ภาษาและวฒนธรรมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (ภาคอสาน)

เสนอ อาจารยกญจณปภสส สวรรณวหค

จดท าโดย ๑. นางสาวณฐธดา มหาวรรณกจ รหสนกศกษา ๕๗oo๓๑๒๖o๑๗ ๒. นางสาวจนาภรณ โพดรมย รหสนกศกษา ๕๗oo๓๑๒๖o๔๗ ๓. นายเปรมปราโมทย ภวภตานนท ณ มหาสารคาม รหสนกศกษา ๕๗oo๓๑๒๖o๔๘ ๔. นายชยณรงค มะหารกษ รหสนกศกษา ๕๗oo๓๑๒๖o๕๑ ๕. นางสาวกรกนก ปานสทธ รหสนกศกษา ๕๗oo๓๑๒๖o๕๒ ๖. นายธนากร ดชง รหสนกศกษา ๕๗oo๓๑๒๖o๕๕ ๗. นายเจษฎา วงศจน รหสนกศกษา ๕๗oo๓๑๒๖o๕๖

กลม คอมพวเตอรศกษา รหส ๕๗oo๓๑๒๖o๑

รายงานนเปนสวนหนงของการศกษาวชาภาษาและวฒนธรรมส าหรบคร (EED๑o๑)

คณะครศาสตร มหาวทยาลยราชภฏราชนครนทร ภาคเรยนท ๒ ปการศกษา ๒๕๕๗

ขอมลทวไปของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ( ภาคอสาน )

ภาคอสาน เปนเขตหรอภาคหนง ทางทศตะวนออกเฉยงเหนอของไทย อยบนทราบสงโคราช มแมน าโขงกนเขตทางตอนเหนอและตะวนออกของภาค ทางดานใตจรดชายแดนกมพชา ทางตะวนตกมเทอกเขาเพชรบรณและเทอกเขาดงพญาเยนเปนแนวกนแยกจากภาคเหนอและภาคกลาง ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ หรอภาคอสาน ประกอบดวย 20 จงหวด ไดแก กาฬสนธ ขอนแกน ชยภม นครพนม นครราชสมา บรรมย บงกาฬ มหาสารคาม มกดาหาร ยโสธร รอยเอด เลย ศรสะเกษ สกลนคร สรนทร หนองคาย หนองบวล าภ อ านาจเจรญ อดรธาน และ อบลราชธาน มพนทประมาณ 170,226 ตารางกโลเมตร หรอ 1 ใน 3 ของพนททงประเทศ ตงอยบนทราบสงโคราช ภมประเทศ ทงภาคยกตวสงเปนขอบแยกตวออกจากภาคกลางอยางชดเจน ประกอบดวยเทอกเขาสงทางทศตะวนตกและทศใต เทอกเขาทศตะวนตกมความสงเฉลย 500-1,000 เมตร เหนอระดบน าทะเล มยอดเขาทสงทสดในภาคอสานคอ ยอดภหลวง มความสง 1,571 เมตร และภกระดงสง 1,325 เมตร เปนแหลงตนน าของแมน าหลายสาย ไดแก แมน าพอง แมน าเลย แมน าพรม แมน าชและล าตะคอง ทางดานทศใตมเทอกเขาสนก าแพง และเทอกเขาพนมดงรก กนระหวางภาคอสานของไทย กบกมพชา และลาว มความสงเฉลย 400-700 เมตรยอดเขาเขยวเปนยอดเขาทสงทสดอยทางตอนใต สงประมาณ 1,292 เมตรสวนตอนกลางของภาคมเทอกเขาภพานทอดตวจากเหนอลงสทศใต แบงภาคอสานออกเปน 2 สวน คอ แองโคราช คอ บรเวณแถบลมแมน าช และแมน ามล มพนท 3 ใน 4 ของภาคอสานทงหมด

2

แองสกลนคร คอบรเวณตอนเหนอของเทอกเขาภพาน และบรเวณทราบลมน าโขง แมวาชาวอสานทอาศยอยในทราบสงโคราชน จะประกอบดวยกลมชนหลายเผา เชน ชาวไทยอสาน ลาว เวยดนาม(ญวน) เขมร สวย (กย) แสก ยอ ผไทย กะโส (โซ) รวมทงไทยโคราช ซงแตละเผามความแตกตางกนทงทางดานภาษา ศลปวฒนธรรมประเพณ วถการด าเนนชวต แตวถชวตความเปนอยทยดมนอยในจารตประเพณ ทเรยกวา "ฮตบานคองเมอง" และ "ฮตสบสอง คองสบส" สอนใหเกดการชวยเหลอเกอกลซงกนและกน รวมกจกรรมสงคมและ งานบญงานกศลเปนประจ า ท าใหการใชชวตอยรวมกนของกลมชนตางๆ เหลานมความสงบสขตลอดมาตราบถงปจจบน ดวยอปนสยขยนขนแขง และสขภาพรางกายทสมบรณ จตใจผองใสออนโยน และเวลาทวางจากการท านา จงคดคนสราง สรรคงานศลปในรปแบบตางๆ เชน ผาไหมลายสวย ผาฝายทอมอทนบวนจะหายาก ขาวของเครองใช เครองจกสาน และเครองปนดนเผา เดมผลตเพอใชเองในครวเรอนและแลกเปลยนระหวางกนในชมชน ตอมาผลตไดเปนจ านวนมากจงน าออกจ าหนายสรางรายไดแกครอบครวอกทางหนง ความอดมสมบรณดวยธรรมชาตทสวยงามบนยอดเขาสงหลายแหง แหลงรวมอารยธรรมโบราณนบพนป ททรงคณคา ทางประวตศาสตร ตลอดจนวฒนธรรมพนบาน วถชวตทเรยบงาย และความมน าใจของชาวอสาน ยงคงเปนเสนหทมดใจ ใหนกทองเทยวเดนทางมาเยอนภาคอสานอยางตอเนอง การเกษตรนบเปนอาชพหลกของภาค แตดวยสภาพอากาศทรอนและแหงแลง รวมถงปจจยอนๆ ทางดานสงคมเศรษฐกจ ท าใหมผลผลตทนอยกวาภาคอนๆ

3

วฒนธรรมและประเพณทองถนภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ( ภาคอสาน ) ภาคอสานเปนภมภาคทมความหลากหลายทางศลปวฒนธรรมและประเพณ แตกตางกนไปในแตละทองถนแตละจงหวด ศลปวฒนธรรมเหลานเปนตวบงบอกถงความเชอ คานยม ศาสนาและรปแบบการด าเนนชวตตลอดจนอาชพของคนในทองถนนนๆไดเปนอยางด สาเหตทภาคอสานมความหลากหลายทางศลปวฒนธรรมประเพณสวนหนงอาจจะเปนผลมาจาก การเปนศนยรวมของประชากรหลากหลายเชอชาต และมการตดตอสงสรรคกบประชาชนในประเทศใกลเคยง จนกอใหเกดการแลกเปลยนทางวฒนธรรมขน เชน ประชาชนชาวอสานแถบจงหวดเลย หนองคาย นครพนม มกดาหาร อบลราชธาน อ านาจเจรญ ทมพรมแดนตดตอกบประเทศลาว ประชาชนของทงสองประเทศมการเดนทางไปมาหากน ท าใหเกดการถายทอดและแลกเปลยนศลปวฒนธรรมและประเพณระหวางกน ซงเราจะพบวาชาวไทยอสานและชาวลาวแถบลมแมน าโขงมศลปวฒนธรรมประเพณทคลายๆกน และรปแบบการด าเนนชวตกมความคลายคลงกนดวย รวมทงชาวเวยดนามทอพยพเขามาในชวงสงครามเวยดนาม กไดน าเอาศลปวฒนธรรมของเวยดนามเขามาดวย ถงแมปจจบนชาวเวยดนามเหลานจะไดปรบตวเขากบวฒนธรรมของทองถนอสาน (เพอใหการด ารงชวตเปนไปอยางราบรน) โดยเฉพาะชาวเวยดนามทเปนวยรนในปจจบนไดรบการศกษาทดเหมอนกบชาวไทยทกประการ จนแทบแยกไมออกวาเปนคนไทยอสานหรอคนเวยดนามกนแน สวนใหญกจะเหอวฒนธรรมตะวนตก(เหมอนเดกวยรนของไทย)จนลมวฒนธรรมอนดงามของตวเอง แตกยงมชาวเวยดนามบางกลมสวนใหญเปนคนสงอายยงคงยดมนกบวฒนธรรมของตนเองอยอยางมนคง ทานสามรถศกษารปแบบการด าเนนชวตแบบเวยดนามไดตามชมชนชาวเวยดนามในจงหวดทกลาวมาแลว สวนประชาชนทอยทางจงหวดสรนทร บรรมย ศรสะเกษ นครราชสมา มการตดตอกนกบประชาชนชาวกมพชากจะรบเอาวฒนธรรมของกมพชามาประยกตใช ซงสวนใหญแลววฒนธรรมประเพณของคนทงสองเชอชาตกมความคลายคลงกนอยแลว จะเหนไดอยางชดเจนวาภาคอสานเปนภมภาคทมความหลากหลายทางวฒนธรรมและวฒนธรรมตางๆ กมความแตกตางกนตามแตละทองถนและแตกตางจากภมภาคอนๆของไทยอยางเหนไดชด ทงวฒนธรรมทางดานการด ารงชวตและวฒนธรรมทเกยวของกบศาสนา ซงเราสามารถสงเกตรปแบบวฒนธรรมทดงามของชาวอสานผานทางประเพณตางๆทชาวอสานจดขนซงสามารถถายทอดวฒนธรรมอสานไดเปนอยางด

4

วฒนธรรมทองถน สมต า (เปนอาหารทนยมในภาคอสาน)

“สมต า” ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง ของกนชนดหนง เอาผลไมมมะละกอเปนตน มาต าผสมกบเครองปรงมรสเปรยว บางทองถนเรยก “ต าสม” “สมต า” เปนอาหารยอดนยมของคนไทยในทกๆภาคในปจจบนโดยเฉพาะคนอสานพบไดทกสถานท โดยเฉพาะตามสถานททองเทยวตางๆ เชน ทะเล ภเขา น าตก ฯลฯ จะพบอาหารนไดทกซอก ทกมม ซงหารบประทานไดงายตามสถานททวไป แมแตตามซอกซอย ตามภตตาคารหรอตามหางตางๆ เรยกวาสมต าเปนอาหารจานโปรดของทกคนเลยกได ท าเอาพอคาแมขายอาชพนรวยไปตามๆ กน สมต ามหลายประเภท ไดแก สมต าไทย, สมต าไทยใสป, สมต าปใสปลารา, สมต าลาวใสมะกอก สมต ามกรบประทานกบขาวเหนยว และแกลมกบผกชนดตางๆ และทขาดไมคอยไดเลยคอไกยาง ซงจะพบวารานสมต าเกอบทกรานจะตองขายไกยางควบคกนไปดวย “สมต า” เปนภาษากลางทใชเรยกกนทวไป ชาวอสานเรยก ต าบกหง หรอต าสม สมต าของชาวอสานมความหลากหลายมาก พชผก ผลไม ชนดตางๆ กสามารถน ามาต ารบประทานไดทงสน เชน ต ามะละกอ ต าถวฝกยาว ต ากลวยดบ ต าหวปล ต ามะยม ต าลกยอ ต าแตง ต าสบปะรด ต ามะขาม ต ามะมวง เปนตน ซงจะมรสชาตทแตกตางกนไปในแตละประเภท แตโดยรวมๆแลวจะเนน ทความมรสจดจานถงใจและเนนทความเปรยวน า สมต าลาว ของชาวอสานบางครงจะใสผลมะกอกพนบาน(เฉพาะฤดทมผลมะกอกพนบาน) เขาไปดวยเพอเพมรสชาต โดยฝานเปนชนรวมกบสมต ามะละกอ ชวยใหรสชาตอรอยขน สมต าลาว เปนเมนอาหารหลกของชาวอสานรองจากขาวเหนยว สามารถรบประทานกนไดทกวนและทกมอ วฒนธรรมการกนอาหารอยางหนงของ ชาวอสาน คอ หากมอใดมการท าสมต ารบประทานกมกจะ

5

เรยกเพอนบานใกลเรอนเคยงมารวมสงสรรค รบประทานสมต าดวย บางคนถงกบบอกวา ทานคนเดยวไมอรอย ตองทานหลายๆ คน หรอแยงกนทาน เรยกวาสมต ารวยเพอนกไมผดนก และตามงานบญตางๆของชาวอสานจะขาดสมต าไมไดเลย ถาขาดสมต าอาจจะท าใหงานนนกรอย เลยทเดยว บางคนครงสมต าลาวจะอรอยหรอไมนนกขนอยกบปลาราเปนส าคญ ถาหากปลาราอรอยมรสชาตด กจะท าใหสมต าลาวครกนนมรสชาตอรอยไปดวย ปลาราทใสสมต าสามารถใสไดทงน าและตวปลารา หรอบางคนกใสแตน าปลารา ใสเพอพอใหมกลนแลวแตคนชอบแตตองท าใหสกเสยกอน ชาวอสานสวนใหญยงมความคด วากนปลาราดบแซบกวาปลาราสก ดงนนชาวบานตามชนบทมกจะใชปลาราดบเปนสวนประกอบในสมต า ดวยความคดเชนนจงท าใหกลายคนดนปลาราแลวไดพยาธ (สวนใหญจะเปนพยาธใบไมในตบ) แถมเขามาอยในตวดวย ถงแมวาการใชเกลอประมาณรอยละ 30 ของน าหมกปลาในการหมก กเปนเพยงการชวยยบยงการ เจรญเตบโตของเชอโรคทท าใหเกดอาการอาหารเปนพษไดเทานน แตยงไมมค ายนยนจากนกวชาการวาเกลอสามารถฆาพยาธได ดงนนควรใชปลาราทตมสกแลวจะปลอดภยกวา

เครองแตงกาย ชาวอสานถอวาการทอผาเปนกจกรรมยามวางหลงจากฤดการท านา หรอวางจากงานประจ าอน ๆ ดงนนใตถนบานของชาวอสานในอดตจะมการกางหกทอผากนไวแทบทกครวเรอน โดยผหญงในวยตาง ๆ จะสบทอดการทอผาตงแตเดก โดยผาทอมอเหลานท าจากเสนใยธรรมชาต เชน ผาฝาย และผาไหม และจะถกน าไปใชตดเยบท าเปนเครองนงหม หมอน ทนอน ผาหม และการทอผายงเปนการเตรยมผาส าหรบการออกเรอนของฝายหญง รวมถงเปนการผาททอไวส าหรบฝายชายดวย ผาทอของภาคอสาน สามารถจ าแนกออกเปน 2 ชนด ดงน 1. ผาทอส าหรบใชในชวตประจ าวน โดยผาทอชนดนจะเปนผาพนไมมลวดลาย เพราะตองการความทนทานจงทอดวยฝายยอมส 2. ผาทอส าหรบโอกาสพเศษ เชน ใชในงานบญประเพณตาง ๆ งานแตงงาน งานฟอนร า ดงนนผาทอจงมกมลวดลายสวยงาม และมสสนหลากหลาย ทงน จะมประเพณทคกนมากบการทอผาคอการลงขวง โดยบรรดาสาว ๆ ในหมบานจะพากนมารวมกลมกอกองไฟ บางกสาวไหม บางกปนฝาย กรอฝาย ฝายชายกถอโอกาสมาเกยวพาราสและนงคยเปนเพอน บางครงกมการน าดนตรพนบานอยาง พณ แคน โหวต มาบรรเลงจายผญาโตตอบกน

6

เนองจากอสานมชนอยหลายกลมวฒนธรรม การผลตผาพนเมองจงแตกตางกนไปตามกลมวฒนธรรม เชน กลมอสานใต คอ กลมคนไทยเชอสายเขมรทตงถนฐานอยในแถบจงหวดสรนทร ศรสะเกษ และบรรมย เปนกลมทมการทอผาทมสสนแตกตางจากกลมไทยลาว อยางไรกตาม รปแบบการแตงกายของชาวอสานทว ๆ ไป คอ ผชาย มกนยมสวมเสอ มอฮอม ซงเปนเสอแขนสนสเขม ๆ สวมกางเกงสเดยวกบเสอจรดเขา นยมใชผาคาดเอวดวยผาขาวมา ขณะท ผหญง มกสวมใสผาซนแบบทอทงตว สวมเสอคอกลม แขนยาว เลนสสน แตหากเปนงานพธตาง ๆ อาจมการหมผาสไบเฉยง สวมเครองประดบตามขอมอ ขอเทา และคอ เพมดวย

หมอล า " หมอ " คอผช านาญในกจการตางๆ เชน หมอแคน คอผช านาญในการเปาแคน หมอมอหรอหมอโหร คอผช านาญในการท านายโชคชะตา หมอเอน คอผช านาญในการบบนวดเสนเอนตามรางกาย หมอยา คอผทช านาญในการใชสมนไพร หมอธรรม คอผทช านาญในการใชวชา(ธรรม) ในทางไสยศาสตร หมอสตร คอ ผช านาญในการท าพธสตรตางๆ เชน สตรขวญ หมอมวย คอผช านาญในการใชวชามวย "ล า" คอการขบรองดวยท านองและภาษาถนอสานอยางมศลป โดยมแคนเปนเสยงดนตรหลกประกอบการขบรอง ดงนน " หมอล า " จงหมายถง ผทช านาญในการรองเพลงดวยภาษาถนอสานประกอบเสยงดนตรพนบานแคน ประเภทของหมอล า 1. หมอล าพน 2. หมอล ากลอน 3. หมอล าหม 4. หมอล าเพลน 5. หมอล าผฟา

7

1.หมอล าพน หมอล าพน เปนหมอล าทเกาแกทสดในประเภทหมอล าทใชเพอความบนเทง ไมมใครสามารถบอกไดวาหมอล าพนเกดขนเมอใด แตบางคนสนนษฐานวาหมอล าพนเกดมในภาคอสานตงแตสมยคนอสานแรกรบเอาพระพทธศาสนาเขามา ดงเปนเรองชาดกตางๆ ล าพนบางทเรยกวา "ล าเรอง" ค าวา "พน" หรอ "เรอง" หมายความวา "นทาน" หรอ "เรองราว" ดงนน "ล าพน" จงหมายถง "ล าทเปนเรองราว หรอเปนเรองเลา ในสมยกอนล าพนเปนทนยมกนมาก ทกๆหมบานมกจะวาจางหมอล า พนมาล าในงานเทศกาลตางๆ หมอล าพนจะใสเสอและกางเกงขายาวสขาว และล าเรองชาดก เวททใชล าจะใชบนพนหรอเปนเวทยกพนเลกๆ ซงลอมรอบดวยผฟงตงแตเวลาสองทมจนถงหกโมงเชา คาจางของหมอล าพนขนอยกบระยะทางทหมอล าจะตองเดนทางออกจากหมบานของตนถงหมบานทจะไปล า และเวลาทจะไปล าวานานแคไหน สวนมากหมอล าพนจะเปนผชาย เพราะเหตวาผชายมโอกาสทจะไดศกษาเลาเรยนจากพระทวด ผหญงไมอนญาตใหเขาใกลพระ ฉะนนผหญงจงหมดโอกาสทจะเรยนเขยนและอานได สวนเหตผลขออน เชน ผหญงไมควรท างานอนนอกจากการเปนแมบานเทานน และในขณะเดยวกน เดกสาวทนบวาเปนกลสตรนนกไมควรทจะปรากฏตวตอสาธารณชนเชนกน ดนตรทใชประกอบล าพน คอ แคน ลายใหญ คอลายทใชเปาประกอบการล าพน ลายนเปนลายแคนเกาแกทมจงหวะชา สวนหมอล านนจะล าในสองจงหวะ คอ ชาและเศรา กบจงหวะเรวและเรงรอน จงหวะชาใชล าชวงทมทองเรองเศรา และจงหวะเรวใชล าชวงทกลาวถงการทองเทยวหรอการทไมมความเดอดรอนใดๆ เรองทหมอล าพนชอบล า คอ ทาวการะเกด ทาวสธน นางแตงออน และนางสบสอง และทาวหมาหยย ซงลวนแตเปนชาดก 2. หมอล ากลอน หมอล ากลอน เปนกลอน หมายถง บทรอยกรองตางๆ เชน โคลง ราย หรอ กาพยกลอน "หมอล ากลอน" ตามรปศพทแลว หมายถง หมอล าทล าโดยใชบทกลอน ซงความจรงแลวหมอล ากลอนลวนแตใชกาพยกลอนเปนบทล าทงสน ทไดชอวาเปน "หมอล ากลอน" นนกเพอทจะแยกใหเหนขอแตกตางระหวางหมอล าพน ซงปรากฏวาหมอล าสองชนดนในขณะเดยวกน หมอล ากลอนเปนทรจกแพรหลายในขณะทหมอล าพนไดคอยๆสญหายไป หมอล าพนกบหมอล ากลอนแตกตางกนตรงท หมอล าพนเปนการล าเดยว และล าเปนนทาน สวนล ากลอนเปนการล าสองคนลกษณะโตตอบกน อาจเปนไปไดวาการล ากลอนไดพฒนามาสองทางคอจากล า โจทยแก ซงเปนการล าแบบตอบค าถาม อยางทสองคอ "ล าเกยว" ซงเปนการล าในท านองเกยวพาราสระหวาง หญง-ชาย

8

3. หมอล าหม หมอล าหม เปนล าหม ตามรปศพท หมายถงการรองเปนหม ความจรงล าหมเปนการแสดงของกลมศลปนหมอล าหม การล าหมเพงจะเกดขนไดเมอประมาณ 50-60 ป สงทเกดมากอนล าหมคอ ล าพนและลเก ซงเปนการละเลนของชาวไทย ในภาคกลาง ล าหมไดแบบอยางการแตงกายมาจากลเก และไดแบบอยางการล ามาจาการล าพนและล ากลอน คณะหมอล าหมประกอบดวยคน 15-30 คน ตวละครประกอบดวย พระราชา พระราชน เจาชาย เจาหญง คนใช พอ แม ลกชาย ลกสาว ฤาษ เทวดา และภตผ คนใชปกตจะแสดงเปนตวตลกดวยหมอล า แตละคนจะสวมใสเครองตามบทบาทในทองเรอง โดยปกตตวตลกจะสวมใสเสอผาทผดแผกแหวกแนวจากคนอนๆ บางทจะแตงชดเปนต ารวจ แตการแตงนนไมไดเหมอนต ารวจจรงๆ เขาอาจมเครองประดบทมขดอะไรตอมอะไรมากมาย หรอไมกตดขดกลบหวกลบหางอยางน เปนตน ตวตลกบางทกแตงแตมหนาดวยสสนฉดฉาด บางทตวตลกจะเตย ผอมสง หรออวนผดปกตไป บางทตวตลกผชายจะใชสงของเสอผาหนนทองเขาไปใหแลดเหมอนผหญงทองแกกม สวนมากเรองทจะล าในหมอล าหมจะเปนเรองท หมอล าพนนยมใชล ากนซงเรองเหลานไดมาจากนทางชาดกของภาคอสาน ขอใหญใจความของเรอง มงทจะสงสอนคนใหท าด ไดด ท าชวไดชว ไมมใครหลกพนกรรมทกอไว และใหระงบเวรดวยการไมจองเวร แตใหระเวรดวยการท าความด นทานทกๆเรองมกจะเรมตนดวยคนทท าด แตตองตกไปอยในหวงอนตราย จากการกระท าของคนชว แลวเรองราวกด าเนนตอไประหวางคนสองกลม คอ กลมคนดและคนชว บางครงเทวดาหรอพระอนทรจ าตองลงมาชวยฝายคนด ถาเหนวาฝายนเพลยงพล าจรงๆ แตบนปลายของเรองคนดจะเปนผชนะคนชวจะถกลงโทษ คนดจะถกบ าเหนจรางวล หมอล าหมจะแสดงบนเวททมความกวางประมาณ เมตร ลก 5 เมตร และสง 2 เมตร เวทมกจะตงอยมมใดมมหนงของพนโลง ซงปกตจะเปนทภายในวด เวทจะแบงออกเปน 2 ตอน โดยผาฉากหรอฉากไมสวนหนาจะเปนเวทแสดง สวนดานหลงจะเปนหองพกและหองแตงตวมประตสองขางของมานทกน แบงเวทเพอใชเปนทเขาออกของผแสดง ทางออกอยทางดานซายของคนดและทางเขาอยประตดานขวา คนเปาแคนจะอยขางๆประตทางออกดานซายหรอดานหลงของฉาก เครองดนตรทใชในการประกอบล าหมคอ แคน แตปจจบนหมอล าสวนมากใชเครองดนตรฝรง เชน กลองชด ทรมเปต แซกโซโฟน หรอกตาร แตเครองดนตรฝรงพวกนจะใชประกอบเครองดนตรลกทงมากกวาประกอบหมอล าหม ดงนน แคนกยงเปนเครองดนตรส าหรบประกอบการ"ล า"อย

9

4. หมอล าเพลน หมอล าเพลน เปนหมอล าหมอกประเภทหนง เปนการแสดงทแสดงเปนคณะ เรองทจะแสดงเปนเรองอะไรกไดรวมทงเรองทหมอล าหมแสดง สวนขอแตกตางระหวางหมอล าหมกบหมอล าเพลน คอ 1. ในหมอล าหมผแสดงฝายหญงทกคนจะแตงชดดวยผาซนแบบพนบานอสาน หรอไมกชดไทย แตล าเพลนฝายหญงจะนงกระโปรงแบบฝรง 2. ในล าเพลนนอกจากแคนแลวยงมพณเปนเครองดนตรประกอบดวย 3. ในล าเพลนจะมจงหวะการล าทเรยกวา "ล าเพลน" ซงหมายถงจงหวะสนกสนาน ถงแมวาล าเพลนจะเขาไมมบทบาทพรอมๆกบล าหมกตาม แตไมเปนทนยมแพรหลายเทาล าหม จนเมอประมาณสบปกอน ล าเพลนจงกลายมาเปนทนยมของคนทวไป และเปนทนาสนใจวาการฝกซอมทจะเปนหมอล าเพลนนนงายและใชเวลานอยกวาการเปนหมอล าหม กลาวคอ 1. ล าเพลนจะใชเวลาฝกหดเพยงหกเดอนกสามารถออกแสดงในงานตางๆได ผดกบหมอล าหมทตองใชเวลาฝกหดตงแตสองถงหาปจงสามารถเปนหมอล าหมทดได 2. การแสดงล าเพลน ผล าฝายหญงจะนงกระโปรงสนๆทเปดวบๆแวมๆเพอโชวอวดความสวยงามของรางกาย และผชมกชอบทจะชมความงามของเรอนรางของหมอล าดวย ตรงขามกบหมอล าหมทตองนงหมดวยผาชนยาวปกปดรางกายไวเสยสวนมาก 3. ท านองของล าเพลนเปนท านองโลดโผน ตนเตนเราใจ ประกอบทงเครองดนตร แคน พณ และกลองชด ท าใหเปนทตนตาตนใจแกผชม 4. คาจาง หมอล าเพลนนนนบวาผกมาเมอเทยบกบคาจางหมอล าหม คาจางล าเพลนะจะตกประมาณหารอยบาท ถงสพนบาทตอคน สวนหมอล าหมจะตกประมาณสพนถงหนงหมนบาทตอคน ปจจบนนคาจางไดเพมขนอยางมากเปนหลกแสน หรอหลายแสนบาทตอคณะ 5. หมอล าผฟา คนอสานบางคนมความเชอวาโรคภยไขเจบเกดจากเชอโรค และบางคนเชอวาเกดจากการกระท าของผ ความเจบปวยทเกดจากเชอโรค สามารถเยยวยาใหหายไดดวยการรกษาโดยการใชยา สวนความเจบปวดทเกดจากผนน เชอวาตองไดรบการรกษาจากผฟาหรออ านาจอยางอน อยางไรกตามเมอถงคราวชวตจะสนสดลง กไมสามารถมใครเหนยวรงเอาไวได คนปวยทไดรบการรกษาจากวธการสมยใหมหรอจากยาไมไดผลแลวคนใชหรอญาตพนองของคนไขกจนปญญาจ าตองหนหนาพงทางอน และพงทางอนนนกคอ หมอล าผฟา ถงแมวาทกคนจะไมมความเชอในหมอล าผฟาดงกลาว แตเพอชวตอยางนอยกตองลองเสยงด

10

หมอล าผฟาอาจแปลความไดวา คณะหมอล าทท าการตดตอสอสารกบผฟา บางทองทเรยกหมอล าผฟาวา หมอล าไทเทง ซงหมายถง หมอล าทตดตอกบผทอยเบองบน (ไท หมายถง กลมคนหรอวญญาณ เทง หมายถง เหนอหรอขางบน) ในบางทองทเรยกหมอล าผฟาวา หมอล าผแถน ซ งหมายถง คณะหมอล าทจะตดตอกบผแถนผซงเปนใหญในเมองฟา ถงแมวาหมอล าผฟาจะเปนทรจกกนในหลายชอ และรายละเอยดปลกยอยของการล าจะแตกตางกนไปบางตามแตละทองถนกตามแตมจดประสงคอนเดยวกน

เครองดนตรพนบาน ประเภทเครองดด 1. พณ

พณ มาจากค าวา วณา ในภาษาอนเดย เปนเครองดนตรประเภทสายดดทมมานาน นานจนไมอาจทราบไดวา ใครเปนผประดษฐคดคนเปนคนแรก เครองดนตรทมหลกการเชนเดยวกนน พบในหลายๆ ประเทศ แตชอเรยก ยอมแตกตางกนไปตามเชอชาตภาษา และรปรางปลกยอยอาจแตกตางกนไปเชนกน พณ ทจะกลาวถงในทน เฉพาะพณของชาวอสาน ซงแมแตชาวอสานเอง กเรยกชอเครองดนตรชนดนแตกตางกนออกไป เชน แถบอบล เรยกวา "ซง" ชยภมเรยกวา "เตง" หรอ "อเตง" หนองคาย เรยกวา "ขจบป" เปนตน แตชอสามญทคนทวไปใชเรยก คอ "พณ" นนเอง พณสมยกอน มเฉพาะพณโปรง นยมท าจากไมขนนหรอไมมะมวง เนองจาก ใหเสยงกงวานใสด เกดก าทอนด ไมขนน เนอไมแขงมาก ใชมด ใชสวเจาะท าพณไดไมยาก จรงๆ แลว ไมชนดอนๆ เชน ไมมะหาด ไมยง กใหเสยงกงวานใสดเชนกน แตเนอไมคอนขางแขงมาก และคอนขางหายาก จงไมนยมน ามาท าพณ ไมชนดอนๆ เชน ไมมะเหลอม ไมฉ าฉา เปนตน กท าพณไดเชนกน แตเสยงอาจจะไมแนนด ซงหากจะเอาแคดดแลวมเสยงดง จะใชไมอะไรกไดทขงสายแลวตวพณไมหก นอกจากนน ชาง

11

ท าพณบางคน อาจท าเตาพณจากกะลา น าเตา บงไมไผ กระดองเตา ใชหนงสตว เชนหนงง เปนตน ท าเปนแผนประกบปดเตาพณ พณสมยปจจบน มทงพณโปรง พณไฟฟา และพณโปรงไฟฟา สายพณ เมอกอนนยมใชหางมาหรอไหมท าสาย ปจจบนใชลวดเหลกเสนเลกๆ หรอลวดสายเบรกจกรยานแทน เพราะหางายและเหนยว พณ มเสยงกงวานสดใส สามารถบรรเลงเพลงไดทงจงหวะออนหวาน เศรารนทด และสนกสนานครนเครง เขาถงอารมณแบบพนบาน พณจงเปนเครองดนตรชนเอกอกชนหนงของคนอสาน 2. หน

หนหรอหน เปนเครองดนตรกงดดกงเปา ท าดวยซกไมไผแบน ๆ เทา 2 นวมอยาวประมาณครงศอก เวลาดดใชล าโพงปากของผดดเปนทขยายเสยง ใชดดเลนเวลาไปเทยวเกยวสาวในตอนกลางคน เสยงดง "หน หน" หรอ "หง หง" ชวยเปนเพอนเวลาเดนในความมด นอกนนหนยงพอเปนอาวธคมอไดบางเลาสนขไลเหา บางทกใชเปนเครองมอสะกดสาว (ตอยสาว) เปนการหยอกเยาซงถอวาไมหยาบคายหรอเกนเลยจนผดประเพณ อยางไรกด การดดหนกท าเปนท านองไดดวยการยดหดลน และการแฟบและโปงขององปากสลบกนไป

12

3. กระจบป

กระจบปเปนเครองดนตรประเภทดด ทมมาแตโบราณ ค าวา "กระจบป" สนนษฐานวามาจากชอเครองดนตรทมลกษณะคลายคลงกนในภมภาคน เชน จาป หรอ จบเปย ของกมพชา กะจาป ในภาษามลาย ซงนาจะมาจากภาษาบาลวา กจฉปะ ซงแปลวาเตา ตามรปรางลกษณะของกระพงหรอกลองเสยงทคลายกระดองเตา รวมทงมการน ากระดองเตามาท าเปนกระพงดวย ในการบรรเลงนน ผดดจะตองใชไมดดทท ามาจากเขาสตว หรองาชางเหลาบาง ดดสานบรเวณกระพงพณเพอใหเกดความไพเราะนมนวล กระจบปเคยใชในการวงมโหรเครองสของไทยมาแตสมยอยธยา แตปจจบนใชนอยมา เพราะเสยงไมสดงนก แตยงเปนทนยมอยมากในวงดนตรพนบานของกมพชา

ประเภทเครองส 1. ซออสาน

ซอพนเมองอสาน ท าจากวสดพนบานทหาไดงาย โดยสมยกอน ตวเตาหรอกลองเสยง ท าจาก กะลามะพราว กระบอกไมไผ แกนไมเจาะเปนโพรง เปนตน และใชหนงสตว เชน หนงกบ หนงง หนงวว เปนตน หมหนาเตาซอ แตสมยปจจบน มการน ากระปอง เชนกระปองนม กระปองเครองดม กระปองส เปนตนมาท าเปนตวเตาซอ กม ซงชอของซอพนเมองอสาน มกจะเรยกชอตามวสดทใชท าเตาซอ เชน ซอไมไผ ซอกะโป(ซอกะลา) ซอกระปอง เปนตน

13

สายซอ สมยกอน ท าจากเชอก ปาน หรอปอ เปนตน ตอมา ใชสายเบรครถจกรยาน กม สมยปจจบน ใชสายกตาร เพราะหาไดงาย ซงสายซอพนเมองอสาน มเพยงสองสาย คอสายเอก และสายทม สวนคนชก หรอไมสซอ ท าจากไมเหลาใหเรยว หรอซกไมไผเหลาใหเรยว สมยกอนนยมใชหางมา เชอก ปาน หรอปอ ผกมดเปนสายส าหรบส สมยปจจบน ใชเสนเอนแทนกม ซงคนชกของซอพนเมองอสาน จะอยอสระตางหากจากตวซอ ไมสอดอยระหวางสายเอกและสายทม เหมอนซออและซอดวง ประเภทเครองต 1. โปงลาง

โปงลาง มลกษณะคลายระนาดแตมขนาดใหญ เดมทโปงลางเปนชอของกระดงทแขวนคอววตาง เปนสญญาณระหวางการเดนทางไปคาขาย สวนโปงทเปนเครองดนตรเดมชาวบานในจงหวดกาฬสนธเรยกวา "ขอลอ" โปงลางท าจากไมเนอแขงเชน ไมหมากเหลอม ไมสมอปา ไมพยง ไมประด ไมขนน แตทนยมวาใหเสยงไพเราะทสดไดแก ไมมะหาด ทตายยนตนมาแลวประมาณ 3 ป โปงลางจะประกอบดวยลกระนาดหรอไมทอนโตขนาดแขนจ านวน 12 ทอน เรยงจากขนาดใหญไปหาเลกหรอระดบเสยงต าไปหาสง ทอนยาวทสดประมาณฟตครง และสนทสดประมาณ 1 ฟต ถากตรงกลางใหบางเพอปรบระดบเสยงแลวใชเชอกรอยเปนผนไมตองใชรางอยางระนาด แตใชแขวนไวกบหลกหรอเสาแตไมใหทอนลางชดพน เสยงโปงลางประกอบดวยเสยงหา คอ เสยง โด เร ม ซอล ลา ในการตโปงลางนยมใชคนบรรเลง 2 คน แตละคนใชไมตสองอน คนหนงตเสยงท านองเพลงตามลายตางๆ เชนเดยวกบพณหรอแคน อกคนหนงตเสยงเสรมประสาน

14

2. กลองอสาน

กลอง เปนเครองดนตรประเภทใหจงหวะ หรอคมจงหวะ โดยกลองทจดวาเปนเครองดนตรพนเมองอสาน มอย 3 ชนดคอ กลองตง ร ามะนา และกลองแอวหรอกลองยาว - กลองตง เปนกลองทใหเสยงทมต า คมจงหวะตกของเพลง มลกษณะทรงกระบอกกลม ขางในกลวง ตวกลองท าจากตนไมขนาดใหญ เจาะรทะล หมดานหนงดวยหนงสตว ซงนยมใชหนงวว ขงใหตงดวยเชอกหนงสตว (ปจจบนใชเชอกไนลอน) ขนาดเสนผาศนยกลางของกลองตง ใหญพอๆ กบกลองเพล แตความยาว จะนอยกวา หรอยาวประมาณ หนงศอก กลองตง นยมใชประกอบขบวนแห เชนวงมะโหร และวงกลองยาว เนองจากมขนาดใหญมาก ไมสามารถถอตคนเดยวได จงผกเชอกหนงเปนหวงเลกๆ ไวทขอบกลองตง ส าหรบสอดไมเขาไป และแบกสองคน คนทเดนตามหลง เปนคนต กลองตง ใหเสยงคมจงหวะตกเทานน จงตเพยง ตง ตง (ไมมปะ) ทจงหวะตกของเพลง ดงนน เพยงใชไมต กพอ ไมส าหรบตกลองตง ท าจากไมไผ ดานปลายหมมดเปนกอนกลมดวยเศษผา แตหากไมมไมต กสามารถใชมอตได - ร ามะนา เปนกลองทใหเสยงทมต า เหมอนกลองตง ลกษณะทรวดทรง กเหมอนกบกลองตง ตางกนแตมขนาดเสนผาศนยกลางเลกกวา ตวกลอง ท าจากตนไมขนาดกลาง หรอตนตาล เจาะรทะลตรงกลาง หมดานหนงดวยหนงวว ขงใหตงดวยเชอกหนง หรอเชอกไนลอน ร ามะนา มน าหนกนอยกวากลองตง จงสามารถสะพายตดวยคนคนเดยวได ร ามะนา ใชตประกอบวงมะโหร วงกลองยาว หรอตใหจงหวะการเลนพณ แคน เปนตน ร ามะนา นอกจากคมจงหวะตกแลว สามารถตสงจงหวะดวย ซงนนกคอ มทงเสยงตง และเสยงปะ จงนยมใชมอต แตอยางไรกตาม วงโปงลางพนบานสวนใหญ ใชร ามะนาเปนตวชวยคมจงหวะ ซงใชหลกการของกลองตง แตกลองตงใหญมากเกนไป หายาก จงใชร ามะนาแทน และตคมจงหวะตก เหมอนกลองกระเดองเหยยบในกลองชดดนตรสากล - กลองยาว บางแหงเรยกกลองหาง บางแหงเรยกกลองแอว แตโดยทวไป นยมเรยกชอวา กลองยาว ซงลกษณะทรวดทรงดผวเผน อาจจะคลายกลองยาวทางภาคกลาง แตความจรง ตางกน

15

คอ รปทรงนบจากชวงขงหนากลองลงมา หรอตวกลองของกลองแอว จะยาวกวากลองยาวภาคกลาง สวนหางกลอง จะสนกวาของกลองยาวภาคกลาง และหางของกลองแอว จะบานออก สามารถตงไวไดอยางมนคง นอกจากนน การขงหนงกลองแอว จะเอาดานนอก หรอดานทมขน ไวขางนอก กลองยาว นยมท าจากไมขนน เนองจากไมขนน ใหก าทอนด เนอแขงพอประมาณ ไมหนกมาก และมสสนสวยงาม หนงกลอง นยมท าจากหนงววนอย หรอววรนๆ เพราะหนงยงบางอย ยดหยนด (ววแก หนงหนา เสยงไมด) กลองยาว ทใชในคณะกลองยาว จะมขนาดของกลองแตละลกเทากน เวลาจะใชงาน จะใชขาวเหนยวนงสก บดใหละเอยดจนเหนยว น ามาตดหนากลอง เพอปรบระดบโทนเสยง ใหกลองทกลก ดงในคยเสยงเดยวกน เมอเลนเสรจแลว จะขดขาวเหนยวออก ใชผาชบน าเชดท าความสะอาด คราบขาวเหนยวออกจนหมด กอนน าไปเกบ วงโปงลางพนบาน จะใชกลองยาว ๔-๕ ลก เรยงล าดบเลกไปหาใหญ ขงขนเสยงกลองใหไดระดบ ตามตองการ เรยงล าดบเสยงสง ไปหาต า วางกลองแตละลกบนขาตงกลอง ประเภทเครองเปา 1. แคน

แคนเปนเครองดนตรตระกลเครองเปา เปนเครองดนตรสญลกษณของชาวไทยอสาน มหลกฐานทางประวตศาสตรยนยนวาแคนเปนเครองดนตรประเภทใชเลนท านองทเกาแกทสดในโลก ไดรบความนยมแพรหลายในเอเชย โดยมชอเรยกตางกนไป เชน ชนเผาแมวเรยกวา เคง ชาวจนเรยก ชะอง เกาหลเรยก แซง ญปนเรยก โซว เปนตน สวนรปรางลกษณะกจะแตกตางกนอยบางตามความนยมและการใชงานในสวนแตละทองท สวนค าวาแคน นไดมาจากเสยงของแคนเองเพราะคนไทยอสานไดยนแคนวา "แลนแคน-แลนแคน" แคนมหลายชนด เรยกตามจ านวนของลกแคน ตงแตค 3 ถง ค 9 แคนนยมในภาคอสานคอแคนหก แคนเจด แคนแปด และแคนเกาหรอแคนลาวสง

16

แคนหก มคแกน 3 ค รวมเปน 6 ล า มขนาดสน มเพยง 5 เสยง จงไมนยมใชบรรเลงจรงๆ โดยมากจะเปนแคนส าหรบใหเดกฝกเปาเลน แคนเจด เปนแคนขนาดกลาง มคแคน 7 ค รวม 14 ล า นยมเปาเปนแคนวง มครบทงเจดเสยง แคนแปด มคแคน 8 ค รวม 16 ล า มครบทกเสยง โดยมเสยงต าสงคกน 7 ค จงสามารถบรรเลงเพลงไดหลากหลายรปแบบ ทงลายอสาน เพลงไทยเดม ไทยลกทง เปนตน เปนแคนประจ าวงหมอล าและเหมาะส าหรบเปาเดยวเพออวดฝมออกดวย แคนเกา มคแคน 9 ค ขนาดยาวประมาณ 4 ศอกขนไป เสยงแคนมลกษณะทม ต า และมครบทงเจดเสยง 2. โหวต

โหวด เครองดนตรขนาดเลก กะทดรด ราคายอมเยา รปทรงสวยงาม กลายเปนเครองดนตรแหงวงการดนตรอสานจรงๆ เมอไมกสบปมานเอง โดยผคดคนพฒนาใหเปนเครองดนตร แบบทเหนในปจจบน คออาจารยทรงศกด ประทมสนธ (อาจารยประจ าวทยาลยนาฏศลปรอยเอด) ซงไดคดคนและน าออกแสดงเมอปพ.ศ.๒๕๑๑ โหวด ท าจากไมกแคน ซงเปนปลายทเหลอจากการท าแคน แตมรปแบบการก าเนดเสยง ทแตกตางจากแคน โดยแคนมลนเปนตวใหก าเนดเสยง แตโหวดไมมลน ใหก าเนดเสยงโดยการไหลของลม ระดบเสยง สง-ต า ขนอยกบ ขนาดความโต และความยาวของลกโหวด หรอ ขนอยกบปรมาตรความจลมของลกโหวดนนเอง หากมความจมาก เสยงจะต า หากมความจนอย เสยงจะสง ลกโหวด ดานหวของแตละลก เสยมปลายใหแหลมเปนปากปลาฉลาม และน าแตละลก มาตดเขากบแกนโดยรอบ เรยงล าดบจากยาวไปหาสน โหวดมาตรฐาน ม ๑๓ ลก ๕ โนต ตามโนตเพลงพนบานอสาน คอ ม ซอล ลา โด เร สามารถบรรเลงเพลงลายใหญ และลายสดสะแนนได

17

หรอหากตองการใชเลนรวมกบลายนอย และลายโปซายได กสามารถปรบคยลกโหวดใหสงขน กจะไดโนต ๕ ตวส าหรบคยลายนอย คอ ลา โด เร ฟา ตอมาเพอใหโหวดหนงตว เลนไดหลายลายหรอหลายสเกลเสยงมากขน จง เพมเสยง ฟา เขาไปเปน ๖ โนต ซง โหวดทม ๖ โนต จะสามารถบรรเลงลายใหญ ลายนอย ลายสดสะแนน และลายโปซาย ได แตบางคน อาจสงพเศษ ใหชางโหวดท าใหครบทง ๗ โนต เพอใหบรรเลงเพลงลกทงไดเตมสเกล แตโหวดทม ๗ โนต อาจเลนยากกวาโหวดปกต การแสดงของภาคอสานเรยกวา เซง เซงสวง

เซงสวง เปนการละเลนพนเมองของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ในทองถนอ าเภอยางตลาด จงหวดกาฬสนธ เปนการละเลนเพอสงเสรมดานจตใจของประชาชนในทองถน ซงมอาชพในการจบสตวน า โดยมสวงเปนเครองมอหลก ในป พ.ศ. ๒๕๑๕ ทานผเชยวชาญนาฎศลปไทย กรมศลปากร จงไดน าทาเซงศลปะทองถนมาปรบปรงใหเปนทาทกระฉบกระเฉงขน โดยสอดคลองกบทวงท านองดนตร ทมลกษณะสนกสนานราเรง เครองดนตร ทใชบรรเลงประกอบการแสดงชดเซงสวง ไดแก กลองยาว กลองแตะ แคน ฆองโหมง กบแกบ ฉง ฉาบ กรบ

18

เซงโปงลาง

โปงลาง เดมเปนชอของโปงทแขวนอยทคอของววตาง โปงท าดวยไมหรอโลหะ ทเรยกวาโปงเพราะสวนลางปากของมนโตหรอพองออก ในสมยโบราณชาวอสานเวลาเดนทางไปคาขายยงตางแดน โดยใชบรรทกสนคาบนหลงวว ยกเวนววตางเพราะเปนววทใชน าหนาขบวนผกโปงลางไวตรงกลางสวนบนของตาง เวลาเดนจะเอยงซายทขวาทสลบกนไป ท าใหเกดเสยงดง ซงเปนสญญาณบอกใหทราบวาหวหนาขบวนอยทใด และก าลงมงหนาไปทางไหนเพอปองกนมใหหลงทาง การเลนท านองดนตรของโปงลางจะใชลายเดยวกนกบ แคน และพณ ลายทนยมน ามาจดทาประกอบการฟอน เชน ลายลมพดพราว ลายชางขนภ ลายแมฮางกลอมลก ลายนกไซบนขามทง ลายแมงภตอมดอก ลายกาเตนกอน เปนตน เซงตงหวาย

เซงตงหวาย เปนการร าเพอบชาสงศกดสทธ ในพธขอขมาของชาวจ งหวดอบลราชธาน ภายหลงนยมแสดงในงานนกขตฤษและตอนรบแขกผมเกยรตของภาคอสาน ครนาฏศลปพนเมอง วทยาลยนาฏศลปรอยเอด กรมศลปากร ไดประยกตและจดกระบวนร าขนใหม รวม 12 ทา จากทาร าแมบทอสาน โดยผแสดงแตงกายหมผายมดอก นงซนฝายมดหมมเชง เกลาผมสง

19

เซงกระตบขาว

เซงกระตบขาว เปนการแสดงของภาคอสานทเปนทรจกกนด และแพรหลายทสดชดหนง จนท าใหคนทวไปเขาใจวา การแสดงของภาคอสานมลกษณะเปนการร าเซงเพยงอยางเดยว เซงกระตบขาวไดแบบอยางมาจากการเซงบงไฟ ซงแตเดมเซงอสานจรงๆ ไมมทาทางอะไร มแตกนเหลายกมอไมสะเปะสะปะใหเขากบจงหวะเสยงกลองไปตามใจ (มผนยามวา ฟอนตามแบบกรมสรรพสามต) โดยไมไดค านงถงความสวยงาม นอกจากใหเขาจงหวะกลอง ตบมอไปตามเรองตามฤทธของเหลา เซงกระหยง

เซงกระหยง เปนชดฟอนทไดแบบอยางมาจากเซงกระตบขาว โดยเปลยนจากกระตบขาวมาเปนกระหยง ซงเปนภาชนะท าดวยไมไผ มลกษณะคลายกระบงแตมขนาดเลกกวา เซงกระหยง เปนการแสดงอยางหนงของชาวกาฬสนธ โดยอ าเภอกฉนารายณไดประดษฐขน โดยดดแปลงและน าเอาทาฟอนจากเซงอนๆ เชน เซงกระตบขาว เซงสาละวน ฯลฯ เขาผสมผสานกนแลวมาจดกระบวนขนใหมมอย 19 ทา ซงมชอเรยกตางๆ กน เชน ทาไหว ทาไท ทาโปรยดอกไม ทาขยบสะโพก ทาจบคถอกะหยง ทานงเกยว ทาสบหนอไม ทายนเกยว ทาร าสาย ทาเกบผกหวาน ทากระหยงตงวง

20

ทาตดหนา ทาสาละวน ทากลองยาว ทาร าวง ทาชวนกลบ ทาแยกวง ทานง และทไดชอวาเซงกระหยงเพราะผฟอนจะถอกระหยงเปนสวนประกอบในการแสดง เซงกะโป

เซงกะโป เปนการละเลนทเนนความสนกสนานเปนหลกโดยใชกะโป หรอ กะลามะพราว เปนอปกรณทส าคญในการเลน เปนทนาสงเกตวาประเทศตางๆ ในแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต เชน ฟลปปนส อนโดนเซย โดยเฉพาะมาเลเซย มการละเลนซงใชกะลาประกอบอย ซงเมอเสรจจากการเกบเกยวชาวมาเลยกจะมการรนเรงและฉลองกน บางกชวยกนขดมะพราวและต าน าพรก จงไดน าเอากะลามะพราวมาเคาะประกอบจงหวะกนเปนทสนกสนาน ฟอนผไท (ภไท)

ฟอนผไทจงหวดสกลนคร เปนฟอนผไททมลลาแตกตางจากฟอนผไทในทองถนอน เนองจากฟอนผไทจงหวดสกลนครจะสวมเลบ คลายฟอนเลบทางภาคเหนอ ปลายเลบจะมพไหมพรมสแดง ใชผหญงฟอนลวนๆ

21

ประเพณทองถน ประเพณลวนไดรบอทธพลมาจากสงแวดลอมภายนอกทเขาสสงคมรบเอาแบบปฏบตทหลากหลายเขามาผสมผสานในการด าเนนชวตประเพณจงเรยกไดวาเปน วถแหงการด าเนนชวตของสงคม โดยเฉพาะศาสนาซงมอทธพลตอประเพณไทยมากทสด วดวาอารามตางๆในประเทศไทยสะทอนใหเหนถงอทธพลของพทธศาสนาทมตอสงคมไทยและชใหเหนวาชาวไทยใหความส าคญในการบ ารงพทธศาสนาดวยศลปกรรมทงดงามเพอใชในพธกรรมทางศาสนาตงแตโบราณกาล เปนตน คนอสาน มประเพณประจ าทองถน มาแตโบราณกาลแลวนบศตวรรษ จนถอเปนฮตเปนคองตองปฏบตสบกนมาจนเปนประเพณทรจกกนด และพดจนตด ปากวา "ฮตสบสอง คองสบส" ประเพณฮตสบสอง ประเพณทองถนภาคอสาน ยงยดถอ และปฏบตตามฮตสบสอง ค าวา "ฮต" หมายถง จารต ขนบธรรมเนยมประเพณ แบบแผนฮตทถอปฏบตกนอย ๑๒ อยาง ภาษาพนบานเรยกวา "บญ" ดงน 1. บญขาวกรรม เกยวกบพระภกษตองอาบตสงฆาทเสส ตองอยกรรมจงจะพนอาบต ถอวาเปนผบรสทธในระหวางภกษเขากรรม ญาต โยม สาธชน ผหวงบญกศล จะไปรวมท าบญบรจาคทาน รกษาศลเจรญภาวนา และฟงธรรม เปนการรวมท าบญระหวางพระภกษ สามเณร และชาวบานก าหนดวนขน ๑๕ ค า เดอนอาย เรยกอกอยางหนงวา "บญเดอนอาย" 2. บญคนลาน การท าบญคนลาน จะท าทวด หรอทบานกได โดยชาวบานจะเอาขาวมารวมกน แลวนมนตพระภกษมาเจรญพระพทธมนต จดน าอบ น าหอมไวประพรม วนดายสายสญจนบรเวณรอบกองขาว ตอนเชามการถวายอาหารบณฑบาต และน าเอาน าพระพทธมนตไปรดกองขาว ถาท าทบานเรยกวา "บญกมขาว" ก าหนดในเดอนย เรยกอยางหนงวา "บญเดอนย 3. บญขาวจ เดอนสามชาวบานนยมท าบญขาวจ เพอถวายพระ เปนการละทานชนดหนง และถอวาไดรบอานสงสมากงานหนง ก าหนดท าบญในเดอนสาม 4. บญพระเวส บญทมการเทศพระเวส หรอบญมหาชาต หนงสอมหาชาตเปนหนงสอชาดกทแสดงจรยวตรของพระพทธเจา เมอเสวยชาตเปนพระเวสสนดร ก าหนดท าบญเดอนส จงเรยกอกอยางหนงวา "บญเดอนส"

22

5. บญสรงน า บญสรงน า มการรดน า หรอสรงน าพระพทธรป พระสงฆ และผหลกผใหญ มการท าบญท าทาน เรยกอกอยางหนงวา "บญตรษสงกรานต" ก าหนดท าบญในเดอนหา 6. บญบงไฟ กอนการท านาชาวบานในจงหวดในภาคอสาน จะมการฉลองอยางสนกสนาน โดยการจดบงไฟ เพอไปบอกพญาแถน เชอวาจะท าใหฝนตกถกตองตามฤดกาล มการตกแตงบงไฟใหสวยงามน ามาประกวดแห แขงขนกนในวนรงขน ก าหนดท าบญในเดอนหก 7. บญซ าฮะ ซ าฮะ คอการช าระลางสงสกปรก รกรงรงใหสะอาดหมดจด เมอถงเดอน ๗ ชาวบานจะรวมกนท าบญโดยยดเอา "ผาม หรอศาลากลางบาน" เปนสถานทท าบญ ชาวบานจะเตรยมดอกไมธปเทยน โอน า ฝายใน ไหมหลอด ฝายผกแขน แหทรายมารวมกนท ผามหรอศาลากลางบาน ตอนเยนนมนตพระสงฆมาเจรญพระพทธมนต ตอนเชาถวายอาหาร เมอเสรจพธทกคนจะน าน าพระพทธมนต ฝายผกแขน แหทรายของตนกลบบาน น าน ามนตไปรดลกหลาน ทรายน าไปหวานรอบบาน ฝายผกแขนน าไปผกขอมอลกหลานเพอใหเกดสวสดมงคลตลอดป ถามการเจบไขไดปวยตองมการสวดถอด เปนตน ก าหนด ท าบญในเดอนเจด 8. บญเขาพรรษา ในเทศกาลเขาพรรษา เปนเวลาทพระภกษสงฆจะตองบ าเพญไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา ใหบรบรณ สวนคฤหสถกจะตองบ าเพญบญกรยาวตถ ๓ คอ ทาน ศล ภาวนา ใหเตมเปยม ตอนเชาญาตโยมจะน าอาหารมาถวายพระภกษ ตอนบายน าดอกไมธปเทยน ขาวสาร ผาอาบน าฝน รวมกนทศาลาวด ตอนเยนญาตโยมพากนท าวตรเยนแลวฟงเทศน ก าหนด วนแรม ๑ ค า เดอน ๘ จงเรยกอกอยางหนงวา "บญเดอน ๘" 9. บญขาวประดบดน การหออาหาร และของขบเคยวเปนหอๆ แลวน าไปถวายวางแบไวกบดน จงเรยกวา "บญขาวประดบดน" ชาวบานจะจดอาหารคาว หวาน และหมากพล บหร กะวาใหได ๔ สวน คอ สวนท ๑ เลยงดกนในครอบครว สวนท ๒ แจกใหญาตพนอง สวนท ๓ อทศไปใหญาตทตาย สวนท ๔ น าไปถวายพระสงฆ ท าเปนหอๆใหไดพอควร โดยน าใบตองกลวย มาหอของคาว หวาน หมากพล บหร แลวเยบรวมกนเปนหอใหญ ในระหวาง เชามดในวนรงขนจะน าหอเหลานไปวางไวบรเวณวด ดวยถอวาญาตพนองจะมารบของทนน (เชอกนวาเปนวนยมทตเปดนรกชวคราว ใหสตวนรก มารบของทานใน

23

ระยะหนง และยงถอวาเปนวนกตญญอกดวย) ตอนเชาน าอาหารอกสวนหนงไปถวายพระ ฟงพระธรรมเทศนา เสรจแลวท าพธอทศสวนกศลใหแกญาตผทลวงลบไปแลว ก าหนดท าบญในเดอน ๙ 10. บญขาวสาก การเขยนชอลงในพาขาว (ส ารบกบขาว) เรยกวาขาวสาก (สลาก) ญาตโยมจะจดอาหารเปนหอๆ แลวน าไปแขวนไวตามตนไม โดยท ากนในตอนกลางวน กอนเพล เปนอาหาร คาว หวาน พอถงเวลา ๔ โมงเชา พระสงฆจะตกลองโฮม (รวม) ญาตโยมจะน าพาขาว (ส ารบกบขาว) ของตนมารวมกน ณ ศาลาการเปรยญ เจาภาพจะเขยนชอลงในกระดาษมวนลงในบาตร เมอพรอมแลวหวหนากลาวน าค าถวายสลากภต จบแลวยกบาตรสลากไปใหพระจบ ถกชอใคร กใหไปถวายพระองคนน กอนจะถวายพาขาวใหน าพาขาว ๑ พา มาวางหนาพระเถระ แลวใหพระเถระ กลาวค าอปโลกน ก าหนด บญขาวสากนยมท ากนในเดอน ๑๐ 11. บญออกพรรษา การท าบญออกพรรษาน เปนการเปดโอกาสใหพระภกษสงฆไดมโอกาสวากลาวตกเตอนกนได พระภกษสงฆสามารถเดนทางไปอบรมศลธรรม หรอไปเยยม ถามขาวคราว ญาตพนองได และภกษสงฆสามารถหาผามาผลดเปลยนได เมอถงวนขน ๑๕ ค า เดอน ๑๑ ตงแตเชามดจะมการตระฆงใหพระสงฆไปรวมกนทโบสถแสดงอาบตเชา จบแลวมการปวารณา คอเปดโอกาสใหพระภกษสงฆดวยกนวากลาวตกเตอนกนได ก าหนด บญออกพรรษาในเดอน ๑๑ 12. บญกฐน ผาทใชสดงท าเปนกรอบขงเยบจวร เรยกวาผากฐน ผใดศรทธา ปรารถนาจะถวายผากฐน ณ วดใดวดหนงใหเขยนสลาก (ใบจอง) ไปตดไวทผนงโบสถ หรอศาลาวด ทงนเพอไมใหผอนจองทบ เมอถงวนก าหนดกบอกญาตโยมใหมารวมท าบญ มมหรสพสมโภช และฟงเทศน รงเชากน าผากฐนไปทอดถวายทวดเปนอนเสรจพธ ก าหนด ท าบญระหวางวนแรม ๑ ค าเดอน ๑๑ ถง วนขน ๑๕ ค า เดอน ๑๒

24

การใชภาษา ภาษาหลกของภาคน คอ ภาษาอสาน แตภาษาไทยกลางกนยมใชกนแพรหลายโดยเฉพาะในเมองใหญ ขณะเดยวกนยงมภาษาเขมร ทใชกนมากในบรเวณอสานใต นอกจากนยงมภาษาถนอนๆ อกมาก เชน ภาษาผไท ภาษาโส ภาษาไทยโคราช เปนตน ภาษาไทยถ น อสาน หรอ ภาษาลาว อสาน เป นภาษาทองถ นท ใ ช พด ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เปนภาษาลาวส าเนยงหนงในส าเนยงภาษาถนของภาษาลาวซงแบงเปน 6 ส าเนยงใหญ คอ 1. ภาษาลาวเวยงจนทน ใชในประเทศลาว ทองทนครหลวงเวยงจนทน แขวงบรค าไชย และในประเทศไทยทองทจงหวดชยภม หนองบวล าภ หนองคาย (อ าเภอเมองหนองคาย ศรเชยงใหม ทาบอ โพนพสย) ขอนแกน (อ าเภอภเวยง ชมแพ สชมพ ภผามาน หนองนาค า เวยงเกา หนองเรอบางหมบาน) ยโสธร (อ าเภอเมองยโสธร ทรายมล กดชม บางหมบาน) อดรธาน (อ าเภอบานผอ เพญ บางหมบาน) ศรสะเกษ (ในบางหมบานของอ าเภอเมองศรสะเกษ อ าเภอขขนธ และอ าเภอขนหาญ) 2. ภาษาลาวเหนอ ใชในประเทศลาวทองทแขวงหลวงพระบาง ไชยบร อดมไชย ในประเทศไทยทองทจงหวดเลย อตรดตถ (อ าเภอบานโคก น าปาด ฟากทา) เพชรบรณ (อ าเภอหลมสก หลมเกา น าหนาว) ขอนแกน (อ าเภอภผามาน และบางหมบานของอ าเภอสชมพ ชมแพ) ชยภม (อ าเภอคอนสาร) พษณโลก (อ าเภอชาตตระการและนครไทยบางหมบาน) หนองคาย (อ าเภอสงคม) อดรธาน (อ าเภอน าโสม นายง บางหมบาน) 3. ภาษาลาวตะวนออกเฉยงเหนอ ใชในประเทศลาวทองทแขวงเชยงขวาง หวพน ในประเทศไทยทองทบานเชยง อ าเภอหนองหาน อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน และบางหมบานในจงหวดสกลนคร หนองคาย และยงมชมชนลาวพวนในภาคเหนอบางแหงในจงหวดสโขทย อตรดตถ แพร ไมกหมบานเทานน 4. ภาษาลาวกลาง แยกออกเปนส าเนยงถน 2 ส าเนยงใหญ คอ ภาษาลาวกลางถนค ามวน และถนสวรรณเขต ถนค ามวน จงหวดทพดในประเทศไทย เชน จงหวดนครพนม สกลนคร บงกาฬ (อ าเภอเซกา บงโขงหลง บางหมบาน) ถนสวรรณเขต จงหวดทพดมจงหวดเดยว คอ จงหวดมกดาหาร 5. ภาษาลาวใต ใชในประเทศลาวทองทแขวงจ าปาศกด สาละวน เซกอง อตตะปอ จงหวดทพดในประเทศไทย จงหวดอบลราชธาน อ านาจเจรญ ศรสะเกษ ยโสธร 6. ภาษาลาวตะวนตก (ภาษาลาวรอยเอด) ไมมใชในประเทศลาว เปนภาษาทใชในทองถนภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ทองทรอยเอด ขอนแกน กาฬสนธ มหาสารคาม และบรเวณใกลเคยงมณฑลรอยเอดของสยาม

25

ภาษาไทยถนอสาน เปนภาษาไทยถนทใชพดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ใกลเคยงกบภาษาลาว ในอดตเคยเขยนดวยอกษรธรรมลานชางหรออกษรไทยนอย ปจจบนเขยนดวยอกษรไทยมพยญชนะ 20 เสยง สระเดยว 18 เสยง สระประสม 2-3 เสยง บางทองถนไมมเสยงสระเออ

ตวอยางภาษาอสาน

ค า ความหมาย ค า ความหมาย

กะปอม กงกา กะตา ตะกรา เกบ รองเทา ขอย ฉน, ผม

ของ ตด, คา คดฮอด คดถง

จงซน อยางนน จงซ อยางน จงได อยางไร จก ร

จอย ผอม จอ, จอจ า จ า, จดจ า

แซบอหล อรอยจรง ๆ เซา หยด ซวด ๆ ปรบมอ โดน นาน

ดะดาด มากมาย ตวะ โกหก แถน เทวดา เทอ ท, หน, ครง

ทง ทง ทางเทง ขางบน

เบง ด บกเสยว เพอนเกลอ บกหง มะละกอ บกสดา ฝรง

ผใด ใคร ฟาฮวน ฟารอง

มวน, มวนหลาย สนก, สนกมาก แมน ใช ยาง เดน ยามแลง เวลาค า

แลนหน วงหน เวาซอ ๆ พดตรงไปตรงมา หนหวย หงดหงด อาย พ

เฮด, เฮดเวยด ท า, ท างาน ฮอด, เถง, คดฮอด ถง, คดถง

26

อางอง

ขนษฐา ชองงาม. (2554). ประเพณทองถนภาคอสาน[ออนไลน]. เขาถงเมอวนท19 มนาคม 2558.

จาก http://khanitha56-khanitha.blogspot.com. ประเพณภาคอสาน และวฒนธรรมประเพณภาคอสาน[ออนไลน]. เขาถงเมอวนท19 มนาคม 2558.

จาก http://travel.kapook.com/view47157.html. มหาวทยาลยนเรศวร. ขอมลทวไปของภาคอสาน[ออนไลน]. เขาถงเมอวนท19 มนาคม 2558.

จาก http://student.nu.ac.th/isannu/province/isan.htm. ศลปะวฒนธรรมอสาน[ออนไลน]. เขาถงเมอวนท19 มนาคม 2558. จาก http://www.lib.ru.ac.th/journal/isan/index.html. สปรด สวรรณบรณ. ภาษาอสาน[ออนไลน]. เขาถงเมอวนท19 มนาคม 2558. จาก http://www.ipesp.ac.th/learning/thai/chapter4-5.html.