Παρανοϊκή προσωπικότητα Σιδηρόπουλος Χρήστος

Το «σωστό» και το «πρέπων» είναι ο μανδύας που φορά ο άνθρωπος. Όταν το πρέπων έχει ένα φορέα, δηλαδή τον πατέρα ή τη μητέρα, τότε το παιδί μπορεί να το αντιμετωπίσει. Αντίθετα, ένα απροσδιόριστο «πρέπει» είναι πολύ πιο πιεστικό και βάζει το παιδί σε μια διαδικασία ευθύνης, όπου το παιδί θα πρέπει να αποφασίσει μόνο του τι να κάνει. Η υπόδειξη που μπορεί να δοθεί στο παιδί, πρέπει να αναφέρεται σε εκείνα τα σημεία που το ίδιο δεν γνωρίζει τι πρέπει να κάνει, όπου χρειάζεται να επιλέξει πώς να πράξει. Η «εξουσία» και το παράδειγμα των γονέων, συνιστούν και δίνουν ένα μοντέλο λειτουργίας, το οποίο δύναται να επεξεργαστεί το παιδί, να το χρησιμοποιήσει ή να το εγκαταλείψει και να διαλέξει κάποιο άλλο. Σύμφωνα με τη δική μας προσέγγιση, απαιτείται πάντα μια επερώτηση κι ένας προβληματισμός σχετικά με τον τρόπο συμπεριφοράς απέναντι στο παιδί. Θα πρέπει κανείς να γνωρίζει ακριβώς τι πράττει σε κάθε περίπτωση, όπως και σε ποιες δυνατότητες του παιδιού απευθύνεται. Εκεί όπου το παιδί χρειάζεται να αυτενεργήσει, φυσικά και δεν μας επιτρέπεται να παρέμβουμε. Η ωριμότητα θα έρθει όταν το παιδί δεχτεί μιαν εξουσία και φτάσει να λειτουργεί αναλόγως, χρησιμοποιώντας την ως βάση. Άλλωστε, είναι δεδομένο πως, στο βαθμό που το παιδί θα πρέπει να πάρει μια γραμμή, θα ακολουθήσει την πατρική ή τη μητρική εξουσία, τη λογική δηλαδή που υπαγορεύεται από εκείνη.Το βρέφος έχει την τάση να κρατά την παιδική δύναμη στο πρωκτικό στάδιο. Ο Piaget μίλησε για τα στάδια μέσα από τα οποία διέρχεται η λειτουργία της ανθρώπινης νοημοσύνης και ειδικότερα του παιδιού. Αρχικά υπάρχει εσωτερίκευση των δεδομένων, έπειτα και σε μια δεύτερη φάση έρχεται η αφομοίωση και τέλος η συμμόρφωση. Το δίπολο αυτό της αφομοίωσης-συμμόρφωσης, συνιστά μια κυκλική κίνηση, μέχρις ότου η νοημοσύνη να καταλήξει στο λεγόμενο seduction, δηλαδή στο σχήμα πράξης (action schema). Σε τούτα τα στάδια θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και τη μίμηση, έννοια την οποία ο Piaget δεν επεξεργάστηκε αρκετά και η οποία άλλοτε παίρνει τη μορφή της αφομοίωσης κι άλλοτε τη μορφή της συμμόρφωσης. Τη μίμηση την αναφέρω ως συμπληρωματική έννοια της επανάληψης. Το σχήμα της αφομοίωσης-συμμόρφωσης αποτελεί και τον πηρύνα της Πιαζετιανής αντίληψης. Εδώ αυτό που μας ενδιαφέρει είναι πως το παιδί επιχειρεί να αφομοιώσει αυτά που βλέπει γύρω του και να ενδυναμωθεί μέσα από αυτά, ώστε να αντιμετωπίσει τον κόσμο. Όταν υπάρξει κάποιο πρόβλημα, τότε το παιδί είναι αναγκασμένο να οπλιστεί με διάφορες δυνάμεις. Σε σωματικό επίπεδο είναι η κίνηση που κάνει, η συγκράτηση δηλαδή των στοιχείων. Μπορεί λόγου χάριν να μην κάνει τα κακά του, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε δυσκοιλιότητα, ή να συγκροτεί την αναπνοή του, κάτι που μπορεί να προκαλέσει λυγμούς ή ακόμη και άσθμα. Αυτά συμβαίνουν εκεί που δεν υπάρχει χώρος για το παιδί, όταν δηλαδή δεν υπάρχει κάποιο περιθώριο ώστε να λειτουργήσει. Τότε το παιδί νιώθει να απειλείται και επιστρατεύει όση δύναμη μπορεί, μα όση και να βάλει δεν τα καταφέρνει. Επομένως, το παιδί οργανώνεται προκειμένου να αντιμετωπίσει τον κόσμο. Εκεί που σε σωματικό επίπεδο «σφίγγετε» (βλέπε σφιγκτήρες, αναπνοή κτλ.), αντίστοιχα στη φαντασία του διογκώνει τις δυνατότητες του, φτάνοντας σε μια φαντασίωση παντοδυναμίας. Στην περίπτωση αυτή, μπορεί να πάρει ένα όπλο και να παριστάνει ότι σκοτώνει, σε μια προσπάθεια να βιώσει την παντοδυναμία μέσα από το παιχνίδι του. Σε κάθε περίπτωση, είναι η ίδια προσπάθεια να λύσει τα προβλήματα του. Για αυτό και το παιχνίδι είναι απαραίτητο στο παιδί, ως ένα είδος «αυτοθεραπείας» από όλα τα σημαίνοντα που εισπράττει από τους ενηλίκους.

Σε ένα άλλο επίπεδο, κοινωνικού δεσμού, όπου το παιδί εκ των πραγμάτων είναι αναγκασμένο να ζητήσει βοήθεια, φτάνει να φαντασιώνεται τη δύναμη του ενηλίκου. Τότε υπερεπενδύει φαντασιακά, τοποθετώντας σε ένα ηρωικό βάθρο εκείνους που το προστατεύουν( θα έχετε ακουστά από τα μικρά παιδιά φράσεις όπως αυτήν, θα φωνάξω το μπαμπά μου, να δεις τι θα σου κάνει! σα να πρόκειται για έναν ηρώα τύπου μπάτμαν, κάτι τέτοιο εννοούμε ως ηρωοποίηση από πλευράς παιδικής φαντασίας). Όλα αυτά είναι στοιχεία της πρωκτικής σκέψης, που διέπει λίγο-πολύ τον ψυχισμό όλων των παιδιών σε τούτη την ηλικία. Οπότε είναι ανοησίες όλα αυτά που λένε κάποιοι, πως δεν πρέπει να δίνουμε στα παιδιά παιχνίδια που μοιάζουν με όπλα, αυτό δεν έχει καμία σημασία, αν δεν έχει όπλα, τότε θα χρησιμοποιήσει κάτι άλλο, π.χ. τα κόπρανα, το πέος, ή κάτι άλλο. Στα στοιχεία αυτά λοιπόν, κάπου εκεί, μπορούμε να βρούμε και τις απαρχές της παρανοϊκής ψύχωσης, καθώς πρόκειται για στοιχεία που αποτελούν σταθερούς και μόνιμους τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων. Το υποκείμενο στην παρανοϊκή ψύχωση, στερείται του δεσμού προς τον κόσμο, ευρισκόμενο σε μια θέση αμυντικής οχύρωσης, σε μια σχέση άλλοτε αμυντική κι άλλοτε επιθετική ως προς τον κόσμο. Αυτή η φαντασιακή υπερεπένδυση έχει ως κύριο συστατικό τη «θέληση για δύναμη», όπως θα έλεγε κι ο Νίτσε, την ίδια θέληση που κι ίδιος του βίωνε και πρόβαλλε και αλλού, π.χ. στον Βάγκνερ. Η αίσθηση της παντοδυναμίας συνιστά μιαν απαρχή, κατά την πρώιμη φάση ανάπτυξης, ενώ υποχωρεί όσο το παιδί μεγαλώνει, επιτρέποντας του να δεχτεί την πραγματικότητα και να τη διαχωρίσει από τη φαντασία του. Τα παρανοϊκά αυτά στοιχεία, μπορούμε να τα συναντήσουμε και σε ένα φυσιολογικό υποκείμενο. Καταρχήν, το υποκείμενο έχει ανάγκη από έναν φυσιολογικό ναρκισσισμό, η ποσοτική αύξηση του οποίου, πλησιάζει σε παθολογικά επίπεδα. Δηλαδή, όταν το υποκείμενο ξεπεράσει κάποιο όριο υπερδύναμης και θελήσει να το εφαρμόσει, τότε βρίσκεται σε παθολογικά επίπεδα. Χαρακτηριστικές είναι οι ιστορικές περιπτώσεις πολλών ηγετών, όπως ήταν ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ακόμη και ο Φιντέλ Κάστρο, και άλλοι πολλοί. Σε τέτοια παραδείγματα, όπως και σε στον θρησκευτικό πολλές φορές χώρο, η ιδεολογία γίνεται μια βάση φασισμού, επάνω στην οποία κινείται ο ψυχισμός, ο οποίος φτάνει να διαπράξει θηριωδίες εν ονόματι μιας υποτιθέμενης αρχής.Εν πάσει περιπτώσει, η πρωκτική σχέση έχει όλα αυτά τα στοιχεία της συγκράτησης, τα οποία θα συναντήσουμε και στην ψυχαναγκαστική νεύρωση αργότερα. Λέω αργότερα, διότι η αφετηρία της ψυχαναγκαστικής νεύρωσης δεν είναι το πρωκτικό στάδιο, υπάρχει μια παλινδρόμηση βέβαια, αλλά αυτό είναι κάτι άλλο. Παλινδρόμηση στο πρωκτικό στάδιο, μπορεί να υπάρξει και στο υστερικό υποκείμενο, αλλά στην παράνοια έχουμε μια πλήρη οργάνωση με βάση το πρωκτικό αυτό υλικό.Κάποιο συνηθίζουν να μιλάνε και για παρανοϊκή προσωπικότητα, αν και ο όρος είναι αδόκιμος στα πλαίσια της κλασσικής ψυχιατρικής ή της ψυχανάλυσης. Υπάρχουν, ωστόσο, άνθρωποι που διαμορφώνουν έναν ψυχισμό με παρανοϊκά στοιχεία. Τα υποκείμενα αυτά, διαθέτουν συνήθως πολλές δυνατότητες και υψηλή νοημοσύνη, ενώ έχουν σαν βάση την επιθυμία καταστροφής του άλλου. Η παρανοϊκή προσωπικότητα συναντάται ιδιαίτερα σε ηγέτες κοινωνικών ομάδων. Υποκείμενα σαν κι αυτά, είναι πολύ έξυπνα, ξέρουν να κρύβονται πολύ καλά κι έχουν και υστερικά στοιχεία. Έτσι μπορούν για παράδειγμα, να δακρύζουν πολύ εύκολα και να συγκινούν τους άλλους, προκειμένου να τους υποδουλώσουν στη δική τους λογική, εκεί που είναι παντοδύναμοι. Το κύριο πάντως στοιχείο είναι καθαρά πρωκτικό.Η παρανοϊκή προσωπικότητα διαφοροποιείται από την παρανοϊκή δομή. Οι διαταραχές της προσωπικότητας αφορούν τα εξωτερικά στοιχεία τα οποία μπορεί να

επεξεργαστεί ένα κατά τα άλλα φυσιολογικό υποκείμενο, ένα υποκείμενο χωρίς ψυχωτική δομή. Εδώ μιλάμε πάλι για προσωπικότητα, αν και όπως είπαμε είναι αδόκιμο για την ψυχαναλυτική γλώσσα. Τι πάει να πει προσωπικότητα; Είναι μια έννοια που εμπεριέχει πολλά στοιχεία και δεδομένα, τα οποία έχουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό της οργάνωσης «βαμπιρικού» τύπου, ένα καταστροφικό χαρακτηριστικό που συναντάται σε πολλές περιπτώσεις μητέρων. Στις περιπτώσεις αυτές, η ύπαρξη του παιδιού εννοείται ως αντικείμενο της παρανοϊκής προσωπικότητας, τα στοιχεία της οποίας μπορεί να εκδηλώνονται ιδιαιτέρως προς το παιδί που «αγαπά». Όπως ο παρανοϊκός νιώθει ότι κινδυνεύει από τα πρόσωπα που είναι κοντά του, έτσι και στην παρανοϊκή προσωπικότητα, τα πρόσωπα που περιβάλλουν το υποκείμενο, μπορούν να υποστούν ζημιά. Αυτό συμβαίνει διότι η παρανοϊκή προσωπικότητα έχει μια δύναμη να πείθει για το αντίθετο και να σαγηνεύει, έχει δηλαδή πολλούς οπαδούς, καθώς διαθέτει έναν πολύ ανεπτυγμένο λόγο και προσελκύει τους ανθρώπους. Σκεφτείτε μόνον πόσοι πολιτικοί ηγεμόνες είχαν την ικανότητα της πειθούς, ακόμη κι εκεί όπου συνέβαινε να κάνουν ακριβώς το αντίθετο. Και οι άνθρωποι γενικά, έχουν την ανάγκη τέτοιων προσώπων, τα οποία θα λειτουργούν κατά τα συμπτώματα αυτών. Δάνεια αυτής της μορφής, μπορεί να διαθέτει και ένα άτομο κατά τα άλλα νευρωτικό, φυσιολογικό. Δηλαδή, να αναπτύσσεται μια μορφή εγωκεντρισμού και απόλυτου ναρκισσισμού. Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα ανθρώπων, οι οποίοι περιστοιχίζονται από ένα σωρό άλλους, που γενικά λειτουργούν προς όφελος αυτών των ίδιων. Προσωπικότητες που προσπαθούν να παίξουν έναν κοινωνικό ρόλο, που είναι έτοιμοι να δακρύσουν για άσχετα πράγματα και από την άλλη, να σκοτώνουν και να καταστρέφουν τον διπλανό τους. Η παντοδυναμία ασκεί μια τρομερή γοητεία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που δείχνει το πώς διαμορφώνονται οι ανθρώπινες σχέσεις με την παντοδυναμία, έρχεται από τους ναζί. Εκεί κάθε ναζιστής υπάκουγε σε έναν αρχηγό, ο οποίος συνήθως είχε την τάση να τον εξευτελίζει. Ξέρετε πως τέτοια φαινόμενα συναντούμε πολύ συχνά στην εφηβική ηλικία, όπου υπάρχει κάποιος σαν ηγέτης, ένας που επιδεικνύει ισχύ και που οι άλλοι τον ακολουθούν και προσκολλώνται σε κείνον που προκαλεί φόβο. Είναι σα να αντλούν δύναμη από αυτό το πρόσωπο ή να προβάλλουν πάνω του τη δύναμη την οποία θέλουν να νιώθουν, αυτή τη θέληση για δύναμη. Αυτό ισχύει μάλιστα σε εποχές χάους. Αυτά είναι φαινόμενα που συναντάμε συχνά και σε διυποκειμενική βάση, μεταξύ δύο προσώπων.Νομίζω ότι αυτή η ανάλυση που κάνουμε, του πρωκτικού σταδίου, είναι μέσα στα πλαίσια της αναλυτικής διαδικασίας, αλλά και της γνώσης που επιχειρούμε εδώ να αναπτύξουμε, ώστε να έχετε υπόψιν σας το πώς λειτουργεί μια τέτοια προσωπικότητα, που μπορεί να έχει εκατό τοις εκατό νευρωτική δομή ή και ψυχωτική δομή.Κλείνοντας θα αναφέρουμε μια φράση που λένε στην πολιτική: οι πιο επικίνδυνοι σε έναν αγώνα, είναι εκείνοι που φοβούνται. Γιατί; Διότι επειδή φοβούνται, έχουν την τάση της συγκράτησης. Οι συγκρατήσεις του καθενός ξεχωριστά και όλες μαζί στο σύνολό τους, φτάνουν σε έναν που έχει την έκρηξη, όπως ο Χίτλερ.