Ισλαμική θρησκεία 

Η ισλαμική θρησκεία υπήρξε το κυρίαρχο στοιχείο και ο συνεκτικός κρίκος του πολιτισμού που δημιουργήθηκε από τους λαούς που την ασπάστηκαν. Ιδρυτής της υπήρξε ο αραβικής καταγωγής  Μωάμεθ  (570‐632  μ.Χ.),  ο  οποίος  προσηλύτισε  τους  ομοεθνείς  του  στη  νέα θρησκεία.  Τα μηνύματα του θεού στο Μωάμεθ συγκεντρώθηκαν μετά το θάνατό  του στο Κοράνι, το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων.  Πρόκειται για θρησκεία αυστηρά μονοθεϊστική που  ενσωμάτωσε  στοιχεία  προερχόμενα  από  το  χριστιανισμό  και  τον  ιουδαϊσμό.  Ο Ισλαμισμός  βασίζεται  στην άμεση  σχέση  του  πιστού με  το  θεό,  χωρίς  τη  διαμεσολάβηση αγίων και  ιερέων.  Το τελετουργικό στοιχείο απουσιάζει και κυριαρχεί η  ιδέα της «τελικής κρίσης», που θα επιβάλλει στο άτομο την αιώνια τιμωρία ή σωτηρία. Η μετοικεσία (Εγίρα) του Προφήτη από τη Μέκκα στη Μεδίνα το έτος 622 σηματοδοτεί την αρχή της ισλαμικής χρονολογίας, αλλά και της πολιτικής υπόστασης της μουσουλμανικής κοινότητας.  

Οι βασικές αρχές του Ισλάμ 

α) ομολογία πίστης: «δεν υπάρχει άλλος θεός από τον Αλλάχ και προφήτης αυτού είναι ο Μωάμεθ»,  

β)  υποχρέωση  των  πιστών  να  προσεύχονται  πέντε φορές  την  ημέρα  στραμμένοι  προς  τη Μέκκα  (την  Παρασκευή  διενεργείται  η  συλλογική  μεσημβρινή  προσευχή  για  τα  άρρενα μέλη της κοινότητας),  

γ)  αποχή  και  νηστεία  κατά  το  μήνα  του  Ραμαζανίου,  από  την  ανατολή  του  ηλίου  έως  τη δύση,  

δ) παροχή ελεημοσύνης και φιλανθρωπίας προς τα πάσχοντα μέλη της κοινότητας,  

ε) προσκύνημα των πιστών στη Μέκκα, τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους.  

Ο Ισλαμικός κόσμος κατά το Μεσαίωνα 

Ο Μωάμεθ λειτουργούσε και ως θρησκευτικός και ως πολιτικο‐στρατιωτικός ηγέτης, όπως και οι διάδοχοί του, οι λεγόμενοι χαλίφες (=τοποτηρητές). Μετά το θάνατό του, οι Άραβες άρχισαν να εξορμούν από την κοιτίδα τους, την αραβική χερσόνησο, και να εξαπλώνονται με  εντυπωσιακό ρυθμό υπό  την ηγεσία  των  χαλιφών,  από  τον Ατλαντικό  και  την  Ισπανία μέχρι την Κεντρική Ινδία.  

7ος ‐ 12ος αιώνας 

Την  περίοδο  των  Ομαγιαδών  (661‐750),  πρωτεύουσα  του  χαλιφάτου  γίνεται  το ελληνορωμαϊκό  και  χριστιανικό  περιβάλλον  της  Δαμασκού  και  κέντρο  της  αραβικής αυτοκρατορίας  είναι  η  Συρία.  Συγχρόνως,  όμως,  η  θρησκευτική  ενότητα  του  Ισλάμ  έχει δεχτεί  το  πρώτο  ρήγμα  με  τη  δημιουργία  του  σχίσματος  ανάμεσα  στους  ορθόδοξους Σουνίτες και τους πιο μυστικιστές, αλλά και φανατικούς Σιίτες, που διατηρείται ακόμα. Οι Ομαγιάδες  εισάγουν  τα αραβικά ως  επίσημη  γλώσσα  και  προωθούν  τον  εξισλαμισμό  και εξαραβισμό  του  κράτους.  Οι  Άραβες  επέδειξαν  ανεκτικότητα  και  ευελιξία  έναντι  των κατακτημένων  λαών.  Διατήρησαν,  σε  γενικές  γραμμές,  τα  παλιά  διοικητικά  συστήματα, χωρίς  να  επιφέρουν  ουσιαστικές  μεταβολές.  Βάση  της  οικονομίας  ήταν  η  γεωργία,  αλλά 

αναπτύχθηκαν  σε  μεγάλο  βαθμό  και  το  εμπόριο  και  η  βιοτεχνία.  Οι  πρώτες  μορφές  της μνημειακής  ισλαμικής  τέχνης  καθρεφτίζουν  άμεσα  τις  επιδράσεις  τόσο  του ελληνορωμαϊκού  πολιτισμού,  όσο  και  του  προϊσλαμικού  σασανιδικού  Ιράν  (π.χ.  τρούλος του Βράχου στην Ιερουσαλήμ, τέμενος της Δαμασκού).  

Στα  μέσα  του  8ου  αι.  το  κέντρο  του  αραβικού  χαλιφάτου  μεταφέρεται  από  τη  Συρία  στο Ιράκ,  η  εξουσία  περνάει  στους  Αββασίδες  (750‐1258),  οι  οποίοι  μεταφέρουν  τη  νέα πρωτεύουσα  στη  Βαγδάτη.  Η  Βαγδάτη  γίνεται  μεγάλο  κέντρο  εμπορίου,  ανοικτό  σε επιρροές  από  μακρινές  χώρες,  όπως  η  Κίνα  και  η  Ινδία.  Οι  τρεις  πρώτοι  αιώνες  της αβασσιδικής δυναστείας θεωρούνται η χρυσή εποχή του αραβοϊσλαμικού πολιτισμού, κατά τη  διάρκεια  της  οποίας,  με  αφετηρία  τις  μεταφράσεις  των  έργων  της  αρχαιότητας, ακμάζουν η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η αστρονομία και τα μαθηματικά. Στην τέχνη του 9ου και  του  10ου  αι.  διαμορφώνεται  ένα  νέο  διακοσμητικό  λεξιλόγιο  με  κύριο  γνώρισμα  την έντονη σχηματοποίηση των διακοσμητικών στοιχείων (αραβουργήματα). 

Η πρώτη ουσιαστική αμφισβήτηση της πολιτικής και πνευματικής δικαιοδοσίας του χαλίφη της  Βαγδάτης  προέρχεται  από  τους  Φατιμίδες  (909‐1169).  Η  κυριαρχία  τους  στους εμπορικούς  δρόμους  της  Μεσογείου  και  της  Ινδίας  καθιστά  το  Κάιρο  ένα  σημαντικό πολιτιστικό κέντρο. Στην τέχνη των Φατιμιδών παριστάνονται συχνά εικονογραφικά θέματα από  τη  ζωή  της  αυλής  και  αναμειγνύονται  οι  ποικίλες  παραδόσεις  της  Αιγύπτου  με  τις επιδράσεις από το Βυζάντιο, την  Ινδία και την Κίνα. Η ανάπτυξη του εμπορίου ευνοήθηκε από την ανοχή των χαλιφών προς τους μη μουσουλμάνους εμπόρους και βιοτέχνες. 

12ος ‐ 16ος αιώνας 

Από  τον  11ο  αι.  νομαδικά  φύλα  από  την  Κεντρική  Ασία,  με  σημαντικότερα  αυτά  των Σελτζούκων  Τούρκων,  αποκτούν  τον  έλεγχο  του  Ιράν,  του  Ιράκ,  της  Ανατολίας  και τμημάτων  της  Συρίας.  Ο  κατακερματισμός  της  πολιτικής  ηγεσίας  ευνόησε  την  άνθηση ποικίλων αστικών κέντρων με βιοτεχνική υποδομή,  χάνια και παζάρια. Στις διακοσμητικές τέχνες  κυριαρχεί  το αραβούργημα,  ενώ  τα πολυτελή  κεραμικά  και μεταλλικά αντικείμενα κοσμούνται με σμάλτο ή ένθετο χρυσό και ασήμι.  

Από  τη  δεύτερη  δεκαετία  του  13ου  αι.,  οι  καταστροφικές  επιδρομές  των Μογγόλων  του Τζένγκις  Χαν  στον  κινεζικό  και  ισλαμικό  κόσμο  πλήττουν  τις  ευημερούσες  περιοχές  της δυτικής  Ασίας  και  το  1258  οι  μογγολικές  ορδές  εισέρχονται  στη  Βαγδάτη,  καταλύοντας οριστικά το αββασιδικό χαλιφάτο. Το νέο καθοριστικό στοιχείο στην τέχνη είναι η επίδραση της Κίνας, ιδιαίτερα εμφανής στην κεραμική αλλά και στη θεματολογία των υφασμάτων και της  μεταλλοτεχνίας.  Τα  μνημεία  της  εποχής  του  Ταμερλάνου  στη  Σαμαρκάνδη,  τη Μπουχάρα  και  τη  Χεράτη  περιλαμβάνουν  κολοσσιαίες  κατασκευές  καλυμμένες  με απαστράπτοντα κεραμικά πλακίδια, ζωγραφισμένα με άνθη λωτού και αραβουργήματα.  

Το 12ο αι. εμφανίστηκε στο Ιράν και τη Συρία η ζωγραφική με μεταλλικά χρώματα σε λευκό πηλό, με σημαντικότερο ιρανικό κέντρο κεραμουργίας την πόλη Κασάν. Ζωγραφική τύπου μινάι:  πολυτελής  πολύχρωμη  διακόσμηση  πάνω  από  την  εφυάλωση.  Τα  κεραμικά  αυτού του τύπου δεν είχαν πρακτική λειτουργία, αλλά προορίζονταν για διακοσμητική χρήση και κοινωνική επίδειξη. Μετά τις μογγολικές επιδρομές και την ενοποίηση της κεντρικής Ασίας με την Κίνα, στα τέλη του 13ου‐αρχές 14ου αι., αντιπροσωπευτικά είναι τα ιρανικά κεραμικά 

ζωγραφισμένα με μαύρο  και  κυανό  χρώμα,  όπου απεικονίζονται  χαρακτηριστικά  κινέζικα θέματα  (π.χ.  άνθη  λωτού  και  παιώνιας,  μυθικά  ζώα,  δράκος  και  φοίνικας),  που φέρνουν καλή τύχη και αποτελούν σύμβολα εξουσίας.  

Οι Μαμελούκοι ήταν μια στρατιωτική και διοικητική άρχουσα τάξη,  ξένη προς τον τοπικό πληθυσμό,  αποτελούμενη  από  σκλάβους  και  απελεύθερους  που  κατάγονταν  από  τον Καύκασο και την κεντρική Ασία. Η εξουσία τους σταθεροποιήθηκε όταν κατανίκησαν τους Μογγόλους  το  1260  και  εκδίωξαν  τα  τελευταία  υπολείμματα  των  Σταυροφόρων  από  τη Συρία.  Αυτή  την  εποχή,  στο  διάκοσμο  των  έργων  μικροτεχνίας  αντικατοπτρίζεται  η ιεραρχική δομή  της μαμελουκικής κοινωνίας,  που δίνει  ιδιαίτερη έμφαση στις  κτητορικές επιγραφές  και  τη  χρήση  των  οικοσήμων  που  δηλώνουν  αξιώματα,  εξοστρακίζοντας  τον εικονιστικό διάκοσμο από την αυλική εικονογραφία και γενικότερα από την κοσμική τέχνη.  

Με  την κατάκτηση των ανατολικών επαρχιών  του Βυζαντίου,  ιδίως  της Συρίας, οι Άραβες ήρθαν  σε  επαφή  με  την  αρχαία  ελληνική  σκέψη.  Μεταφράστηκαν  στα  αραβικά  αρχαία ελληνικά συγγράμματα,  αφορώντας  τη φιλοσοφία,  τα μαθηματικά,  την  ιατρική  και άλλες επιστήμες,  τα  οποία  αποτέλεσαν,  μαζί  με  τις  διδαχές  του  Κορανίου,  τις  βάσεις  της μουσουλμανικής παιδείας. Τα έργα μουσουλμάνων φιλοσόφων επηρέασαν τους δυτικούς θεολόγους  του μεσαίωνα. Πολύ σημαντικά υπήρξαν  τα  επιτεύγματα  των Μουσουλμάνων στην ιατρική, όπως το έργο του ιατρού Αβικένα, όπου οργανώνονταν συστηματικά όλες οι κατακτήσεις  των  Ελλήνων  και  των  Μουσουλμάνων  στο  χώρο  της  ιατρικής  και  το  οποίο μεταφράστηκε  στα  λατινικά  και  χρησιμοποιήθηκε  ως  βασικό  βιβλίο  σπουδών  σε  όλα  τα πανεπιστήμια της Δύσης έως το 16ο αιώνα. Η συμβολή των μουσουλμάνων στην επιστήμη της αστρονομίας  είχε ως αφετηρία  τα αρχαία  ελληνικά  και  ρωμαϊκά συγγράμματα,  όπως του  Πτολεμαίου,  πολλά  από  τα  οποία  μεταφράστηκαν  στα  αραβικά  την  εποχή  των Αββασιδών.  Σημαντικό  ρόλο  στην  ανάπτυξη  της  αστρονομίας  είχε  και  η  σχέση  της  με  τη θρησκεία. Η κατασκευή οργάνων (αστρολάβοι, πυξίδες, ηλιακά ρολόγια) ήταν απαραίτητα για τον υπολογισμό της ώρας της προσευχής και της κατεύθυνσης της Μέκκας. 

16ος ‐ 19ος αιώνας 

Οι κατακτήσεις των Οθωμανών Τούρκων κατά το 14ο και 15ο αι. μεταμορφώνουν το αρχικά μικρό  κρατίδιο  σε  διεθνή  δύναμη  με  κορύφωση  την  άλωση  της  Κωνσταντινούπολης  το 1453.  Ο  16ος  αι.  είναι  η  περίοδος  του  απογείου  της  δύναμής  τους,  όταν  κατακτούν  την Αίγυπτο,  τη  Συρία  και  την  Αραβία,  καθώς  και  μεγάλο  μέρος  της  Ουγγαρίας.  Η  ισχυρή συγκεντρωτική  διάρθρωση  των  Οθωμανών  αντικατοπτρίζεται  στην  τέχνη,  στην  οποία συγκεράζονται  οι  παραδόσεις  της  ισλαμικής  τέχνης  με  στοιχεία από  τη  χριστιανική  τέχνη του  Βυζαντίου  και  της  δυτικής  Ευρώπης.  Δημιουργήθηκε  ένα  ιδιότυπο  καλλιτεχνικό λεξιλόγιο με φυσιοκρατικά άνθη, που συνδυάζονται με φυτικό αραβούργημα ή γεωμετρικό διάκοσμο και εμφανίζονται εξίσου σε όλους τους κλάδους της μικροτεχνίας. Το υπόδειγμα του  βυζαντινού  ναού  της  Αγίας  Σοφίας  υπήρξε  καθοριστικό  για  την  οθωμανική αρχιτεκτονική και τα σύνθετα τρουλαία συγκροτήματα. 

Στο  Ιράν  οι  Σαφαβίδες  (1501‐1732)  εγκαθίδρυσαν  ένα  ισχυρό  θεοκρατικό  κράτος  σιιτών δερβίσηδων  με  διπλωματικές  και  εμπορικές  σχέσεις  με  την  Ευρώπη.  Η  τέχνη  τους χαρακτηρίζεται  από  πλούσια  εικονογράφηση  που  εμπνέεται  από  τη  λογοτεχνία  και  από διακόσμηση  με  επαναλαμβανόμενα  μοτίβα  που  συνδυάζονται  με  ιρανικούς  στίχους  σε 

γραφή  νασταλίκ.  Η  προστασία  της  αυλής  μεταμορφώνει  την  ύφανση  χαλιών  από παραδοσιακή  οικοτεχνία  σε  αυλική  τέχνη,  όπου  υπάρχει  πληθώρα  παραστάσεων  με ανθρώπινες  μορφές  και  ζώα,  που  αντλούνται  από  τις  σύγχρονες  μικρογραφίες χειρογράφων, σε αντίθεση με την οθωμανική τέχνη. 

Κατζάροι  (1779‐1924):  νέα  πρωτεύουσα  γίνεται  η  Τεχεράνη.  Το  Ιράν  γίνεται  θέατρο ανταγωνισμού  ανάμεσα  στις  ευρωπαϊκές  χώρες  που  προσπαθούν  να  το  εντάξουν  στη σφαίρα  επιρροής  τους.  Νεωτερικό  στοιχείο  στην  τέχνη  είναι  η  επικράτηση  της προσωπογραφίας, κυρίως το πορτραίτο του σάχη, με το οποίο προπαγανδίζεται η δημόσια εικόνα  του.  Οι  εύπορες  τάξεις,  ακολουθώντας  το  παράδειγμα  της  αυλής,  χρησιμοποιούν σμαλτωμένα  κοσμήματα  και  αντικείμενα  καθημερινής  χρήσης  πάνω  στα  οποία ζωγραφίζονται ρομαντικές και ερωτικές σκηνές. 

Ισλαμική τέχνη 

Το τζαμί είναι ο τόπος προσευχής των Μουσουλμάνων και ο πυρήνας της κοινότητας των πιστών. Τα πρώτα τζαμιά είχαν ως πρότυπο την κατοικία του προφήτη Μωάμεθ στη Μεδίνα που εξυπηρετούσε τόσο θρησκευτικές, όσο και κοινωνικές ανάγκες. Οι πιστοί προσεύχονται σε  σειρές,  παράλληλες  προς  στον  τοίχο,  ο  οποίος  προσδιορίζει  την  κατεύθυνση  προς  τη Μέκκα και σηματοδοτείται από μια κόγχη, που ονομάζεται μιχράμπ. Κύρια χαρακτηριστικά ενός τζαμιού είναι ο μιναρές, από τον οποίο πέντε φορές την μέρα γίνεται το κάλεσμα της προσευχής,  και  η  αυλή  στην  οποία  συνήθως  υπάρχει  φιάλη  που  παρέχει  νερό  για  τους απαραίτητους εξαγνισμούς πριν από την προσευχή. 

Η  ισλαμική  αντίθεση  προς  την  εικονιστική  τέχνη,  που  ισχύει  αυστηρά  για  το  χώρο  του τζαμιού  ή  άλλων  θρησκευτικών  ιδρυμάτων  και  απορρέει  από  την  αποστροφή  προς  την ειδωλολατρεία,  εκφράζεται  στα  Χαντίθ,  τις  Παραδόσεις  του  προφήτη  Μωάμεθ,  που αποτελούν το κανονιστικό θεολογικό και νομικό κείμενο στο οποίο εδραιώθηκε η ορθόδοξη θεολογία.  Ο  καλλιτέχνης  που  απεικονίζει  έμψυχα  όντα  επιτελεί  ύβρη,  διότι  μοναδικός δημιουργός  είναι  ο  θεός  και  μόνο  αυτός  μπορεί  να  εμφυσήσει  ζωή  στα  όντα.  Ωστόσο, εξαιρέσεις  σημειώνονται  στον  τομέα  της  κοσμικής  τέχνης,  όπου στις  τοιχογραφίες  και  τα γλυπτά των ιδιωτικών σπιτιών απεικονίζονται ο χαλίφης, οι αυλικοί του και οι διασκεδάσεις της αυλικής ζωής, παραστάσεις πραγματικών και μυθικών ζώων, αστρολογικών συμβόλων και  ζωδίων.  Η  μουσουλμανική  νομοθεσία  απαγορεύει  και  τη  διακόσμηση  των  τάφων, επιτρέποντας  μόνο  τη  σηματοδότησή  τους  με  μία  πέτρα,  χωρίς  αναφορά  στο  όνομα  του θανόντος, με σκοπό την αποφυγή της αγιοποίησης και της λατρείας των νεκρών. Το κείμενο των πρώιμων επιτύμβιων στηλών έχει βασικό σκοπό τη δήλωση πίστης και υποταγής στο θεό. 

Από  τα  σημαντικότερα  χαρακτηριστικά  της  ισλαμικής  κεραμικής  είναι  η  διακόσμηση  με μεταλλικά  χρώματα.  Τα  εφυαλωμένα  κεραμικά  επικαλύπτονται  με  οξείδια  μετάλλων  και ψήνονται κάτω από ειδικές συνθήκες, ώστε να αποκτήσουν στιλπνή χρωματική επιφάνεια που θυμίζει σκεύη από πολύτιμο μέταλλο. Τα αραβικά νομίσματα χαρακτηρίζονται από τον επιγραφικό τους διάκοσμο, που περιλαμβάνει την ομολογία πίστης προς το θεό, την πόλη και  τη  χρονολογία  κοπής,  καθώς  και  το  όνομα  του  ηγεμόνα.  Τα  νομίσματα  με εικονογραφικά θέματα είναι εξαιρετικά σπάνια. 

Η  υφαντουργία  ήταν  η  πιο  αναπτυγμένη  βιοτεχνία  στον  ισλαμικό  κόσμο.  Τα  πολυτελή υφάσματα, η κατασκευή των οποίων ήταν αυστηρά ελεγχόμενη από το κράτος, αποτελούν σύμβολα κοινωνικής θέσης και γοήτρου, που ο χαλίφης πρόσφερε σε επιλεγμένα μέλη της αυλής και στους ξένους πρέσβεις. 

Η  καλλιγραφία  είναι  ένα  από  τα  βασικά  στοιχεία  που  χαρακτηρίζουν  την  ισλαμική  τέχνη κάθε εποχής. Από τους πρώτους αιώνες η αραβική γραφή απέκτησε ιδιαίτερη σημασία και ιερότητα, επειδή ακριβώς είναι η γλώσσα του Κορανίου, του ιερού βιβλίου του Ισλάμ, που περιέχει  το  λόγο  του  Θεού  όπως  αποκαλύφθηκε  στον  προφήτη  Μωάμεθ.  Οι  γραφείς  ή καλλιγράφοι εξασκούν μια τέχνη που προϋποθέτει πολύχρονη μαθητεία και εξάσκηση και απολαμβάνουν  υψηλή  κοινωνική  εκτίμηση.  Στόχος  δεν  ήταν  η  αναγνωσιμότητα  του Κορανίου,  εφόσον  προοριζόταν  για  απομνημόνευση,  αλλά  η  καλαίσθητη  αντιγραφή  του. Στους πρώτους αιώνες η κύρια μορφή καλλιγραφίας ήταν η κουφική, μια γωνιώδης γραφή με ευδιάκριτες οριζόντιες και κάθετες κεραίες γραμμάτων, που έλαβε το όνομά της από την πόλη Κούφα του Ιράκ. Από τον 11ο αι., με τη διάδοση της χρήσης του χαρτιού, επικρατεί η ρέουσα  γραφή  και  η  καλλιγραφία  ως  υψηλή  μορφή  τέχνης  συστηματοποιείται  βάσει αυστηρών κανόνων και συνδυάζεται με πλούσιο φυτικό υπόβαθρο. Με την κουφική γραφή γράφονται τα κορανικά κείμενα, ενώ με τη ρέουσα οι επιγραφές ιστορικού περιεχομένου. 

Φιλοσοφία 

• Αβικένας (980‐1037) 

• Αβερόης (1120‐1198) 

• Μαϊμονίδης (1135‐1204) 

Ιστορία 

• Μασώδ (10ος αι.) 

• Ιμπν‐Χαλδούν (1332‐1402) 

Λογοτεχνία 

α. Ποίηση 

• Προϊσλαμική Ποίηση 

• Σχολή Βαγδάτης: Αμπού‐Νουβάς (9ος αι.) 

• Ομάρ Καγιάμ (“Ρουμπαγιάτ”) (12ος αι.)  

• Σχολή Ισπανίας (Ιμπν‐Χαζμ) 

β. Πεζογραφία 

• Λαϊκές Μυθιστορίες (“Χίλιες και μία Νύκτες”) 

 

Ιατρική 

• Ραζής (10ος αι.) 

• Αβικένας (980‐1037) 

Φυσική 

• Αλ‐Χαζέν (Οπτική) (11ος αι.)  

Μαθηματικά 

• Ομάρ Καγιάμ 

Χημεία – Αλχημεία 

Η  ενασχόληση  με  την  αλχημεία  ‐την  προσπάθεια  να  μεταλλάξουν  τα  κοινά  μέταλλα  σε πολύτιμα και να βρουν το μαγικό ελιξίριο της ζωής‐ οδήγησε στη δημιουργία των πρώτων χημικών εργαστηρίων και στην κατανόηση της σημασίας του πειράματος.  

Γενικά χαρακτηριστικά 

Πολυεθνικά  κράτη,  με  συνεκτικό  κρίκο  την  αραβική  γλώσσα  και  την  ισλαμική  θρησκεία: Διατήρησαν  τη  θρησκευτική  ενότητα,  αλλά  δεν  πέτυχαν  πολιτική  ενότητα  και διασπάστηκαν  σε  διάφορα  κράτη.  Συνδυασμός  πολιτικής  και  θρησκευτικής  εξουσίας  στο πρόσωπο του ηγεμόνα. 

Πολιτισμικά Χαρακτηριστικά: Θεοκρατικό πνεύμα. Αρχαία ελληνική και ανατολική (περσική, συριακή, ινδική) πολιτισμική κληρονομιά. Ανάπτυξη επιστημών (ιατρική, αστρονομία) . 

Επίδραση  στη  Δύση:  Μετάδοση  της  ελληνικής  παιδείας  στη  Δυτική  Ευρώπη  μέσω  των αραβικών  μεταφράσεων  των  αρχαίων  ελληνικών  χειρογράφων.  Επίδραση  στην  τέχνη  της Ισπανίας.  

Επίδραση στην Ανατολή και Αφρική:  Καθοριστική επίδραση στον πολιτισμό των λαών που εξισλαμίστηκαν  (λαοί  Εγγύς  και  Μέσης  Ανατολής,  μογγολικοί,  τουρκικοί  λαοί,  Ινδοί, Αιγύπτιοι, λαοί Αφρικής, κ.ά.). 

Τέχνη:  Ανεικονική  θρησκευτική  τέχνη.  Λεπτά  σχέδια,  διακοσμητικότητα,  τέχνη  της καλλιγραφίας. Όχι ενδιαφέρον για την οπτική πραγματικότητα, αλλά για τον ονειρικό κόσμο των γραμμών και των χρωμάτων. 

Ο ισλαμικός πολιτισμός διαφύλαξε και, σε κάποιες περιπτώσεις, εξέλιξε ορισμένους τομείς της  αρχαίας  ελληνικής  πολιτισμικής  κληρονομιάς,  επέδρασε  καθοριστικά  στον  πολιτισμό πολλών λαών της Ανατολής και της Αφρικής και συνέβαλλε στο Δυτικό πολιτισμό.