1

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ (ΔΠΜ50)

ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΩΤΗ

ΘΕΜΑ: Η έννοια της πολιτιστικής βιομηχανίας κατέχει σημαντική θέση στο χώρο του πολιτισμού.

• Να παρουσιάσετε κριτικά την έννοια αυτή, όπως την ανέπτυξε η Σχολή της Φραγκφούρτης,

σε σχέση με: α) τις αντιλήψεις τού Διαφωτισμού, αναφορικά με την έννοια της προόδου

και, β) την έννοια της μαζικής κουλτούρας.

• Να αναφερθείτε στις σύγχρονες σημασίες της πολιτιστικής βιομηχανίας και να σχολιάσετε

πώς η μεταβολή του γενικότερου πλαισίου (π.χ. παγκοσμιοποίηση), συνέβαλε ή όχι στη

μετατόπιση της σημασίας της έννοιας της πολιτιστικής βιομηχανίας, σύμφωνα με τη Σχολή

της Φραγκφούρτης. Χρησιμοποιείστε, ένα παράδειγμα πολιτιστικής βιομηχανίας (π.χ.

κινηματογράφος, τηλεόραση, ραδιόφωνο, δισκογραφία), για να απαντήσετε.

ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΗ: Σοφία Α. Βασάλου

Επιβλέπων Καθηγητής: Γιάννης Σκαρπέλος

Νοέμβριος 2011

Αθήνα

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή__________________________________________________________ 3

1. Οι αντιλήψεις του Διαφωτισμού αναφορικά με την έννοια της προόδου____ 5

2. Οι έννοιες της πολιτιστικής βιομηχανίας και της μαζικής κουλτούρας όπως

τις ανέπτυξε η Σχολή της Φρανκφούρτης_______________________________

7

3. Οι σύγχρονες σημασίες της Πολιτιστικής Βιομηχανίας ___________________ 10

4. Το παράδειγμα της μουσικής βιομηχανίας_____________________________ 13

5. Επίλογος________________________________________________________ 15

Βιβλιογραφία______________________________________________________ 17

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Έννοιες όπως αυτές της μαζικής κουλτούρας και της πολιτιστικής βιομηχανίας, καθώς και

οι πρακτικές τους, αναλύθηκαν κι αναπτύχθηκαν στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, από

ομάδα διανοουμένων προερχόμενων από την Γερμανία γνωστούς και ως Σχολή της

Φρανκφούρτης. Οι σκέψεις και οι απόψεις τους ήταν άμεσα επηρεασμένες από τα δεινά που είχε

φέρει στον πλανήτη ο 2ος

Παγκόσμιος Πόλεμος όπως και η επικράτηση του εθνικοσοσιαλισμού και

του φασισμού στην Ευρώπη. Η κριτική τους εστίασε σε συγκεκριμένη περίοδο, σε «χρονικά

προσδιορισμένες καταστάσεις και αντιπάλους, κερδίζοντας μια ευρεία αποδοχή εξαιτίας ακριβώς

της ιστορικότητας που διέκρινε τα πορίσματά της». Προσανατολίστηκαν στην κριτική του δικού

τους παρόντος θεωρώντας ότι: «η επανάληψη των ενοράσεων του παρελθόντος, χωρίς να

λαμβάνονται υπόψη οι εξελίξεις του σήμερα οδηγεί στην κατάφαση προς το υπάρχον και

δικαιολογεί την ανελευθερία» (Μερτίκας,Γ.,1991:51)

Διατύπωσαν και ανέπτυξαν έννοιες όπως αυτές της “πολιτιστικής βιομηχανίας” και της

“μαζικής κουλτούρας”. Όμως, ποια η σχέση μεταξύ των αντιλήψεων του Ευρωπαϊκού

Διαφωτισμού του 18ου

αι. αναφορικά με την έννοια της προόδου, σε αντιπαραβολή με τις μάλλον

πεσιμιστικές απόψεις των διανοητών του 20ου

αιώνα;

Ο όρος πολιτιστική βιομηχανία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1947 από τους

πρωτεργάτες της ομάδας της Σχολής της Φρανκφούρτης Αντόρνο και Χορκχάιμερ, για να

περιγράψουν τη μαζική κουλτούρα. Στα παραδείγματα που εξέτασαν συμπεριλαμβάνονται ο

κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, η δημοφιλής μουσική (pop music), τα περιοδικά

και οι εφημερίδες.

Οι σύγχρονες σημασίες της πολιτιστικής βιομηχανίας είναι πολλές και σίγουρα εξαρτώνται

από την οπτική που ο καθένας επιλέγει να τις κατανοήσει. Όμως, ένα από τα ερωτήματα που θα

προσπαθήσουμε να απαντήσουμε είναι εάν η μεταβολή του γενικότερου πλαισίου (π.χ. η

παγκοσμιοποίηση, η ανάπτυξη των τεχνολογιών και των μέσων μαζικής επικοινωνίας), συνέβαλαν

ή όχι στη μετατόπιση της έννοιας αυτής, σύμφωνα με τις θεωρήσεις της Σχολής.

Θα χρησιμοποιηθεί ως παράδειγμα πολιτιστικής βιομηχανίας αυτό της δισκογραφίας και

γενικότερα ο κλάδος ονομάζεται σήμερα μουσική βιομηχανία, η οποία εδώ και τουλάχιστον 60-70

χρόνια έχει να δείξει πολύ ενδιαφέρουσες εξελίξεις. Στοιχεία πάνω στα οποία θα μπορούσε

κάποιος να μελετήσει ζητήματα που αφορούν σε ένα μεγάλο εύρος θεμάτων, όπως αυτό των

πολιτικών διαστάσεων και την “πολιτιστική ηγεμονία” που μπορεί να εμπεριέχει, μέχρι εκείνων

της αισθητικής πρόσληψης και του προσωπικού γούστου του ακροατή, των παραδόσεών του ή την

4

πιθανότητα της παγκοσμιοποιημένης ομογενοποίησης των μουσικών ακουσμάτων, καθώς και των

πιθανών πολιτισμικών επιδράσεων τους.

Είναι τελικά τόσο ομογενοποιημένη και “ηγεμονική” όσο έχει κατηγορηθεί η μουσική

βιομηχανία; Και σε ποιο βαθμό τα προϊόντα της θέτουν σε κίνδυνο τις τοπικές κουλτούρες;

Στην παρούσα εργασία θα ακολουθηθεί μια χρονολογική σειρά παρουσίασης των εννοιών

και των φαινομένων τους, ώστε να γίνει πιο κατανοητή και η ιστορική εξέλιξή τους, αλλά και μια

όσο το δυνατό συγκριτική και κριτική παρουσίασή τους σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα.

5

1. Οι αντιλήψεις του Διαφωτισμού αναφορικά με την έννοια της προόδου

Ο Διαφωτισμός, αυτό το σύνθετο, πολιτικό και πνευματικό ρεύμα του 18ου αιώνα, έχει τις

ρίζες του στην Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και στα λογικά αισιόδοξα θεμέλια που έθεσαν οι

στοχαστές της Πνευματικής Επανάστασης του 17ου αιώνα. Η φιλοσοφία του, όπως εκφράστηκε

στα έργα των ηγετικών προσωπικοτήτων που τον εκπροσώπησαν, έθεσαν τις βάσεις για τη

θέσπιση ιδεών, θεσμών και κινημάτων που επικρατούν ακόμα και σήμερα θέτοντας επί της ουσίας

τις βάσεις για τη μοντέρνα σκέψη.(Burns,E.M.,2006:340,356) Αναπτύχθηκε «κατά τη διάρκεια του

18ου αιώνα στη Γαλλία, την Αγγλία και τη Γερμανία. [...] Τα στοιχεία που ενώνουν τους στοχαστές

του Διαφωτισμού είναι το στυλ, η κριτική προδιάθεση και η ανάγκη πρακτικής βελτίωσης των

συνθηκών ζωής της ανθρωπότητας. [...] Το κίνημα επηρεάσθηκε από τις προοδευτικές αντιλήψεις

που χαρακτήριζαν την αστική τάξη και από την βαθμιαία άνοδο της εμπορικής μεσαίας τάξης, των

επιχειρηματιών». [...] Εξέφρασε την «απερίφραστη κριτική της θρησκείας, της μοναρχίας, της

κοινωνίας, του έθνους – κράτους» κι εκπροσωπούσε ιδέες όπως ότι: «όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι,

πέρα από γλώσσα, φυλή ή θρησκεία». Επιπροσθέτως, «ο κοσμοπολιτισμός του 18ου αιώνα

διατυπώνει καθαρά, για πρώτη φορά, την ιδέα ενός 'ευρωπαϊκού έθνους'». (Βουλιάκης,Π.,2004).

Οι εκπρόσωποι του, επεδίωκαν τη διαμόρφωση ενός εναλλακτικού κοινωνικοπολιτικού οράματος

με βάση την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ανεκτικότητα και τη λογική, με σκοπό τη ριζική

μεταρρύθμιση της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Στόχος τους ήταν η διάδοση της γνώσης και των

επιστημών για μια νέα διαφορετική κοσμοαντίληψη των πραγμάτων από και προς όλους.

«Έχοντας πλήρη επίγνωση τόσο των επιτευγμάτων της εποχής, [...] όσο και των ατελειών και των

ελλείψεών της, οι διαφωτιστές πρότειναν τον πολιτισμό ως μια οικουμενικής κλίμακας ιστορική

διαδικασία. [...] Σύμφωνα με τις απόψεις των διαφωτιστών η πρόοδός ενισχύεται από την ολοένα

αυξανόμενη ανάπτυξη και διάδοση της γνώσης και των επιστημών». (Πασχαλίδης,Γρ.,2002:29-31)

Οι Διαφωτιστές, θεωρούσαν ότι η πρόοδος επιτελείται μέσα στο πλαίσιο που προδιαγράφει η

ανθρώπινη φύση και στηρίζεται στον έμφυτο έλλογο χαρακτήρα του. Επειδή κατανοούσαν ότι

αυτή η φύση μπορεί να γεννήσει ομόνοια και διχόνοια, θεωρούσαν ότι θα έπρεπε «η δράση των

ατόμων –ασυνείδητα και ανεξάρτητα από την προσωπική ηθική τους- υπηρετεί υπερατομικούς

σκοπούς. [...] Έτσι, ανθρώπινο γένος γίνεται σημαντικότερο από το άτομο, αφού μονάχα το γένος

μπορεί να είναι φορέας και τελεσιουργός της προόδου, ενώ το άτομο είναι τοπικά και χρονικά

περιορισμένο». (Βουλιάκης,Π., 2004). Με αυτόν τον τρόπο ως άλλος ένας πρωταρχικός

παράγοντας της προόδου, καθορίζεται το γενικό καλό, υποβιβάζοντας επί της ουσίας τις ανάγκες

του ατόμου σε σχέση με της αξιώσεις του συνόλου (βλ. Κοινωνικό Συμβόλαιο).

6

Τέλος, «ορίζουν την έννοια του πολιτισμού ως την ενιαία οικουμενική και σύνθετη πορεία της

ανθρωπότητας, προς την τελειότητα, [...] με τη βοήθεια της ανάπτυξης της γνώσης και της

επιστήμης και με σταθερό γνώμονα τον Ορθό Λόγο. Στόχος: η ευτυχία και η ελευθερία του

ανθρώπου. Αυτή η έννοια του πολιτισμού, κατά τους διαφωτιστές, συμπεριλαμβάνει την έννοια

της κουλτούρας (καλλιέργεια - παιδεία), την οποία θεωρούν κινητήρια δύναμη για την πρόοδο των

λαών». (Τσαμπαρλή,Φ.)

Οι επιπτώσεις του Διαφωτισμού, «αν και πρέπει να ήταν περιορισμένες στην εποχή του, [...]

ήταν βαθιές τόσο για τα άτομα όσο και για το σύνολο της κοινωνίας», με αποτέλεσμα να

προκύψουν καίριες τομές στις αντιλήψεις που είχαν όλοι όσοι αποδέχθηκαν τα μηνύματά και τις

αποκαλύψεις του για τον κόσμο, έτσι όπως το γνώριζαν μέχρι τότε. Ο ρασιοναλισμός, η θεωρία

του Ορθού Λόγου, αναμφίβολα συνετέλεσε στη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής, ενώ «η επιστήμη

έγινε πεδίο δραστηριότητας σε παγκόσμια κλίμακα και στηρίχθηκε “στην προθυμία της

αμφισβήτησης κατεστημένων ιδεών”, την οποία τελικά στήριξαν “κυβερνήσεις, εξίσου ανυπόμονες

με τους επιστήμονες”». (Burns, E.M., 2006:370-371)

7

2. Οι έννοιες της πολιτιστικής βιομηχανίας και της μαζικής κουλτούρας όπως τις ανέπτυξε η Σχολή της Φρανκφούρτης (Διαλεκτική του Διαφωτισμού)

Ως “Σχολή της Φρανκφούρτης”, αποκαλείται συλλογικά μια ομάδα Γερμανών διανοουμένων

που διατέλεσαν μέλη ή συνεργάτες του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας του Πανεπιστημίου της

ομώνυμης πόλης. Πρωτεργάτες της ομάδας ήταν οι: Τ.Adorno, Μ.Horkheimer, Η.Marcuse, και

L.Lowenthal, που όλοι τους κυνηγημένοι από το ναζιστικό καθεστώς, εγκαταστάθηκαν στις

Ηνωμένες Πολιτείες σε μια περίοδο όπου το «Αμερικανικό Όνειρο» μόλις είχε ξεκινήσει.

Άμεσα επηρεασμένοι από τις επιπτώσεις της φονικότερης πολεμικής σύρραξης στην

ανθρώπινη ιστορία, αυτής του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, αλλά και το πολιτισμικό σοκ που τους

επεφύλαξε η άφιξή τους στην Αμερική, οι Adorno-Horkheimer, αναπτύσσουν την περίφημη

“Διαλεκτική του Διαφωτισμού”. Παρατήρησαν απογοητευμένοι ότι: «Ο στόχος του Διαφωτισμού

[...] ήταν ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο και να τους εγκαταστήσει ως

κυρίους. Όμως, η πλήρως πεφωτισμένη Γη αστράφτει στον αστερισμό της θριαμβευτικής

συμφοράς. [...] Η κριτική που ασκούν [...]υπαγορεύεται από την πρόθεσή τους να επικρίνουν τις

ατέλειες και τις αποτυχίες της σκέψης του Διαφωτισμού από την οπτική μιας καθαρά

διαφωτιστικής πίστης στον Ορθό Λόγο και την ανθρώπινη χειραφέτηση». Η “Διαλεκτική” τους στην

ουσία συνιστά ένα εγχείρημα επαναθεμελίωσης της διαφωτιστικής φιλοσοφίας, διατύπωσης των

στρεβλώσεων που υπέστη στην ιστορική του πορεία και επιβεβαίωσης των προοπτικών της.

(Πασχαλίδης,Γρ., 2002: 45, 97-98

Οι έννοιες που ανέπτυξαν για την πολιτιστική βιομηχανία και τη μαζική κουλτούρα έχουν

άμεση σχέση με το περιβάλλον στο οποίο βρέθηκαν στην Αμερική, όπου άκμαζαν μέσα στη

δεκαετία του 1930 οι σύγχρονες μορφές δημοφιλούς κουλτούρας (ο κινηματογράφος, η τζαζ

μουσική, η διαφήμιση, ο δημοφιλής τύπος ή τα κόμικς του Ντίσνεϋ) καθώς και η εξάπλωση της

χρήσης των “mass media”. Οι Adorno-Horkheimer, «υπήρξαν μάρτυρες διαφορετικών εκδοχών του

ίδιου θεμελιακού, ταυτόχρονα πολιτικού και πολιτισμικού φαινομένου, του ολοκληρωτισμού».

Από τη μια, η άκρατη μαζική προπαγάνδα και πειθώ των ναζιστών και από την άλλη, η υπνωτική

σαγήνη που ασκεί στο κοινό της η μαζική κουλτούρα, αποτελούσαν δύο «διαφορετικές μορφές της

συστηματικής ιδεολογικής χειραγώγησης και πολιτικής καθυπόταξης των ευρέων κοινωνικών

στρωμάτων». (Πασχαλίδης,Γρ., 2002:98, Μερτίκας,Γ.,1991:53)

Τα βασικά σημεία της κριτικής θεώρησής τους για τη μαζική κουλτούρα, που περιλάμβανε και

την έννοια της πολιτιστικής βιομηχανίας, συνοψίζονται στα παρακάτω:

8

Η μαζική κουλτούρα αποτελεί το προϊόν θεσμών πολιτιστικής παραγωγής οι οποίοι

οργανωμένοι σύμφωνα με το βιομηχανικό πρότυπο, λειτουργούν βάσει οικονομικών κριτηρίων

και μηχανισμών της αγοράς. Επί της ουσίας, συνιστούν μια πολιτιστική βιομηχανία. Σύμφωνα με

τους Adorno-Horkheimer, τα πολιτιστικά προϊόντα αυτών των θεσμών δεν αποτελούν μορφές

τέχνης, παρά μόνο εμπορεύματα. Οι δημιουργοί τους είναι δέσμιοι των κανόνων που υπαγορεύει

η λογική της εμπορευματοποίησης, ενώ ο χαρακτήρας της παραγωγής τους οδηγεί στην

τυποποίηση των προϊόντων. Ακόμα, διαπιστώνεται ότι η δημοτικότητα της μαζικής κουλτούρας

ουσιαστικά δεν εκφράζει την ελεύθερη επιλογή του κοινού ή την ικανοποίηση των αναγκών του,

επειδή η αυξανόμενη ισχύς της πολιτιστικής βιομηχανίας φτάνει στο σημείο να κατασκευάζει, να

προσανατολίζει και να ελέγχει αυτές τις ανάγκες. Έτσι, «ο πελάτης δεν είναι πλέον ο βασιλιάς – το

υποκείμενο- αλλά το αντικείμενό της». Η πολιτιστική βιομηχανία πείθει το κοινό της ότι οι

ψευδαισθήσεις που του προσφέρει είναι ικανοποιήσεις, επιβάλλοντας διαρκή ματαίωση των

επιθυμιών του, σε αντίθεση με την τέχνη που λειτουργεί ως χώρος έκφρασης, κριτικής και

αντίστασης στους κοινωνικούς καταναγκασμούς. Κατά τον Adorno, η μαζική κουλτούρα αφορά σε

μια καταφατική κουλτούρα που προπαγανδίζει την υπακοή και την προσαρμογή στην υφιστάμενη

κοινωνική τάξη. Με έντονα κομφορμιστικά χαρακτηριστικά, η βιομηχανία παραγωγής της μαζικής

κουλτούρας αναλαμβάνει να συγκροτήσει τεχνητής ιδιαιτερότητας και διαφοράς καθημερινές

κοινωνικές ταυτότητες, προκαλώντας ουσιαστικά την εξαφάνιση της εσωτερικής ζωής του

ατόμου. Με αυτόν τον τρόπο καλλιεργείται η ολοκληρωτική ταύτιση της μονάδας (του

υποκειμένου) με το γενικό σύνολο. (Πασχαλίδης,Γρ.,2002: 98-99,Μερτίκας,Γ.,1991:59)

Ο Αντόρνο εντοπίζει ότι «το βασικό συνολικό αποτέλεσμα της πολιτιστικής βιομηχανίας είναι

ένας αντι-διαφωτισμός, που προάγει τη μαζική εξαπάτηση» και προσθέτει ότι αυτή η πρακτική

«“εμποδίζει τη διαμόρφωση αυτόνομων αυτοτελών, συνειδητά κρινόντων και αποφασιζόντων

ατόμων”, εκείνων δηλαδή των ατόμων χωρίς τα οποία δεν μπορεί να υπάρξει και να αναπτυχθεί η

δημοκρατία». (Πασχαλίδης,Γρ.,2002:100

Με άλλα λόγια κάτι σαν ένα “μετα-διαφωτιστικό” Κοινωνικό Συμβόλαιο, όπου το πειθήνιο

υποκείμενο δεν έχει καν καταλάβει ότι το έχει ήδη υπογράψει, παραχωρεί ορισμένες από τις

ελευθερίες του, υπακούει και τυφλά ακολουθεί τις προσταγές της μόδας και των καιρών του

προκειμένου να συμβιώσει.

Κατά συνέπεια, οι έννοιες και τα οράματα του Διαφωτισμού και του Ορθού Λόγου, αντί να

λειτουργήσουν μέσα στο χρόνο ως μέσα απελευθέρωσης, διαστρεβλώθηκαν και μετατράπηκαν σε

μέσα κυριαρχίας. Οι διανοητές της Σχολής της Φρανκφούρτης με τη “Διαλεκτική του

Διαφωτισμού”, ασκούν κριτική πάνω στην ιστορική τους πραγματικότητα. Σε μια περίοδο όπου η

κουλτούρα μετατρέπεται σε μαζική διασκέδαση και η δημοκρατία έχει χάσει τον δρόμο της, οι

άνθρωποι αφομοιώνονται σε ένα τερατώδες σύστημα που τους καθιστά ένα παθητικό κι εύπιστο

9

κοινό, έρμαιο της εξουσίας της βιομηχανίας της μαζικής κουλτούρας. Ανίκανο να αντιληφθεί τη

χειραγώγηση που υφίσταται, τη μισαλλοδοξία και την κομφορμιστική λογική στην οποία βυθίζεται

καθημερινά, το κοινό του 20ου

αιώνα, υποτάσσεται στους λόγους της αγοράς και της μόδας της

εποχής του, καθώς και σε ένα αναπτυσσόμενο καπιταλιστικό σύστημα που λειτουργεί τόσο

απόξενωτικά μέχρι του σημείου να επηρεάζει τον ψυχισμό του.

10

3. Οι σύγχρονες σημασίες της Πολιτιστικής Βιομηχανίας

Οι θεωρήσεις των διανοητών της Σχολής της Φρανκφούρτης επηρέασαν με τις ιδέες τους

νεώτερους μελετητές οι οποίοι δεδομένου του κοινωνικοπολιτικού και οικονομικού

περιβάλλοντος που είχαν να αντιμετωπίσουν, έδωσαν περισσότερη έμφαση στον εμπορευματικό

χαρακτήρα της πολιτιστικής βιομηχανίας και τη γιγάντωσή της, σε συνάρτηση με τα μέσα μαζικής

επικοινωνίας. Οι σύγχρονοι διανοούμενοι βρέθηκαν μπροστά σε μια πραγματικότητα ουσιαστικά

ελάχιστα διαφοροποιημένη από εκείνη των μέσων του 20ου

αιώνα, αλλά περισσότερο

τεχνοκρατική.

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούνται ακραία φαινόμενα γιγάντωσης κι ανεξέλεγκτης

δράσης των βιομηχανιών του πολιτισμού με αποτέλεσμα αυτός ο χαρακτήρας να επιτάσσει την

τυποποίηση και την ομογενοποίηση, που παράγει για το κοινό εφήμερα και κενά κουλτούρας

προϊόντα για μια απλή και άσκοπη κατανάλωσή τους. Πλέον, μελετάται η ίδια η ιδεολογική

διάσταση και λειτουργία των πολιτιστικών προϊόντων σε παραγοντική συνέργεια με την

κοινωνικοοικονομική και πολιτική κατάσταση των χωρών στις οποίες καταναλώνονται αυτά τα

προϊόντα.

Σύγρονοι διανοούμενοι όπως η γερμανίδα Χ.Άρεντ, ο αμερικανός Ν.ΜακΝτόναλτν και ο

γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Ζ.Μπωντριγιάρ, εντόπισαν τους κινδύνους που

αντιπροσωπεύει αυτή η βιομηχανία. Θεωρούσαν ότι για να ικανοποιηθεί η ασίγαστη ζήτηση για

διασκέδαση οι πολιτιστικές βιομηχανίες θα μπορούσαν να λεηλατήσουν “ολόκληρο το φάσμα της

παρελθούσας και της παρούσας κουλτούρας”. Προχωρώντας παραπέρα διατύπωσαν ότι η

σύγχρονη κοινωνία είναι μια μαζική κοινωνία όπου τα άτομα «έχουν χάσει την ανθρώπινη

ταυτότητα και ποιότητά τους» λόγω της εξατομίκευσης και της κοινωνικής απομόνωσης, με

αποτέλεσμα να μεταβάλλονται σε ένα «ομοιόμορφο αδιαφοροποίητο» πλήθος- καταναλωτή

προϊόντων κατασκευασμένων «από τεχνικούς που προσλαμβάνονται από επιχειρηματίες» και οι

οποίοι τα «επιβάλλουν» σε ένα κοινό «παθητικών καταναλωτών» με σκοπό το κέρδος και τη

διατήρηση της ταξικής τους κυριαρχίας. Τέλος, παρατηρούν ότι τα μέσα μέσα μαζικής

επικοινωνίας είναι υπεύθυνα για την παραγωγή και τη διάχυση τέτοιων ανακυκλούμενων

προϊόντων αέναης κατανάλωσης, επιβάλλοντας τον καταναλωτισμό κι εξαλείφοντας κάθε

πολιτιστική ή πολιτική αξία. (Πασχαλίδης,Γρ.,2002:100-103)

Σε όλες τις παραπάνω, μάλλον πεσιμιστικές, απόψεις υπάρχει και αντίλογος ο οποίος

αναπτύχτηκε μετά τη δεκαετία του 1960 στην οποία έννοιες όπως αυτές της μαζικής κουλτούρας

μετονομάζονται σε δημοφιλή κουλτούρα και οι υποστηρικτές της οικειοποιούνται μια

πλουραλιστική προσέγγισή της. Η σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία χαρακτηρίζεται πλέον από

11

πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, ευρεία ηθική συναίνεση, και από έμφαση στην προσωπική

ελευθερία και πρωτοβουλία της επιλογής. Παρατηρείται και αξιολογείται και το γεγονός ότι

διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν να καταναλώσουν διαφορετικές κατηγορίες κουλτούρας,

καθώς η πολιτιστική βιομηχανία τους παρέχει τη δυνατότητα επιλογής όλων των ειδών τα οποία,

ακόμα κι αν δεν είναι μεταξύ τους ισάξια-είναι ισότιμα από την άποψη της ικανοποίησης που

παρέχουν στις ανάγκες των ομάδων. (Πασχαλίδης,Γρ.,2002:105-108)

Η πλουραλιστική θεωρία παρόλο που θεωρούσε «τη μαζική κουλτούρα ως μια υποδεέστερη

μορφή κουλτούρας, συνέβαλε καταλυτικά στον από-στιγματισμό της. [...]. Άφηνε, ωστόσο, ανα-

πάντητα τα ζητήματα που είχε θέσει τόσο επιτακτικά η Σχολή της Φραγκφούρτης σχετικά με τη

γιγάντωση των πολιτισμικών βιομηχανιών. [...] Το πλουραλιστικό μοντέλο πρότεινε ουσιαστικά μια

κοινωνία χωρίς συγκρούσεις ή ανισότητες, στο πλαίσιο της οποίας ο καθένας καταναλώνει την

κουλτούρα που του αξίζει ή που επιλέγει, εκφράζοντας ταυτόχρονα, είτε ρητά είτε έμμεσα, την

προσδοκία ότι κάποια μέρα όλοι θα επιλέξουν να καταναλώνουν την κουλτούρα που αξίζει».

(Πασχαλίδης,Γρ.,2002:110)

Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τους θεωρητικούς της πλουραλιστικής θεωρίας, οι καταναλωτές

των πολιτιστικών προϊόντων αποτελούν ένα συνειδητό – επιλεκτικό κοινό το οποίο

εκμεταλλευόμενο την παραγωγή της πολιτιστικής βιομηχανίας και των νέων τεχνολογιών, θα

καταναλώσει κατά συνείδηση και επιλογή το προϊόν που θα έχει ανάγκη ανάλογα με την διάθεσή

του ακόμα κι αν θα πρέπει το μεσημέρι να πάει στο γήπεδο και το βράδυ στα εγκαίνια μιας

σημαντικής έκθεσης ζωγραφικής σε κάποιο μεγάλο μουσείο ή γκαλερί.

Έννοιες που διατυπώθηκαν μεταγενέστερα, όπως αυτές του “πολιτιστικού ιμπεριαλισμού” ή

της “πολιτιστικής ηγεμονίας”, προκύπτουν από τις απόψεις εκείνων που συνδέουν άμεσα την

πολιτιστική βιομηχανία και τον ολιγοπωλιακό χαρακτήρα της, καθώς και την υπέρμετρη ανάπτυξη

του καπιταλισμού. Τα κυρίαρχα κράτη λόγω της μεγάλης παραγωγής δημοφιλών προϊόντων

παρουσιάζουν μια βιομηχανία με γιγάντωση και ευρεία εξάπλωση σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε αυτό

συντελούν και τα μέσα μαζική επικοινωνίας τα οποία μετά το τέλος της δεκαετίας του 1990

έπαψαν σε μεγάλο βαθμό να είναι εθνικά, και άφησαν ανεξέλεγκτο χώρο σε μονοπωλιακά

ιδιωτικού συμφέροντος κανάλια. Πλέον στην πολιτιστική βιομηχανία συντελείται μια μεγάλη

αλλαγή. (McChesney,R.,1999)

Στον αντίποδα, η ραγδαία εξέλιξη της επικοινωνιακής τεχνολογίας των τελευταίων δεκαετιών

(διαδίκτυο), έχει κάνει ιδιαίτερα προσιτές τις μορφές τέχνης ευρείας απήχησης και κατανάλωσης.

Μέσω του διαδικτύου πλέον -τηλεοπτικές σειρές, κινηματογραφικές ταινίες, διαφόρων ειδών

μουσικά είδη κ.ά.- είναι προσιτά σε όλους όσους έχουν τη δυνατότητα και τη γνώση της

πρόσβασης. Στις αρχές του 21ου αιώνα ένας τεράστιος όγκος πληροφοριών και προϊόντων

διακινείται και καταναλώνεται παγκοσμίως. Όμως δεομένου ότι η ποσότητα της πληροφορίας

12

είναι αντιστρόφως ανάλογη της ποιότητας, οι καταναλωτές είναι εκείνοι που θα πρέπει με την

εμπειρία, τις πολιτιστικές τους καταβολές, το αισθητικό τους κριτήριο και το επίπεδο καλλιέργειάς

τους, να επιλέξουν τι θα κρατήσουν και τι θα αφήσουν.

Οι βιομηχανίες του πολιτισμού, με στόχο πρωτίστως το κέρδος, θα κάνουν τη δουλειά τους, θα

παράξουν και -με σχεδιασμένες στρατηγικές μάρκετινγκ και προώθησης- θα προσφέρουν στο

κοινό τα προϊόντα τους. Θα προσπαθήσουν να τα προστατεύσουν ακόμα και με αντιδημοκρατικό

τρόπο, να τα αναπτύξουν και να διευρύνουν τον κύκλο εργασιών και το πελατολόγιό τους.

Εφαρμόζουν μεθόδους στατιστικής και κοινωνιολογίας και παρουσιάζουν την εικόνα μιας

καλλιτεχνικής ποικιλομορφίας η οποία όμως είναι πλασματική. Πλασματική, γιατί ακόμα κι αυτό

οι μεγάλες βιομηχανίες παραγωγής πολιτιστικών αγαθών το χρησιμοποιούν ως άλλοθι και ως

μέσο για να φανούν προς τους πελάτες τους προσιτές κι ανθρωποκεντρικές ενώ στην

πραγματικότητα αυτό που θέλουν είναι απλά να αναπτυχθούν περισσότερο.

Τα κράτος, από τη μεριά του, αντί να σταθεί πρωτοπόρο σε θέματα πολιτισμού, κουλτούρας

και παραγωγής πολιτιστικών προϊόντων των πολιτών του, τους εγκαταλείπει στα χέρια είτε σε μια

μερίδα ομφαλοσκοπούντων “κουλτουριάριδων” οι οποίοι δεν μπορούν να κρίνουν τίποτα πέρα

από τον δικό τους μικρόκοσμο, ή ακόμα χειρότερα στα ανεξέλεγκτα συμφέροντα πολυεθνικών

εταιρειών που πολλές φορές συνεργάζονται ή διαφορετικά καθορίζουν και τις σχέσεις τους με το

κράτος.

Το ίδιο το κράτος με νόμους κατοχυρώνει τα δικαιώματα της πολιτιστικής βιομηχανίας

αναγνωρίζοντας ότι «προσφέρουν στα έργα της διάνοιας προστιθέμενη αξία οικονομικού

χαρακτήρα, και ταυτοχρόνως νέες αξίες τόσο για τα άτομα όσο και για τις κοινωνίες» (Ψήφισμα

Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, 2008), ενώ με έμφαση στις οικονομικές προοπτικές που διακρίνονται,

διερευνά τρόπους αξιοποίησης των νέων μεταλλαγμένων δομών και περιεχομένου της,

προβάλλοντας έργα που αφορούν σε αυτό που ονομάζεται πλέον Κοινωνία της Πληροφορίας.

(Κολυβά,Β.,2003)

Για ουσιαστική παιδεία, καλλιέργεια και πολιτισμική ανάπτυξη- λόγος ουδείς από τους

ιθύνοντες. Για οικονομικά κι αναπτυξιακά οφέλη – λόγος πολύς.

13

4. Το παράδειγμα της μουσικής βιομηχανίας

Η μουσική βιομηχανία έκανε την ηχηρή της εμφάνιση στις αρχές του 20ου

αιώνα όπου μετά

από έναν μεγάλο αγώνα εδραίωσης και προστασίας των δικαιωμάτων της -αρκετές φορές ακόμα

και ενάντια στους καλλιτέχνες που εκπροσωπούσε- κατάφερε να γίνει μια από τις πιο

αναπτυγμένες και παγκοσμιοποιημένες πολιτιστικές βιομηχανίες. Σύμφωνα με την UNESCO για το

1998, το μερίδιο των μουσικών προϊόντων ήταν πάνω από 25% στο σύνολο των εισαγωγών και

εξαγωγών στην παγκόσμια αγορά πολιτισμικών προϊόντων και αφορά σε δεκάδες εκατοντάδες

δισεκατομμύρια δολάρια. Στο εύρος του κύκλου εργασιών της περιλαμβάνονται προϊόντα όπως

εταιρείες κατασκευής μουσικών οργάνων, εκδοτικούς οίκους, θεσμούς διοργάνωσης συναυλιών,

βιομηχανίες παραγωγής συσκευών καταγραφής, επεξεργασίας, και αναπαραγωγής του ήχου,

καθώς και μέσα μαζικής επικοινωνίας, (ραδιόφωνο, την τηλεόραση), μουσικό περιοδικό τόπο, και

φυσικά το διαδίκτυο. Ο ολιγοπωλιακός τους χαρακτήρας είναι δεδομένος, καθώς τα μεγαλύτερα

ποσοστά κερδών τα καρπώνονται μόνο πέντε εταιρείες παγκοσμίως, ενώ οι ανεξάρτητες μικρές

εταιρείες είναι ελάχιστες και αδυνατούν πολλές φορές να τις ανταγωνιστούν. Η μουσική

παραγωγή σε αυτές τις μεγάλες εταιρείες είναι καθετοποιημένη, για παράδειγμα: «η SONY

κατασκευάζει τις συσκευές που είναι απαραίτητες για αν ακούσει κανείς τα ηχογραφήματα που

παράγει η ίδια». (Μπαλτζής,Α.,2002:1-2, 2007:2).

Βέβαια η διαπιστωμένη μεγάλη γεωγραφική διασπορά της προέλευσης των εσόδων της

μουσικής βιομηχανίας, την υποχρεώνει να λαμβάνει υπόψη της, τις ποικίλες προτιμήσεις του

κοινού της σε όλες τις χώρες του κόσμου. Και δεδομένου ότι αυτές οι προτιμήσεις είναι ασταθής,

ευμετάβλητες και αβέβαιες, «δομή της βιομηχανίας ηχογραφημάτων αντανακλά αφενός τον

αποσπασματικό χαρακτήρα, δηλαδή τον κατακερματισμό της μουσικής προτίμησης, και αφετέρου

την ανάγκη για προσαρμογή και επιβίωση σε μια ιδιαίτερα ευμετάβλητη και ασταθή αγορά».

Επιπροσθέτως, τα μουσικά προϊόντα παρουσιάζουν ιδιομορφίες ως αξίες χρήσης από τους

καταναλωτές τους. «Η συμβολική τους λειτουργία για τον προσδιορισμό της κοινωνικής

ταυτότητας και τη σηματοδότηση της κοινωνικής θέσης και ακόμα οι λειτουργίες της διαχείρισης

των συναισθημάτων και της οργάνωσης του χρόνου και της συλλογικής μνήμης, είναι τα στοιχεία

εκείνα που προσδιορίζουν τον ευμετάβλητο χαρακτήρα της μουσικής προτίμησης. Επιπλέον, η ίδια

η μουσική προτίμηση δεν είναι αυθαίρετα, αλλά κοινωνικά συγκροτημένη».

Ο βασικός λόγος, για τον οποίο πολλοί θεωρούν ότι οι πολιτισμικές λειτουργίες της

βιομηχανίας αυτής είναι πολύ πιο σημαντικές από τις οικονομικές της, έγκειται στο γεγονός ότι

προσφέρουν ταυτόχρονα ιδεολογία και πολιτισμό, δηλαδή συστήματα αξιών. Είναι λοιπόν

εύλογες οι ανησυχίες που δημιουργούνται για τις πολιτισμικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης

14

στον τομέα αυτό καθώς επικεντρώνονται αφενός στην μεγαλύτερη πιθανότητα χειραγώγησης,

λόγω του ολιγοπωλιακού χαρακτήρα της, αφετέρου τον κίνδυνο πολιτισμικής ομογενοποίησης, με

συνέπεια την απώλεια της ταυτότητας, δηλαδή των ιδιαιτεροτήτων που διακρίνουν τα κοινωνικά

σύνολα.

Τελικά όμως, είναι τόσο ομογενοποιημένη και “ηγεμονική” η μουσική βιομηχανία;

«Το πρόβλημα για την τυποποίηση και την ομογενοποίηση της μουσικής πάντως, δεν είναι

καινούργιο. Ήδη από τη δεκαετία του '40 ο Αντόρνο ανέπτυξε την κριτική που αφορούσε την

τυποποίηση της μουσικής. Στην κριτική αυτή, μπορεί κανείς να προσθέσει την άποψη, σύμφωνα με

την οποία, η ποικιλία της μουσικής είναι αντιστρόφως ανάλογη με το βαθμό συγκέντρωσης που

παρατηρείται στην αγορά. Ωστόσο, αν κάτι τέτοιο μπορούσε κανείς να το ισχυριστεί και να το

αποδείξει μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '70, στη δεκαετία του '80 διαμορφώθηκε μια

πρωτοφανής συνύπαρξη υψηλού βαθμού συγκέντρωσης και μεγάλης ποικιλίας, η οποία

δημιούργησε νέες συνθήκες και την ανάγκη για μια επαναδιαπραγμάτευση των απόψεων που είχε

διατυπώσει ο Αντόρνο. [...] Οι δομικές μεταβολές που επήλθαν στη βιομηχανία ηχογραφημάτων

άλλαξαν το παλιό μοντέλο της σχέσης ανάμεσα στο μείζονα τομέα και τις “ανεξάρτητες” εταιρείες,

θέτοντας την επιδίωξη για ποικιλομορφία και καινοτομίες. (Μπαλτζής,Α.,2002:4-7).

Σήμερα, αυτή η ίδια η παγκοσμιοποιημένη μουσική βιομηχανία από τη μια πλευρά μπορεί να

παράγει δημοφιλή τραγουδάκια του συρμού, από την άλλη πλευρά όμως θα στείλει στελέχη της –

ή θα συνεργαστεί με τοπικές ανεξάρτητες εταιρείες- στην πιο απομακρυσμένη πλευρά του

πλανήτη για την ηχογράφηση σπάνιων δειγμάτων τοπικής παράδοσιακής μουσικής, καθώς ένα

αξιόλογο ποσοστό καταναλωτών του “ανεπτυγμένου” δυτικού κόσμου θέλει να τα ακούσει. Με

αυτόν τον τρόπο, χωρίς μεγάλη δυσκολία, ο καταναλωτής των πολιτιστικών προϊόντων έχει τη

δυνατότητα να παρακολουθεί διάφορα είδη μουσικής, κάτι που πριν από λίγα μόλις χρόνια θα

ήταν αδύνατο να το κάνει.

Τα ίδια τα νέα μέσα επικοινωνιών, όπως το διαδίκτυο, που κατηγορούνται για “σωρεία

κακών”, καταργούν ταυτόχρονα τον χώρο και τον χρόνο και παρέχουν τη δυνατότητα

προσέλκυσης και απόλαυσης ειδών μουσικής που μέχρι πριν λίγα χρόνια κάποιος δεν θα γνώριζε

την ύπαρξή τους. Αυτό δεν είναι μουσική καλλιέργεια και ανάπτυξη κουλτούρα τελικά;

Αυτή η ίδια μουσική βιομηχανία που έχει από πολλούς κατηγορηθεί για ομογενοποίηση και

τυποποίηση των προϊόντων της, αφενός το κάνει -και ποντάρει μεγάλα ποσά σε τέτοιου είδους

προϊόντα- αφετέρου παρέχει τη δυνατότητα πρόσβασης σε μουσικά είδη που μέχρι πρότινος ήταν

άγνωστα. Προσφέρει λοιπόν με τον τρόπο της στην παγκόσμια μουσική κληρονομιά και είναι στο

χέρι των καταναλωτών να την ανακαλύψουν και να τη διαδώσουν.

15

5. Επίλογος

Είναι γεγονός ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός και οι πρακτικές του, έχουν φέρει πολλά δεινά σε

παγκόσμιο επίπεδο, και οι καιροί που διάγουμε το αποδεικνύουν. Όμως, πάντα ένα συγκροτημένο

κοινωνικό σύνολο που δομείται από συνεργατικότητα, καλλιεργημένα και αποφασιστικά άτομα,

έχει ελπίδες να ανταπεξέλθει των “επιθέσεων” των βιομηχανιών της μαζικής κουλτούρας. Καθότι,

μια μάχη βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και αρκετά χρόνια. Η μάχη εκείνων που αγαπούν την Τέχνη κι

επιθυμούν να την επικοινωνήσουν με όποιο μέσο σε όσο μεγαλύτερο κοινό γίνεται, για το κοινό

καλό - απέναντι σε εκείνους που χρησιμοποιούν την τέχνη ως μέσο κερδοσκοπίας επάνω σε

συναισθήματα, κουλτούρες και έννοιες. Πάντα όμως θα υπάρχουν μονάδες που θα παράγουν

τέχνη.

Όντως, η γνωστή και άκρως διαδεδομένη παγκοσμίως pop μουσική παρουσιάζει εκτεταμένα

φαινόμενα ομογενοποίησης. Όμως η μουσική σαν είδος τέχνης παρουσιάζει τεράστιο πλούτο και

πλουραλισμό. Τα φαινόμενα ομογενοποίησης μπορεί να εμφανίζονται έντονα σε άλλου είδους

προϊόντων της μαζικής κουλτούρας όπως στον κινηματογράφο, την τηλεόραση ή τα περιοδικά,

αλλά η μουσική από μόνη της έχει τόσο μεγάλο πολιτιστικό κεφάλαιο που μπορεί να καλύψει όλες

τις πραγματικές ανάγκες των καταναλωτών της. Να εξελιχθεί και με τη βοήθεια ακόμα και της

τεχνολογίας να απλωθεί σε όλα τα πλάτη και μήκη της Γής παράγοντας και πολιτισμό.

Στην πλουραλιστική, ψηφιακή εποχή που ζούμε η πρόοδος της τεχνολογίας και η ηλεκτρονική

επανάσταση που συντελείται, δεν φέρνει μόνο την ομογενοποίηση, τον κατακερματισμό και την

απομόνωση –που τόσο έχει κατηγορηθεί για αυτό. Μέσω της ευρείας ανάπτυξης των κοινωνικών

δικτύων, φέρνει και την κοινωνικοποίηση, την αλληλεπίδραση, την αλληλεγγύη και τη συνένωση

σε κοινούς στόχους. Όσοι έχουν τη δυνατότητα χρήσης των νέων τεχνολογιών και μέσων,

ανταλλάσουν πληροφορίες και γνώσεις με στόχο τη διαμόρφωση ενός εναλλακτικού

κοινωνικοπολιτικού οράματος στη βάση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης της ανεκτικότητας και

της λογικής, μέσα σε σύστημα “νέο-διαφωτιστικής” αντίληψης των πραγμάτων. Το θέμα είναι

όποιος έχει τη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτές τις τεχνολογίες, ποιόν από τους παραπάνω

δρόμους θα επιλέξει να ακολουθήσει και με τι στόχο.

Και μπορεί σε μεγάλο βαθμό τα πράγματα να μην έχουν αλλάξει πολύ από την εποχή που οι

διανοητές της Σχολής της Φρανκφούρτης εξέφραζαν τις φοβίες τους για την εξέλιξη της

ανθρώπινης διανόησης, όμως φαντάζομαι ότι δεν είχαν προβλέψει την εξάπλωση των δικτυακών

μέσων επικοινωνίας τα οποία σήμερα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέσω “αντίστασης”- κάτι

σαν τον δούρειο ίππο- στην καθεστηκυία τάξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Δεν πρέπει ποτέ

να ξεχνάμε πως όσο πιο πολύ αναπτύσσεται το πολιτιστικό επίπεδο των καταναλωτών και

16

αυξάνονται οι ποιοτικές απαιτήσεις του, τόσο και η πολιτιστική βιομηχανία θα υποχρεώνεται να

προσφέρει πιο ποιοτικά προϊόντα.

Ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης του κυκεώνα των προϊόντων της μαζικής κουλτούρας, είναι η

καλλιέργεια του πνεύματος, η ψύχραιμη και ουσιώδης ενημέρωση καθώς και η κατανόηση για τις

πραγματικές ρίζες όλων αυτών που βλέπουμε γύρω μας. Αν τελικά η “παγκόσμια κυριαρχία” της

πολιτιστικής βιομηχανίας και της μαζικής κουλτούρας είναι “αντίπαλος” ή “ο εχθρός του

πολιτισμού”, τότε οι χρήστες τους ακόμα κι αν με επίγνωση κάνουν χρήση αυτών των προϊόντων,

σίγουρα θα μπορούν να τους αντιμετωπίσουν. Είναι γνωστό και αναντίρρητο το απόφθεγμα που

αναφέρει: αν γνωρίζεις καλά τον αντίπαλό σου μπορείς και να τον νικήσεις.

17

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Burns,E.M. (2002) Ευρωπαϊκή Ιστορία. Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι (Δ’Εκδ.), Αθήνα,

Επίκεντρο.

McChesney,R.,(1999) «Το Σύστημα των Μέσων Γίνεται Παγκόσμιο» Διαθέσιμο στο:

http://hyperion. math.upatras.gr/courses/newcommmedia99-00/papers99-00/mcchesney.html

(2/11/2011)

Βουλιάκης,Π., (2004) «Διαφωτισμός- Η αφετηρία, οι Κυριότερες Αρχές και οι Επιπτώσεις του

Κινήματος του Διαφωτισμού στην Ευρώπη». Διαθέσιμο στο: http://www.archive.gr/modules.

php?name=News&file=print&sid=106 (2/11/2011)

Κολυβά,Β., (2003) «Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΚτΠ». Παρουσίαση Ειδ.Υπηρεσίας

Επιχειρησιακού Προγράμματος “Ψηφιακή Σύγκλιση” (Ε.Π.Κοινωνία της Πληροφορίας) 4-

5/12/2003, Θεσσαλονίκη. Διαθέσιμο στο: http://www.infosoc.gr/infosoc/el-

GR/grafeiotypou/informational/ present_eyd/culture.htm (27/10/2011)

Μερτίκας,Γ. (1991) «Βιομηχανία της Κουλτούρας, Ανασκόπηση», Λεβιάθαν, 10 (51-60).

Διαθέσιμο στο: http://library.panteion.gr:8080/dspace/handle/123456789/1578) (5/11/2011)

Μπαλτζής,Α., (2002) «Παγκοσμιοποίηση και Πολιτισμός: Το Παράδειγμα της Μουσικής

Βιομηχανίας». Διαθέσιμο στο: http://users.auth.gr/baltzis/papers/

seminar_02_globalization_and_culture.pdf (25/10/2001)

Μπαλτζής,Α., (2003) «Η Καλλιτεχνική Ποικιλομορφία και Ετερότητα ως Άλλοθι: Δομικές

Μεταβολές και Κοινωνικές Λειτουργίες της Παγκόσμιας Βιομηχανίας Πολιτισμού». Διαθέσιμο

στο: http://users.auth.gr/baltzis/papers/15_otherness.pdf (25/10/2011)

Μπαλτζής,Α., (2007) « Πολιτιστική Ηγεμονία και Μουσική: Πολιτικές Διαστάσεις μιας

Πολύπλοκης Σχέσης». Διαθέσιμο στο: http://users.auth.gr/baltzis/

papers/seminar_10_hegemony_and_music.pdf (25/10/2011)

Πασαχλίδης,Γρ. (2002) «Βασικές Έννοιες και Ζητήματα στη Μελέτη του Πολιτισμού και της

Τέχνης». Στο: Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων,

(σελ.19-86), Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Πασαχλίδης,Γρ. (2002) «Μαζική Κουλτούρα και Υψηλή Τέχνη». Στο: Πασχαλίδης, Χαμπούρη-

Ιωαννίδου, Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων, (σελ.87-151), Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό

Πανεπιστήμιο.

Τσαμπαρλή,Φ. (n.d) «Υψηλή Τέχνη – Μαζική Κουλτούρα». Διαθέσιμο στο:

http://fereniki1.pblogs.gr/ ypshlh-tehnh-mazikh-koyltoyra.html (25/10/2011)

Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 10ής Απριλίου 2008 σχετικά με τις πολιτιστικές

βιομηχανίες στην Ευρώπη (2008) Διαθέσιμο στο: http://eur-lex.europa.eu/

LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2009:247E:0025:0031:EL:PDF (5/11/2011)