9 Οι Γερμανοί ρομαντικοί τo

ονόμασαν Volksgeist - "ψυχή του λαού" και αποτυπώνει το αίσθημα του συνανήκειν.10 H

ενότητα του κράτους εξασφαλίζεται όταν οι νόμοι και εν γένει η άσκηση της πολιτικής

εξουσίας, όποια κι αν αυτή, αναγνωρίζονται από το λαό ότι εκφράζουν και απαντούν στις

ανάγκες της "ψυχής" του. Η διατήρηση δε της καθαρότητας της "ψυχής" του επιτυγχάνεται

με την αποφυγή κάθε συνδιαλλαγής με ξένους λαούς, η οποία είναι ικανή να διαστρεβλώσει

5 Δ. Τζάκης, ό.π., σ. 30 & Α. Κυρικίδου – Νέστορος, ό.π.,, σσ. 19, 23.

6 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σ.σ. 23, 24.7 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σσ. 19, 24.8 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σσ. 20, 24.9 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ, 30, 31 &Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σ. 24.10 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σ. 25 &Δ. Τζάκης, ό.π., σ. 30.

2

την εικόνα του λαού για το Εγώ του.11 Ο γερμανικός λαός, κατά τον πατέρα του γερμανικού

ιδεαλισμού Fichte, είναι αρχέγονος λαός που υπάρχει καθ' εαυτόν, με προορισμό να φέρει την

ειρήνη στον κόσμο. Ενώ oι άλλοι λαοί είναι μη λαοί και βρίσκονται στο σκοτάδι, το ψέμα και

την ανυπαρξία.12 Συνεπώς, η γερμανική ρομαντική θεώρηση του έθνους ταυτίζεται με το λαό,

έχει πυρήνα υπερβατικό και θεμελιώνεται στη διάκριση του "εμείς και οι άλλοι".

Σύμφωνα με την παραδοχή του Riehl, ο γερμανικός λαός ήταν ο τελευταίος ανάμεσα

στους ευρωπαϊκούς λαούς που απέκτησε εθνική συνείδηση στις αρχές του 19ου αιώνα.

Απεναντίας, η ελληνική εθνική συνείδηση, η οποία στηρίζεται ομοίως στο "όμαιμον, το

ομόγλωσσον και τα ομότροπα ήθη", χρονολογείται από τον 6ο αιώνα π.Χ., σύμφωνα με τη

μαρτυρία του Ηροδότου. Σχηματίζεται δε, κατά τον Α. Βακαλόπουλο, από το 1204 με σημείο

αναφοράς την ελληνική Αρχαιότητα. Η εθνική αφύπνιση του νεώτερου ελληνισμού

διαμορφώνεται στα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα, στα πλαίσια του κινήματος του

ελληνικού διαφωτισμού και συμπίπτει με την αναβίωση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Ο

ελληνικός διαφωτισμός όμως, λόγω διαφορετικών ιστορικών καταστάσεων και αναγκών,

μετατρέπει την υπερεθνική βάση του γαλλικού προτύπου του σε εθνική, προκειμένου να

εμψυχώσει τον τουρκοκρατούμενο ελληνισμό.13Τοιουτοτρόπως, με σκοπό "εθνικό"

υιοθετείται η ρομαντική αντίληψη της έννοιας του έθνους.14 Ο ελληνικός ρομαντισμός όμως,

είναι ιδιότυπος, "ιθαγενής" καθώς το πρότυπό του, της κλασικής αρχαιότητας, συνδέεται με

τον φιλελευθερισμό, την ανεξαρτησία από τη θρησκεία, την ισότητα των πολιτών και το

δημοκρατικό πολίτευμα, σε αντιδιαστολή με το μεσαιωνικό, συντηρητικό, φεουδαρχικό,

ρομαντικό πρότυπο των Γερμανών.15

Στην Αγγλία και τη Γαλλία αντίστοιχα, ο Ορθολογισμός επηρέασε τις εξελικτικές

θεωρίες που διαμορφώθηκαν στο χώρο των κοινωνικών επιστημών στο τέλος του 19ου αιώνα

και βασίστηκαν στη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών.16 Σκοπός των θεωριών

αυτών ήταν η προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα πολιτικά, ηθικά και κοινωνικά θέματα που

είχαν προκύψει από την εποχή της Αποικιοκρατίας και αφορούσαν στις σχέσεις των μη

ευρωπαϊκών λαών με τους Ευρωπαίους κυβερνήτες τους.17 Κυρίαρχα χαρακτηριστικά των

εξελικτικών θεωριών αποτελούν οι έννοιες της εξέλιξης και της προόδου.

11 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 30, 31.12 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σσ. 31, 25.13 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σσ. 27, 29.14 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σσ. 29, 31.15 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σσ. 31, 33.16 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 32.17 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σ. 17.

3

Σ΄ αυτό το θεωρητικό πλαίσιο στηρίχθηκε η "θεωρία των επιβιωμάτων" του Άγγλου

E.Tylor. Ο Tylor υποστηρίζει ότι οι διάφορες πλευρές του πολιτισμού αποτελούν επιβιώσεις

προηγούμενων φάσεων της εξελικτικής πορείας στης ανθρωπότητας. Τα επιβιώματα

εντοπίζονται, όπως και στη γερμανική εθνική ιδεολογία, στον αγροτικό χώρο και στα

κατώτερα κοινωνικά στρώματα, διατηρήθηκαν δε χάρη στη δύναμη της συνήθειας. Η μελέτη

των επιβιωμάτων μπορεί να γίνει μόνο στο κατώτερο στάδιο του πολιτισμού, όπου ανήκουν

και όχι στο ανώτερο στάδιο, όπου επιβιώνουν. Κριτήριο αξιολόγησης της κλίμακας του

πολιτισμού και απόλυτη αξία είναι ο δυτικός ευρωπαϊκός. Αυτός αποτελεί απόγονο του

αρχαιοελληνικού, του κατ΄ εξοχήν ανθρωπιστικού πολιτισμού. Σε προηγούμενα κατώτερα

στάδια της κλίμακας βρίσκονται οι βάρβαροι και οι πρωτόγονοι λαοί.18 Η ματιά της "θεωρίας

των επιβιωμάτων" έχει κατεύθυνση προς το μέλλον, με σκοπό την ανακάλυψη κοινών νόμων

που ρυθμίζουν την παγκόσμια εξέλιξη της ανθρωπότητας και επιτρέπουν σ΄όλους τους λαούς

να προοδεύσουν και να φτάσουν στο ανώτερο στάδιο του δυτικού πολιτισμού. Αντίθετα, η

οπτική της γερμανικής θεωρίας είναι στραμμένη στο παρελθόν, με σκοπό την ανακάλυψη

των επιβιωμάτων, προκειμένου να εντοπιστεί το Volksgeist, που σαν ουσία υπερβατική και

αμετάβλητη δεν έχει δυνατότητα εξέλιξης. Επιπροσθέτως, η "θεωρία των επιβιωμάτων"

αναζητά τις ομοιότητες ανάμεσα στους διαφορετικούς παραδοσιακούς πολιτισμούς,

προκειμένου να συνάγει συμπεράσματα για τη συνολική πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού.

Εν αντιθέσει, η γερμανική εθνική ιδεολογία αναζητά και εστιάζει στις διαφορές των λαών με

σκοπό, να ενισχύσει την εθνική της συνείδηση και το κυριαρχικό της δικαίωμα.19

Το νεοελληνικό έθνος από την άλλη, προκειμένου να αποδείξει επιστημονικά την

αδιάρρηκτη συνέχειά του με τους αρχαίους Έλληνες χρησιμοποίησε τη συγκριτική μέθοδο

της αγγλοσαξωνικής "θεωρίας των "επιβιωμάτων". Τα επιβιώματα όμως, που ενδιέφεραν

τους Έλληνες επιστήμονες αφορούσαν μόνον εκείνα των οποίων η καταγωγή συνδεόταν με

τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Τα ελληνικά επιβιώματα ή αλλιώς "μνημεία" δεν

τοποθετούνται στα πρωτόγονα στάδια του παγκόσμιου πολιτισμού, αλλά στα ανώτερα στάδια

του αρχαίου ελληνικού, καθώς αυτός αποτελεί πρότυπο και του ανώτερου

δυτικοευρωπαϊκού.20 Ο εντοπισμός τους οδηγούσε στην αποκάλυψη του ελληνικού εθνικού

18 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 32, 33 & Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σ. 18.19

Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 33, 44 & Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σ. 18,25 & Μ. Μερακλής, «Η συνηγορία της λαογραφίας:Δανία » στο Κ.

Γκότσης – Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. Ανθολογιο Δοκιμιων για το Δημοσιο και Ιδιωτικο Βιο στην Ελλαδα (19ος-20ος αι.), ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σσ. 71,72.20 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 33, 37 &Ε. Τουντασάκη, «Ανθρωπολογία και λαογραφία: Από την εκατέρωθεν αδιαφορία στην υπό όρους

αναγνώριση αμοιβαίων ωφελημάτων» στο Κ. Γκότσης – Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. Ανθολογιο Δοκιμιων για το Δημοσιο και Ιδιωτικο Βιο στην Ελλαδα (19ος-20ος αι.), ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ. 106.

4

χαρακτήρα, στην "ψυχή" των αρχαίων Ελλήνων.21 Κατά συνέπεια, η ελληνική "ψυχή" είναι

στραμμένη στο παρελθόν, καθώς εκεί εντοπίζεται η τελειότητα και ο προορισμός του

νεοελληνικού έθνους να μοιάσει στους προγόνους του. Αντίθετα η γερμανική "ψυχή" είναι

στραμμένη στο μέλλον αναδεικνύοντας την ανωτερότητα του γερμανικού έθνους έναντι των

άλλων λαών διαμέσου του μεσσιανικού προορισμού του.22

H ρομαντική έννοια του έθνους στην Ελλάδα, στα πρώτα προεπαναστατικά χρόνια

μέχρι την Ε΄ Εθνοσυνέλευση, δεν ήρθε σε σύγκρουση με τα ιδεώδη του Ορθολογισμού. Η

σύγκρουση αυτή, σύμφωνα με τον Δημαρά, συντελέστηκε στα πρώτα κιόλας χρόνια της

Αντιβασιλείας (1833-1835), όταν η λατρεία και η σύγκριση με τους αρχαίους προγόνους

έγινε αυτοσκοπός, αλλάζοντας τα ήθη και των χαρακτήρα των νεοελλήνων.23

Β) ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

Η επιστήμη της λαογραφίας συγκροτήθηκε μαζί με την επιστήμη της ιστορίας από

το ελληνικό κράτος στα μέσα του 19ου αιώνα, προκειμένου να ανασκευάσουν επιστημονικά

τη θεωρία του Φαλλμεράιερ. Η θεωρία του γερμανού ιστορικού υποστήριζε ότι ο αρχαίος

ελληνικός κόσμος έπαψε να υπάρχει από τα μέσα της πρώτης χιλιετηρίδας μετά Χριστόν. Η

ελληνική φυλή νοθεύτηκε από την εγκατάσταση Σλάβων και Αλβανών στις περιοχές της

κλασικής Αρχαιότητας. Αμφισβητήθηκε τοιουτοτρόπως το φυλετικό στοιχείο των

νεοελλήνων, που αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό του έθνους. Ο "εθνικός" ρόλος που

είχαν να επιτελέσουν τις κατέστησε εξαρχής "εθνικές επιστήμες".24 Η νεοελληνική εθνική

ταυτότητα έπρεπε να αποδειχθεί με βάση την αδιάρρηκτη συνέχειά της από την κλασική

αρχαιότητα.25 Χρειαζόταν ως εκ τούτου να δημιουργηθεί η ενότητα της ελληνικής φυλής

μέσα στον χρόνο, προκειμένου να θεμελιωθεί θεωρητικά η δημιουργία του ελληνικού

εθνικού κράτους.26 Ο νεοελληνικός πολιτισμός δεν είχε αξία παρά μόνο αν μπορούσε να

21 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σ. 35.22 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 35, 36.23 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π., σσ. 33, 34.

24 Δ. Τζάκης, ό.π., σ. 35.

25 Ε. Τουντασάκη, ό.π., σ. 105.

26 Μ. Herzfeld, Παλι δικα μας. Λαογραφια, Ιδεολογια και η Διαμορφωση της Σύγχρονης Ελλαδας, μτφρ. Μαρίνος Σαρηγιάννης,

Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σ. 20.

5

αποδείξει την αρχαία του καταγωγή. Με το έργο της η λαογραφία θα συνέβαλε στη

δημιουργία μιας ενιαίας πολιτισμικής ταυτότητας, που θα ενίσχυε την εθνική συνείδηση.

Σκοπός της ήταν να προστατεύσει την εικόνα του νεοελληνικού έθνους-κράτους εξωτερικά

και να μειώσει εσωτερικά τις διαφωνίες και τις τοπικές ιδιομορφίες, προκειμένου να

υιοθετηθεί η καινούργια εθνικο-κρατική ταυτότητα.27

Ο χώρος όπου μπορούσαν να εντοπιστούν οι αποδείξεις, τα "επιβιώματα" που θα

επιβεβαίωναν την αρχαιοελληνική καταγωγή του νεοελληνικού πολιτισμού ήταν ο αγροτικός

χώρος στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα. O ελληνικός αγροτικός βίος

αντιπροσώπευε τον ανόθευτο παραδοσιακό βίο, σε αντιδιαστολή με τις ξενόφερτες δυτικές

επιρροές του αστικού.28 Ο αγροτικός πληθυσμός αποτελούσε το μεγαλύτερο μέρος του

νεοελληνισμού, συνεπώς αν κατάφερναν να αποδείξουν τη σύνδεσή του με την αρχαιότητα

θα ενδυνάμωναν την ευρωπαϊκή στήριξη στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.29 Οι αξίες της

αγροτικής κοινωνίας ως εκ τούτου μυθοποιούνται και εξαίρωνται, προκειμένου να αναχθούν

σε εθνικές αξίες, ταυτίζοντας τον αγροτικό με τον παραδοσιακό πολιτισμό και

ανακηρύσσοντας τον αγροτικό λαό προστάτη του.30

Ο παραδοσιακός πολιτισμός όμως, δεν αποτελεί στο σύνολό του αντικείμενο της

λαογραφικής έρευνας, αλλά μόνο οι εκδηλώσεις του και συγκεκριμένα εκείνες που μπορούν

να προσδιοριστούν ως παραδοσιακές. Σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής, παραδοσιακές

ήταν οι εκδηλώσεις εκείνες, η καταγωγή των οποίων προερχόταν από την ελληνική

Αρχαιότητα. Όπως προκύπτει ο πραγματικός καθημερινός κόσμος της αγροτικής κοινωνίας

δεν ενδιέφερε το έργο της λαογραφίας. Ο αγροτικός λαός αντιμετωπίστηκε ως σύνολο

αδιαφοροποίητο και ομοιογενές, α-ιστορικό, ως "ιδέα" κυρίως και όχι ως δημιουργός του

παραδοσιακού πολιτισμού. Σκοπός του ήταν να διατηρήσει το παρελθόν που αποτελούσε την

απόδειξη για το εθνικό του παρόν και μέλλον, με αποτέλεσμα να μείνει περιορισμένος σε ένα

χρόνο συμβολικό.31

Η εικόνα της ελληνικής κοινότητας με τις ιδιομορφίες της και τα τοπικά της

χαρακτηριστικά, που υπήρξε η αυθόρμητη λαογραφική τάση στα πλαίσια του ελληνικού

διαφωτισμού στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, δίνει τη θέση της στην εικόνα

του "εθνικού" συνόλου του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου. Το τοπικό πνεύμα, το

ελληνικό παραδοσιακό, αντικαθίσταται από το ξενόφερτο, συγκεντρωτικό "εθνικό" πνεύμα,

27 Ε. Τουντασάκη, ό.π., σσ. 106, 105.28 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 33, 34, 35.29 Μ. Herzfeld, ό.π., σ. 26.30 Ε. Τουντασάκη, ό.π., σ. 106.31 Ε. Τουντασάκη, ό.π., σ. 107.

6

στόχος του οποίου είναι να εντοπίσει τη "ψυχή των Πανελλήνων". Η ψυχή αυτή δεν

προέρχεται από το σύνολο των τοπικών ψυχών των Ελλήνων, αλλά από την αρχαία ελληνική

ψυχή.32 Τα τοπικά στοιχεία υποσκελίζονται μπροστά στα στοιχεία, που αποδεικνύοντας την

αρχαιοελληνική καταγωγή τους, χαρακτηρίζονται εθνικά άρα και ικανά να ενισχύσουν την

εθνική συνείδηση.33 Η λαογραφική έρευνα στρέφεται από το πεδίο του τόπου στο πεδίο των

θεμάτων της λαογραφίας σε πανελλήνιο επίπεδο, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν

κατηγορίες που δεν αντιστοιχούσαν σε καμιά πραγματικότητα.34 Η λαογραφία με τον τρόπο

αυτό διαμορφώνει η ίδια τον παραδοσιακό πολιτισμό.35

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Εν κατακλείδι, η γερμανική και η ελληνική θεώρηση από τη μία ταυτίζουν το έθνος

με το λαό, χαρακτηρίζονται από εσωστρέφεια και αναζητούν την ουσία του μέσα από την

ιστορική προσέγγιση. Η αγγλοσαξωνική θεώρηση από την άλλη, μέσα από τη συγκριτική

προσέγγιση των σύγχρονων πολιτισμών αναζητά τους οικουμενικούς κανόνες που ρυθμίζουν

την πρόοδο του ανθρώπινου πολιτισμού.36

Η ελληνική εθνική ιδεολογία προσάρμοσε τη ρομαντική θεώρηση του έθνους και τη

θεωρία των επιβιώσεων στις δικές της ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. Η

ελληνική λαογραφία ανέπτυξε κατά τη συγκρότησή της έντονο εθνικο-πατριωτικό χαρακτήρα

καθώς, κλήθηκε να προσφέρει τη θεωρητική θεμελίωση της δημιουργίας του εθνικού

κράτους. Η παράδοση χρησιμοποιήθηκε ως αρχαιολογική απόδειξη της συνέχειας του

ιστορικού χρόνου, με σκοπό να εξάρει τη μοναδικότητα του εθνικού πολιτισμού και να

τονώσει την εθνική συνείδηση.37

32 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π.,σ. 35.33 Ε. Τουντασάκη, ό.π., σ. 105.34 Α. Κυριακίδου – Νέστορος, ό.π.,σ. 35.35 Ε. Τουντασάκη, ό.π., σ. 107.36 Δ. Τζάκης, ό.π., σ. 44.37 Δ. Τζάκης, ό.π., σσ. 37, 38 & Μ. Herzfeld, ό.π., σ. 20 & Ε. Τουντασάκη, ό.π., σσ. 105, 106

7

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Κυριακίδου – Νέστορος, «Η ρομαντική έννοια του έθνους και η Λαογραφία» στο Κ. Γκότσης – Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. Ανθολογιο Δοκιμιων για το Δημοσιο και Ιδιωτικο Βιο στην Ελλαδα (19ος-20ος αι.), ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

Μ. Μερακλής, «Η συνηγορία της λαογραφίας:Δανία »στο Κ. Γκότσης – Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. Ανθολογιο Δοκιμιων για το Δημοσιο και Ιδιωτικο Βιο στην Ελλαδα (19ος-20ος αι.), ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

Ε. Ντάτση, «Ο «λαός» της λαογραφίας. Το ιδεολογικό περιεχόμενο στο Κ. Γκότσης – Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. Ανθολογιο Δοκιμιων για το Δημοσιο και Ιδιωτικο Βιο στην Ελλαδα (19ος-20ος αι.), ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

Δ. Τζάκης, «Για την Ιστορία της Ελληνικής Λαογραφίας», στο Αικατερινίδης Γ., Αλεξάκης Ε., Γιατράκου Μ. Ε., Θανόπουλος Γ., Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ε., Τζάκης Δ.(2002). Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. τόμος Α V , ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

Ε. Τουντασάκη, «Ανθρωπολογία και λαογραφία: Από την εκατέρωθεν αδιαφορία στην υπό όρους αναγνώριση αμοιβαίων ωφελημάτων» στο Κ. Γκότσης – Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη (επιμ.) Δημοσιος και Ιδιωτικος Βιος στην Ελλαδα ΙΙ: Οι Νεοτεροι Χρονοι. Ανθολογιο Δοκιμιων για το Δημοσιο και Ιδιωτικο Βιο στην Ελλαδα (19ος-20ος αι.), ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

Μ. Herzfeld, Παλι δικα μας. Λαογραφια, Ιδεολογια και η Διαμορφωση της Σύγχρονης Ελλαδας, μτφρ. Μαρίνος Σαρηγιάννης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002.

8