لفظ لهرون لهرون

لفظ لهرون لهرون

مضمون

ليکڪاا

چانڊيو بشير سعيده پروفيسر

پبليڪيشن سجاڳيسنڌ حيدرآباد،ع2009

1

لفظ لهرون لهرون

] 7 [ نمبر ڪتاب – قائم واسطا ۽ حق جا اداري

لفظ لهرون لهروننالوا جو ڪتابمضمونموضوعاچانڊيو بشير سعيده پروفيسرڇپائيندڙا

ڪمپوزنگاپيسٽنگا

هزار هڪڳاڻيٽواع2007 جونپهريونا ڇاپوع2009ٻيونا ڇاپو

روپيا10000قيمتا

هنڌا جو ملڻپبليڪيشن، سجاڳي

ڪامپبليڪس، ايگريڪلچر33 نمبر دڪانسنڌ حيدرآباد،

0228334799نمبرا موبائيل29 نمبر باڪس پوسٽ جي. پي. او

LAHROON LAHROON LAFAZ (MAZMOON)Writer: Prof. Saeda Bashir ChandioPrinted by:Published by: Sujaghi Publication, Hyderabad1st Edition: June 2007 AD2nd Edition:2009Price: Rs.10000

2

لفظ لهرون لهرون

فهرست اداري•

پاران......................................................................................................

........................................................ مهاڳ•........................................... ............

فيملي•انٽرويو.............................................................

................................... شاديون ۾ عمر ننڍي•

................................................................................

ننهن سس،•جهيڙو..............................................................

......................... سان پسند جي مائٽن يا پسند پنهنجي شادي•

...................ڪجي عمل تدريسي بهتر لء مستقبل يقيني•

گهرجي..............................آهي؟ ڇو معذور سرشتو تعليمي جو اسان•

....................................... آهي؟ ويو بڻايو نڌڻڪو ڇو کي تعليم•

.............................................الميو جو نظام تعليمي اڄوڪي جي اسان•

....................................... تعليمي جي اسان ۽ خط هڪ•

ايجنڊا................................................... وارو وڪري جي سيٽن ۾ يونيورسٽيء مهراڻ•

معاملو............ جا انٽرميڊئيٽ ۽ تقاضائون جون ڌارا عالمي•

681327313641475461677279889910611712413213

3

لفظ لهرون لهرون

نتيجا...................... جو سنڌ ۽ صدي21•

نوجوان.....................................................................

ماڻيندڙ آزادي ۽ ٺهراء جو ع1940•عوام.............................................

کي حسين الطاف•جواب..............................................................

............ جو تاريخ ۽ راڄ عوامي•

انتقام............................................................ مشن امن جو پاڪستان ۽ جنگ جي نار•

......................................... جون ان ۽ اهميت جي مارچ چوٿين•

تقاضائون............................... جي عزم جي تبديلي ۽ آزادي جشن پنجاهون•

ضرورت تحفظ جو ان ۽ آزادي•

......................................................................... سياسي ۽ معاشرو عورت•

......................................................سٽاء

7142148

بنيادي جا عورت•حق.................................................................

................. پانڌياڻين جي لطيف سنيهو هڪ•

لء..................................................... آئيني جي معاشري عورت•

۾..................................................................

۽ عورت شريعت،•

15

616016416

4

لفظ لهرون لهرون

اڪثريت....................................................................

جا فنا ۽ بقا•تضادا...............................................................

.......................... ملڻ استحقاق جهڙو هڪ کي حوا ۽ آدم•

گهرجي!...................... جو اڄ ۽ رسم جي ڪاروڪاري ۾ سنڌ•

معاشرو........................... ۾ وهنوار جي زندگيء کي عورتن پورهيت•

مسئل... درپيش جا درد ۽ اڪثريت خاموش•

رشتا............................................................ وساريل ڇو حق بنيادي جا محبت•

آهن................................................ ڌرتي کان پيٽ جي ماء ڀٽو علي ذوالفقار شهيد•

تائين پيٽ جي ماتا جا ڪپت ۾ ڳڻپ جي شماريا انسانن آدم•

امڪان...................... ٿيڻ پڌري حقيقت اصل جي جيلن خانگي•

گهرجي...................... سنڌي شڪار جي روين مهذب غير•

پريس....................................... اٺين ورثو جو حڪومت عوامي ۽ مهينو مارچ•

ترميم آئيني اوليتي ٻه سندس ۽ راڄ جو گورنر•

ايجنڊائون................................ ڪري ٿو ڇا•

سگهجي................................................................................

وارو استحڪام سياسي ۾ پاڪستان ۽ ريفرنڊم•

7175181187193202215222237244249

5

لفظ لهرون لهرون

خواب.......... تاريخي ۽ ڊيم ڪالباغ•

ورجاء............................................................... زبان جي قلم آئي سا هئي ۾ دل جا•

تي............................. جي جن زهر•

زندگي..............................................................

۽ ڪهاڻي ڪتاب•ڪمرشلئيزيشن....................................

جو پيار زندگي•بهانو................................................................

............... فتح جي تهذيب شڪست جي اڪيلئيء•

آهي.................. درشهوار ڊاڪٽر“ چهرو جو استاد آهي چنڊ”•

سيد........... جو اسان ۽ اشرف طارق•

فرض.......................................... جي علم ”مرحوم شاهه علي پناهه سيد•

.................“پناهه عزت جي زخمن پنهنجي ته اچو•

ڪريون.......................اڃ اڃايل•۾ اعزاز جي صديقيء مظهرالحق واري مان•ڪارڻ جا تباهيء جي تعليم• محتاج جي قدمن جي عوام جنت جي سياست•

آهي رهندي نالو جو محبت لوث بي ٿيل پيدا مان پاسيريء•

6

لفظ لهرون لهرون

عورتسياستدان ضدي شريفا هڪ نواز•ٿئي سجايو پنڌ آئيني شل•شهباز ڏيئاا قمر اجھاميل جا زندگيء•

پڙهي؟ ٿي ڇا دنيا پڙهي؟ ٿي ڇا سنڌ•

سرندو جو زندگيء جي راڻيء شهيد•شخصيت جي نوحاڻي مريم آپا•

(تبصرو) لفظ لهرون لهرون• شامل به منهنجو آواز هڪ ۾ انبوهه جي فيصلن اختلفي•

ڪريو.ناهي! ته آسان ايڏو ٿيڻ نمائندو عوامي اصل• ادارو بچائي کان اختلفن کي نالي جي بينظير•

ڪريو قائمپلصراط جي اعترافن ۽ وينجھار ادبي• عوامي ورهاست وڌيڪ جي ضلعي حيدرآباد•

آهي؟ فيصلولقب سند•وائي• ڪيل تي ورسي جي جعفريء خيرالنساء•

تقرير ڪيل ۾ تقريب الوداعي جي عزيز لياقت•

تقرير•ADMISSION/APPOINTMENT POLICY

OF PREVIOUS ARBAB GOVERNMENT

7

لفظ لهرون لهرون

پاران اداري جي ڪاليج سچل سيد حسن ظفر پروفيسر

هو. رهيو ڪري تقرير تي موضوع ڪنهن ۾ هال لئبرري لکڻ تاريخ ”ته پئي ٻڌايو پهتس. هن وڃي اوچتو به مان مان ننڊ جو صبح ڪري همت آهي. اوهان آسان تمام آڏو اکين جيڪي تائين سمهڻ جو رات وري کاڻ اٿڻ

وار تاريخ روزانو اهي ٿا، چئو ۽ ٻڌو ڏسو، لقاء نظارا، شروعات وري کي ان بعد ٿيڻ پوري وڃو. سال لکنداويندو.و ٺهي ڪتاب جو تاريخ اهو ته پڙهو کان

جا استاد سچي هڪ جي يونيورسٽيء سنڌ هئا هي ۽ اڀاريو لء لکڻ کي مون جن لفظ املهه ۽ سونا

۽ ڇڏيا، اثر ڪارگر وڏا تي ذهن منهنجي ۽ ڏياريو اتساهه تي ذهن منهنجي شوق جو ڏيڻ ترتيب ۽ ٺاهڻ ڪتاب آهي. ڦل جو اثر ان به پبليڪيشن سجاڳي ٿيو، سوار

(دڙو) جي اڪبر سيد ڪتاب پهريون ۾ ع2006 آگسٽڪيم. پورو سهيڙي“ ڪونج ڪائي ڪرڪي ”شاعري

ريت، ڪنهن ڳالهه واري ڇپائڻ ۽ سهيڙڻ ڪتاب ته پهتي تائين ڪن جي صاحب بشير سعيده پروفيسر

ڪٽنگ) جي (اخبارن ڪاڳرن تم، نه هم ڪئي نه هن منهنجي ته ڪيائين حڪم ۽ ڏني اچي کي مون ڀري جي

آهي. ڪرڻو تيار ڪتاب سهيڙي کي ڪالمن “لفظ لهرون لهرون ”ڪتاب تي تعميل جي حڪم

ڪتاب ستون جو پبليڪيشن سجاڳي ٿيو. جيڪو تيارآهي.

وڏي جتوئيء علي سخاوت ڪمپوزنگ جي ڪتاب احسان، لک سندس ڪئي، پوري سان جاکوڙ ۽ محنت جنهن پئي تي جروار محمد خان نظر منهنجي لء مهاڳ

مون لکي مهاڳ سان دلجوئي پنهنجي اندر وقت به ڪتاب هيء ريت ان ڪيو، تعاون وانگر هميشه سان

پوري ڪيتري پياس جي پڙهندڙن“ لفظ لهرون لهرون”

8

لفظ لهرون لهرون

ڏاهي هڪ ٿا. بقول ڇڏيون تي پڙهندڙن ڪندو. اهوجيا بئڪن

آهن، هوندا لئق چکڻ رڳو ڪتاب ڪيآهن، هوندا لئق چٻاڙڻ رڳو ڪتاب ڪي

کي جن آهن هوندا اهڙا ڪتاب ڪي پرآهي. پوندو ڪرڻو هضم

طالباڻي بخش قادرسنڌ حيدرآباد چيئرمين ع2007 مارچ

پبليڪيشن سجاڳي

9

لفظ لهرون لهرون

مهاڳ نظÔÔم کÔÔي نÔÔثر ڪڏهن مان ذريعن اثرائتن جي ادب

حاصÔÔل فÔÔوقيت تÔÔي نÔÔثر کÔÔي نظÔÔم وري ڪڏهن ته تي، مؤثر ٻئي اهي جا ادب جو ڇاڪاڻ آهي، آئي پئي رهندي سÔÔفر پنهنجي ئي تان رستي ڪنڊيدار واري تخليق ذريعا سÔÔگهجي نٿÔÔو چئي اهو تنهنڪري ٿا، ڪن شروعات جي جÔÔو ادب کÔÔي ذريعÔÔي ڪهÔÔڙي مان ذريعن ٻنهي مٿين ته

هÔÔڪ بÔÔه هيء ڪجÔÔي! پÔÔر تصÔÔور ذريعÔÔو طاقتور ۽ مؤثر فن ادبي شاهڪار ۾ دؤر موجوده ته آهي حقيقت مڃيل ۽ پرنÔÔٽ ماخÔÔذ وقتائتا ۽ اهم پهريان، جا تخليق جي پارن

جتÔÔان آهÔÔن ئÔÔي ادارا ذيلÔÔي لڳاپيÔÔل جا ميڊيا اليڪٽرانڪ ڪشÔÔالن قلمÔÔي پنهنجي شاعر ۽ محقق ليکڪ، جا وقت آهÔÔي، هونÔÔدو ڏاڪو پهريون ٿا. هيء ڪن شروعات جي

يÔÔا خÔÔبر ڪنهÔÔن کي، شاعر ۽ محقق ليکڪ، ڪنهن جتان انهن بڻائي موضوع جو لکڻين/تحقيق پنهنجي کي حادثي

۾ ذهÔÔن خيÔÔال جÔÔو تخليÔÔق جÔÔي پÔÔارن فن ادبي شاهڪار جÔÔي ڪتÔÔابن لکيÔÔن جيڪي ٿو، ٿئي شروع پڄرڻ ۽ پلجڻ

گذرنÔÔدي مÔÔان مرحلي واري مقبوليت عوامي ۽ اشاعت ٿÔÔا وڃÔÔي هڻÔÔي تÔÔائين حصوليء جي پرائيز بوڪر يا نوبلڪن. هنڌ

ڪرڻي جي ميڊيا پرنٽ ڳالهه هتي کي پاڻ ته جيئن ڳالهه ۾ ميڊيا پرنٽ جو ان پيرو کڻبو تنهنڪري آهي، صفحن ادارتي جي اخبارن ۽ جي اخبار وري ايندي ڪڇيندي سندرا ملهه مختلف جتي جي، آکاڙي واري ڪن ڪري گهڻو آکاڙو وارو صفحن ايندا. ادارتي نظر

مشتمل تي مضمونن اهڙن لکيل ۾ تسلسل جي واقعن تاريخ واقعاتي گڏ سان گذرڻ وقت جيڪي آهي، هوندو

ماڻهو مختلف وري کي جن آهن، ويندا ٿي حصو جو آهن، ايندا نظر پرکيندي ۾ تناظر پنهنجي پنهنجي

10

لفظ لهرون لهرون

۽ طويل انتهائي ڪڏهن ڪڏهن بحث اهڙا تنهنڪريآهن. پوندا ٿي به ٿڪائيندڙ

صفحن ادارتي به چانڊيو بشير سعيده پروفيسر مختلف جنهن آهي، رهي ملهه اهڙي جي آکاڙي واري ثقافتي ۽ تعليمي سماجي، سياسي، مختلف تي وقتن اوريو سان عوام ذريعي مؤقف مثبت پنهنجي کي لڙن

آڻڻ ۾ صورت ڪتابي کي مضمونن پنهنجن آهي. کيس ڪي به وٽس لء ان ٿي؟ محسوس ڇو ضرورت جي

۾ نظر منهنجي پر هوندا، محرڪ دليل مثبت ۽ مضبوطآهنا ريت هيٺئينء ڪجهه محرڪ اهي

ڪيترن ۾ اخبارن روزاني کان لحاظ جي موضوع زينت جي صفحن صحافتي مضمون جا ليکڪن اهم ئي جي اهميت سندن ۾ بعد وري کي آهن. جن رهيا بڻبا

منظر پڻ ۾ صورت ڪتابي تي وقتن مختلف نظر پيش جليل، امر ۾ ليکڪن آهي. اهڙن ويو آندو تي عام

جامي عزيز، لياقت پروفيسر جوڻيجو، عبدالقادر ۽ نور حميرا کوکر، نثار لشاري، محمد فقير چانڊيو،

به اهو سوال هڪ هتي آهن. پر شامل مجموعا جا ٻين ۾ صورت جي مضمونن تي صفحن اخباري ته ٿو اڀري

نه ته محدود تائين صفحن اخباري ڪٿي ليکڪ ڇپجندڙ به عمر جي اخبار ڇپجندڙ روزاني ته ٻيو آهي؟ ويندو ٿي

حلقو هڪ جو پڙهندڙن ته گهرجي. ٽيون رکڻ ۾ ذهن ۽ آهي پڙهندو ڪتاب صرف وري ٻيو ته اخبار صرف هوندو جو پڙهندڙن جي قسمن ٻنهي وري معاملو ڪٿي پڙهڻ ڪتاب ماڻهو، پڙهندڙ نه اخبار، تنهنڪري آهي، جي مضمونن اهم ڪن ڪڏهن ڪڏهن ڪري، جي

تنهنڪري آهن، ويندا رهجي محروم کان مطالعي ٻنهي جي ميڊيا پرنٽ کي پڙهندڙن ته آهي ضروري

کي فراهمي جي معلومات ۽ مواد وسيلي ذريعن مؤثر وسيع جي پڙهندڙن ڪتاب ۾ صورت بڻائجي. ٻيء يقيني چند مضمون اخباري اهم اهڙا به باوجود جي حلقي وسيع جي آرڪائيوز بعد بحثن گرم گرما جي ڏينهن

11

لفظ لهرون لهرون

اهڙن ۾ صورت وڃن. ان ڪڙجيو ۾ ڪڙن وارن ڪمرن درازيء عمر سندن اچڻ ۾ صورت ڪتابي جو مضمونن

جي وقت گڏ، سان تقاضا اهم جي دؤر موجوده لء ڪرڻ مرتب تاريخ جي وقت طرفان محققن ۽ ليکڪن

ٿيندو. شمار ۾ ڌنڌي گورک واري جي صفحن صحافتي ته چئجي ائين ۾ لفظن ٻين مڙئي عمر جي ادب واري صفحن ڪتابي بنسبتآهي. هوندي سوئي ڪجهه

مشهور جا دنيا واڳيل سان صحافت ۾ ماضيء سمجهيا ستارا جا ڪهڪشان صحافتي جيڪي اديب پارن فن ادبي شاهڪار پنهنجي ۾ بعد سي هئا، ويندا

روشنيون ۽ ٻاريندي ڏياٽيون تي اڀ جي ادب ذريعي ارنيسٽ ۾ ليکڪن اهم اهڙن جي آيا. دنيا نظر ڪندي

گارشيا ۽ گرين گراهم هيريسي، جان هيمنگوي، مثال آهن. اهڙا نال اهم ئي نهايت وغيره مارڪئيز

ٿا. جهڙوڪ ملن ۾ تعداد ججهي به ۾ سنڌ وٽ اسان محمد غلم جويو، ابراهيم محمد ڏيپلئي، عثمان محمد

صفحن اهڙن جي ليکڪن ليکڪ، ڪيترائي ٻيا ۽ گرامي جي ٿيا به اهڙا ليکڪ ڪي وٽ اسان بڻيا. پر مهندار جا

۽ رهيا محدود تائين صفحن ادارتي جي اخبار صرف سچائيء، پوريء پورهيو جو پتيء حصي پنهنجي

ڏنو. انجام سان حضور جي دل ۽ ايمانداريء نه به اهو هروڀرو مطالب حاصل جو تمهيد مٿين

جا ليکڪن جن ڇپجندڙ ۾ اخبارن ته گهرجي وٺڻ سي ماڻين نٿا اعزاز جو اچڻ ۾ صورت ڪتابي مضمون

جا ليکڪن جن ۽ آهن ليکڪ جا درجي هيٺئين ڪو سي ٻڌين ٿا سهرو جو اچڻ ۾ صورت ڪتابي مضمون

آهي. نه به هرگز ائين هڻن، پيا ڪلهو کي سقراط وري آهي، نه ڳالهه وڏي ڪابه وٽ اسان ڇپجڻ ڪتاب

کي عمل اهڙي جي اشاعت وٽ اسان ته ڇاڪاڻ ويندو ڪيو تصور ڏاڪو بنيادي ۽ پهريون جو شهرت

جي ليکڪ ۾ آهي. اصل غلط سراسر جيڪو آهي،

12

لفظ لهرون لهرون

رکي مدار تي تعداد واري پڙهندڙن جي ان ڪاميابي ڪتاب يا اخبار ڪري خرچ پيسا پنج ته ڇاڪاڻ ٿي،

ليکڪ ۽ آهي هوندو منصف وڏو ئي پڙهندڙ ڪري خريد هوندو. اهڙن عوامي وڌ کان وڌ جيڪو سٺو اهو وري

۽ عوامي نبار نج به موضوع جا لکڻين جي ليکڪن جي ليکڪن آهن. تنهنڪري هوندا بابت ماڻهن پنهنجي

تعداد جي لکڻين ۽ ڪتابن لء ماپڻ کي ڪاٺ قد ادبي جي ماڻ واري محبت عوامي بلڪه نه، جي ماپي واري

آهي. هوندي ضرورت مان صفحن صحافتي ڪڏهن ڪڏهن البته ته ايتري معلومات ملندڙ ۾ صورت جي وغيره مضمونن

جي پڙهندڙن ۾ ان جو آهي هوندي مختصر ۽ تڪڙي جو وڃڻ رهجي جي گوشن لڪل جي تحقيق ۽ تشنگي

جا اخبار علوه کان آهي. ان هوندو امڪان قوي نظر پيش جي جوڙجڪ سماجي موجوده صفحا اندريان جو ڪاروهنوار ڪاروباري ۽ سياسي گهٽ، سماجي اهڙن ڪڏهن ڪڏهن پر آهن، ايندا نظر وڌيڪ شوروو ۽ سياسي ادبي، اهم جا ليکڪن سينئر ڪن تي صفحن

سعيده وڃن. پروفيسر مليو لء پڙهڻ به ليک اسماجي جي سٿ اهڙي واري ليکڪن سينئر به چانڊيو بشير انصاف، ويندي کان عورتن جنهن آهي، ساٿياڻي اهم

۽ انقلب ويندي کان ادب سياست، ويندي کان سماج تي موضوعن مختلف تائين تعمير ويندي کان تعليم پاڻ هوء عورت، آهن. بحيثيت پسايا جوهر قلمي پنهنجا

کان اڌ جو آباديء ملڪي ته ڀانئي ٿي فرض اهو تي جي تنهن آهي، مشتمل تي عورتن جيڪو حصو، وڌيڪ ڪرڻ ڪجهه تان فارم پليٽ صحافتي اهم هن لء بهبود ۾ حيثيت جي آهي. عورت آئي نظر ڏيندي ترغيب جي غير ۽ برابري اڻ سان عورتن ۾ سماج مرداڻي هوء

برابري ۽ ڀرئي انصاف ڪندي نندا جي روين واجبآهي. خواهان جي تشڪيل نئين جي سماج واري

13

لفظ لهرون لهرون

ڪتابي هينئر جيڪي مضمون اخباري سندس اولڙن مثبت ئي اهڙن آهن. اهي رهيا ڇپجي ۾ صورت

تي موقعن مختلف هن جيڪي آهن، ڀاسندا عڪس جو اهڙن لکيا. وٽس ڪندي محسوس کي پيڙائن مختلف

مضبوط پاسي هڪ لء حصوليء جي مطالبن مثبت تي ٻوليء ۽ مطالعي وري پاسي ٻئي ته آهن دليل

سندس جيڪي آهن، ڀرجهل سندس به هٿيار وارا گرفت وڌائيندي ويتر کي احساس واري شيرينيء ۾ لکڻينٿا. اچن نظر

مشتمل تي مضمونن جو بشير سعيده پروفيسر اختيار اهميت ڪهڙي ۾ حلقن ادبي مجموعو هيء

ادبي پنهنجي کين ته آهي ڇڏيل تي پڙهندڙن اهو ڪندو، مثبت ۽ تڙپ لء ترقيء جي تعليم آبياري، جي ذوق

جو قسم ڪهڙي لء ٻوجهه سمجهه جي سفر سياسي ۽ حصوليء جي مواد ڇپيل ۾ اخبارن البته گهرجي، مواد

هن بچڻ، کان“ پنڌ واري سسئي ”لء رسائيء تائين ان ۽ آهي محرڪ مضبوط ۽ اصل جو ترتيب جي ڪتاب

پروفيسر پرکي ۾ منظر پس ئي ان کي ان ته اميد قدر سان سچائيء پورو جو پورهئي هن جي صاحبه

ويندو. ڪيو

جروار محمد خان سنڌ حيدرآبادع2007 فيبروري20

14

لفظ لهرون لهرون

تعارفميمڻ) فرحانه ۽ عباسي (ظفر انٽرويو فيملي

ع1947 آڪٽوبر31 چانڊيو بشير سعيده پروفيسر جو ڏاڏاڻن ۽ ناناڻن سندس ٿي، پيدا ۾ شڪارپور تي

مان، ڀينرن ٽن ۽ ڀائرن آهي. چئن سان شڪارپور تعلق آهي. ان مان اولد وڏي هوء جي صاحب والد ۽ امڙ

هٺيلي ۽ جوشيلي اعتمادي، پر کان هوندي ننڍي ڪري کاتي تعليم صاحب والد جو بشير سعيده آهي. آپا رهي ٿي شخصيت مهان ۽ ايماندار معزز، هڪ جو سنڌ ۾

۽ علمي ماحول گهريلو سندن ڪري ان آهي، گذريو ۽ مستحڪم تي طور سماجي ۽ مالي ۽ رهيو مذهبي

هٽي کان ٻارن ٻين هوندي ننڍي بشير سعيده خوشحال اهميت ۽ اوليت کي پڙهڻ ڪتابن بدران روند راند ڪري جي ڏاڪڻين بدران ڪرسيء ٽيبل هئي. هن ڏيندي مڪمل پڙهي رسال ۽ ڪتاب ڪيترائي ويهي تي ڏاڪن

۾ اخبارن اهم جي دور ان جو آهي سبب ڪيا. اهوئي ۾ هلل جي دور جي سراج لکيا، آرٽيڪلس ڪيئي هن ڇيڙي بحث هڪ لکي مضمون“ ماڻهپو ۽ مذهب ”هن

هڪ تي بنجڻ بنگلديش جي پاڪستان ڇڏيو. مشرقي ۾ اخبار جنگ هن ڏيندي ثبوت جو پرست وفاق سچي ڀريا درد کي امروهويء رئيس ۽ ڀوپالي الحسن ظهور

ٿو کلڻ پاڻ کي هن هاڻي تي (جن ڪيا تجزيا ۽ لکيا خط ۽ افزائي همت پر ڪئي به شاعري ڪيتري اچي) هن

ڪري ضايع شاعري اها ڪري هوند اڻ جي پختگيء سرڪاري جي هن ۽(نڪÔاح) شادي جي ڇڏيائين. هن

۾ لڙڪاڻي پوسٽنگ پهرين (ليڪچررشپ) جي نوڪري پهريون جو نوڪريء جي هن ع1973 - آڪٽوبر25ٿي.

مرحل ٻئي جا شادي ۽ نوڪري سندس ايئن ۽هÔو. ڏينهن ۾ ع1974 پوء کان رهيا. لڙڪاڻي هلندا گڏ گڏو

اتي ۽ ٿيس پوسٽنگ ۾ ڪاليج گرلز سيد سر ڪراچيء

15

لفظ لهرون لهرون

کي ٿيو. هن آغاز جو جيون عملي ۽ گهريلو سندس ئي جي ذميوارين گهريلو ٻين ۽ ڌوئڻ ڪپڙا لٽا ٻوڙ، ماني

رڳو هوء جو ٿي. ڇاڪاڻ ڏکيائي ڏاڍي ۾ پورائي ڪجهه سڀ وقت آهي. پر رهي ون نمبر ۾ صفائيء جو نياڻيء هڪ ۽ پٽ ٻه کيس ڇڏي. ايئن ٿو سيکاري

خاندان آئيڊيل ۽ مختصر سندس تائين1991ٿيو. اولد وارو گهر ۾، پيٽارو ڪاليج ڪيڊٽ پٽ هئو، وڇڙيل قلعي گڊزناڪي نياڻي سندس ۽ هوء ۾، آباد اسلم

پوء کان لٽڻ گهر جي هئا. دهشتگردن رهندا ڀرسان ويا. گهر پرائي تعليم لڳا. ٻار رهڻ ۾ ڊيلڪس نسيم ته آهن، ڪندا ڪوشش هاڻ ته ٿيو بدلي ڪراچيء وارو

۾ خوشيء کل ۽ گڏ سگهي ٿي ممڪن وقت جيترو هو سان حوالي جي حيثيت سماجي گذارين. جيتوڻيڪ

آهي چوڻ جو آپا پر آهن، اهل جي سگهڻ رکي نوڪر ڪرڻ ڪار ڪم ٻئي ۽ ڌوئڻ ڪپڙا پچاء، رڌ کي مون ته سعيده آهي. آپا ٿيندي محسوس خوشي روحاني ۾

فهرست ڊگهي هڪ جي خدمت سماجي جي بشير سنڌ آهي. بهرحال نه ضروري ڄاڻائڻ هتي آهي. جيڪا

جيڪا کي هن ۾ حلقن ۽ ماحول سماجي ۽ سياسي جي آهي ملي مڃتا ڪري عمل ايماندارانه ۽ سچائي سندس

کان عورتن کي آهي. هن جهڙي رکڻ تي رڪارڊ سا ۽ ساڙ حسد، به پوء کان تعليم منجهن ته آهي شڪايت

ٿي نه ختم روش واري ڪرڻ نه برداشت کي ٻئي هڪ شاديء ۽ آهي. تعليم نه مايوس هوء به پوء آهي. پر

جوڳيون واکاڻ خدمتون جون آپا به سان حوالي جي حوالي جي شادي ۽ تعليم جي نياڻين کوڙ آهن. هن

اڻ تقريرون ۽ مقال ڪيئي آهي. وٽس ڪئي مدد سان ڪتاب چڱو ته ڇپائجي کي جن آهن پيل ۾ صورت ڇپيل

ٿو. سگهي ٿي جتوئي ۾ ع1951 چانڊيو بشير غلم ور جو آپا نوان شهر سڃاتل ڄاتل سان حوالي جي خاندان محمد حاجي مرحوم والد ٿيو. سندس پيدا ۾ جتوئيء

16

لفظ لهرون لهرون

۽ هو وڏيرو ننڍو جو جتوئيء نوان چانڊيو خان جمن وفادار هڪ جو“ خاندان جتوئي ”سڃاڻپ سندسهو. مختيار عام ايماندار

بشير غلم تائين درجي اٺين کان پرائمريء ع1969رهيو. ڪندو حاصل پوزيشن پهرين ۾ اسڪول

هو. ان آيل بحران زبردست جو کنڊ ۾ ملڪ جڏهن ۾ شهيد موسي جنرل گورنر هڪ خان ايوب دوران

۾ قيادت جي هن ته ڪيو بند نظر کي ڀٽو علي ذوالفقار مورو ڪري گرفتار کيس تي جنهن نڪتو، جلوس وڏو سگهيو. نه کڻي پوزيشن ۾ مئٽرڪ هو ۽ ويو اماڻيو جيل جا اسڪولس آفيسر بيٽ جڏهن ته آهي چوڻ جو هن

هئا. نواب هلندا ڪيس جا تعليم زوريء ۽ هئا ڪندا دورا (سندس آفيسر ايماندار هڪ جي کاتي تعليم جي شاهه

عبدالستار) کي حافظ مرحوم صاحب والد جي زال سوالن ڪيئي سان حيثيت جي شاگرد سٺي جي ڪلس

هو. اها ڪيو مطمئن کيس ڏئي ۾ انگريزيء جواب جا صورت جي ٻارن ٽن ۽ زال ۾ گهر جي هن به اڄ ذهانتآهي. برقرار ۾

ته آهي ايندو مان ڪراچي هو جڏهن تي اينڊ ويڪ جي پچائڻ کاڌو آهي. آپا ويندي ڦهلجي سرهائي ۾ گهر

ڪار آهي. ڪم رکندي پچائي کاڌو به هوندي نه ماهر تائين دير تمام رات آهي. خميس ڇڏيندي لهي سمورا

اٿي پهريون کان سڀني آپا جو آهن. صبح ڪندا ڪچهري گڏوگڏ منجهند ۽ آهي. نيرن اٿاريندي زوريء کي ٻين

ويندا هليا تي آهن. نماز پڙهندا به آهي. اخبار هلندي جو شام ڏسي پروگرام جا گيمس تي ڊش پوء ۽ آهن

غلم جو آهن. ڇاڪاڻ کائيندا ماني تي هوٽل ڪنهن ڪجهه سڀ لل ”ته آهي چوڻ جو صاحب بشير

سخت ۾ پچائڻ ماني پر آهي ڪندي سان خوشيء ته آهن ايندا وغيره مهمان ئي ڪري ان شايد ،“ناراض

ايندو سامان تان هوٽل يا آهن کائيندا ڪري پاڻ ته ياآهي.

17

لفظ لهرون لهرون

آهي. ان شوقين جو ڦرڻ گهمڻ ڪٽنب سڄو ۽ آئيڊيل زندگي سندن ائين ۽ آهن گهمندو ڏاڍو ڪري آهي چوڻ جو آهي. هنن رهي گذري طور زندگيء ڀرپور

نه کليل اڪائونٽ به ڪي لء گذارڻ زندگي آئيڊيل ته ۾ نقصان ۽ نفعي ۾ اڪائونٽن ڪن آهن. البته هوندا

آهي. ضروري شراڪت

18

لفظ لهرون لهرون

انٽرويوبشير سعيده

جي اوهان وقت ان ٿي؟ ڪڏهن ڪاوشا شاديهئي؟ ڪيتري عمر

پر ٿي، ۾ ع1974 سال شادي س. با منهنجي ئي پهرين نڪاح جو اسان ۾ ع1971 - آگسٽ14 سال20 عمر منهنجي وقت هو. ان ويو ٿي

هئي. لو ٿا؟ ڏيو درجو ڪهڙو کي ڪاوشا شاديء

مئريج؟ مئريج/ مڪس ميرج/ارينج نٿو ورهائي ۾ درجن به ڪن کي س.با شادي آهي. تنهن خلقي دنيا هيء تعالي سگهجي. خدا

پيار طرح آهي. اهڙيء آهي. نظام ترتيب هڪ ۾ خوبصورت هڪ پنهنجي به جي محبت ۽

شاديء پر آهي، ترتيب ۽ نظام وارو جاميٽريء پهلوء جمالياتي جي ان ته چونديس ائين مان لء تڪليفن جذبو ۽ لفظ اهو تصور اهم وڌيڪ کي جو سمجهڻ وڌيڪ کي ٻئي هڪ سان سهڻ کي

ابتدا جي شادي جي آهي. اسان“ ذريعو ”بهترينٿي. ثابت سنسار ڀريو پيار پوء ۽ ارينج

شاديء هئي؟ ٿي ڪڏهن ملقات ڪاوشا پهريناڳ؟ ڪيترو کان

جي قلم يا رهان ۾ پردي جي س.با حجاب آهي هيء حقيقت پر وٺان؟ ڪم مان قلبازيء

کان نڪاح باقاعده ملقات پهرين جي اسان ته ڏٺو کي ٻئي هڪ صرف پهريون کان ٿي. ان پوء

هيوسين.هو؟ ڇا عمل رد جو اوهان وقت ڪاوشا ان

19

لفظ لهرون لهرون

آواز بي هميشه عمل رد جو س.با محبت جو ڄمار سڄي عمل رد اهوئي ۽ آهي هوندو

آهي. ڪندو ميسر سامانٿيو؟ ڪڏهن احساس پهريون جو ڪاوشا ٻار مناسب وٺڻ سهارو جو“ شعر ”هڪ س.با مان

ٿيا سمجهانآ، ٺري رات جا ٻي آهي، چري مند هڪ

آ. ڀري جي ڀاڳن تنهنجو اچڻ ۾ اهڙيء

هيو؟ ڇا عمل ڪاوشا رد شيخ سٽاء لفظي جو عمل رد ۽ س.با احساس

غور ڏانهن تو تها مون ۾ لفظن هنن جي اياز تولء ته وڃن پٽيا گل چيو! هي ڏٺو! ڏسي سان تو ملندو؟ ڇا توکي ته ويندا آهي. ڇڻي چڱو

ڪوئي توکي ڏسجانء، پر ها ”وراڻيو مرڪندي جي لفظن انهن به اڄ ۽“ وڃي چڀي نه ڪنڊو

آهي. ٻهڪيل وانگر گل اڇي جي قرنيء خوشبوآهي. ڪندڙ مدهوش ۽ تيز جيڪا

ڏياريو؟ احساس ڪيئن کي ٻئي ڪاوشا هڪ پر آهي هوندو موجود س.با احساس

۽ آهي ويندي ڪئي رقم تاريخ جي“ احساس” جنهن آهي، هستي اها جي ڪائنات ته عورت باوجود جي سهڻ ظلم ۽ جبر جي صدين ۽ سالن

جي هلڻ گڏ سان مرد لء تحفظ پنهنجي به اڄ جي منديء احساس ڪري آهي. ان ٻولي ٻولي فضا رنگ بي جي ڪائنات هن ته آهي اها تقاضا ڪلچر جي پيار ۽ ايثار قرباني، لء ڀرڻ رنگ ۾

سنڀالي. دامن جو شاديون جون قسم ڪهڙي اڳ ۾ ڪاوشا ڪٽنب

هيون؟ ٿينديون مذهبي ”تمام هڪ مان طور س.با بنيادي

شهر ٿي. شڪارپور رکان تعلق سان“ خاندان

20

لفظ لهرون لهرون

جي آهي. اسان تعلق جو وڏڙن منهنجي سان مان پيٽ جي ماء مذهب ۽ علم ۾ خاندان

ڪيو شروع پوء کان سالن ڪجهه ئي نڪرندي ٿينديون ۾ ڪٽنب ڪري گهڻو هو. شاديون ويندو

ماسيء هڪ منهنجي ته آهي ياد کي هيون. مون ۾ آباد نصير جي شهر لڙڪاڻي شادي جي

۾ ڌارين شادي پهرين ٿي. اها ۾ خاندان ڪانڌڙا شادي منهنجي ٻي ۽ ٿي ۾ ع1957 جيڪا هئي، کان ٿي. ان ۾ خاندان چانڊيا ۾ ع1974 جيڪا ۾ پنهنجن صرف ۾ خاندان جي اسان هاڻي سواء

آهي. چڪو ٿي ختم بلڪل تصور وارو شادينمشڪلتون؟ ۾ ڪاوشا شادي

آيون. نه پيش مشڪلتون خاص س.با ڪي مئريج ارينج مئرج، لو شادي، پيار، ڪاوشا هاڻي

بدليو يا آهي ساڳيو تصور جو مئريج مڪس ياآهي؟

مڙس صرف مڙس ته آهي حقيقت س.با اها دوست پوء کان شادي نه، دوست آهي، هوندو ته آهي حقيقت به آهن. اها ويندا هليا پري تمام

ڏيندي جنم کي نفرتن ڪنڊ ڪا ئي جي قربتن جي وڏن ته ڇو ۾ شاديء جي اسان آهي. ليڪن

اسان ڪري آهي. ان رهي شامل رضا ۽ مرضي وارو حالتن بدلجندڙ جي موسم ۾ تصور جيآهي. سگهيو ٿي نه ئي پيدا رويو

وٽ ڪنهن ڪتاب حساب جو ڪاوشا ڏوڪڙنآهي؟ هوندو

۾ هٿ نظام جو گهر سڄي وٽ س.با مون مڪمل تي مون جو هن ۾ سلسلي آهي. ان

رکيو نه ڪتاب يا حساب به آهي. ڪڏهن اعتماداٿئون.

پنهنجي پاڻ اوهان سواء کان ڪاوشا تجربيڏيندو؟ حق ڪهڙو جو شاديء کي اولد

21

لفظ لهرون لهرون

فوقيت کي راء جي اولد ۾ سلسلي س.با ان اخلقي ۽ مذهبي جو والدين سڀني ڏيڻ اهميت ۽

منهنجي جيڪا ڳالهه هڪ آهي. ليڪن فرض ته هيء آهي. اها وئي ٿي محفوظ ۾ مشاهدي

ڪارڻ وڏو جو ٿيڻ ناڪام“ مئريج لو ”ڪري گهڻو ٻئي هڪ نوجوان آهي. اڄڪلهه هوندو دوستي

پوء رکي“ دوستي ”ئي سواء کان سمجهڻ کي پوري ۽ ٿا ڪن قبول کي ماحول واري شاديء

۾ روين ڪري هئڻ نه آهنگي هم ذهني طرح ٽٽي“ دوستي ”اها ڪري اچڻ تبديلي ۾ توقعات

ٿو. پوي تي عورت وڌيڪ اثر جو ان ۽ٿيÔ. پوي ڪري سگهي. ان ڪري نٿي ايڊجسٽ هوء ۽

ٿيون. ٿين ناڪام شاديون عادت ڪهڙي جي هڪٻئي کي ڪاوشا اوهان

آهي؟ لڳندي ڀلي مردانگيء ۽ ڀلي تمام عادت اها س.با سندس

تي گهر پر هجي به ڪٿي هو ته آهي واري باقاعدگيء ۽ آهي رهيو توجهه مڪمل سندس

آهي. ڀريندو حاضري ۾ گهر هفتي هر سان عادت ڪهڙي جي ٻئي هڪ کي ڪاوشا اوهان

آهي؟ لڳندي بري پر آهي، لزمي هجڻ جو س.با اختلفات

سگهندو هلي نه ساٿ آهي، هوندو جتي“ جهيڙو” آهي. تي ڳالهه هڪ اختلف سندس ۽ آهي. منهنجو

۾ سرگرمين ادبي ۽ سماجي منهنجي ته هيء اهو ۽ سنجيدگي سوچ جي ڏينهن رات ۾ جدوجهد يا

ته آهي چوڻ آهي. سندس ناپسند کيس هلچل وٽ ماڻهن لء عورتن اهڙين ۾ معاشري جي اسان

سندس منهنجي ڪونه! پر ئي آهن“ قدر اخلقي” جاري جاکوڙ مسلسل هڪ خلف فڪر ۽ سوچ ان

صورت جي جهيڙي کي مسئلي ان“ لل ”پر آهي،ٿو. چاهي ڏسڻ ۾ صورت جي“ حل ”نه، ۾

22

لفظ لهرون لهرون

ڪيئن پارٽنر کي اوهان ۾ نظر ڪاوشا پهريننه؟ يا بدليو پوء ٺهيو تصور ڪهڙو لڳو؟

تها جي اياز شيخ س.با بقول صورت جي هن آء گهرجئي، ثبوت جو خدا

ڏس، سگهي ٺاهي ڪو کي هن کانسواء خدا ڇاها.

ڪمزوري؟ جي ساٿيء ڪاوشا جيون ۾ مسئلن گهريلو ڪري رهي ۾ س.با گهر

يا لئيٽ کي مسئلي هر ۽ ڏيکارڻ نه دلچسپيسمجهڻ؟ هلڪو

۾ چائڻ پر تان؟ ڇا گهڻو؟ آ ڪير ڪاوشا رسندوآ؟ ڪندو ڪير پهل

جا پرچڻ ۽ رسڻ ۾ زندگي جي س.با اسان گهڻو مان رسندي پر آهن آيا گهٽ تمام موقعا

آهي. گهڻو هو چائيندو آهيان. پرآ؟ ڪير بهادر مان ڪاوشا ٻنهي

بهادري، تي جاء پنهنجي پنهنجي س.با ٻئيآهيون. رهيا ڪري مقابلو سان جرئت ۽ همت

آهيو؟ ڪندا ڇا ۾ ڪاوشا موڪلن کي ٻارن وڃي ٻاهر کان سنڌ ڪري س.با گهڻو

آهيون. ڪرائيندا انجواءآهيو؟ ڪوٺيندا ڇا کي ٻئي ڪاوشا هڪ ڪوٺيندا“ لل ”لفظ کي ٻئي هڪ س.با اسان

ويجهڙائپ يا پيار ۾ ان ۽ لفظ آهيون. اهوآهي. ٿيندي محسوس

جو اوهان ته پوي خبر هاڻي ڪاوشا جيڪڏهن ٿو شادي يا رومانس/عشق ڪٿي ساٿي جيون

ڪري؟ شير ته بقول جي جعفريء س.با خيرالنساء

شاهه پر ويو، هليو“ شير ”اهو آيو سوري شاهه

23

لفظ لهرون لهرون

ٿي چوان آهن. مان ٽنگيل تي واٽ سورميون ۽ جون شاهه ”ته ۾ جواب جي سوال جي اوهان

عاشقيء ۽ عشقن مٿين جي مرد سورميون آهن. پيون منڌيون ۾ مزاجن ۽ طبيعتن واري

۽ ٻاڦين ٿيون نه ٻاڦ لء بچائڻ عزت پنهنجي شاعر جهڙو سچل کي روپ ئي ان جي عورت

تها ٿو ڳائيپورهين، ٿينديس پڻ ۾ وڻن ڪيچ وڃي”

گذاريان. ٿي گولي ان آء چت، منهنجو جنين

پنهنجي مرد ڪوبه آهي. اگر يونيورسل لفظ پيار ٿي گرفتار ۾“ عشق جي ڪنهن ”هوندي زال

سڀني جي وفاداري محبت پيار ۽ ٿو اچي واپس ڪري معاف کي ان ته آهي پورو تي ڪسوٽين ٽٽڻ معاهدي ۾ صورت ٻيء ٿو. ورنه سگهجي

جيون جو زندگيء تي ڪرڻ ڪمپرومائز پوء کانسگهي. هلي نٿو

شڪايت؟ کان ٻئي ڪاوشا هڪ عمر هن پوء کان عرصي ايتري جي س.با شادي

ڪاش! اسان ته آهي رهيو ٿي محسوس ۾ سان ٻئي هڪ ٿي آجا کان ضرورتن جي زندگيء

هر ته آهي ايمان اهو ها. منهنجو سگهون رهي گڏکپي. هئڻ ذميوار متعلق اولد ۽ گهر کي مرد

فضول ساٿي جيون جو ڪاوشا اوهانآهي؟ خرچ/وچٿرو/ڪنجوس

نه ۽ ۾ گهر نه متعلق، ذات پنهنجي س.با نه اٿائون. تمام ڏيکاري ڪنجوسي ڪا ۾ دوستن

بلڪل ۾ معاملي ان مان آهي. پر“ خرچ شاهه” واري آهيان. جپيسي قائل جي پسنديء اعتدالآهي. نه ايمان قطعي منهنجو ۾“ ڪلچر

پنهنجي يا بهتر رهڻ ۾ فيمليء ڪاوشا جوائنٽسر؟

24

لفظ لهرون لهرون

آهن. پاسا پنهنجا پنهنجا جا نظام س.با هر آهن. ضرورت ۾ نظامن ٻنهي خوبيون ۽ خاميون آهي. جي آڻڻ لچڪ ۾ روين صرف ۽ صرف

فطرت جي ٻارن پيء ۽ ماء ۾ خاندان مشترڪه لء تربيت جي آهن. ٻارن هوندا آزاد کان

اولد ۾ گهرن آهي. اڪيلن بهتر نظام مشترڪه اڄ لء ٿو. جنهن پوي سيکارڻو تمدن ۽ تهذيب کي

۾ گهرن آهي. گڏيل نه ٽائيم وٽ والدين ڪلهه ٿو. وٺي سکي ڏسندي ڏسندي تمدن ۽ تهذيب ٻار

توازن ۾ خاندان مشترڪه ته چوان ڳالهه هڪ کي عورت ۾ سلسلي ان ۽ ٿو پوي ڪرڻو پيدا

خوبي اها ٿيون. اگر پون ڏيڻيون قربانيون وڌيڪ ٿو. ٿئي ناڪام نظام اهو ملي. پوء نه به ۾ جنهن

ناڪاميء کي خاندان ته ۾ خيال منهنجي انڪري بهتر وڌيڪ رهڻ“ سر اڪيلي ”لء بچائڻ کان

آهي. رهيو ٿي ثابتڪريو؟ پيون ڇا ڪاوشا اڄڪلهه

تعليمي هڪ علوه کان معاملت س.با گهريلو ۾ حيثيت جي هئڻ سربراهه جي اداري

سواء کان ان آهن، وڌيل ذميواريون منهنجيون آهي. شامل ۾ خوراڪ ذهني منهنجي پڙهڻ لکڻ

عهديدار جي تنظيمن سماجي ۽ تعليمي مختلف نياڻين سنڌي ۽“ حل ۽ مسئل ”۾ حيثيت جي

وڌيڪ ۾ ڪرڻ آباد گهر سندن شاديون، جونآهيان. عمل مصروف

25

لفظ لهرون لهرون

چانڊيو بشير غلم انٽرويو جي اوهان وقت ان ٿي؟ ڪڏهن ڪاوشا شادي

هئي؟ ڪيتري عمر ٿي، ۾ ع1974 سال شادي جي غ.با اسان

هئي. سال24 وقت ان عمر منهنجي لومئرج، ٿا؟ ڏيو درجو ڪهڙو کي ڪاوشا شادي

مئرج؟ ارينج مڪس، اوهان کي شاديء جي غ.با اسان

لو جو ڪري ٿا. ان سگهو چئي لومئرج ۽(ارينج) اصلي پنهنجي ئي پوء کان شاديء ۾ اصل پيار يا

مڪمل ۾ شادي ٿو. منهنجي ٿئي نمايان ۾ روپ (ڇو ڀيڻ ئي هڪ ۽ بابي امڙ، منهنجي سان طرح

سڀني آهي) انهن نه ڀيڻ ڪابه ٻي کي مون تههئي. شامل مرضي ۽ سهڪار مڪمل جو

اڳ ڪيترو کان شاديء ملقات ڪاوشا پهرينهئي؟ ٿي

يا پابندي سماجي ۽ مذهبي ۾ اصل غ.با شادي نڪاح تي طرح مذهبي ڪري آهي. ان معاهدو

کان ان ۽ ٿي ملقات پهرين جي اسان پوء کان واري رخصتي والدين کي اسان جلدي تمام پوء

ٻڌو. ۾ ٻنڌڻهو؟ ڇا عمل رد جو اوهان وقت ڪاوشا ان

رد ۽ ماحول پنهنجو هڪ جو“ غ.با جخوشيء جڏهن ته ٿو سمجهان مان آهي، هوندو عمل

ته ٿي ٿئي ميسر خوشي گهڻي تمام کي ماڻهوء نٿو ۾ لفظن به ڪٿي يا هتي کي جذبي ان

نه آهيان، شاعر مان نه ته سگهجي. ڇو سمائي نالو ٻيو جو جنهن“ عمل رد ”ڪري ان اديب،

آهن. مان نه لفظ وٽ آهي. مون“ خوشي”آهيان. ۽ هيس خوش انتهائي

26

لفظ لهرون لهرون

ٿيو؟ ڪڏهن احساس پهريون جو ڪاوشا پيارڪري. حاصل کي پيار غ.با پنهنجيڏياريو؟ احساس ڪيئن کي ٻئي ڪاوشا هڪ مڃرائڻ ۽ ڏيارڻ احساس کي پاڻ غ.با پنهنجو

آهي لزمي ڏيڻ ساٿ ۾ سکن ڏکن، قرباني، لء سان طرح مڪمل ۾ پرک ان زال منهنجي ۽

آهي. ڪامياب جون قسم ڪهڙي اڳ ۾ ڪاوشا خاندان

هيون؟ ٿينديون شاديون فيصد سوء ۾ خاندان ٻروچڪي جي غ.با اسان

اها ۽ ٿيون ٿين سان مرضيء جي وڏن شاديونآهي. قائم تائين اڃان روايت

مشڪلتون؟ ۾ ڪاوشا شادي هئڻ ٻروچڪو قبائلي منظر پس غ.با خانداني

روشن ۽ آزادي ذهني وٽ اسان باوجود جي ته ٻيو ۽ آهي رهيو قبول قابل عنصر وارو خياليء وٺ ڏي ڪابه يا مڱ به ڪا هوندي ننڍي منهنجي

شاديء منهنجي ڪري ان رهيو، نه ماحول وارو ته آئي. ڇو نه پيش دقت يا رڪاوٽ ڪابه ۾

وئي. ڪئي نه تلفي حق به جي ڪنهن مئريج/ارينج پيار/شادي/لو ڪاوشا هاڻ بدليو يا آ ساڳيو تصور جو مئريج مئريج/مڪس

آهي؟ پابندين ۽ آهي پابندي مقدس هڪ غ.با شادي

آيا رهندا مبتل ۾ تڪليف هميشه وارا ٽوڙڻ کي آهي شڪر جو خدا ۾ وچ جي ٻنهي آهن. اسان

آهي. ان موجود آهنگي هم ذهني مڪمل ته نه تبديلي آهي. ڪابه ساڳيو به تصور ڪريآهي.

وٽ ڪنهن ڪتاب حساب جو ڪاوشا ڏوڪڙنآهي؟ هوندو

27

لفظ لهرون لهرون

واري ڏيڻ صرف مان وٽ، زال غ.با منهنجي نظام جو گهر مان ڏوڪڙن آهيان. انهن پارٽي ڪوشش بهترين آهي. منهنجي وٽ“ لل ”سڄو

۽ ڏيان نه تڪليف ڪابه ۾ گهر ته آهي هوندي آهي. ڇو رکيو نه ڪتاب حساب اسان به ڪڏهن

واري بداعتماديء ۽ رهي نٿو اعتماد سان ان ته جي روايت منهنجي رهڻ ۾ ماحول ۽“ فضا”

آهي. خلف اولد پنهنجي پاڻ اوهان پوء کان ڪاوشا تجربي

ڏيندؤ؟ حق جو شاديء ڪهڙي کي رفتار تيز ۽ ايڊوانس تمام دنيا غ.با اڄڪلهه

۾ شادي ۽ تعليم جي اولد ڪري آهي. ان رکڻ ضرور مدنظر کي مزاج مرضي، سندس

ئي ۾ خوشيء جي اولد پنهنجي کپي. مانڪندم. محسوس خوشي

ڀلي عادت ڪهڙي جي هڪٻئي کي ڪاوشا اوهانآهي؟ لڳندي

سچ ۾“ لل ”۽“ اعتماد ”تي ٻئي غ.با هڪ تمام تي طور پيدائشي عادت واري ڳالهائڻ

زندگي ته ٿعو سمجهان مان ۽ آهي موجود گهڻي موجود لزمي شيون ٻه اعتماد ۽ سچ لء گهارڻ

کپن. هئڻآهي؟ لڳندي بري عادت ڪاوشا ڪهڙي

“آهيان. جلل پابند انتهائي جو ٽيبل ٽائيم غ.با مان آهنگ هم تائين اڄ اسان تي ڳالهه ان ۽ آهي موڊي

آهيون. سگهيا ٿي نه

28

لفظ لهرون لهرون

) شاديون ۾ عمر ننڍي مؤقف( ڪبو مطالعو جو تهذيب ۽ تاريخ انساني جيڪڏهن

يا آهي هوندو نظام طبقاتي به جتي ته ٿيندو معلوم ته طبقاتي به مفادات ۽ فلسفو سوچ، اتي آهي، رهيو ٿا چون يا آهن رهيا چوندا جيڪي لکندڙ آهن. اهي هوندا

غير يا آهيون رهيا جاکوڙي لء ذات انسان اسان ته مرد) ڪو يا (عورت به سان آهيون. ڪنهن جانبدار ڳالهائين غلط اهي آهيون، نه ڌر به ڪا آهي، نه واسطو

جهڙن اسان ٿا. جڏهن ڪن دوکو سان عوام اهي ۽ٿا. مبني تي” ورهاست طبقاتي ”ئي سماج ۾ ملڪن وزن شيء ڪابه جهڙي ذات انسان خالص اتي هجي،

اسان ۾ رکڻ تيئن جو جيئن کي رکي. حالتن ٿي نه ڪجي غور ۾ باري جي عمر آهيون. ننڍي ذميوار سڀ

(ڌيء، ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون ۾ عمر ٻاراڻي وٽ اسان ته ۾ دنيا هن جڏهن ٻار ته ايندا. ڇو بحث زير پٽ) ٻئي

نٿو تي فرمائش سان مرضيء ڪنهن هو ته ٿو اچي مغرب يا مشرق هو ته آهي نه اختيار اهو کي اچي. هن

ته ٿو رکي قدم تي سرزمين هن جڏهن هو ٿئي، پيدا ۾ ڪجهه ۽آهيÔÔ. ايندو کڻي گڏ سان پاڻ ضرورتون ڪجهه

شروعاتي جو ٻار ۽ ٿيون ٿين پيدا مان ماحول ضرورتون هن سان غفلت به آهي. ٿوري هوندو وارو اهميت دور ڪري گهر پهلو ڪمزور ڪيترائي جا انسانيت غير ۾

نسل ۽ معاشري سڄي نتيجو جو ان هلي اڳتي ۽ ويندا جو آباديء ڪل ۾ ملڪ جي ٿو. اسان پوي ڀوڳڻو کي لء ٻارن آهي. انهن جو ٻارن (پنجيتاليهه) سيڪڙو45

لء ان تحفظه، سماجي ۽ عمل مثبت“ احساس زنده” ٻين جي قوم سنڌي هڪ بحيثيت اسين ته آهي ضروري

۽ ٿا رکون مزاج جمهوري وڌيڪ ۾ مقابلي جي قومن اهو شرط بنيادي لء قومن ۽ حڪومتن ۾ جمهوريت

آزادي، جي راء آزادي، حق بنيادي کي سڀني ته آهي

29

لفظ لهرون لهرون

نه حق جو ساٿيء جيون ۾ زندگي ۽ صحت تعليم، فطري آهي. ٻار به مذهبي بلڪه آهي جمهوري صرف

حقدار جو گذارڻ زندگي باعزت ۽ آزاد مطابق تقاضائن جي سيپٽمبر ۾ ع1990 ته آهي ياد کي آهي. مون

القوامي بين هڪ متعلق ٻارن ۾ نيويارڪ ۾ مهيني متعلق ٻارن ۾ جنهن وئي ڪوٺائي ڪانفرنس ويا. اهو ڪيا پيش اکر انگ القوامي بين ڇرڪائيندڙ

جن ٻار، وڌيڪ کان ڪروڙن ڏهه وقت هن ”ته ويو ٻڌايو به ڪنهن آهي) اهي جو نياڻين سيڪڙو (س( ۾

عمر جي سالن سگهن. ڏهن وٺي نٿا داخل ۾ اسڪول ڪن فروشي جسم ٿي تنگ نياڻيون لتعداد پهچندڙ کي

ئي ڪيترن ٻار سيڪڙو85 کان80 ۾ ٿيون. ٻهراڙين جو ليبر چائيلڊ ٻار ملين10 کان8آهن. مبتل ۾ بيمارين وڌيڪ کان صحت ۾ عمر جي هنن کان آهن. جن شڪار دفعو پهريون ۾ ع1978ٿو. وڃي ڪرايو پورهيو جبري

ڪيا گڏ اکر انگ جا ڏوهن ٿيندڙ داخل رپورٽون ۾ پوليس ۽ زنا سان عورتن سال ان ۾ ملڪ جي اسان ته ويا

ته هاڻي آيا. ليڪن تي رڪارڊ واقعات640 جا زيادتين عورت ڪنهن نه روزڪنهن هر ته آهي اها صورتحال

ٿي آهن). لڄالٽ شامل به نياڻيون معصوم ۾ (جن جي، بڪ دي ”جڏهن هو، سال پهريون ۾ ع1982آهي. رهي کوليو. کاتو جو لڄالٽ پاڪستان ۾“ رينڪنگ ورلڊ آف انتقام سياسي کي عورتن وٽ اسان پوء کان ان

اسان واقعات مشهور جا ڪرڻ تشدد جسماني وسيلي تفصيل آهن. هن نه ڳجها به کان ڪنهن ۽ آهن آڏو جي

نه تراشي الزام به تي ڪنهن مقصد جو ڪرڻ پيش تائين بنياد جي معاملي سان نظر وسيع آهي. بلڪ

ڪهڙيون اهي ۾ سماج جي اسان آيا ته آهي، پهچڻ روايتي ۽ سماجي اڄ اسين ڪري جنهن آهن اوڻايون

آهيون. ان پيرا عمل سان شور زور طرف پسماندگي ۽ آهي نظام نه جاگيردار جو اسان سبب واحد جو

ڪري استحڪام عدم سياسي سان طرح سياسي

30

لفظ لهرون لهرون

تسلسل ۾ انهن ۽ پاليسيون اهڙيون تي، پيماني وسيع هوند ته ها سگهي ٿي ائين آهي. اگر سگهيو رهي نه

۽ ها وڃن ٿي ختم دماغ وارا ذهنن غلمانه جاگيردارانه، هجي دور قانوني ۽ خوشحال وارو حاڪميت جي قانون

کان عمر جي سالن18 ته آهي ڳالهه جي ها. حيرت جو ووٽ نه ٿو سگهي ٺهي ڪارڊ شناختي نه پهريون

سگهي ملي نوڪري ئي نه ۽ ٿو سگهي ٿي حاصل حق ننڍي ٿو. ليڪن سگهي ٺهي لئيسنس ڊرائينگ ٿي. نه

۾ پيٽ جي ٿا. ماء سگهن ٿي فيصل جا شادي ۾ عمر ٿي فيصل اهم اهڙا جا مستقبل جي ٻار پلجندڙ ئي

ٿي سگهي ٿي قادر ئي قدرت صرف تي ٿا. جن سگهن خلف ظلم ٿو، ڪري بغاوت ٿي وڏو ٻار اهو اگر ۽

(نياڻيء) جي ته ٿو ٿئي گهمراهه پوء ۽ ٿو ڳالهائي ٿو. وڃي وکري ئي شيرازو جو خاندان ان ۾ حيثيت

وارو تفريق سماجي وري سان اولد جي پٽ هتي البته کي فيصلي ۽ راء جي هن ۽ ٿو وڃي رکيو ورتاء ۽ رويو

ٿي. ٿئي مڪمل به تسليم پر ٿي ملي مڃتا صرف نه اصل جو تفريق سماجي ته آهي چوڻ جو اينلجس

سان عورت ۾ نظام ان ۽ آهي نظام جاگيردارانه سبب شادين جي عمر وڃي. ننڍي ٿو ڪيو سلوڪ ظالمانه

ٿو. هوء پوي ڀوڳڻو ئي کي عورت وڌيڪ ۾ نتيجي جي ۽ ٿي وڃي رهجي هيسيل ۽ دٻيل تي طور نفسياتي

۾ حال واري مجبوريء کي ماحول ان زندگي سڄي هو اگر ته ٿئي ٿو اهو نتيجو جو ٿي. ان ڪري قبول ڪري اظهار جو ناپسنديدگي يا ٿي ڪڇي به آڏو مڙس

مختلف کي طبقي مظلوم هن پوء ته ٿي ويهي به ڪپڻ، چوٽي ڪپڻ، نڪ مارڪٽ، وسيلي تشدد گهريلو الزام هٿرادو واري“ ڪاروڪاري ”۾ آخر ۽ مارڻ ساڙي ٿي. اهڙي وڃي ڪئي تباهه زندگي جي هن هي(

گذرندي مان عذاب عورت معصوم هڪ ۾ صورتحال نسل ٿيندي مجبورن به جوسينگار بستري جي مڙس

قانوني به ڪو کيس ۾ آخر ۽ ٿي وڌائي به کي انسانيء

31

لفظ لهرون لهرون

تعين ۽ حفاظت جي حقن آهي. پنهنجي نه حاصل تحفظ محروم کي طبقي مظلوم هن جي دنيا به کان حق جي

بلڪ نه تشدد رياستي صرف وٽ آهي. اسان ويو رکيو ۾ صورتن ئي ڪيترن به تشدد ذهني ۽ تشدد گهريلو ته آهي اها ڳالهه جي افسوس آهي. پر موجود

ڪو خلف تشدد ان ٿيندڙ تي عورتن ۾ ادارن پارلياماني تي حقن بنيادي جي ڳالهائي. انسان نٿو مرد به

تشدد گهريلو ان به تنظيمون ڪندڙ جاکوڙ ۽ ڳالهائيندڙ ڪو ۾ ملڪ ڳالهائين. اگر نٿيون تي پيماني وڏي خلف جي عمر ننڍي ته آهي يقينن ۽ آهي موجود قانون

آهي. منجهائيندڙ صورتحال طرح عملي ليڪن شادي؟ شڪار جي معيار ٻٽي ۽ خلفشار دنيا اندروني جي اسان

عمل تي روايتن قانوني غير خلقي، غيرا آهي. اسينآهيون. چڙهيل ور جي انهن ۽ آهيون پيرا

جي مردن ۾ عمر واري سمجهيء بي ۽ عمر ننڍي ئي کي عورت نتيجا جا انهن ۽ فيصل ٿيندڙ ۾ حڪمراني

ضروري ڪري ٿا. ان پون ڪرڻا برداشت ۽ سهڻا وڌيڪ سمجهڻ“ فيصل ذاتي ”کي فيصلن ٿيندڙ انهن ته آهي وڌيڪ ته ڏسجي سان حوالن جي سماج ۽ قانوني بجاء معاشري جي هوندو. اسان قدم پهريون طرف ٿيڻ بهترکپي. ملڻ حق جو احتساب کي عورت ۾

کپي. وٺڻ سهارو قانوني خلف ظلم ان جيئن ته کپي ملڻ حق جو احتساب ڪمزورکي

ڏکيائي ۾ رکڻ برقرار کي اوڻائين ۽ نظام ظالماڻي نظام ان چپ ۽ مايوسي جي ٿئي. اسان نه محسوس

ٿيندي. ثابت معاون ۾ رکڻ برقرار کي

32

لفظ لهرون لهرون

، �) جهيڙو ن�ن�هن س س مؤقف( جي عورت کي عورت آهي، مرحلو ڏکيو ڏاڍو تي موضوعن اهڙن ہهميش وارو. مان ڪرڻ سامهون

۾ اصل آهيان. پر ڪندي اختيار رويو وارو جانبداريء غير جو جانبداريء غير وڌيڪ ته وٺجي سهارو جو شعرن چند

۾ نڙيء موضوع جتي لء وڃي. منهنجي ٿي ادا حق شايد آهن. اتي ايندا نظر ٿيل ختم آهي. لفظ پوندو اٽڪي

آهي. منهنجي پوندي بڻجي باعث جو تقويت شاعري ته ڪيو محسوس مون جتي ورتو، جنم اتي حيرت

ويو ڳايو وڌيڪ ۾ نثر چاهي نظم کي ،“نياڻي ”۽ ،“ماء”اا آهي، ويو ڪيو اجاگر آهي. وڌيڪ مثل

کي، عورت ڪنهن ڄمي ٿي ڌيء جيواري. نڀاڳ ۾ سڀني ٿي سڏجي سا

*** حق ڏئي لئون سان قرآن کي ڪن

ٿا، بخشرائين اسان ،“ڪاري ”ڪري مارين، ٿا کي ڪنوٽ.

*** آ، واپاري وٺڻ آيو تي پيسن سڱ هوآ.“ ڪاري ”ته ڪراڙو قبوليو نه هن

*** تي نوٽن وڪڻي آبرو، بي ٿي ڌيء هٿان ٻئي

ننگ، پڄاري جو پيسن پرواهه ڪا ناهه جي عزت

آ.***

امر، ڪيڏي آهي مامتا جي ماءمڌر، ڪيڏي آهي مامتا جي ماء

33

لفظ لهرون لهرون

آ. مانڊاڻ ماء آ، چانڊاڻ ماء***

آ، واکاڻ ماء آ، سرهاڻ ماءڪر؟ سڏ کي امان! مون منهنجي ها

امان! ڪر سڏ کي امان! مون

جا عورت ته آهي اهو مقصد جو ڏيڻ شاعري هن رشتو جو“ ننهن ۽ آهن. جسس روپ مقدس ڪيترائي

ضرور موضوع ۾ صورت جي مسئلي هڪ وٽ اسان ۽ امڙ تقدس وڌيڪ سان حوالي جي ادب پر آهي،

رشتا ٻئي اهي آهي. جڏهن رهيو حاصل کي نياڻيء جو انهن يقينن ته ٿا پهچن ۾ دائري واري ننهن ۽ سس

ته ٿئي نٿو ائين جڏهن ۽ کپن ٿيڻ تبديل“ رويا ”۽ ڪردار ٿي تحليل ۾ هوا تصور جو گهر جهڙي جنت هڪ پوء

هوندي خواهش جي ماڻهوء هر ڪرڻ آباد ٿو. گهر وڃي ۽ ماحول هڪ گڏجي مرد ۽ عورتون ۾ آهي. حقيقت

ٿا. پر سگهن بڻائي جنت کي گهر ملئي کي رشتن ٻن ذميواري سڄي ۾ رشتي واري“ ننهن ۽ سس”

کي گهر اهي ته ٿي وڃي اچي تي رشتي جي عورتن سان ڪرڻ بڻائين. ائين جنت سان روين پنهنجي فراهم تحفظ ۽ ڪلچر ڀريو محبت هڪ لء هميشه

ڪٿي ۾ معاشري جي اسان ڪلهه اڄ ٿيندو. جيڪو وارن جنت ۽ آباد جي ايندو. اسان نظر ورلي ڪو ڪٿي هيو- جگڏيل هوندو نقطو مرڪزي جو گهرن پراڻن

امن ڏاڍو ۾ خاندانن اهڙن رهڻ، گڏ جو انهن ۽“ خاندان صاف ۾ گهرن تربيت جي ٻار هيو، هوندو سڪون ۽

بزرگ تربيت گهريلو هئي، ٿيندي ۾ ماحول سٿري اولد اهو جو آهي سبب اهوئي هيون، ڪنديون عورتون

سڃاتو طور خلقيء خوش ۽ سيرت نيڪ هوندي وڏي مهيا رهنمائي لء“ ٻار ”موجودگي جي هو. بزرگن ويندو

۾ ٿوري خاندان اهڙا به تي طور هئي. معاشي ڪندي مشترڪه ”وٽ هئا. اسان هوندا مطمئن ۽ خوش

34

لفظ لهرون لهرون

تحفظ جي“ ڪلچر سنڌي ”عورتون بزرگ ۾“ خاندان ويا وسري کان اسان رواج ۽ آهن. رسمون ذريعو جو

آهي. سڃاڻپ جي قوم جي اسان سان آهن. جن ورهاست جي نظام خانداني ۽ مصروفيتن جي والدين گهٽ تمام تي تربيت جي ٻار جي نسل نئين ڪري،ٿو. وڃي ڏنو توجهه

تي تربيت جي ٻارن جي اڄ جو آهي سبب اهوئي اڄ جو آهي سبب ٿو. اهوئي وڃي ڏنو توجهه گهٽ تمام

سان حوالي جي سينٽرن ٽيوشن ۽ نرسرين ٻار جا جهيڙو ته ڏسجي وري طرف ٿا. ٻئي وڃن سڃاتا وڌيڪ ان پر ٿو سگهي ٿي به ۾ پيء ۽ پٽ ڌيء، ماء، اختلف ۽

وڃي. ٿو ڪيو ختم رکي ۾ دائري محدود کي اختلف نٿيون مصلحت ۽ معاهدو ۾ پاڻ ننهن ۽ سس ڇو ڀل پوء

کان سگهي. جڏهن نٿو ئي ٿي ته سگهن! ائين ڪري ٿي. پسند اچي وٽ مڙس ڌيء ماٺيڻي يا عورت يا نياڻي

تيار لء ٿيڻ باندي جي حڪم جي مڙس واري ناپسند يا پاڻ لء ٿيڻ“ پنهنجو ”۾ گهر نئين ان کي هن ٿي. ته ٿئي وڏن جي وڃي. گهر ٿو لڳي عرصو هڪ لء مڃرائڻ کي

انسان هڪ ۽ مهمان ايندڙ نئين ته آهي فرض جو بزرگن سس ڪن. هتي پيدا ماحول وسيع ۽ نظري وسيع لء ٿو. ننڍين پوي ڪرڻو ادا ڪردار وارو بردباريء تمام کي

۽ ويهڻ اٿڻ جي مڙس زال ٽوڪ روڪ تي ڳالهين ننڍين هئڻ نه بلڪل مداخلت ۾ خوشين سندن ۽ تي گهمڻ

۾ وڌائڻ اڳتي کي“ ظلم گهريلو ”ته آهي ويو کپي. ڏٺو اهو کي آهي. ننهن رهيو اهم ڪردار جو سس به

هن ۾ ٿيڻ آهي. ماء نه“ ماء ”سس ته کپي سمجهڻ ۾ جهيڙي جي ننهن ۽ کپي. سس ڏيڻ ٽائيم به کي

کان بنائڻ فريق کي“ مرد ”عورتون مخلص ۽ باڪردار ٿي نٿو دوست هو آهي، مڙس مڙس، ڪن، پرهيز

لء ڪرڻ ادا ڪردار واري مڙس ۽ پٽ کي سگهي. مرد اهو ڪجي. ها تابع جي سوچ سندس وڌيڪ کيس به

ذهني ”جي مرد جيڪا تابعداري اها ته آهي ضرور

35

لفظ لهرون لهرون

حد جي روايت واري ڇڙواڳي کي ان هوندي،“ آزادي اهڙيون ڪڏهن ڪڏهن ته ڏجي. ڇو نه پهچڻ تائين

جي سوچ پنهنجي جي انسان جيڪي آزاديون محدود انساني دائمي ۽ مستقل مان انهن آهن، هونديون تابع

ٿا. اهڙي اچن نڪري رستا ۽ گس ڪيترا جا ڀلئين تعليم ۽ بردبار وڌيڪ کي عورت جي اسان لء ماحول

به اڄ آبادي اڪثريتي جي پوندو. اسان بڻائڻو يافته جي تعليم جتي آهي، چڙهيل ور جي نظام جاگيرارانه

اخلقي غير“ مهذبانه غير ”ڪيترائي سبب گهٽتائيء آهن. جرياستي ويندا وڌي ۾ صورت جي تشدد“ رويا”

ته ۾ خيال منهنجي تشدد گهريلو سواء کان“ تشدد تشدد گهريلو آهي. اهڙي پيداوار جي روين جي اسان

بين جو آهي. ايستائين رهيو ايندو باربار ذڪر جو ڪري ڪم خلف تشدد گهريلو ان به ادارا القوامي

جو تشدد گهريلو ان ته آهي طئي ڳالهه آهن. هڪ رهيا ورجاء آهي. اهو رهي ٿي“ عورت ”نشانو وڌيڪ

سان حوالي جي ڄاڻ ۽ علم ۾ دنيا ته آهي، نه ضروري ذات مرد صرف فائدو جو ان آهي، ٿي ترقي به جيڪا

جي مرد کي خوبين ڪرداري ۽ آهي. اخلقي پهتو کي جو اڄ جو اسان اهي. پر ويو جوڙيو مطابق مرضيء ۾ آخر ڪري آهي. ان عورت بمقابل عورت موضوع

نوجوان وڌيڪ کان بزرگن ته ڏينديس ضرور صلح هڪ ٿيون. ان ٿين عائد ذميواريون وڌيڪ تي نسل ۽ سوچ آهن. آئينده بچائڻا ور ۽ گهر پنهنجا کي اسان اگر ڪري ۽ تحفظ پنهنجو آهي، ڪرڻي تربيت ۽ آبياري جي نسل ۽ قدرن جي دنيا جديد تر تمام ته آهي ڪرڻو بچاء

اخلقي ”پنهنجي کي اسان به وٺندي سهارو جو ڪلچر ۾ خيال منهنجي لء ان آهي، نه اورانگڻو کي“ سرحدن

آهي، بردبار آهي، نوجوان آهي، ذميدار جيڪا“ ننهن ”ته جي ڪسر ۽ ڪس کي ان ٿي رکي مادو جو سهپ

مستقبل ته آهي. ڇو ڪرڻي برداشت وڌيڪ ۾ مقابلي ۾ گهر ان ته کپي سمجهڻ اهو آهي، ۾ هٿن جي اسان

36

لفظ لهرون لهرون

آهي. مڙس جي زال آهي، جي عورت حيثيت مرڪزي اسان هميشه سان الجهڻ تي ڳالهين ننڍين ننڍين سان ملندو. مرد نه به ڪڏهن رويو مثبت ملندي بيزاري کي آهي نه به آهي. ائين نه مناسب به شڪ جو هروڀرو تي گز هر ڪجي ختم کي دلڪشي ۽ انفراديت پنهنجي ته

نه؟؟ به قطع نه؟

37

لفظ لهرون لهرون

سان پسند جي مائٽن يا پنهنجي شاديڪجي؟

“نه ”يا“ ها ”جواب مختصر جو سوال جي اوهان جواب تلخ انجو ۽ سوال تلخ هر پر ٿو، سگهجي ڏئي ۾

مائل طرف ڪرڻ ڪجهه ۽ سوچڻ ڪجهه کي اسان تن هجي، عورت يا مرد جيڪو انسان ٿو. هڪ ڪري

کپي. ٿيڻ سان ڍنگ ۽ سليقي ساڀيان، جي خوابن جي جن ۽ هجن جا دور واري نوجوانيء جيڪي خواب اهي خواب هجي. اهي جيان رت انڊلٺي روپ رنگ جو

به ٿا. ڪڏهن ٿين مشتمل تي ارپنائن ۽ آشائن جيڪي ۾ نتيجن جي شادين يعني سگهن؟ ٿي نٿا معني بي جي“ سيجي سجايل ”۽“ جوڙن عروسي ”۽ لنئن،”

۽ لچاري بوسي،“ نوحا ”جا هجر ۾ ڪلسڪس آهن. آڏو جي سڀني اسان مشاهدا جا مجبوريء مختلف ليڪن آهن، هڪجهڙيون جون سڀني ڪهاڻيون

وڌي سان رفتاريء تيز ڏاڍي عام منظر سان ڪردارآهن. رهيا

جي دور جديد جي اڄ هئڻ جي پسند شادي جو زندگيء هڪ شادي پر آهي، شامل ۾ ضرورت

مائٽن تي مرحلي نازڪ ۽ اهم ان ۽ آهي فيصلو اهم به اڄ اهميت ضرور بي جي ساٿ ۽ مرضي جي

نوجوان آهي. اهي ضروري تمام ۾ دور يافته ترقي وٺن. نٿا ۾ اعتماد کي مائٽن تي موڙ ان جيڪي جوڙا

ڪري نٿيون جٽاء عرصو گهڻو شاديون جون تن “پريم ”يا“ رومانس“ ”جذبن ”صرف سگهن. شادي

۽ آهي معاهدو سماجي هڪ آهي. هيء نه نالو جو کي مائٽن پنهنجي کي نوجوانن وقت ڪرڻ معاهدو نياڻين جي اسان تي طور کپي. خاص ٻڌائڻ ضرور

38

لفظ لهرون لهرون

ڪنهن کي زندگين پنهنجي سان خبرداريء وڌيڪ کي وڌيڪ ته کپي. ڇو ٿيڻ تيار لء ڪرڻ حوالي جي مرد

آهي فرض اولين جو ٿو. مائٽن پوي کي عورت ڀوڳڻو تي هنن گڏوگڏ سان تعليم کي اولد پنهنجي هو ته

ذاتي ”پنهنجي وقت فيصلي اهم ۽ ڪن اعتمادڏين. ساٿ جو اولد رکي طاق بال کي“ خواهش اهو موضوع اهم جو حصي ٻئي جي سوال هن

اسان ۾ دور جديد هن جي آگاهي ۽ تعليم ڇا ته آهي اهم جهڙي شادي کي ماحول پنهنجي کي سماج پنهنجي

ڪڍي ٻاهر کان دنيا جي خيالن متعلق اسم نازڪ ۽ محل عاليشان وهي ۾ جذبات آهيون. جيڪي سگهيا ڪندڙ دعوائون جون لهڻ تارا مان آسمان جوڙي،

ڪا جي کي جوڙن پريمي ۾ لفظن ٻين کي نوجواننآهيون؟ سگهيا ڪري رهنمائي ۽ نياڻيون جون سنڌ ئي ڪيتريون ۾ عشق ان آهن. معصوم ويا ماريا ڪري“ ڪاري ڪارو ”ڪونڌر درجF.I.R جون راتاهن. وارداتن ٿيل تي دلين ۾ محبتن

جي مائٽن ۽ پسند محبت، جو ڪري کپن. ان ٿيڻ وارو گهڻائي ۾ نتيجن جي شادين ٿيل سان مرضيء

پوي پلئه جي ڇوڪرين ڏسندڙ خواب ان به وري سودو تي آهي. عورت ڪيو شروع مون ذڪر جو ٿو. جنهن

جيڪو سان حوالن ڪيترين ٻين ۽ ڏاج غيرت، شڪ، ٿو. اهوئي ٿئي وڌيڪ هٿ جو مرد ۾ ان ٿو ٿئي ظلم

۾ ادارن مختلف ڀڄي مان گهرن عورتون جو آهي سببآهن. ٿيون مجبور تي وٺڻ پناهه

ڏٺل اڻ پوء کان شاديء آڏو عورتن جي اسان جا برابريء عورت ڪا ٿيون. اگر وڃن اڏيون ديواريون

ٿيل درج وارا خبرداريء ۾ نامي نڪاح يا ٿي گهري حق خاندان پنهنجي مرد کي عورتن انهن ٿي. ته گهري حق

ڇڏين. يا ڪريو محروم کان حق گڏجي. ان سان سڄي وري يا کڻي هٿ تان شخصيت پنهنجي عورت ناموس ۽ عزت جي ڪري. مرد برداشت اذيتون زندگي

39

لفظ لهرون لهرون

جي قسم ٻنهي صورتحال اچي. اها رکندي ڀرم جوآهي. رهي اچي سامهون اڄڪلهه ۾ شادين

غريب اهو ته ٿو وڃي چيو لء جنهن آرڊيننس حدود خاندان پنهنجي آهي. مرد ٺاهيل لء تحفظ جي عورتن

عام کلي جو قانون ان لء ڪرڻ قابو کي عورتن جي آهي ٿيو ظاهر مان آهي. تحقيقات رهيو ڪري استعمال

جو عورتن اهڙين تعداد گهڻو جو عورتن بند ۾ جيلن ته پيء ۽ مڙس مرد- ڀاء، وارا لڳائڻ الزام تي جن آهي

مرضيء پنهنجي جيڪي آهن عورتون اهي آهن! هي جي والدين وري ٿيون. يا چاهين ڪرڻ شادي سان

ٿيون. ڪن انڪار کان ڪرڻ شادي جي مرضيء عليحدگي ۾ شادين ناڪام جيڪي عورتون اهي

ڪن انڪار کان بڻجڻ طوائف ٿيون. جيڪي چاهين سان مرضيء پنهنجيء جيڪي عورتون ٿيون. اهي

آرڊيننس زنا ان کي ٿيون. تن چاهين گذارڻ زندگي مردن ۽ ٺاهيو مردن قانون اهو ۽ ٿي ملي سزا واري طور هٿيار موزون هڪ اندر معاشري ۾ هٿن ئي جي

ٿو. وڃي ڪيو استعمال هڪ ۽ استاد هڪ ماء، هڪ عورت، هڪ ۾ آخر اسان ته چونديس اهوئي ۾ حيثيت جي ورڪر سماجي

آهي. ان ضرورت جي معاشري واري برابري هڪ کي مڪمل پنهنجو پيء ماء ۽ استاد ڪارڪن، سماجي لء

هميشه کي نسل ٿا. نوجوان سگهن ڪري ادا ڪردار آهي. ماء رهي ضرورت جي رهنمائيء جي وڏن پنهنجي

جو تڪميل جي خواهشن جي ذات پنهنجي کي پيءگهرجي. بنائڻ نه کي اولد ذريعو

ڪرايو، شادي جي نياڻيء پنهنجي اوهان جڏهن نه ٻوٽي اکيون کي“ نامي نڪاح ”پهريون کان سڀ

جا دفاع جي حقن جي عورت ۾ ڪالم هڪ ڀريو. هڪ لء ڪندڙن شادي جي آهن. پسند موجود ڪالم

ان وقت ڀرڻ کي“ نامي نڪاح ”هو ته آهي ضروري وقت اهم ڀرين. اهوئي کي ڪالم هر جي عهدنامي

40

لفظ لهرون لهرون

دروازا سڀ جا عقل جتي منزل اهائي ۽ آهي هوندو ڪري مضبوط ۽ منظم واسطا ۽ حق پنهنجا کولي

۽ آگاهي ۾ دائري جي اتهاس ٿا. انساني سگهجن دستور جو“ بقا ”مٿان قانون جي“ فنا ”وسيلي علم

پنهنجي انسان ٿو. جڏهن سگهي ٿي جاري ئي تڏهن عزت ۽ سک کي وجود جي ٻين ماري کي نفس ۽ انا

ئي کي ٿئي. پاڻ سهڪاري ۾ ڏيڻ زندگي ڀري جوڳو اهميت ئي کي پاڻ ۽ سمجهڻ سڀڪجهه اندر معاشري انساني پرستش جي ذات ۽ سمجهڻ

اسين ٿي. جيڪڏهن ڪري پيدا ڪمزوري گهڻي تمام اردگرد جي اسان وٺون. ته سمجهي طرح چڱيء اهو

جي آهن. هنن حصو جو معاشري هن انسان موجود واري خودپسنديء ته آهي حيثيت ۽ اهميت پنهنجي

آهي. نه ڳالهه ڏکي ڪا نڪرڻ مان سحر ڪري پري کان پنهنجن کي انسان“ جخودپسندي

ٿي. ڇڏي سوار تي گهوڙي انڌي جي خواهش خسيس

آهي. دنيا سگهندي ملي نه به ڪڏهن منزل کي ٿيندڙن چواڻيا جي شاعر ڪنهن جيئن آهي، خوبصورت ڏاڍيآهي. نشاني جي سمجهيء نا ڪرڻ نه محبت سان دنيا

ٽمڪندا جيان رليء جي ٽڪ ڌارا جي دنيا جنهنهجن،

وانگي، تلڪ لڳل تي نرڙ جي ٽاريء ڪنهن چنڊ گل جا قسم انيڪ تي اڱڻ هجي، ڏيندو تجليون

هجن. ٽڙنداآهي. عبادت عين محبت سان دنيا ان

خوشبوء ئي تڏهن معاشرو جو اسان دنيا، هيء ۽ مان“ وجودن ”پنهنجي اسان جڏهن رهندا، واسيل سان وسندين پنهنجي گهرن، پنهنجي ڪري، پيدا نسل نئونتها ٿو چوي رومي مولنا ڪنداسون، آباد کي

41

لفظ لهرون لهرون

بود ماري زني برنس را علمبود ياري زني برجان را علم

نانگ ته ڪندؤ استعمال لء جسم کي ترجموا علم جو توهان ته ڪندؤ استعمال لء روح کي علم بڻجندو،پوندو. بڻجي دوست

42

لفظ لهرون لهرون

تدريسي بهتر لء( مستقبل يقينيگهرجي عمل

تعليم وابستگي منهنجي وڌيڪ به کان سالن ويهن ته ٿي سمجهان مان ڪري ان آهي، رهي ئي سان چئي ائين گڏوگڏ سان ضرورت بنيادي جي اسان تعليم

ضرورت بنيادي به جي بقا جي ملڪ ته ٿو سگهجي ضرورت اهڙي ۾ ملڪ سان بدقسمتيء آهي. ليڪن

سيڪڙي ٽي يا ٻه آهي، ويو نه ئي سمجهيو ڪڏهن کي ذريعي ڪريٽس بيورو رکڻ، بجيٽ تعليمي وڌيڪ کان

ورڪ ”۽ ماهرن تعليمي هلئڻ، کي نظام تعليمي جي ماڻهن انهن شعبو جو تعليم ڇڏي کي“ فورس ۽ هئي پلننگ نه متعلق تعليم وٽ جن ويو، ڪيو حوالي

ماحول توهان به احساس! اڄ جو اهميت جي ان ئي نه ٽاسڪ ڪيترا ئي ويٺلن ۾ آباد اسلم ته وٺو جائزو جو

فورس ٽاسڪ تعليمي ڪابه ليڪن آهن، جوڙيا فورس ۾ شعبن ٻين جي ملڪ ته جڏهن آهي؟ سگهي جڙي نه

رهيا جڙندا فورس ٽاسڪ لء ترميمن ۽ اصلح انقلبي چوڻ مان ڳالهه اها ٻي لء عملي آهن. تدريسي

۽ ڪردار بنيادي ۾ شعبي جي تعليم ته چاهينديس ۾ ماحول ئي هن جيڪي آهي، جي“ استاد ”اهميت مطابقت ذهني پنهنجي هو ۽ آهن پيداوار جي حالتن کي نسل نئين گڏوگڏ سان آوري بجا تدريسي سان

۽ امن ۾ ادارن پنهنجي ڏيڻ، سمت ۽ راهه صحيح آهن. استاد ذميوار جا رکڻ برقرار فضا جي سڪون

ملڪ ٿا. ليڪن وڃن ليکيا محافظ جا سرحدن نظرياتي ئي ڪيترن پنهنجي طبقو يافته تعليم اعلي هيء جو

اضطرابي ۽ هنگامي هميشه باعث جي مسئلن اندر جي ملڪ ئي آهي. هڪ رهيو ڦاٿل ۾ صورتحال

43

لفظ لهرون لهرون

ترقيء ۽ معاشي لء عملي تدريسي ۾ صوبن چئني هڪ آهن. هيء ويون ٺاهيون پاليسيون مختلف جون رپورٽن، تعليمي کي اسان لء جنهن آهي، بحث ڊگهو

ڏنل ۾ سنڌ پنجاب، رپورٽن، جي ڪميشن پي قومي ڪيل مهيا ۽ ڏنل ۾ علئقن ڳوٺاڻن ۽ شهري الئونسز جي“ موضوع ”الڳ هڪ لء وٺڻ جائزي جي سهولتن ان ته آهي حقيقت ٿيل طئي اها آهي. ليڪن ضرورت

۽“ تدريس ”تعلق جو اقدامن کنيل ۾ ماحول سڄي ڪري ٿو. ان رکي واسطو گهرو سان“ عمل تدريسي”

نٿو ختم فرق ۾ سهولتن ڏنل ۽“ تفاوت ”ان جيستائين ڏني نٿي وڌائي کي شعبي تعليمي بجيٽ وڃي، ڪيو

اچي نٿي تبديلي انقلبي ڪا ۾“ عمل وڃي. جتدريسيسگهي.

% سيڪڙو35 تعليم مطابق اکرن انگن سرڪاري جو تعليم % سيڪڙو26 اکر انگ سرڪاري غير آهي،

اسان ته ٻڌائينديس اهو مان ٿا. ليڪن ٻڌائين تناسب کان آزاديء جتي آهيون، ئي اتي ۾ ميدان تعليمي مسلم انڊيا آل ۾ علئقي هن ته ڇو ۾ ع1857 پهرين

تعليم فروغ ۾ سنڌ کان1906 ڪانفرنس ايجوڪيشنل قراردادن ۽ تجويزون اجتماعن، ساز تاريخ پنهنجي لء

کان آزاديء ڪيا، تجويز اصلحات جيڪي ۾ نتيجن جي نه به اهو سبب ڌيانيء بي حڪومتون جون اسان پوء

ٿيندو لء تعليم پهرين کان آزاديء جيڪو سگهيون ڪري ته پاليسيون تعليمي ئي ڪيتريون پوء کان رهيو. آزادي

“سچائي ”۽ گهڻو“ نظريو ”۾ ان پر ويون جوڙيونگهٽ.

۾ اجتماع جي ڪانفرنس ايجوڪيشنل جي ع1907 کان زميندارن قراردار هڪ سواء کان ڳالهين ٻين

سرڪار پيسو هڪ تي رپئي هڪ ۾“ مد تعليمي” ان ۽ وئي ڪئي پيش تجويز ۾ سلسلي جي وٺڻ طرفان

ڀرپور جي ڀرڳڙي محمد غلم رئيس ۾ سلسلي ۾ ٿيو. سنڌي به عمل تي ان ۾ نتيجي جي جدوجهد

44

لفظ لهرون لهرون

جي قيام جي ڪاميٽيء لٽريچر لء ڪرڻ تيار ڪتاب ڪري تيار ڪتاب جيئن ته ويو ڏنو زور تي ضرورت

آزاديء ته ٿو سگهي پڇي سوال نسل جو سگهجن. اڄ جي سرچارج اقرار ۾ مد جي تعليم وٽ اسان پوء کان ان آهي، رهي ٿي خرچ تي تعليم ٽيڪس ورتل ۾ نالي

جي اٿارٽيء لئنگويج سنڌي کان صوبن ۾ ٽيڪس سنڌي ڇا لء ڪرڻ بهتر کي عمل تدريسي انتظاميا

۾ سنڌي ٿيل ترجما کي استادن ۽ شاگردن ڳالهائيندڙ کي عمل تدريسي نه؟ يا آهن سگهيا ڏئي ڪتاب ٽيڪس

اختلفات سان نظرين جي (هن سيد سر لء ڪرڻ بهتر تعليمي جهڙي“ ڳڙهه علي ”رهنما باوجود) جهڙي جي

مدرسة ”آفنديء علي آندو. حسن ۾ وجود کي اداري جي اسان ۾ نسل جي اڄ وڌو. ڇا پايو جو“ السلم ڪاليج بقائي يونيورسٽي خان آغا کان طرف جي طبقي ۽ پڙهيل بهترين ۾ ماحول تعليمي جيڪي ادارا جهڙا هڪ ڪنهن آهن. اهڙي رهيا ڪري پيدا ڊاڪٽر وارا ڄاڻ

چند ٿو. هتي سگهجي ڪري پيش مثال به جو اداري جي سماج سڄي تعليم جو پون ٿا ڏيڻا ڪري ان مثال

۾ جنهن آهي مشن اهڙو هڪ آهي. هيء ذميواري پنهنجي معاشرو ۽ ٿيون ڪن واهر جي اسان حڪومتون

جو آهي، سبب ٿو. اهوئي وڃي سڃاتو سان جدوجهد رهي ٿي به طرف تعليم نجڪاري ۾ ملڪ جي اسان اڄ

لء ڪرڻ سگهارو کي شعبي تعليمي آهي. حڪومت پهرين جي صديء هن جيترو ڏنو نه ڌيان به ايترو

وارن سرنديء ۾ ٻهراڙين ۽ شهرن جي سنڌ ۾ ڏهاڪن تعليم ۽ استاد هڪ ڪيو، سر پنهنجي پنهنجي ماڻهن مان وٺندي فائدو جو ان ڪري هئڻ وابسته سان

ڪري ٿي. ان رکان دل دردمند لء قوم پنهنجي تعليم اولد جو اڪثريت ۽ غريب ته ۾ ادارن سرڪاري

دلڪش واري امتحان کان عمل تدريسي ۽ ٿو پرائي ڪري پهچ مائٽ ڪي ڪي به تائين پهچ جي لفظن پرائيويٽ ته ماڻهو وارا سرندي ٿا. ليڪن سگهن

45

لفظ لهرون لهرون

۽ تعليم ذريعي فنانسنگ سيلف ڪاليج، اسڪولن، جي اسان اهو پوء ڇا ته ٿا، سگهن ڏياري تعليم مهانگي

نجڪاري هو ته آهي نه فرض قومي جو وارن سرنديء علئقن جي ملڪ اندرون ۽ سنڌ اندرون ۾ ماحول واري جو ڪنهن تاريخ ۽ سگهن. وقت ڪري قائم ادارا سٺا ۾

سوچ اسلمي غير جي اسان ۽ آهي؟ ڪندي نه انتظار ڏٺو تي جاء هر نسل جو اسان ۽ ضمير جو ديس ڪري

آهي. رهيو ٿي کي اسان لء ڪرڻ بهتر کي عمل تدريسي

ڪرڻي مضبوط گرفت مڪمل تي تربيت جي“ استاد” لء ڀرتي جي“ استاد ”ته آهي ضروري لء ان پوندي،

بند مڪمل سان طرح قانوني بلڪل“ ڪوٽا سياسي” هميشه ٺاهي قانون وسيلي پوندي. پارليامينٽ ڪرڻي

ڪئي ختم ڪوٽا واري استادن جي ماڻهن سياسي لء پر ٿيندو نقصان جو سياست ڪجهه سان وڃي. ان

تعليمي کي عمل رسندو. تدريسي گهڻو فائدو تعليمي ڪري ختم“ ڪوٽا سياسي ”لء ڪرڻ بهتر اندر ادارن

ڪرائڻ متعارف کان لڙن نون جي پڙهائڻ کي استادن ڪورسز ريفريش ذريعي جي ماهرن تعليمي اعلي لء

کي رواج جي سينٽرس ڪوچنگ ٽيوشن ۽ وڃن ڪرايا آهي. ان عذاب لء قوم ڌنڌو کپي. اهو ڏيڻ ٻنجو

جي ادارن تعليمي ته آهي تجويز منهنجي ۾ سلسلي ۾ ادارن جيئن ته وڃن ڏنا اختيار اعلي کي سربراهن رهي مضبوط گرفت جي سربراهه تي عملي پڙهائيندڙ

سگهن، ڏيئي نتيجو بهتر استاد جيڪي پوء کان ان ۽ کپي، ٿيڻ اعلن تڪڙو جو سهوليتن ۽ ترقي لء انهن

ئي ڪيتريون لء ڪرڻ بهتر کي عمل تدريسي ۽ تعليمي منهنجو پر آهن، رهيون اينديون سامهون تجويزون

ٿي به عمل تي جنهن ڏجي تجويز اها هر ته آهي، ايمان بند ڪرڻ فيصل سياسي اندر ادارن سگهي. تعليمي

کان هڻڻ پابندي تي ڀرتين تي بنياد وڃن. سياسي ڪيا نياڻين کپن، ٿيڻ نه به بدليون تي بنيادن سياسي پوء

46

لفظ لهرون لهرون

جو سائنس ۾ڪÔاليجز) (اسڪول، ادارن تعليمي جي جا وڃي. اسان ڏنو ڪري مڪمل عملو پڙهائيندڙ استاد

ڏيندا؟ نتيجو ڪهڙو جي استادن مثالي بغير ادارا تعليمي ضروري لء ڪرڻ حاصل لڀ مان عمل تدريسي

سان سري نئين کي“ نصاب ”جلد از جلد ته آهي، ٻار ۾ پرائمري ته آهي ضروري لء وڃي. ان ڪيو مرتب

وڃي. ڪيو گهٽ ٻوجهه جو مضمونن وڌيڪ تان سان ضرورت اهم جي نسل نوجوان جي اڄ انگريزي

ضروري لء آهي. اسان مطالبو ۽ خواهش سندن گڏوگڏ وڃي. بجاء ڏنو توجهه وڌيڪ تي گرامر انگريزي ته آهي

پابندي اها جي رکڻ ڪتاب مخصوص ڪي تي شاگرد لء سمجهڻ ۽ ڳالهائڻ کي شاگردن استاد ته وڃي ڪئي

شيڪسپيئر ۾ طورا ڪاليجن مثال سيکاري“ گرامر” ته نالو جو“ تاريخ ”صرف شيڪسپيئر ٿو، وڃي پڙهايو

سمجهڻ کي لٽريچر رومانوي جي شيڪسپيئر آهي، نه هو ته ايندي انگريزي کي شاگرد جڏهن به لء

تي سگهه جي سمجهڻ ۽ به سمجهندو سان دلچسپيءڪندو. حاصل ڪاميابي وڌيڪ هو

ٻن گذريل کي پهلوء فني جي تدريس ۽ تعليمي ڪيو اجاگر صرف نه به تي سطح سرڪاري کان سالن

نيون ۽ ويو ڏنو توجهه به تي وسعت جي ان ويو. بلڪه ڪيا اقدامات لء ڪرائڻ متعارف به واپار ۽ ٽيڪنالجيز

جي تعليم ٽيڪنيڪل ته آهي ڳالهه جي خوشي به ويا. اها ۾ نياڻين گڏوگڏ سان ڇوڪرن رجحان جو ڪرڻ حاصل

۾ سلسلي ان حڪومت ڀٽو اهي. بينظير رهيو وڌي به رپين ملين710.00طورا ڪيا. مثال اقدامات ڪيترائي

تحت پروجيڪٽ ايجوڪيشن ٽيڪنيڪل سان لڳت جي منصوبو هڪ سان تعاون جي بئنڪ ترقياتي ايشيائي خاص لء خواتين تحت هو. جنهن امڪان جو ڪرڻ شروع

۽ ها ٿين ميسر موقعا وڌيڪ لء تعليم فني تي طور طرح ها. اهڙيء اچي ڪمي ۾ شدت واري بيروزگاري

گڏوگڏ سان شهرن به ماحول جو سکيا جي ڪمپيوٽر

47

لفظ لهرون لهرون

عمل جو سکيا اندر ادارن تعليمي ۽ به ۾ علئقن اندرون پرائيويٽ ته هڪ جو ڪري ان ٿيندو. اهو وقتائتو تمام آبادي اڪثريتي ڪري ٿا. ان ڏين سکيا مهانگي ادارا

تي سطح سرڪاري ۾ ڪاليجن ۽ آهي. اسڪولن محروم ۽ شاگرد طور ماڊل هڪ تي ليول ڊسٽرڪٽ هر

سينٽر ڪمپيوٽر کي ڪاليجز ۽ اسڪولس جي شاگردياڻين عمل ٽيڪنيڪي ۽ تدريسي تي سطح سرڪاري بڻائي

۽ پنهنجي مون ۾ سلسلي ٿو. ان سگهجي ڪري شروع ڪاليج گرلز گورنمينٽ سان تعاون جي معززين لوڪل

سينٽر ڪمپيوٽر ۾ ماتلي ڪاليج گرلز گورنمينٽ ۽ هال ته ٿيندي حيرت کي اوهان ۽ آهن ڪرايا شروع لء نياڻين

ڪمپيوٽر پوء کان داخلئن جي سائنس ۾ فرسٽيئر ۽ انٽر سبب جو قسمتي خوش لء پنهنجي نياڻيون وٺڻ داخل ۾ کان آرٽس ۾ وٺڻ داخل ۽ آهن رهيون سمجهي باعث ۽

وڌيڪ لء ٿيڻ داخل ۾ سينٽر ۽ تعليم جي ڪمپيوٽر وڌيڪ اليڪٽرانڪ ڀرت، سلئي، اڄ ۾ تعليم آهن. فني ڪوشان

ڪمپيوٽر سواء کان علمن جهڙن ۽آرڪيٽيچر گارنمينٽس ته آهي ضروري آهي. ليڪن وئي ٿي شامل به سکيا جي

۽ فني تي نمبر ٻئي وڌ جي ان ۽ لٽريسي تي نمبر پهرين شاگردياڻيون ۽ شاگرد نوجوان تعليم اها تعليم، ٽيڪنيڪل

جي ڳالهه ان آهن. ضرورت ڪوشان ۾ ڪرڻ حاصل ٻئي تدريسي سهولتون رهنمائي، لء نسل نوجوان ان ته آهي

کڻي اقدامات لزمي ۽ ضرورت چند کي عمل ۽ ماحول تي ليول حڪومتي ۽ سماجي لء بنائڻ بهتر کان بهتر

کان بهتر نتيجو ۽ لڀ کپن. يقينن ڪرڻ تيز ڪوششون ادارن، تعليمي اعلي جي اسان ۽ ٿيندو حاصل بهترين

رينجرز هٿياربند“ علئقن سرحدي ”جيڪا اندر يونيورسٽين تدريسي الله آهي. انشاء ڏيک ۽ صورتحال جي جٿن جي

ختم به“ صورتحال جنگي ”اها سان ڪرڻ بهتر کي عملويندي. ٿي

48

لفظ لهرون لهرون

ڇو معذور سرشتو تعليمي جو اسانآهي؟

۽ ڪيو مطالعو جو تهذيبن مختلف جي دنيا بي ٽائن A Study لکيائين ڪتاب هڪ پوء کان ڪرڻ فڪر غور

of Historyهڪ اندر قوم به ڪنهن ته لکيائين ۾ ان ٿي، ٿئي پيداCreative Minority اقليتي تخليقي

کي قوم اها ۽ ٿي ٿئي مشتمل تي ماڻهن چند جيڪا شروع ڪرڻ فڪر غور تي چئلينجز ۽ مسئلن درپيش ڪيترن تائين خلدون ابن کان بي ٿي. ٽائن ڏئي ڪري

انهن ۽ ڪيا پيش فلسفا پنهنجا فلسفين جي تاريخ ئي تخليقي ته ويو ڏنو زور تي ڳالهه ان ۾ فلسفن

چئلينجز درپيش کي قوم ئي اقليت ماڻيندڙ صلحيتون پائيدار ۽ مثبت جا انهن گڏوگڏ سان ڪرڻ نشاندهي جي شهري جي ان ۽ يونان ٿي. جيئن ڪري پيش به حل

جي اتان بحرانن سياسي ۽ انقلبن ايندڙ ۾ رياستن ترجيح کي موت ته سقراط ۽ ڪيو متاثر کي مفڪرن پيدا تصادم ۾ فعل ۽ قول اندر قوم سندس ته ڏني. ڇو

الزام جو پرچار جي خيالن پاڪيزه غير تي سقراط ٿيو، جي مقدمي جي سقراط ۾ عدالت جڏهن ويو، هنيو

کي عوام جي ايٿنز وقت هئي. ان رهي ٿي سماعت هئاا جمان هي لفظ تاريخي جا سقراط ڪندي شرمندو

کي مون طاقت ڪابه جي دنيا ته ٿو چوان سان فخر باز به کان چوڻ سچ ۽ سگهي ڊيڄاري نٿي کان موت ۽ پيتو پيالو جو زهر هن پوء کان سگهي.و ان رکي نٿي

اندر دلين جي عوام ڏئي جان پنهنجي اندر دير ٿوري جي (سقراط سيکاريو سبق جو رهڻ زنده هميشه

آهن.) موجود به اختلف تي موت ۾ صفحي ايڊيٽوريل جي ڪاوش اڳ ڏينهن ڪجهه

ڏينهن جا جوانيء پنهنجي ۽ رکندڙ صلحيتون تخليقي

49

لفظ لهرون لهرون

جو عزيز لياقت پروفيسر شخصيت گذاريندڙ ۾ جدوجهد موضوع جي تعليم جيڪو مليو لء پڙهڻ مضمون هڪ ممڪن انڪار کان سچ چيل ۾ مضمون هو. ان لکيل تي پنهنجو مان ڪرڻ اضافو جو شين چند پر ڪونهي ئي

طبقاتي جيڪو پاڪستان ٿي سمجهان فرض منصبي عدل هتي ته ٺهيو تي بنياد ان ڪندي مخالفت جي نظام بدقسمتي پر ويندو ڪيو قائم معاشرو ٻڌل تي انصاف ۽

طبقاتي جيڪي رهيا، حاوي طبقا اهي تي اقتدار سان ماحول اهڙو هڪ اندر نظام ان هئا، حامي جا نظام

جي حقيقي ۽ تعليم ۾ جنهن ٿيو، شروع ٿيڻ تشڪيل تي تقليد صرف ۽ صرف وئي، ڪئي شڪني حوصله

۾ ورثي جي انگريزن سان ويو. بدقسمتيء ڏنو زور پنجاهه نظام بهتر ڪوبه وڌيڪ کان نظام تعليمي مليل سان طبقن ٻين ۾ ماحول سگهيو. ان نه ملي ۾ سالن

پنهنجا انهن ۽ ٿيا متاثر به استاد جا اسان گڏ گڏو ضروري غير ٻين کين ڪري ڏنا. ان ڇڏي فرض منصبي استادن عوام جي اسان ويو، الجهايو ۾ معاملن اضافي

عزت جي استادن آهن. سٺن ڏنيون جايون ۾ جيء کي وڏايون ۽ اوچايون آهي. اهي نه فرق ڪوبه ۾ وقار ۽

سان اڏام اوچتي سي پهتا ماڻهو وڏا جا دنيا تي جن تي آهي. جنهن مڪينزم هڪ ٿيون. هي حاصل ڪونه خود بيهي تي پيرن پنهنجي کي ڏاهن جي سماج

کي عمل واري پڇاڻي ۽ لزمي کي عمل واري احتسابي لء ڪرڻ پختو کي روايتن کپي. جمهوري بنائڻ يقيني کان تباهي کي تعليم ۾ سنڌ ته آهي ويو بڻجي لزمي ڪرڻ احتساب پنهنجو کي استادن جي اسان لء بچائڻ

بلڪه نه ئي کي رعايتن ۽ سهوليتن صرف هو ته کپي ڪن. وقف کي پاڻ پنهنجو لء تربيت جي نسل نوجوان

کان استاد هڪ رهنمائي ۽ بهتري جي نوجوانن ترقي سربراهه جي اداري کان پروفيسر تائين، پروفيسر

آهي. چڪو بڻجي عنصر لزمي جو نصاب ۽ نظام تائين جي شاهي نوڪر ۽ مالڪن جي صلحيتن تخليقي ته ڇو

50

لفظ لهرون لهرون

کان ٻين کي اسان جيڪو آهي، فرق ته اهوئي ۾ طبقن آهي چوڻ جو ڊڪسن ٿو. چارلس بيهاري ڪري مختلف

پوء ڀل آهي هوندو مثل قوم هڪ“ روم تها جڪلس ڪهڙي کي يونيورسٽين سارين هيترين ۾ سنڌ

ٽرمنالجي نئين ٿو. اها سگهجي سڏي سان ٽرمنالجي مادر ”آهي اها آهي، ۾ استعمال عام اڄڪلهه جيڪا ۽ تهذيب علم کي“ ماء ”هڪ ڇا ته آهي سوال“ علميکپي؟ هئڻ نه مرڪز جو ثقافت

جيڪو علم ۽ تعليم ته آهي نه شڪ ڪوبه ۾ ان حسن ڪوبه بغير جي علم ۽ آهي حسن هڪ خود بذات

چڪو ٿي رسوا سرعام حسن سگهي. اهو ٿي نٿو پيدا لڳاپيل سان شعبي ڊيولپمينٽ ريسورسز آهي. هيومن

۾ شعور ۽ ڄاڻ جي عوام ته آهي خيال جو ماڻهن ان ڪري ٿيڻ استعمال صحيح جي وسيلن تعليمي صحيح جي ٿو. وسيلن سگهي ٿي اضافو ۾ حسن

غير ۾ سوسائٽيء جنهن ۽ جتي گڏوگڏ سان استعمال وڃي، پهرايو ويس جو سياست به کي مسئلن سياسي وڃن. اتي ڪيا وڌيڪ فيصل سياسي ۽ گهٽ تعليمي تبديلي ۾ نظام ان شخصيت هڪ يا ادارو هڪ ڪوبه

مهتاب ته آهي حقيقت اٽل هڪ سگهي. اها آڻي نٿي صرف جنهن آهي، عورت جرئتمند هڪ راشدي اڪبر

ماڻي منزل ۽ منصب اعلي ئي وسيلي صلحيتن پنهنجي کوٽ، جي وسيلن کيس آهي وسيع تجربو سندس آهي، ۽ تجربو وسيع جو رڪاوٽن ٻين ۽ گهٽتائي جي بجيٽ

سگهجي چئي اهو متعلق راشدي مهتاب آهي، احساس رکي توقع اها مان ان اسان ڪري فضيلتن سڀني ته ٿو

ڪري نمائندگي جي سماج به فرد هڪ ته ٿا سگهون هر ۽ آهن جوڙيندا ماڻهو سماج ته ٿو. ڇو سگهي هوندو اڳي سال سؤ کان دؤر پنهنجي ماڻهو جينيس

نه تائينVision جي ان همعصر پنهنجا ڪري آهي. ان No Matter, how dark theآهن. سگهندا پهچي

night, we trust the lightعلمي واري . عورتن

51

لفظ لهرون لهرون

ظاهر ۾ مذاڪري هڪ جا راشدي مهتاب تي ڏينهن ٿا. ڪن نمائندگي جي سوسائٽي سڄي خيالت ڪيل

لء آهي. ان ٿيندي منتقل هي( کان مٿي شيء جسٺي وٽ اسان ته آهي.و جڏهن ضروري انتهائي شعور تي ڪمزورن صرف قانون دراصل آهي، تضاد ۾ قانون

ڪري. نٿو پرواهه جي ان ٿو. طاقتور ٿئي لڳو جيڪا آهن جا عورت ان خيال هي وٽ اسان

جي ٿي. ملڪ گهري ڪرڻ سجايون پگهارون پنهنجون جي قرضن ملڪي غير ۽ ڊفينس مان بجيٽ مجموعي

نالي رياست فلحي سو ٿو بچي جيڪو پوء کان ادائيگي جهڙي ٿو. تعليم وڃي ڪيو منتقل ڏانهن شعبن ٻين تي

ٿي. ان وڃي ڪئي خرچ بجيٽ گهٽ تمام ۾ شعبي اهم ادارا ڏيندڙ تربيت کي استادن ۽ ادارا تعليمي ڪري

اوپن اقبال علمه ڪاليج، ايجوڪيشن ڪاليج، اليمينٽري آهن، ادارا جا تربيت جي استادن جيڪي يونيورسٽي

جو تباهي تعليمي آهن، ويا رهجي محروم کان سهوليتن کان ضرورتن ٻين اندر ادارن ته اهي اهو ڪارڻ وڏو

ڪيا نٿا مهيا استاد جا مضمونن جي سائنس سواء گرلز سڀني جي سنڌ باقي سواء کان شهرن وڃن. وڏن

سان ٺهڻ آهي. پاڪستان کوٽ جي استادن ۾ ڪاليجن وڌيڪ کان (سيڪڙي) اعتبار عددي تعليم جي سنڌ

۾ سنڌ اڳ کان ورهاڱي آهي، نه تعليم معياري آهي. پر لء استاد پرائمري هئي، هوندي معياري انتهائي تعليم

ڪرڻ پاس امتحان معياري جهڙو فائنل ورنيڪيولر ويو. ڪيو ختم کي سلسلي ان ۾ هو. بعد هوندو لزمي

لء اميدوار ۽ هئي لزمي ميرٽ لء استاد پرائمري اندر حدن جي ضلعي پنهنجي هو ته هو هوندو ضروري ته هو هوندو ضروري لء ڪندو. استاد نوڪري

سگهندو ڏيکاري نه نتيجا گهربل اندر سالن ٻن جيڪڏهن محنتي ويندو. صرف ڪيو فارغ مان نوڪري کيس ته

امتحان هئا. سالنه ملندا انڪريمينٽ سالنه کي استادن انڪريمينٽ ۾ صورت جي اچڻ نه سٺي رزلٽ جي

52

لفظ لهرون لهرون

ڪرڻ ڪنفرم نوڪري جي هئي. استادن ويندي روڪي يونيورسٽي ڪابه ۾ سنڌ هئي، لزمي ٽريننگ بي.ٽي لء ميٽرڪ ڪري هئي. ان شامل سان ممبئي هئي. سنڌ نه پوندو ڏيڻو ۾ ممبئي ڳڙهه علي ڪلڪتي، به امتحان جوهو.

پرائمري لء ماحول تعليمي جي ملڪ به ڪنهن کان ٺهڻ ملڪ آهي. پر هوندي اسم اهم انتهائي تعليم

ئي ڪيتريون ويو، ڏنو نه ڌيان ڪوبه طرف ان هتي پوء واري ع2010 ويون. تازو جوڙيون پاليسيون تعليمي

ويو ڪيو اعلن جو پاليسيء تعليمي هڪ ۾ پروگرام وئي ڪئي پيش آڏو عوام ۾ ع1998 مارچ جيڪا آهي

اسيمبلي سنڌ اسيمبلي تعليمي هڪ به ۾ سنڌ هئي، لڳاپيل سان شعبي ۾ وئي. جنهن گهرائي اندر هال

ڪيو جمع کي ملئيندڙن ها ۾ ها باقي گهٽ کي ماڻهن ٻڌايا ضميما17 ۽ باب16 جا پاليسي تعليمي ويو. هن

لء لئبريرين اندر ادارن تعليمي تائين اڃا پر ٿا، وڃن مشتمل تي ترجمي ۾ زبان مقامي يا انگريزي ڪوبهآهي. سگهيو ملي نه ڪتاب

ڪرندو پوء کان ورهاڱي معيار جو ادارن تعليمي مصلحت بجاء حقيقتن معروضي جو ڪري ويو. ان

ويا هليا ويو. هندو رکيو شامل ۾ ترجيحات کي پسنديء هئا. ڪيترائي موجود هتي ورڪر مسلمان هزار14

ڪيترائي جا يونيورسٽين جي ملڪ اڄ پر آيا ٻاهران واهه ٺاهڻ، رستن اندر آهن. ملڪ بيروزگار گريجوئيٽ

ٿا. وڃن گهرايا ماهر ٻاهران لء لڳائڻ صنعتون ۽ کوٽڻ ادارا نيشنل ملٽي موجود ۾ پاڪستان برعڪس جي ان

۽ ماهرن لکيل پڙهيل اندر ملڪ لء پروجيڪٽن پنهنجي جو قوم به آهن. ڪنهن رهيا وٺي ڪم مان گريجوئيٽن

هنر جو هٿ گڏوگڏ سان وسيلن معدني سرمايو اصلآهي. قوت افرادي ۽ انتظاميه بهتر

مڊل شهري کان سالن ويهن گذريل ۾ ملڪ ۽ شاگرد ڪيترائي رکندڙ تعلق سان ڪلس

53

لفظ لهرون لهرون

نوڪريون آهن. هو چڪا ٿي يافته تعليم شاگردياڻيون وڃن. سنڌ ڪيا نٿا فراهم موقعا کين پر ٿا چاهين ڪرڻ اميدوار ٿيل ڪامياب مان ڪميشن سروس پبلڪ ۾

آهن. ويٺل ۾ انتظار جي پوسٽنگ کان وقت ڪيتري اهل ته ۾ ويجهڙائي شاگرد هڪ جي يونيورسٽي مهراڻ

ڇڏيو. ڪري پريشان ۽ حيران کي وارن علم اهل ۽ دل ۾ صورت جي ٿيڻ نه امتحان تي وقت شاگرد ان جڏهن اعلن جو ڪرڻ ختم وسيلي خودڪشي کي پاڻ پنهنجو

آڏو ڪلب پريس به استاد جڏهن جو قدر ڪيو. ايتري ٿا. تڏهن ڪن اعلن جو ساڙڻ ڊگريون پنهنجون ۽ نااهليون جون انهن ۽ طبقو شاهي نوڪر انتظاميه

ٿيون. اعلي اچن آڏو عوام ٿي وائکيون ناانصافيون “ڪريو حڪومت ۽ ويڙهايو ”سربراهه جا ادارن تعليمي

تعليمي ٿا. اعلي ڪن فيصل تحت اصولن عارضي وارن ۽ سينڊيڪيٽ سينيٽ، اندر يونيورسٽين ۽ ادارن

باقاعدگي موجب قانون اجلس جا ڪائونسل اڪيڊمڪ جي ادارن انهن تي طور قانوني غير ٿين، نٿا سان

آگسٽ ٿا. تازو وڃن اڪليا ڪم سڀ کانسواء اجازت ۾ اجلس جي سينيٽ يونيورسٽي اين.اي.ڊي ۾ ع1998

آزاديء جي راء اظهار نوٽيس شوڪاز تي ميمبرن ٻن معين سنڌ گورنر تي جنهن ويا ڪڍيا طور سزا جي

ڊي اي اين سينيٽ ته پئي ڪرڻي وضاحت کي حيدر ۾ آهي. ان ادارو اعلي ۽ اهم کان سڀ جو يونيورسٽي

سگهي. پاڪستان ٿي نٿي ڪاروائي جي قسم به ڪنهن ٿاڻي ڄامشوري دفعو پهريون ۾ ع1995 ۾ تاريخ جي ۽ چانسيلر وائيس جي يونيورسٽي ايس.اي..او جي

۾ جنهن ڪٽرائي ايف.آء.آر خلف آفيسرن ٻن سندس مڙهيو الزام جو ڪرائڻ آزاد کي شاگردن زبردستي

خلف شاگردن انتظاميه يونيورسٽي خود ويو. حالنڪه امتحانن اندر ڪاليجن جي هئا. سنڌ ڪرايا داخل ڪيس ايس. ڊي ۽ ايس. اي.. اوز ڪارن مختيار روزانه دوران وڏي کان آهن. سڀ رهيون وڌي مداخلتون جون ايمس

54

لفظ لهرون لهرون

سان انهن ۽ ڪميٽيون خدمت هينئر جيڪا مداخلت غلط هڪ سان آهن. ان رهيا ڪري عهديدار چند واڳيل

جي شعبي پنهنجي ۾ آهي. آخر رهيو جڙي ماحول ته آهي گذارش کي صاحبان ڊائريڪٽر ۽ سيڪريٽري

ڏنيون هدايتون کليل ۽ واضح کي ملزمن سرڪاري سان ڪاميٽين خدمت انهن تائين حد ڪيتري آيا ته وڃن

۽ اخلقي قانوني اهم ٻي ۽ٿو. سگهجي ڪري سهڪار انتقام سياسي فيصلن سياسي تي صورتحال علمي اداري يا ملزم جنهن جي کاتي تعليم جيڪڏهن طور ڪاميٽيون خدمتي شڪايت ڪا خلف سربراهه جي ٻنهي جي تصوير ته آهي ضروري لء ان ته ٿيون ڪن تقاضا جي انصاف اهائي وڃي، ٻڌو ۽ وڃي ڏٺو کي رخنآهي.

55

لفظ لهرون لهرون

آهي؟ ويو بڻايو نڌڻڪو ڇو کي تعليم چوڻي يا قول هڪ جو چرچل ۾ عظيم جنگ ٻئي

ڪري ان جنگ اسان ”ته هو چيو هن ۾ اٿم. جنهن ياد محنت سرمايو، نوجوان وٽ اسان جو هارائينداسون نه وري وٽ آهن.و اسان بچيل باقي اڃا ڳوڙها ۾ اکين ۽

کان آئيندي جي ملڪ ۽ رکندڙ اميدون ۾ مستقبل اميد ۾ لکڻين پنهنجي لوڪ صاحب ٿيندڙ نه مايوس جو ڪري ان آهي، نه ضرورت جي گهٻرائڻ ته ٿا ڏيارين

جو اسان سواء کان ان ۽ آهي ويو اچي“ بل شرعيتي” ۽ چين اٽلي، جرمني، فرانس، روس، جاپان، بحران

وٽ انهن ته آهي. ڇو مختلف کان ملڪن جهڙن برطانيا شخصي اڳي ۾ ڀيٽ جي معاشرن مهذب جي اڄ

تي تجارت هيون. سامونڊي هونديون ختم آزاديون چمڙي ۽ رنگ ڪاري وارا رنگ اڇي هيون، لڳل پابنديون

ڪرڻ ترجمي جي هئا. بائيبل کائيندا ڀڃي کي وارن هو، ويو جليو ۾ برطانيا کي ٽنڊيل وليم ۾ ڏوهه واري

مايوس کان مستقبل ته ٿي سمجهان وغيره. آءي وغيره ملڪ سان ڏيڻ مثال لء دليلن اهڙن پر آهي، گناهه ٿيڻ ۽ اخلقي معاشي، کان ڪيفيتن بحراني سياسي اندر

نٿو لڪائي تائين عرصي گهڻي کي بحران تعليمي ٿئي معلوم به مان مطالعي جي مقدس سگهجي. قرآن

ان ۽ محرڪ بنيادي جو زوال جي قومن ۾ ماضي ته ٿو تور، ماپ وياج، مار، ڦر ظلم حق، معاشي جا ماڻهن ۾

ويون. ٿي جام عام بيماريون جهڙيون فريب ۽ دغا ٿا. مثال ڪن ادا ڪردار ۾ تباهي جي قوم طبقا ڪجهه

امن گهٽجڻ، جو سرحدن جاگرافي جون ملڪ طور نظام تعليمي طبقاتي ڪشيدگي، فرقيوارانه ۽ امان کان نعمت جهڙي تعليم طبقا غريب ۽ اڪثريتي ۾ جنهن

عالم جا قوم جنهن سواء کان وڃن. ان رهجي محروم تعصبات گروهي ڪيئن قوم رهن. اها اڀاريندا تعصبات

56

لفظ لهرون لهرون

قوم جنهن ڪندي، ترقي کان اعتبار علمي ٿي آزاد مان نه امتياز ۾ وچ جي حرام ۽ حلل تاجر ۽ سرمائيدار جا

مبتل ۾ جنون جي بنجڻ دولتمند صرف ۽ سگهن ڪري ويندي، ڪري گهر لزمي تباهي معاشي هجن. اتي

جا“ مسيحا ”کي جن ڊاڪٽر ۽ وڪيل جا قوم جنهن اوڳاڙين، فيون ڳريون کان عوام آهن. اهي مليل لقب ٿا، وڃن ٿي ختم بهبود ۽ فلح انساني طرح قومي اتي

ڌاڙا تي خزاني قوم فرد پيشو ملزم جو قوم جنهن جا قوم جنهن هجي، لڀ اڻ ذميواري احساس ۽ هڻي

راء اختلف ۽ رکن ويساهه ۾“ انتقام ذاتي ”سياستدان قومي اتي هجن بيگانه کان تهذيب ۽ تمدن جي

ٿو. وڃي ٿي وڻ وڌي فقدان جو رهنمائي ۾ معاملت اهي آهن، محور جو تعليم جيڪي استاد جا قوم جنهن

۽ رهنمائي جي نسل نئين ٿي مجبور کان شين خارجي ۽ علمي ۾ معاشري ان ته سگهن ڪري نه تربيت ٿئي ائين صرف نه آهي، يقيني ٿيڻ پيدا بحران فڪري

جي قوم ان سان طرح لشعوري يا شعوري بلڪه ٿو ۽ رجحان جو مقابلي تجسس، فڪر مان طبقي استاد

جو قومن ٿيون. زنده وڃن ٿي ختم صلحيتون تخليقي ۽ ماضيء پنهنجي هو ته آهي رهي وصف ۽ شيوو اهو

جي فڪر ۽ سوچ جيئن ته آهن ڪنديون تنقيد تي حال ڪي وڌيڪ به اڃان مان ساگر واري شڪتيء ۽ طاقت ڦاٿل ۾ بحران سگهجن. تعليمي ڪري هٿ سپون املهه ته آهي ضرورت وڌيڪ کي معاشري جي اسان

گڏوگڏ سان ڪرڻ نشاندهي جي مسئلن سان سچائيء انهن کڻي جو توڙي رکن آڏو به تجويزون ۽ حل لء ان فرضن منصبي پنهنجي ملي. پر نه يا ملي پذيرائي کي جي ڪرڻ ڪم تي طور عملي گڏوگڏ سان آگاهيء کان

آهي. ضرورت گڏيل ترجيحن ”کي بحران جي تعليم وٽ اسان ۾ اصل

وٺي کان شروع ٿو، سگهجي ڏئي نالو جو“ بحران جي نه شامل ۾ ترجيحات جي حاڪمن ۽ ادارن اعلي تعليم

57

لفظ لهرون لهرون

“بجيٽون تعليمي ”گهٽ ۽ کوٽ جي آهي. وسيلن رهي ڪر بحران هڪ تائين نظام تعليمي کان نصاب ڪري رکڻ مان گڏوگڏ سان اوڻاين ۽ ڪمزورين آهي. ٻين بيٺو کنيو

ڏيارڻ ڌيان جو اوهان طرف ڳالهين ڪجهه صرف تي، رهبريء جي ٻار ۽ تعليم پرائمري چاهينديس. پهريون

۾“ سينٽرن هوم ٽيوشن ”ٽيون نظام، تعليمي طبقاتي ٻيو فزيڪل ۾ ماحول تعليمي ۽ تعليم رهڻ جاري جو تعليم ۽ نظام تعليم طبقاتي ڪردار جو سائنس لئبريري ۽ تعليم

سنڌ طور خاص اندر ملڪ مقصد منهنجو مان نصاب ڪم ادارا تعليمي الڳ الڳ لء غريبن ۽ اميرن ۾ صوبي ته آهي ڳالهه جي افسوس نه آهن. ڪيڏي رهيا ڪري قيام جي پاڪستان وانگر اميرن به عوام غريب جي ملڪ

پڻ قربانيون لء قيام جي جمهوريت ۽ هو ڏنو ووٽ لء کانسواء ٿيون. ان اچن ۾ ڳاڻيٽي وڌيڪ جون عوام غريب

هو. ويو ڪيو حاصل کڻي نالو مقدس جو اسلم ملڪ هي سختيء جي ٿيڻ“ گڏ هنڌ هڪ ”ارتقا جي دولت ۾ اسلم تي وسيلن ۽ دولت مال چاندي، آهي. سون، منع سان

ملڪ سرمايو ته آهي خداوندي حڪم خلف“ هٽي هڪ” خون، انساني ۾ رڳن جيئن رهي ڪندو گردش ائين جو

يکون ل ”آهي ۾ حشر سورة بين �ہدول ال ائين“ منکم غنيا گردش درميان جي سرمائيدارن چند سرمايو جو ٿئي نه

۽ سياسي معاشي، ۾ تهذيب ۽ تاريخ انساني رهي، ڪندو عقيدن ۽ اعتقاد ۾ تاريخ ۽ آهي آيو رهندو تعلق سماجي

۽“ نظام روسي ”واري ويجهڙائي آهي، رهيو به ٽڪراء جو انقلب ۾ روس ته آهي آڏو جي اسان جو“ انقلب”

بنيادي کي اقليتن ۽ طبقن قومن، مظلوم جو آيو انڪري صحيح کي پورائي جي حقن ڏنل انهن پر ويا ڏنا حق

کي انقلب لينن سواء کان ويو. ان آندو نه ۾ عمل نموني مقصد جو ڏيڻ مثال سگهيو. هن ڪري نه مستحڪم

نظام هر تبديليون سياسي ۽ معاشي ته آهي اهو صرف آهي فطرت دين جيڪو آهن. اسلم رهيون حصو جو

نظام هڪ جو بالدستي جي عدل ۽ حق پنهنجو جو جنهن

58

لفظ لهرون لهرون

قومن غريب فهم ۽ فڪر جو نظام مقصد ان آهي. ڇا معيشت نظام ظالمانه نه هرگز آهي؟ سگهيو پهچي تائين نموني کليل کي ڪندڙن سرپرستي ۽ رکوالن جي ان ۽

تعليمي پرائيويٽ اندر شهرن وڏن هو ته آهي مليل اجازت تعليمي کي نوجوان اڪثريتي جي عوام ڪري قائم ادارا

اسان جا تعليم بهتر ۽ سٺي رکن، محروم کان سهوليت ته آهي اها تقاضا جي انصاف ۽ آهيون. عدل نه مخالف توجهه طرف ادارن هلندڙ ۾ سرپرستيء جي سرڪار

۽ ملڪ جيئن ته وڃي ڪيو پرچار جو عدل اسلمي ڏئي سڀ جا درجابندي ۽ بندي گروهه طبقاتي اندر معاشري

سگهن. ٿي بند راهون ۽ رستا شاگرد ۽ نوجوان ته آهي حقيقت ٿيل تسليم اها

ٿو. پر ٿئي مالڪ جو صلحيتن جڙين هڪ ۽ يڪسان طبقو اهي مان نتيجن جي ٽيسٽ انٽري جي سالن ٽن ٻن

نه بهتر انگريزي ته آهن بيٺيون اچي سامهون علمتون ادارن عام اڪثر ۾ امتحان جي وارن اي بي آء ڪري اچڻ ۽ انساني ٿا. اها وڃن ڏنا قرار نااهل شاگرد غريب اندر

سڄو ته آهي ورزي خلف ۽ لتاڙ کليل جي حقن اسلمي موجود استاد جو مضمون انگريزي اندر ادارن جن سال

جو لئبارٽيز لء پريڪٽيڪل جي سائنس شاگرد هجي، نه ڳريون جون ادارن شاگردياڻيون ۽ شاگرد ڏسي، نه منهن ڪري نه مهيا ماحول تعليمي لء انهن پر ڀرين ته فيون

ٿي آبياري جي نسل نوجوان ڪهڙي سان ان ته وڃي ڏنو به“ ٽيوشن ”۾ ماحول تعليمي جي اسان سگهندي؟

اگر به استاد جا ڪاليجن ۽ آهي. اسڪولن پئي ٿي لزمي بارونق جي شهرن وڏن به سي ٿا هلئين سينٽر ٽيوشن ڪندڙ حاصل جي مارڪن سيڪڙو نوي ۾، علئقن

۽ اشتهار اخباري لء ان هو ته آهي ضروري لء شاگردن پڙهن. ضرور پمفليٽ ۽ بورڊ ٿيل آويزان تي سينٽر ٽيوشن معاشي جو والدين به لء ٽيوشن ان ته آهي اهو سوال ۾ نظام طبقاتي جي آهي. اسان لزمي هئڻ مضبوط طور ادا في جي ٽيوشن ٻار هر ته آهي نه ئي ممڪن اهو

59

لفظ لهرون لهرون

ڪاليج ۽ اسڪول ته آهي اهو سوال سگهي. ليڪن ڪري پڙهائي ۽ ماحول تعليمي جي ڪلڪن ڇهن ۽ پنجن جي ان وڃي؟ پئجي ٿي ڇو ضرورت جي ٽيوشن پوء کان

سان مائٽ ۽ استاد شاگرد، اگر به لء جواب جي سوال آهن. ٻول پنهنجا پنهنجا جا ڪنهن هر ته ٿو ڪجي رجوع

سڀ سمجهان. اهي نٿي مناسب هتي ورجائڻ کي جن کي سڀني جيڪي آهن مسئل طلب حل جواب ۽ سوال خرابين ضرورت جي ان ۽ ٽيوشن پوندا؟ ڪرڻا حل گڏجي

۾ نظام امتحاني کي اسان ته آهي ڪرڻو دور اگر کي لڳو نظام سيمسٽر اندر جي ڪاليجن وانگر يونيورسٽين

۽ ٻار جا ڪاليجن وڌيڪ کان سڀ ته ڇو پوندو، ڪرڻوٿو. ڏئي اهميت وڌيڪ کي سينٽرن ٽيوشن طبقو شاگرد

تعليم پرائمري بنياد جو تعليم جي معاشري به ڪنهن پرائمري ته ڇو آهي، هوندو منحصر تي تربيت جي ٻار ۽

ٿو. پر پهچي اڳتي ٿي تيار“ مال ڪچو ”اندر ادارن تعليمي ڪمزوريون جون ٻارن جي عمر ننڍي ۽“ مال ڪچي ”ان

وڃڻ اسڪول ٻار سگهجن. هر ڪري نٿيون تبديل هڪدم حاصل ڪجهه گهڻو کان والدين پنهنجي تائين عمر جي

معصوم کان وقت واري ٿيڻ داخل ۾ ٿو. اسڪول ڪري ان ۽ ٿو ڪري جتن جا سمجهڻ ۽ ڄاڻ جي شين نين ٻار

ميسر رهنمائي صحيح جي استادن کيس اگر ۾ ڪوشش ڄاڻ،“ معلومات ”۾ فطرت جي ٻار ان پوء ته ٿي ٿئي

ٿا رهن وڌندا شوق ۽ رجحان جا مقابلي ۽ تحقيق مطالعو، شاگردياڻي ۽ شاگرد فخر قابل جو معاشري ٻار اهو ۽

۾ اسڪول پرائمري جي ٻار اڳ ۽ ٿا سگهن ٿي ثابت وسيلي چارٽن برنگي رنگ ۽ شڪلين تصويرن، تربيت ۽ منظم ماحول جو اسڪول اگر ته هئي. ڇو ويندي ڪئي

سان شوق ۽ مرضي پنهنجي ٻار ته هوندو پرڪشش “ڏنڊي ”ڪنهن کي استاد نه ۾ ان پهچندو، تائين اسڪول

ننڊ کي ٻار والدين نه ۽ آهي ضرورت جي رکڻ ۾ هٿ همت ۽ سنجيدگي ڪندا تڪليف جي اٿارڻ زوري مان

ويو اهو آهي. ڏٺو ويو ٿي گهٽ ماحول اهو جو افزائيء

60

لفظ لهرون لهرون

جيڪا امداد مالي ڏنل طرفان ادارن القوامي بين ته آهي “چارٽس ”کي ماحول جي ٻار پرائمري ۽ ڪتابن فرنيچر،

۽“ سربراهن تعليمي اعلي ”اها ٿي، وڃي ڏني لء ٺاهڻ پنهنجي ته مون ٿي، وڃي ٿي هضم ۽ هڙپ اندر ادارن “پلننگ فيملي ”چارٽ برنگي رنگ سان اکين گنهگار هنن اسان جتي آهن ڏٺا ٽنگيل تي ڀتين ۾ سينٽرن هيلٿ جي

کان ٿيڻ پيدا وڌيڪ کي“ حوا ”۽“ آدم ”عورتون جون ريشو تعليمي لء ڪرڻ حاصل دوائون ۽ صلحون ۽ روڪ حال جي تعليم پرائمري ٿيون، اچن باوجود جي هئڻ گهٽ

نڪتن اهم کنيل ۾ شروع جي مضمون پوء کان احوال ۽ اسڪولن ادارن، تعليمي پهلو اهم ۽ آخري هڪ مان

باقاعده جي“ لئبررين ”۽“ ڪتابن ”لء شاگردن ۾ ڪاليجن جا آهي. سنڌ کوٽ به جي تنظيم ۽ ترتيب نموني منظم جي رهنمائي ڪنهن بغير لئبرريون ۽ ادارا تعليمي ڪيترا آهي، مضمون هڪ سائنس آهن. لئبرري رهيون هلي حل جي مسئلن جي معاشري سائنس پوليٽيڪل جيئن آدرش ۽ اصول جا جنهن آهي، سائنس هڪ جي ڪرڻ

ٽيڪنالجي جديد طرح ٿا. اهڙي رکن حيثيت سائنٽيفڪ چئي سائنس انفارميشن کي سائنس لئبرري ۾ دؤر واري

مطالعي ته ٿو نڪري هتي مطلب جو ٿو. جنهن سگهجي پيدا شوق جو تحقيق ۾ شاگردن ۽ ڪرڻ رهنمائي ۾

۽ ٿا اڪن پيد چاهه جو علم وڌيڪ خانا ڪتب لء ڪرڻ ضرورت سخت جي“ عالم ”ڪنهن اندر خانن ڪتب

جي ڪتابن اندر ادارن تعليمي جي آهي. اسان هوندي ڪري آهن. ان اڻلڀ سهوليتون جون تحقيق ۽ تنظيم کوٽ

تمام ورڪ ريسرچ ته وڃي ڏٺو ۾ صورتحال مجموعي آهن. صحيح ميسر استاد گهٽ تمام آهي. پي.اي..ڊي گهٽ گهٽ ۾ مطالعي جي اهميت قومي به ڪنهن بيس ڊيٽا

صحيح جا شماري آدم ۽ ريشو تعليمي ٿي، ٿئي ميسر هڪ ۾ آهن. تاريخ آيا نه سامهون به ڪڏهن اکر انگر

حوالي جي خان هلڪو ظالم بدترين جي وقت واقعو خانن ڪتب ٿي. جيڪو ڪيان سپرد جي قلم پنهنجي سان

61

لفظ لهرون لهرون

۾ هجري655 خان آهي. هلڪو متعلق اهميت جي ته ملي ڄاڻ کيس ته ڪيو فتح قلعو جو الموٽ جڏهن سان نالي جي طوسيء نصيرالدين جيڪو طوسي خواجا

کان سالن پندرهن اهو آهي، گذريو ٿي محقق ۽ فلسفي الدين نصير خان هلڪو تڏهن آهي، قيد ۾ بنديخاني هڪ

لء تحقيق سائنسي پر ڪيو آزاد صرف نه کي طوسيء کي گاهه صدر ڏنو. ان جوڙائي“ صدرگاهه ”هڪ ۾ تبريز

وڃي ڏني حيثيت جي“ پٿر بنيادي ”۾ تاريخ جي سائنس جو گردش جي ستارن ۽ چنڊ سج، ۾ اداري ٿي. هن لڳل دوربينيون اهڙيون لء ڪرڻ مشاهدي ۽ مطالعو استعمال اوزار اهي پوء کان صدين ۾ يورپ جيڪي هيون،

جي طوسيء خواجه يونيورسٽيون جون يورپ ۽ لڳا ٿيڻ ڪنديون حاصل فائدو تائين عرصي ڪافي کان تحقيق

کي جنهن ۾ پاليسي تعليمي موجوده جي رهيون. اسان پاليسيء تعليمي آهن. ان چڪا ڪري رد دانشور جا ملڪ ٻڌايا انتظام ڪافي لء ٽريننگ جي ايجوڪيشن فزيڪل ۾

تعمير جي شخصيت جي شاگردن نوجوان اها ته ڇو ويا ٿي. ليڪن ڪري ادا ڪردار اهم ۽ آهي ضروري لء

شاگردن اندر ادارن تعليمي ڪري فقدان جي سهولتن ٿئي. ان نٿي ثابت معاون بلڪل ۾ سازي ڪردار جي

اعلن جيڪي ۾ پاليسي تعليمي نئين ته آهي لزمي ڪري کپي. خاص ٿيڻ عمل جلد از جلد تي آهن. انهن ويا ڪيا ٽرينڊ جي ايجوڪيشن فزيڪل ۾ سنڌ اندرون طور

ڀريو کي انهن آهن پيل خالي جايون جيڪي لء استادن زيور جي تعليم کي شاگردن استاد اهي جيئن ته وڃيسگهن. ڪري آراسته سان

62

لفظ لهرون لهرون

جو نظام تعليمي اڄوڪي جي اسانالميو

مقرر ٻوجهه جو امانت تي انسان هر ۾ دنيا هن جي قدرن اعلي ۽ سچائي آهي امانت اها آهي، ٿيل ان جي منتقلي. اسان تائين نسل ٻئي کان نسل هڪ

تاريخ معاشري، اسان لء منتقلي ايماندارانه جي ورثي ڪري آهيون. ان ذميوار آڏو نسلن جي آئيندي ۽

عشق سان آزاديء ۽ سچ کي مون شعور منهنجي مون کائڻ قلبازي ڪوڙ، آهي. منافقي، سيکاريو ڪرڻ ۾ اپ سيٽ جي معاشري آهي. موجوده سکيو ڪونه پاڻ ۽ وڌائڻ اگهه پر هجون“ فٽ مس ”ڀلي کڻي اسان قول اچي. هڪ ڪونه“ رهڻ ”کي پاڻ راند واري وڻائڻ

Time is an impartialتها اٿم رکيو ياد هميشهjudge, who passes sentences, that are not

subject to appealتان فيصلن ڏنل جي . (وقت تاريخ ۽ وقت ڪري سگهجي) ان ڪري نٿي اپيل ڪابه ڇا ٿا، چاهيون بچڻ کان ڏوهارين ۽ ڏوهن ۾ ڪٽهڙي جيپئي! کٽي رات هڪڙي جي زندگيء هن جو پيو ٿي

ويا، سانگ جيئن سڄڻ جاهه، وڃي سورماوريان. سين اوهان آئون پڄاڻان، پرينء

(شاهه) جيڪي آهن اهڙا ڪاليج تعليمي جا اسان ته ڪي

۽ انچارج وري يا آهن، رهيا هلي جي سربراهن بغير ڪئي حوالي چارج جي پرنسپالن کي استادن جونيئر

۽ انتها جا“ نصاب ”۽“ نظام ”تعليمي ۽ آهي. تعليم وئي مسئلو بنيادي آهن. پر درپيش کي اسان مسئل لتعداد

جي آهي. اسان کوٽ جي بجيٽ ۽ هئڻ نه جو استادن سازگار لء تعليم ناهن سهوليتون ۾ ادارن تعليمي

63

لفظ لهرون لهرون

مريض نفسياتي نياڻيون جون ڪونهي. اسان موحول واضح لوڪ صاحب هڪ ته آهن. هينئر ويون بڻايون سربراهه جو اي بي آء ته آهي ڪيو تسليم تي طور

آهي. انٽري مريض نفسياتي هڪ پاڻ وهاب ڊاڪٽر نفسياتي کي شاگردياڻين ۽ شاگرد وسيلي جي ٽيسٽ رکيو محروم کان تعليم اعلي کي انهن بڻائي، مريض

ئي استاد جا سائنس ۾ ادارن جن آهي آهي. ظاهر ويو شاگرد نوجوان اهي ته ويندا ڏنا نه ڪري مهيا لء سکيا پورو مرحلو ڏکيو جو ٽيسٽ انٽري ڪيئن شاگردياڻيون ۽

طور خاص والدين جو نڪرندو اهو سگهندا. نتيجو ڪري ۾ معاشري جي ڏيندا. اسان ڇڏي پڙهائڻ کي نياڻين تي

پاسي ان ڪري هئڻ گهٽ سيڪڙو جو ڄاڻ ۽ تعليم نه مهيا ۽ هئڻ نه جو استادن ته وڃي. نه ڏنو نٿو ڌيان

آهي ته ورزي خلف جي حقن انساني بنيادي ڏيڻ ڪري “عدالتي ۽ قانون ”۾ وجود پنهنجي مسئلو اهو پر ئي، اهم ٻيو هڪ تازو ۾ ماحول تعليمي ٿو، رکي به وزن

سڄي جنهن آهي، جو استادن جي اسڪول مسئلو ته آهي نه خبر آهي، ڇڏي ڪري پيدا هلچل ۾ ماحول

اختيار خاموشي ڇو تي معاملي ان ڏاهن ۽ اديبن وڏن جانبداري غير تي مسئلن اهم ته رهي ياد آهي؟ ڪئي

ويندي پئجي ۾ ڳچي بڻجي ڏوهه قومي ڪڏهن ڪڏهن سان جذبات ۽ لٻاڙ نه، سان مال خامه جي آهي. لفظن

جي استاد ۾ ماحول تعليمي ۽ لء سماج مهذب هڪ نه، بڻجڻو ته ڌر لء ڪرڻ متعين حيثيت سندس ۽ ڪردار کان اڄ کي اسان جيڪي تياريون سڀ اهي آهي؟ پوندو کي اسان لء تيارين انهن ها، کپن ڪرڻ اول سال ويهه نه ضرورت به ڪا جي سهاري همدردي، قياس، هينئرآهي. رهي

جهڙي استادن ۽ استاد ته آهي حيرت کي مون شانائتن ۽ حليم نفيس، لء پيشي پيغمبراڻي ۽ مقدس غير جهڙا پريڊ شناختي ۽ گوسڙو بجاء اصطلحن جملن،

نه ٿيا. خبر استعمال لفظ ساڙيندڙ اندر ۽ پارلياماني

64

لفظ لهرون لهرون

تعليم يا آهي ڪارڪردگي جي ميڊيا پرنٽ ته آهي ڪاغذي اسان جيڪڏهن بجاء جي جي. ان مافيا دشمن

جهڙا استاد ڪاغذي يا اسڪول ڪاغذي پڙتال جانچ سنجيدگي ۾ ماحول به تڏهن ها، ڪيون استعمال لفظ بي جي استادن جي اسڪولن پرائمري ها، ٿئي پيدا

سندن هئي. پر رهي وڌي طرف آرائي محاذ چيني، کي ڪارڪنن پنهنجي ۽ ڏنو نه ٿيڻ ائين تنظيم نمائنده معزز جي اسان ڪرائي، دهاني يقين جي ڏيارڻ انصاف

جي ڪاغذن پنهنجي استاد خواتين ۽ استاد پرائمري حقيقت ٻئي ڪيو، پيش ثبوت شهري ٿي حاضر لء جانچ شعبه ته آهي ئي اها آهيان، سگهي سمجهي مان جيڪا انهن ته عملي حڪمت جي اهلڪارن اعلي جي تعليم

ڪي تي نالن جي جن ڪجي، هٿ ڳولهي کي استادن هئا. يعني رهيا کڻي پهگارون ڪامورا ۽ هٿ ڳجها

انهن پر ويون، ڏياريون ته نوڪريون تي بنيادن سياسي ڏنيون نوڪريون کي جن هجي نه ئي خبر کي غريبن پگهارون تي نالن فرضي جي انهن ۽ هجن ويون

حقيقت ته اهو ۾ خيال هجن. منهنجي کڻندا پاڻ ڪامورا ڪوبه تحت عملي حڪمت ان آهي، فيصلو پسندانه

به کان ڳالهه ان سگهي، نٿو ٿي متاثر هرگز استاد هڪ نوڪري ۽ جي سرڪار پگهار ”ته آهي نه ممڪن انڪار

هئا. رهيا هلي تي بنياد جي جي، اوطاق طور قانوني دروازا جا مداخلت سياسي وٽ اسان

پنهنجي جي نمائندن آهن. منتخب رهيا رهندا کليل تي ته جام عام هينئر ته قصا جا مداخلت ۾ حلقن پنهنجي

کانسواء مرضيء جي انهن آهن، چڪا ٿي بدنام ڇا ته آهي ٿيندي آهي. جيڪڏهن ٿيندي نه پوسٽنگ ڪابه

آهي. پرائمري سگهندو نه ٽڪي اتي آفيسر يا ماڻهو اهو آهن. اهي تي عروج قاعدگيون بي جيڪي تي سطح

جي استادن ڪي آهن. نه ڪري جي لڏي ڪامورڪي دلچسپي عدم جي دشمنن قوم ۽ دشمن علم ڪري، آفيس ٽريزري ته آهن آيا ٿيندا انڪشاف اهي ڪري

65

لفظ لهرون لهرون

بڪ سروس ٻه جا استادن ڪري ڀڳت ملي سان وارن کنيا قرض مان فنڊ جي.پي تي نالن جي انهن رکي هضم بل ڊفرنس وسيلي انڪريمينٽس ٿا. ڪوڙين وڃن ڌڻي اصل جي اسان خبر ڪابه جي ٿا. جن وڃن ڪيا

ڪري سگهي. ان ٿي ڪونه پئجي کي استاد يعني اهلڪارن ڪرپٽ انهن کي حڪومت ته آهي ضروري

حيثيت جي ورڪر سماجي کپي. هڪ کڻڻ قدم به خلف واسطو سان طبقن مختلف جي معاشري منهنجو ۾

آهي موجود وٽ اسان ترديد ڪا جي ڳالهه ان آهي. ڇا ساليانه جا ٻارن معصوم جي سطح پرائمري جڏهن ته

اسڪول ان ۽ واپري وهي ٿو ڇا تڏهن ٿا، ٿين امتحان نون نون ٿي. جتان سگهي ٿي بهتر کان بهتر رزلٽ جي

ديسي مڇيون، ڪڪڙ تائين ڀتيء ڀاڄي وٺي کان جوڙن جي ٿيون. حيرت ملن سوکڙيون ڀريون ڀرت ۽ گيهه تائين“ ڌاڻن ساون ”اهلڪار ڪي جا اسان ته آهي ڳالهه

شانائتو اصول اهو جو زندگيء ٿا، ڪن ورهاست جي ته وڃجي مري ڦري گهمي پي کائي ته آهي چڪو بڻجي بچيو وڃي پيغام اهو لء دنيا وٽ سنڌ ڇا آهي، بهتر

ته ٿو وڃي ورتو جائزو اهو صرف وٽ اسان آهي؟ موڙي ڏانهن پاڻ طرح ڪهڙي کي وسيلن جي مفادات

اهو لء نظريات ٺاهيل جي ماڻهن ٿو. اهڙن سگهجي پيروي اهلڪار وابسته سان تعليم ته ناهي ضروري

عالمي اڄ ته آهي خبر کي اسان ته ڪن. جڏهن ڪري مبتل ۾ جنگ ٽئين هڪ کي دنيا سڄي سامراج

وارا“ ڄاڻ ۽ مهارتن ”کي اسان ڪري آهي. ان ڇڏيو حڪمت ”آهي. جيڪا معقول ڳالهه جيڪا کپن، شاگرد آهي. اها ضروري اصلح جيڪا آهي، مناسب“ عملي هجي به نه کڻي شامل ۾ محسوسات ذاتي جي اسان

سگهجي. هڪ ڪري نٿي خارج کان دائري علمي اها پر آهي هي اهي. اها وئي پهچي وٽ اسان“ ٻوڏ عالمي” ٿي سرخرو قومون اهي ئي ۾ نتيجي جي ٽيڪنالجي ته

کي نظام تربيتي ۽ تعليمي پنهنجي جيڪي نڪرنديون،

66

لفظ لهرون لهرون

استعمال ۽ جذب کي ذريعن جي ٽيڪنالجي نون نت لء ڪنديون. ان پيدا يافته تربيت ۽ افرادي واري ڪرڻ کي پاڻ ايجادن نئين نت ته هوندا پڙهندا توهان

ڪري مجبور کي قومن استعمال جي عمل پيداواري W.T.O آرگنائيزيشن ٽريڊ ورلڊ پاڻ پنهنجو ته آهي ڇڏيو تيار " لءGATT" ٽريف ۽ ٽريڊ آف ايگريمينٽ جنرل ۽

لشڪر جو نوجوانن بيروزگار جيڪا وٽ ڪن. اسان دؤر سائنسي ۽ ٽيڪنالجي جديد جو ڪري ان آهي. اهو

ئي ڪري ناهن. ان ماهر ۽ ٽيڪنيڪل شاگرد اهي ۾ ڪمپيوٽر ٿي پسند حقيقت طبقو نوجوان جو اسان ايم.بي.اي آهي. بي.بي.اي، رهيو اچي وڌ ۾ وڌ طرف آهن. رهيا رکي رخ وڌ ۾ وڌ هينئر نوجوان طرف

پذير ترقي تعليم نظام جو اسان سان بدقسمتي پوري کي ضرورت جي“ قوت افرادي ”ان جي معيشت

مان ذڪر آهي. جنهنجو رهيو نه قابل به جي ڪرڻ تي زبان ”انگريزي ۽ سائنس ته آهيان چڪي ڪري

ٽرينڊ طبقو نوجوان جو اسان لء ڪرڻ حاصل مهارت ۾ نصاب آهي.و تعليمي ويو رکيو محروم کان استادن

آهي. ٿيل نه بندوبست ڪوبه جو ضرورتن جي“ حال” مواد“ آموز سبق ”ڪجهه ۾ ڪتابن جي پرائمري اڳ

نصاب تائين ادارن تعليمي اعلي ته هاڻي هو. پر هوندو اسلم ڪيئن قاسم بن محمد ته ٿو وڃي پڙهايو اهو ۾

عالمگير اورنگزيب ڪئي؟ ڪاهه تي سنڌ ۾ حب جي ڪندو گذر سبي ٽوپيون نه ڪيئن خاطر بچاء جي اسلم

کي علمن سائنسي ته آهي جي ڳالهه ان ضرورت هو، ته آهي ضروري لء ان وڃي، پڙهايو کان پرائمري

۽ علمي مان صوبن چئني لء اصلح جي ڪتابن درسي روم وڃي. توهان جوڙي ڪميٽي هڪ جي ماڻهن ڄاڻو شهنشاهه رومي ته پوندي خبر هلو، طرف تهذيب جي

ٻيو اولد جو هاري ته هو ڪيو جاري حڪم ڪانسٽائن اولد جو هاري ۾ سگهندو. نتيجي ڪري نه ڌنڌو ڪو

کان جنهن تهذيب رهيو. اها ٿي هاري درنسل نسل

67

لفظ لهرون لهرون

ڪري وئي. ان ٿي تباهه تهذيب اها سکيو ۽ پرايو قومن اعلي کان ابتدا ۾ نظام تعليمي پنهنجي حاڪمن جو

ڏنو. نه ڌيان ڪو ڏانهن مضمون سائنسي تائين تعليم “ويڙهه جي جانورن ”تي جاء جي تعليم ۾ نتيجي

رهيا. سيڙائيندا وقت گهڻو ۾ شوق جي تقريرن ڊرامن، زندگي ڪري عقليء ڪم نظري، تنگ عوام جو روم ته شوقين جا خطابت تهذيب رومي ويو، ڪٽجي کان يا سائنسدان نامور ڪوبه ليڪن سگهي، ڪري پيدا

ورجاء ان جي سگهيو. تاريخ ٿي نه پيدا ماهر اقتصادي “ڄاڻ تعليمي ”ته آهي سکڻو سبق اهو کي اسان مان

پنهنجي ٿو، سگهي ملي“ لڀ ”۽“ نتيجو ”ئي وسيلي پوندي، ڪرڻي قبول کي پاڻ ذميواري جي“ زوال”

علئقن پري پوندو. پري، بڻائڻو يافته تعليم کي استادن سان شناسائي فرض ذميواري جي ڏيڻ تعليم وڃي ۾

جلدي نتيجا ته آهي نه ضروري پوندي، ڪرڻي پوري حاصل فائدو ئي نسل ايندڙ ۾ اچن. تاريخ سامهون

عظيم ڪابه ته کپي رکڻ ياد به آهي. اهو سگهيو ڪري سگهي، رهي نٿي حاوي تي زندگي لء هميشه تهذيب ۽ ويون ٿي ننڍيون سسي سسي قومون عظيم ۾ تاريخ

جي ان ۽ قانون جو ويون. ارتقا ٿي به ختم لء هميشه آهي، سگهيو نه ماڻي آزادي ڪوبه تائين اڄ مان گرفت آهي. لڳو قانون اهوئي به تي جانور پر ڇا ته انسان سان ماحول کي پاڻ پنهنجو جيت، پکي، جانور، جيڪي

خاتمو ئي جو نسل جي سگهيا. انهن ڪري نه آهنگ هم جي ان دارومدار جو بقا جي قومن ڪري ان ويو، ٿي

آهي. لڪل ئي ۾ سوچ مثبت ۽ تعميري

68

لفظ لهرون لهرون

ايجنڊا تعليمي جي اسان ۽ خط هڪ جو ان ۽ خط هڪ جو شاهه مصطفي غلم سيد

دي اينڊ مين دي ڀٽو ”ڪتاب پنهنجي هن جيڪو تفصيل ياد ڪري ان اڄ کي مون آهي. اهو ڏنو ۾“ مارٽايئر

شهر جي سنڌ ته پڙهيو ۾ اخبار تازو مون آهي. جو کي“ انجنيئرنگ دائود ”ڪاليج هڪ قائم ۾ ڪراچيء

ايفيليشن ڪائونسل اڪيڊمڪ جي يونيورسٽي مهراڻ يونيورسٽي ڊي اي اين ته ڇڏي. جڏهن ڏئي اجازت جي ته آهي نه خبر کي ڪيو. مون انڪار کان ڪرڻ ائين

جي يونيورسٽي مهراڻ سان ايفيليشن جي ڪاليج دائود ڪو يا اخلقي انتظامي، مالي، ڪهڙو جو انتظاميه جي ڪائونسل اڪيڊمڪ آهي. جو فائدو اڪيڊمڪ

کي ان اڪثريت باجود جي مخالفت جي ساٿين ڪجهه ياد ڪري ان مصطفي غلم سائين سمجهيو، مناسب

باوقار ۽ انتظامي اهڙن هينئر وٽ اسان جو پيو پئي ٿيندي محسوس کوٽ زبردست جي شخصيتن

ڪيس جو“ ادارن ”سان بهادري ۽ جرئت جيڪي وڃي، يونيورسٽي سنڌ ته هو چاهيو به سگهن. مون وڙهي

سان حيثيت جي ميمبر جي ڪائونسل اڪيڊمڪ جي شاگردن نوجوان جو جن سگهان کڻي مسئل اهڙا ڪي ليڪن آهي تي ٿيڻ سال سگهي. پر پئي اثر ناڪاري تي

اڪيڊمڪ به دفعو هڪ انتظاميه يونيورسٽي سنڌ آهي. سمجهيو نه مناسب گهرائڻ اجلس جو ڪائونسل

هڪ سندس ته کي مردود شيطان اسين بهرحال ليڪن ٿا، ڪريون شمار ۾ ذليلن ڪري جي غلطي

جون چوندڙ ذليل کي شيطان ته آهي هيء حقيقت نه خبر فهرستون جون نافرمانين طويل هڪ پنهنجون

آهن؟ لڳل سان لئين ۾ انتظار جي ڪنهن آهي

69

لفظ لهرون لهرون

خط هيء مرحوم شاهه مصطفي غلم سائني لکيو کي سنڌ اعلي وزير جي وقت ان ۾ ع1973 سال

جناب صاحب، ڀٽو علي ممتاز هو نالو جو هو. جنهن سنڌ حڪومت منسٽر چيف صاحب، ڀٽو علي ممتاز

ڪراچي. اظفر ڪمال مسٽر مان تي ٽائيم جي منجهند اڄ ميمبر جو ڪابينا سنڌ ۾ حيثيت جي خزانه وزير جيڪو مسئلن تعليمي جي يونيورسٽي سنڌ سان ان آهي، ۽ چاهيم ملڻ بابت مسئلن ٻين ۽ بجيٽ تي طور خاص

ويٺل نوجوان هڪ سان خزانه مليس. (وزير سان ان مسئلن جي يونيورسٽي سنڌ کي اظفر ڪمال هو) مون

جي يونيورسٽي ڪيو. سنڌ آگاهه کان صورتحال ۽ مستحق جو همدرديء ۽ امداد سندس مان لء بهتريء

ٻڌي ڳالهيون منهنجون وزير جو هيس. خزاني طلبگار ۽ سندس مان پيو، ٿي ڇتو صفا ڏسي کي ڪاغذن ۽

ٿو. ڏيان هي( جمل ڪجهه ٺاهڻ پاڪستان کي توهان صاحب شاهه.1

هئي. ضرورت ڪهڙي جي پيا ۾ ٻولي جي بنگالين تي مسئلن ته توهان.2

ڳالهايو. ٻولي جي پسندن علحدگي ٻولي جي توهان.3

آهي. ڳالهائيندو بزنجو جيڪا آهي، وري پيسا ۽ ڏين وارا ڪراچيء ٽيڪس.4

وڃن. ڪيا خرچ ٻاهر کان ڪراچيء ماڻهن جي ڪراچيء صرف تي پيسن انهن.5

آهي. حق جو ته هئي نه توقع اها کي مون ٿيس، پريشان ڏاڍو آءي ويندو. مون ڪيو مظاهرو جو ڏاڍائي جي قسم اهڙي

کڻي درخواست هڪ رکو ياد ته چيو کي منسٽر فنانس وائيس ۽ آهيان استاد غريب هڪ آهيان. مان آيو

کي نظام تعليمي جي يونيورسٽيء آهيان. سنڌ چانسيلر مهماني جي واهه ڪريو. توهان مدد منهنجي ۾ سڌارڻ

70

لفظ لهرون لهرون

ڪري حيران کي مون رويي جي آهي. توهان ڪئي ڪهڙي جي ڳالهائڻ تي بنگلديش ۽ آهي. بزنجو ڇڏيو

تعليمي جي يونيورسٽي سنڌ وري يا آهي ضرورت ماحول ان آهي. مون تعلق ڪهڙو جو هنن سان مسئلن

ڄاڻ کي آفيسرن ٻين جيئن ڪيو ضبط تي پاڻ پنهنجو ۾ آيس. هليو واپس مان پوء کان ان سگهي، ملي نه

جي اظفر ڪمال ته سگهو ڪري نٿا به تصور توهان ليڊر جا آهي. ڪراچي ڏکايو ڪيترو کي مون لفظن

آهن. ڳالهائيندا وڌ گهٽ کي مون ئي هونئن حضرات نواز سنڌي تون ته آهن چوندا کي گل رحيم جنرل

تي رڪارڊ ڳالهه آهي. اها ڪيو تباهه کي اسان آهين. تو کي هن وارن اسلمي جماعت ۽ ليڊرن انهن ته آهي

نٿو خوفزده به ڪير کي ڪيو. مون پريشان ڪيترو ٿيندڙ سان يونيورسٽيء سنڌ مان پر سگهي، ڪري

سگهان. سنڌ ڪري نٿو برداشت کي سازش خدمت سان سچائيء ۽ ايمانداري جي يونيورسٽيء

کي مسئلن جي شاگردن آهي. مان نه مذاق ڪا ڪرڻ ۽ کنيو پگهار صرف سگهان. مان ڪري نٿو نظرانداز پڄندو. مان نه کان مون هجان. اهو ويٺو ٿيو وي.سي

سگهان. نٿو وساري کي واعدن ڪيل سان اوهان ۽ ڀٽو نٿو نظرانداز به کي مفادن جي يونيورسٽيء ليڪنسگهان. ڪري

جي خدا ته ڪريان ٿو منٿ کي توهان مان مقرر وي.سي کي ٻئي ڪنهن ۽ ڇڏيو کي مون واسطي

چاهيان. ٿو ٿيڻ گم جيان انسان پسند تنها ڪيو. مانمخلص جو توهان

مصطفي غلم سيدشاهه

جو اسان جو آهي صورتحال جي ع1973 مئي ڏکي جي يونيورسٽي به اعلي منتظم مضبوط هڪ

مسئلن آهي. هينئر رهيو ڪري آگاهه کان صورتحال شڪ ڪوبه ۾ آهي. ان وئي ٿي ڏکي وڌيڪ نوعيت جي

71

لفظ لهرون لهرون

ٻئي جي پاڪستان کي يونيورسٽيء سنڌ ته آهي نه درجو جو يونيورسٽي وڏي ۾ وڏي جي سنڌ ۽ تي نمبر

خيرپور. يونيورسٽي عبداللطيف آهي. شاهه حاصل سنڌ يا يونيورسٽي مهراڻ ڄام، ٽڻڊو يونيورسٽي زرعي

پنهنجي پنهنجي ئي سبب مقام اعلي جي يونيورسٽيء وائيس جا يونيورسٽين آهن. انهن پهتيون تي مقام اعلي

خداداد ۽ آهن رهيا فرد رکندڙ ڊگريون اعلي به چانسيلر ٿي نه بهتر ماحول ڇو به آهن. پوء مالڪ جا صلحيتن

تعليمي جي اسان ته ۾ خيال منهنجي آهي؟ سگهيو کي مخالفن ۽ جمهوري وڌيڪ کي سربراهه جي ادارن

۽ خيالت جي انهن بلڪه ڪرڻ برداشت صرف نه کپي، هئڻ پختي عادت جي ڏيڻ وزن کي تجويزن طرف ڪاميابين فن جو ڪرڻ پيدا دوست ۽ دوستي

آهي. اگر ذريعو واحد جو ڪرڻ ترقي ۽ هلڻ تڪڙو وٽ اوهان لء ڪرڻ ٿا. ثابت رکو يقين تي العين نصب پڙهيل آهيو. اڻ تي حق اوهان پوء ته آهن دليل ٺوس

پيدا“ دوري ”سان ڏيڻ مهڻا کي ٻئي هڪ وانگر ضائفن سنڌ طور آهن. مثال ويندا ٿيندا واضح امڪانات جا ٿيڻ

ماڊل ته ڪيو فيصلو هڪ انتظاميا جي يونيورسٽي هلندا. سنڌ جو شام ڪلس جا انٽرميڊئٽ جا ڪاليج ۾ سنڌ سڄيء ته ويو دانهيو خلف فيصلي ان ۾ ميڊيا سگهي هلن. ٿي نٿا به ڪٿي ڪلس جا فرسٽيئر ۽ انٽر پر هجن موجود اهڙا ادارا پرائيويٽ ۾ ڪراچيء ته ٿو

وڏو ايترو اهو ته آهي نه ياد تائين ڏينهن اڄ کي مون رکيو اتي گهرائي اجلس جو ڪائونسل اڪيڊمڪ فيصلو

ورتو ۾ اعتماد کي ڪندڙن شڪايت وري يا هجي ويو کي خدشن رليز پريس هڪ جو انتظاميه هجي، ويو

خاص جا فيصلي غلط به ڪنهن ۽ سگهي ڏئي نٿو ٻنجو سگهن. اچي نٿا آڏو به جلدي نتيجا تعليمي تي طور باهمي جيڪي آهن مسئل طلب توجهه ڪيترائي اهڙا

طور ٿا. خاص سگهجن ڪري وٺي ۾ اعتماد ۽ مشاورت ۽ ڪائونسل اڪيڊمڪ سينيٽ، اندر يونيورسٽين تي

72

لفظ لهرون لهرون

کي آهن. اسان موجود ادارا بااعتماد جهڙا سينڊيڪيٽ جمهوري اندر ادارن بلڪ نه ۾ شخصيت سڌارا تعليمي مٿان اداري به ڪنهن کپن. اگر ڪرڻ حل سان پختگيء

ضرورت ڪهڙي جي ڏيڻ بيان ان پوء ته آهي تهمت ڪا وڃي اوهان آهي؟ سور ۾ پيٽ ڇو کي اوهان ته آهي

پائي جهات ۾ گريبان پنهنجي اندر ڪاليجن پنهنجن پاڻ پنهنجو شخصيتون ۽ ادارا يونيورسٽيون، اگر ڏسو؟

سان سختيء نظام ۽ سلسلو وارو ڪوڊ اخلقي تي آجو کي پاڻ کان بيمارين گهڻين اسان ته ڪن فائز

غلم سائين سان ڪرڻ ائين يقينن ۽ ٿا سگهون ڪرائي انتظامي بهادر ۽ نڍر جهڙا مرحوم شاهه مصطفي

رکڻ ٿا. ياد سگهون ڪري پيدا ۾ اڪثريت اهلڪارته گهرجي

None of us is more important than the team, and participate in a lead "Sharing

group"; this group will leap you in the "Know."

73

لفظ لهرون لهرون

جي سيٽن ۾ يونيورسٽيء مهراڻمعاملو وارو وڪري

سيمينار هڪ سان حوالي جي يونيورسٽيء مهراڻ موجود اتي به مان وقت ان گذريو، ٿي ۾ هوٽل مقامي هڪ ته ڪئي محسوس مون جيڪا ڳالهه هڪ هيس،

جي ڪئي. انهن همت اها نوجوانن جن تي مسئلي اهم جي ڳالهه ان چوندي، سلم کي جذبي ۽ جرئت

تي موضوع اهم ان ته ڪرائي ضرور مون نشاندهي ڪيو نه فراهم موقعو جو ڳالهائڻ کي خاتون به ڪنهن

اثر اوتروئي جو تبديلين ايندڙ ۾ ان ۽ تعليم ويو. حالنڪ تي. بهرحال ڇوڪرن جيترو ٿو، پئي ضرور به تي نياڻين ۽“ شهري ”ذميوار هڪ آهي پڇي راء کان مون اوهان آهن خدشا ڪجهه به منهنجا سان حوالي جي استاد

کپن. پهچڻ تائين صاحب علوي سائين جيڪي اعلي جي سنڌ طور خاص ۽ جي ملڪ ته پهريون

-81 مسئلو جو کوٽ جي بجيٽ جي ادارن تعليمي صرف نه صورتحال ٿيو. هينئر شروع کان ع1980

۽ شاگرد نوجوان جتان ڪاليج بلڪه يونيورسٽين انهن ڪري مڪمل مرحلو تعليمي اهم شاگردياڻيون

هئڻ نه بجيٽ به ۾ ادارن ٿا. انهن پهچن تائين ادارن ۾ بجيٽ سالنه جي ع1991 آهي. سال برابر جي

جون ڪاليجن ۽ سيڪنڊري پرائمري، هلندڙ ۾ ٻهراڙيء ڏانهن حيدرآباد ڪراچي، اهي ڪري بند اسڪيمون

آهن. ويون ڪيون منتقل اسڪيمون43 مان اسڪيمن56 جي ڪاليجن

13 لء، سنڌ سڄي13 باقي لء، حيدرآباد ۽ ڪراچي ۽ ڪراچي11 مان انهن“ انسٽيٽيوٽ ٽيڪنيڪل ”نوان

کولڻ ۾ ياسين ڳڙهي ۽ عاقل پنو2 باقي لء حيدرآباد خراب وڌيڪ آهي. صورتحال وئي رکي رقم ۾ بجيٽ لء

74

لفظ لهرون لهرون

جي وزير اهڙي هڪ تعليم ۾ سنڌ جو آهي ٿي ڪري ان تعليم وزير نسلي جيڪڏهن کي جنهن آهي حوالي ڪڏهن تي ليول وفاقي ٿيندو. مٿان بهتر ته چئجي

۽ اعلن جا ڪرڻ ختم کي ڪميشن گرانٽس يونيورسٽي هٿ کي صورتحال ڪري ڪٽوتيون ۾ بجيٽ ڪڏهن

عوام سنڌي جو سنڌ جيئن ته آهي ويو منجهايو سان باغي نوجوان ۽ هجي نه ڪفيل خود ۾ مسئلن بنيادي

وڃن. اها نه به ڏسڻ منهن جو ادارن تعليمي ٿي پيا ڇا آهي. پاڻ تائين سطح سرڪاري صورتحال غير ۽ معياري غير جهڙا اسڪيم فنانس سيلف ڪريون، جي ماڻهوء سنڌي ته آهي خبر کي اسان رويا تاريخي

مشتمل تي طبقي وچولي هيٺاهين ۽ وچولي اڪثريت، آشڪار عالم رويو جو انهن زميندار ۽ وڏيرا آهي. رهيا

۾ حالتن معروضي ان ۾ صورتحال ان ڇا پوء ته آهي ۽ سيڙپ ته ٻيو ٿيندي؟ ڪٿان ڪاري سرمايه يا بچت

ماحول جو جتي آهي، ويندي ڪئي اتي ڪاري سرمايهآهي. هوندو امڪان جو کپت جي صلحيتن ۽ سازگار هو ته بقول جي صاحب علوي اگر کانسواء ان ٿا ڪريون تسليم کي ڳالهه ان به اسين ۽ آهي ايماندار

شروع لء مقصد جنهن اسڪيم جيڪا ۾ يونيورسٽي ۽ پهريان کان علوي لء مقصد آهي. ان رهيو ڪري

۽ آهن چڪا ڪري ائين ۾ ڳوهه ڳجهه چانسيلر وائيس اوهان سائين پوء ته آهي وئي اڏائي ئي ائين رقم اها

ڪرائي انڪوائري جي ان آڏو اسان نموني ايماندارانه جن سگهن، ٿي ظاهر نال اهي ته آڻيو سامهون رپورٽ ڪيا حاصل قرض وڏا وڏا جن ۽ آهي ڪيو ائين ماڻهن

ٿي بهتر صورتحال سان وٺڻ واپس اهي کان انهن آهن ماحول سان جن کڻجن قدم اهي ۾ اڳ ته ٿي سگهي مظهر چانسيلر وائيس سگهجي. سابق رکي پرامن هئا. متعين ۾ يونيورسٽي سنڌ جڏهن صديقي الحق جڪڙيل ۾ قرضن ۽ مسئلن مالي يونيورسٽي سنڌ تڏهن ويندي ويندي جو هجي آفرين کي شخص ان پر هئي،

75

لفظ لهرون لهرون

يونيورسٽيء سان جدوجهد ۽“ جاکوڙ عملي ”پنهنجيويو. ڪري آجو کان قرضن کي

اهڙي کي خساري جي يونيورسٽي مهراڻ ڇا سگهجي. بڻائي نٿو حصو جو جاکوڙ ۽ جدوجهد ڪنهن جو تعليم سيڪريٽري وفاقي مظهر اهوئي ته جڏهن جي سيمينار ۾ هوٽل مقامي ته هيو خيال منهنجو آهي،

۾“ راء ”جي ساٿين سندس ۽ علوي يقينن ۾ نتيجي جي سماج فرد هر ته ايندي. ڇو تبديلي ڪا ڪانه

انسان ”ڪوبه سلهاڙجي سان“ سوچ اجتماعي” ٿو. سگهي ٿي ڪامياب ۾ ڪرڻ قائم رويو“ دوست

طور کپي. خاص هئڻ نه“ استحصالي ”تبديلي ڪابه هلي نٿا سان خواهش ذاتي به جي ڪنهن ادارا تعليمي

تيار ماحول جيڪو ۾“ يونيورسٽي سگهن. جمهراڻ آهي مسئلو اهو آهي، وئي ڪئي ڪوشش جي ڪرڻ جي حڪومت ڪي نه جو، کاهوڙين جي لطيف شاهه

اهو جو سڀني اسان ڪري جو! ان ڪندڙن نمائندگي نه مسئلو جو شاگردن صرف اهو ته آهي فرض قومي

مخصوص جي آهي. سنڌ مسئلو به جو آهي. نياڻين حاصل حق جو تعليم به کي نياڻين سينئر جتي ۾ ماحول

تائين ادارن پروفيشنل ٽيڪنيڪل ۽ اعلي به آهي. هو ٿيو آهي. پر محفوظ حق تعليمي جو هنن ۽ ٿيون پهچن جي ڌيء ۽ پٽ والدين غريب ته آهي اهو ڊپ کي مون

ڏيندا کي پٽ اهميت به وري وقت فيصلي جي قسمت ۾ نصيب جي اولد جي پٽ سيٽ واري“ لک ڏيڍ ”۽

شينهن به وري کڻي“ ڏاج ”جو لک ڏيڍ ان نياڻي ايندي، ڪنهن يا هجي مائٽ ويندي. غريب چاڙهي ڪلهي رپيا لک ڏيڍ ۾ صورت هر اولد جو زميندار وچولي اعلي نياڻي ۽ ڪندا خرچ ئي تي پٽن مائٽ جا اسان غلط سواء کان ويندي. ان رهجي محروم کان تعليم وقار جو ادارن تعليمي هڪ سان پاليسيء غلط ۽ سوچ

واري ڪمتري احساس طرح ٿيندو. نفسياتي مجروح طبقاتي ۽“ نسل غلم ”ٿيندي. هڪ پيدا نفسيات

76

لفظ لهرون لهرون

بهتر ڪري آهن. ان وڌيڪ امڪان جا ٿيڻ پيدا محرومين غور تي نقطن باريڪ انهن جي مسئلي ته ٿيندو ائين

اهي جا يونيورسٽيء مهراڻ پهريون کان سڀ ڪري، سڃاتا ڄاتا تي طور القوامي بين جيڪي استاد معزز ۽ اٿارين آواز ٿي متحد خلف پاليسي ان ٿا. اهي وڃن

جي ڪرڻ اختلف سان پاليسيء ان جي صاحب علوي کي جوانن پنهنجن ڪيترو ڪن. اسان پيدا جرئت

رکنداسون. مبتل ۾ آزمائش جون استادن جي سنڌ خلف پاليسيء ان ته ٻيو

خلف ناانصافين ئي پهريون جيڪي تنظيمون اهي آواز کي ٿيون. انهن رکن ايمان ۾“ ڪلچر جدوجهد”

ته آهي ياد کي مون ته ڇو کپي، ڪرڻ مزاحمت ۽ اٿارڻ اعلن جو ڏيڻ ۾ تحويل صوبائي کي يونيورسٽين جڏهن

آرٽيڪلس جا تنظيمن جي استادن وقت ان ته هو ٿيو هو. مون ويو رکيو موقف مشترڪ ۾ آيا. جن ۾ اخبارن

گرانٽس يونيورسٽي ته هو لکيو ائين وقت ان به سنڌ جيڪڏهن ۽ رهي قائم تي جاء پنهنجي ڪميشن

کان سڀ پوء ته آهي وجهڻو بار ايترو تي بجيٽ جي جي ملز ٽيڪسٽائلز ۽ ڪسٽم ٽيڪس، انڪم پهريون

مرڪز رقم ٿيندڙ حاصل مان وغيره ڊيوٽي ايڪسائيز ٿئي. اعلن جو ڪرڻ جمع ۾ اڪائونٽ جي صوبن بجاء

سنڌ ته هو ڪيو بيان اهو مون سبب ٻيو جو مخالفت جي وزير نسلي جي تعليم ۽ حالتن مخصوص جي

ڪري وڃڻ وڌي دخل ۽ عمل جو انهن سان ٿيڻ حوالي به ٿيندو. هينئر پيدا وڌيڪ تعصب ۽ نفرت ۾ صوبي کي ماحول سائنسي جي مهراڻ ته آهي اهو خدشو جو لک ڏيڍ به طور تنظيمي ٽول نسلي لء ڪرڻ خراب

ڪرائيندا. داخل کي ٽولي ويڙهاڪ بڻائي آسان حصول پوء کان يونيورسٽي شهري بنائي بهانو جو امان امن

ڪندا. ان اضافو ۾ مطالبي جي يونيورسٽي انجنيئرنگ چوڻي ۽ چوڻ هيء جو ڏاهي ڪنهن صاحب علوي ڪري جي دشمن تعين جو پاليسي صحيح ”ته رکو ۾ ذهن

77

لفظ لهرون لهرون

ٿيندي ظاهرNegative ۾ نفي يا انڪار جي پاليسي جو بدحاليء معاشي ملڪ گهڻائي جا دنيا ٽين آهي،

ٿي ڏينهن ان کان ع1492 بدحالي اها ۽ آهن شڪار هڪ ازبل راڻي ۽ فرڊيننڊ شاهه فاتح جا اسپين جڏهن نئون هڪ جو هندستان کي ڪولمبس ڪرستوفر اٽيلين بحري سان ارادي جي ڳولهڻ رستو واپاري مختصر ۽

دنيا نئين بدران پهچڻ هندستان ڪيو. هو روانو تي سفر نوان کڻي آرڊر ورلڊ نيو اڄ دنيا نئين اها ۽ نڪتو ۾

سان طرح سياسي ۽ معاشي ۾ ڪرڻ بندوبست ٿي محسوس کي آهي. مون وئي ٿي عمل مصروف

ان به چانسيلر وائيس محترم جو اسان ته آهي رهيو جي“ بندوبست نئين ”بڻجي حصو جو آرڊر نيوورلڊ

تي ڌرتيء تتل جي سنڌ بڻجي واسڪوڊيگاما ۾ تلش غير ”ٿو. جتي گهري ڪرڻ اضافو جو بيٺڪيت نئين هڪ

جي پيئڻ ويندي کان زندگي انساني“ امداد ملڪي کي مسئلن بڻجي زهر لء جيوتن ٻين ۽ صحت پاڻي،

“فنانسنگ سيلف ”۾ ماحول آهي. ان ڇڏيو منجهائي هڪ جو پهرائڻ ويس جو“ ڪاري نج ”کي تعليم اسڪيم ۽ وارن وس ئي ڪيترن لء آهي. جنهن مرحلو ابتدائي اهم ۽ ڪري اعلن ڪيترائي صاحب اعظم وزير صنعتي

صاحب الحق محبوب آهي. ڊاڪٽر چڪو کڻي قدم پر آهي، سمجهايو گهڻگهرن ئي ڪيترن کيس سميت

نه ۽ آهي واري اچڻ نه ڳالهه ڪابه ۾ سمجهه الحال في مستقل ڪو جو مسئلي ان ته اچو ڪري ايندي. ان

هلي اڳتي جيئن ته ڪجي اختيار ڪار طريقه سياسي امان امن ۽ سگهون ڪري حاصل نتيجا مثبت جا ان

ٿيڻ ادب با سگهجي، رکي برقرار به کي مسئلي واري ٿيندو. ان ثابت بهتر وڌيڪ ٿيڻ“ سرڪش سگهڙ ”بجاء

يو ٿيندو، بهتر اچڻ ۾ وچڙ لهه سان وزارت وفاقي لء ياد کي اعظم وزير ذريعي خٽڪ پريشان جي سي جي

صاحب خٽڪ جو ع1991 آڪٽوبر18 ته وڃي ڏياريو لء فروغ ۽ اهميت جي تعليم اعلي ته هو ڪيو اعلن

78

لفظ لهرون لهرون

بحال رپيا ڪروڙ20 جا گرانٽ جي شعبي تعليمي عمل تي حڪم آهي. ان ڏنو حڪم اعظم وزير لء ڪرڻ

آندو زور تي حڪومت کانسواء ان نه؟ يا ٿيو آمد در وصول قابل ۽ صورتحال جي قرض ٿيندڙ معاف ته وڃي

ظاهر ۾ شيٽ بيلنس جي بينڪن اکر انگ جا قرضن وڃي، ڏني کي ادارن تعليمي اعلي ڄاڻ اها ۽ ڪجن

۽ صورتحال جي قرضن ٿيندڙ معاف ۾ ملڪن جمهوري جي ادارن جمهوري جي ملڪن انهن تفصيلت

آهي. اگر ويندي ڪئي پيش آڏو“ ڪميٽي بينڪاري” پوء ته آهي باعث جو بدنامي ڪنهن طريقو پارلياماني

ڪيو استعمال کي بينڪن لء ڪرڻ وصول قرض اهي پيدا صورتحال واري دٻاء سان ڪرڻ مطالبي وڃي. ان

ته ٿو، سگهجي ڪري مجبور کي حڪومت ڪري ڪري. اهو پوري بجيٽ واري کوٽ جي ادارن تعليمي

اگر آهي به اهو طريقو ٻيو آهي، حق بنيادي جو عوام به سان ان ته ڪجي آغاز جو پروگرامس ڪمپيوٽر

کي ضرورت واري ٽيڪنالجي ۽ سائنسي جي دنيا جديد انداز مثبت کي لڙن جي نوجوانن ۽ سگهبو ڏئي منهن به قدمي پيش طرف مقصد اصل ۽ سگهبو موٽائي به ۾

ڏانهن ڳالهه اهم هڪ ۾ سلسلي ان سگهبي ڪري انٽرميڊئيٽ آف بورڊ تازو ته هلن ڏياريندي توجهه

۾ آباد لطيف تي هدايتن خاص جي تعليم وزير حيدرآباد لڳت جي رپين ڪروڙ پنج“ انسٽيٽيوٽ ڪمپيوٽر ”هڪ صرف ۾ کلڻ جي اداري ان آهي، ڪيو قائم سان

آهي، نه شامل رقم ڏنل جي شاگردن جي حيدرآباد ادارا تعليمي به جيڪي لڳاپيل سان بورڊ حيدرآباد بلڪه ۾ آباد لطيف ليڪن آهي، شيئر جو سڀني انهن آهن

کي شاگردن مخصوص صرف سان ٿيڻ قائم جي اداري ۾ فرصت پهرين ته آهي ضروري لء رسندو. ان فائدو

وڃي. ڪيو قائم ادارو تي هنڌ اهڙي ۾ شهر حيدرآباد حاصل فيض ۽ سگهن پهچي شاگرد ۾ تعداد گهڻي جتي

انٽرميڊئيٽ قابليت لء داخل ۾ اداري سگهن. ان ڪري

79

لفظ لهرون لهرون

بنيادي سان اداري ٿيندڙ قائم ۾ آباد وڃي. لطيف رکي کولڻ ادارو نئون ڪوبه بورڊ ته هڪ آهي اهو اختلف

وڏي هڪ جي رپين ڪروڙ5 ته ٻيو نه؟ يا آهي مجاز جو ٿيل جمع مان پيسي ڏنل جي طبقي شاگرد جيڪا رقم

جي حالتن مخصوص جي شهر حيدرآباد ڪري آهي. ان صرف جتي ها ٿئي قائم اتي ادارو اهو نظر پيش

ڪرڻ ائين اگر پهچي نه فيض کي آبادي مخصوص قاسم يا شهر برانچ جي اداري ان پوء ته هو نه ممڪن

مختيار خود يونيورسٽيون ها. بهرحال وڃي کولي ۾ آباد اهو ۽ ٿيون سگهن ڪري قائم ادارا اهڙا اهي آهن ادارا پوري کي خساري لء وڌائڻ فنڊز آهي طريقو هڪ

يونيورسٽيء لطيف شاهه ۾ سلسلي ان لء، ڪرڻ ڪمپيوٽر به اتي ته ڇو ٿو، سگهجي رکي رابطو به سان

ڪري آهي. ان چڪو ٿي اعلن جو ڪورسز ۽ پروگرام فرمائشي ۽ اٻهرائي جلدبازي، کي مسئلي جي مهراڻ جاکوڙ عملي ۽ سنجيدگي بردباري، بلڪ نه سان ذهنيت

ڇڪتاڻ جي خواهشات ذاتي پوندو، ڪرڻو حل سان آخري جي جنهن ٿي، بڻائي مهذب غير کي انسان جي تهذيب انسانيت ۾ جنهن آهي، جنگ شڪل

شرمناڪ جتي ٿي، پهچي تي نقطي جي دؤر شروعاتي ٿيون. دعا سگهن ٿي سرزد حرڪتون سوز انسانيت ۽

لء شاگردن جي مهراڻ پيغام هيء منهنجو ته آهيسگهي. آڻي سوڀ ۽ ڪامراني

80

لفظ لهرون لهرون

۽ تقاضائون جون ڌارا عالمينتيجا جا انٽرميڊئيٽ

آڇيان، هيرا ٿي ۾ صورت جي شعرآهيان. پٿر مان ۾ نگاهن جي دنيا

هاء سي آهي. ڊي اکي ٽين جي انسان علم ڪلس پنهنجي مل مورج استاد جو لڙڪاڻي اسڪول

ئي پنهنجي ٿي بيزار کان شرارتن جي شاگردن جي ڪلس ٻڌائي رومال تي اکين سان هٿن جي شاگردن

سان تحرير سهڻي پنهنجي کي بورڊ ڪاري جي روم کي شاگردن هٽائي رومال ۽ ٿو ڇڏي ڀري سڄو

جيڪا اک، ٽين جي علم آهي اها ته ٿو چوي ٿي مخاطب سان طاقت جي علم باوجود جي ٿيڻ بند جي اکين ٻن

ٿي. رهي سجاڳ ٽين جي علم جي مل مورج استاد جي سالن اٺهتر

ٽن جي سنڌ تازو ويو، اچي ياد ڪري ان ذڪر جو اک جي شاگردن جيڪي جا بورڊن تعليمي جي شهرن ننڍن

يا انتظاميا جي اسان انهن آهن، آيا آڏو نتيجا جا امتحانن ليڪن نه، يا هجي ڪيو ڏکارو کي اداري ڪنهن ٻئي

هر تائين شاگردن ۽ مائٽن وٺي کان پريس وٽ اسان ان جڏهن آهي. تازو ويو وڪوڙجي اندر بحران ماڻهو

ته ويو ڪرايو مذاڪرو ۾ ڪلب پريس تي موضوع ئي سڄي ان ته وئي ڪئي طئي سان گهڻائيء حقيقت اها

يعني جو طبقي نوجوان جي اسان ۾ صورتحال نه ثابت دخل عمل وڏو ڪو ۾ بحران ان جو شاگردن

کي ماحول تعليميFake هڪ طبقي آهي. نوجوان ٿيو درجو جو قبوليت کان عرصي ڪافي به چاهيندي نه

۾ حيثيت جي استاد هڪ ته آهي هيء ڏنو. حقيقت

81

لفظ لهرون لهرون

مان جو ڳالهه ان ۽ آهي رهيو ايمان پڪو اهو به منهنجو ته آهيان آئي رکندي آڏو سربراهن تعليمي موقف واضح

۾ ماحول ٻوساٽيل جي فورسز ۽ سياست ويڙهاڪ آهن. ان رهيا ڪامياب ڪيئن ۾ ڪرڻ پڙهائي شاگرد

آهي. منهنجي آڻڻو ۾ گرفت کي صورتحال جهڙي ڳڻتي تي ڪرڻ بيان حقيقتون اهي ته هوندو ياد کي ساٿين هڪ هئا. اهو ويندا ڪيا بند مائيڪ منهنجا اندر هال درٻار جا امتحانن ”عنوان منهنجو آهي، واردات ۽ تجربو ذاتي اهي ته چوان ائين مان آهي. جيڪڏهن“ نتيجا آيل تازو سڀ کان عرصي ڪافي اسان هئا، اچڻا ئي ائين نتيجا

لء تبديليء اڻٽر ڪنهن هئاسون، منتظر بلڪ خواهشمند نه تياريون جون نڪرڻ مان بحران ان شايد اسان پر

ادارا تعليمي جا سنڌ هينئر ڪري آهيون. ان سگهيا وٺي ته آهن. ڇو ويا ويڙهجي اندر بحران شاگرد نوجوان ۽

جو آئيندي ۽ مستقبل جو نوجوانن نتيجا جا انٽرميڊيٽ موجوده آهن. ليڪن ) ڪنداTurning Point( موڙ اهم

ڪري ڊول ڊانوان )کيBalance( تواز سڄي ان نتيجنآهي. ڇڏيو

عوام قائد يونيورسٽي، مهراڻ ڪاليجز، ميڊيڪل ۽ يونيورسٽي سنڌ يونيورسٽي، زرعي يونيورسٽي،

تمام ڪري جي نتيجن انهن ڪاليج ڊگري جا سنڌ سڄي به ڪنهن مقصد جو ٿيندا. اسان ۽ آهن ٿيا متاثر گهڻو نه ڪرڻ افزائي همت جي ڪلچر ڪاپي سان طرح

ان آهي، وئي ڪئي پلننگ سان تيزيء جنهن آهي. پر پنهنجي پهرين کي نظام اوهان ته آهي ضروري لء

پوء سيکاريو، هلڻ آهستي بيهاريو. آهستي تي پيرن کانسواء رهو. ان هلندا تيز تيز ته آهي حق کي اوهان

۾ ادارن تعليمي سرڪاري جي شهرن ننڍن جي سنڌ قبول ناقابل بلڪل جيڪي نتيجا آهي، صورتحال جيڪا تعليمي خود ڪمزوريون گهڻيون تمام لء انهن آهن،

ليڪن آهن، جون حصي جي جوڙيندڙن بنديون منصوبا آهي. سڀ آئي ۾ حصي جي طبقي نوجوان ڀوڳنا سڄي

82

لفظ لهرون لهرون

تعليم ته آهي چڪي ٿي ثابت ڳالهه اها ته پهريون کان حصو ثانوي جو ايجنڊا جي حڪومت اسم اهم جهڙو طبقاتي تعليم جي اڄ جو آهي سبب آهي. اهوئي رهيو آهي. سرڪاري وئي ڪري اختيار صورتحال جي تعليم

پرائيويٽ ۽ ادارن تعليمي هلندڙ ۾ سرپرستي آهي. فرق وڏو اندر ادارن جي مالڪن ۽ سرمائيدارن

سوار تي گهوڙي ماڻهو هڪ ته وڃي سمجهيو کڻي ائين سگهندو؟ ڪري مقابلو آهي. ڪيئن پيادو هڪ ۽ آهي صرف ۽ صرف جواب جو جنهن آهي، سوال هڪ

ا سگهن ڏئي ئي حڪومتون جيڪڏهن اسان ٿيون. يقينا به ورق ڪي جا سفر اتهاسي جي سماج انساني ٿي. مايوسيء سگهجي ڪري قدمي پيش ته اٿليون

ڪري ابتدا جي عروج نئين هڪ زوال ڀرپور سانٿو. سگهي

سماجي جي استادن ۽ اوليت سماجي جي تعليم ڪري ئي حڪومتون ۽ حڪمران به تعين جو قدر

گلوبلئيزيشن هن ته کپي سمجهڻ اهو ٿيون، سگهن کان ضرورتن مادي رستو جو بقا جي اسان ۾ دؤر جي

آهي. به طاقت ۽ قوت افرادي يافته تعليم هنرمند سواء جي استادن مانوارن ته کپي ڪرڻ تسليم کي اسان

ذميداري ته آهي. ڇو ويو هارائجي علم ۾ سرپرستيء جو دانشور ۽ معلم هڪ ئي ڪرڻ پيدا نفسيات جي

جيڪو ۾ نصاب جي اسان آهي. ليڪن ذميداري ۽ شان ڪري سفر ۾) Direction( سمت ئي هڪ کان ورهين

جي گلوبلئيزيشن تعليم ۽ سکيا ۾ نصاب آهي. ان رهيو آهي. تعليم ويو بيهاريو رستي واري ٽڪراء ۾ نالي

اها وڃي پئي ڏني هينئر وٽ اسان سان نموني جنهن ان ۽ آهي ابتڙ بلڪل جي ٽيڪنالجي وري گلوبلئيزيشن

ويو رکيو عمل اهڙو هڪ جو تربيت ۽ سکيا ۾ نصاب جو“ سکندڙ ”وڌيڪ کان واري سيکارڻ ۾ جنهن آهي ته آهي نه اهو مقصد جو ان ليڪن ٿو، ٿئي وڌيڪ عمل

علئقن جي سنڌ اندرون چاهين،ڪ نٿا سکڻ“ سکندڙ”

83

لفظ لهرون لهرون

آهي. اها زيادتي بنيادي جيڪا سان“ سکندڙ ”۾ ڪري هئڻ نه بندوبست جوڳو جو“ زبان انگريزي”

)Basic Unit( ايڪو بنيادي هڪ تعليم آهي. پرائمري زبانن مادري ۾ ڪلس ڏهين ۽ تائين علم سئنسي آهي، يا شاگرد اهوئي جڏهن ٿا، وڃن پڙهايا ۽ سيکاريا ۾

انگريزي ته ٿا ٿين داخل اندر جي ڪاليڪن شاگردياڻي ڪري جي غربت اچي، نٿي ۾ سمجهه کي انهن بلڪل به ڪنهن سگهن، ڪري نٿا برداشت فيون ٽويشن مائٽ

نئين سال هر جيان ايجنڊا معاشي پنهنجي حڪومت تي ڳالهه ان ويهي ڪڏهن تي خاتمي جي ڪئلنڊر

پرائمري شاگرد ڪيترا ته آهي سوچيو سان سنجيدگي ورتي. پناهه ۾ دنيا جي ڏوهن وڃي ڪيترن پهتا، تائين

القوامي بين ) واروEFA( لء سڀني تعليم جي حڪومت سگهي پهچي نٿو تي تڪميل ئي ڪري ان به پروگرام

هڪ جو اسڪولن پرائمري اندر جي ادارن تعليمي جوآهي. محروم کان سهوليتن بنيادي تعداد وڏو

بنيادي ۾ پاڪستان مطابق تحق ٿيندڙ ۾ ع1999 ته آهي اها ۾ نطر ) جيSDPT( حالت جي تعليم

هڪڙي جي شاگردن ٿيندڙ فيل ۾ اسڪولن سرڪاري تعليم کي عوام حڪومت جيئن ته ٿي ٻڌائي ايوائيزر

عوام ڪري ان آهي، قاصر کان ڏيڻ ڪوالٽي جي آهي. پرائيويٽ رهيو ڪري رخ ڏي اسڪولن پرائيويٽ آهن. ان رهيا ڦهلجي وانگر باهه جي جهنگل اسڪول غلم انتيا وزير واري تعليم مجوده جي سنڌ کانسواء

مالي ته آهي جوڳو اهميت به بيان تازو جو علي اسڪول نوان اندر تعليم سرڪار سنڌ سبب گهوٽالي

مقامي ڪري آهي. ان لچار کان ڏيڻ فنڊز لء کولڻ ويندا. کوليا اسڪول سان شرڪت گڏيل جي ڪميونٽي پرائيويٽ اهڙا ۾ سنڌ کي حڪومت ته ۾ خيال منهنجي گڏوگڏ ان کولڻ ۾ علئقن جي سنڌ اندرون اسڪول

لزمي تعليم جي ڪمپيوٽر ۽ انگريزي ۾ ادارن انهن جي تعليم طبقاتي اندر صوبي طرح کپي. اهڙي ڪرڻ

84

لفظ لهرون لهرون

گهرجائو ۽ ضرورتمند نوجوان گڏوگڏ سان خاتمي بهتر هو ۽ سگهندي ٿي رهنمائي جي نوجوانن

سندن ۽ سگهندا ڪري مظاهرو جو ڪارڪردگي سانRationale سگهندو، ٿي ازالو جو نقصان تعليمي دنيا جي ٽيڪنالجي ۽ سائنس علم پوندو. ته سوچڻو

موجوده سگهون، رهي نٿا پوئتي وڌيڪ اسان کان جي امڪانات ته آهن مسئل ڪي اگر ۾ گلوبلئيزيشن

يافته تعليم آهن. هنرمند کليل به دروازا جا ترقي ڪاري سرمايه يا خرچ ٿيندڙ تي انهن ۽ نوجوان

پرائمري کي اسان لء آهي. ان بنياد جو قوت اقتصادي ڪرڻي لزم زبان انگريزي ئي کان يونٽ بيسڪ يعني

جي قدرن لبرل ۽ جديديت هميشه زبان اها پوندي، آهي. ٿيل ترويج گهٽ جي نظرين ۾ زبان آهي. ان زبان امتحاني ۾ نتيجي ان ۽ تباهي تعليمي سبب ٻيو هڪ

سنڌ ته آهي به اهو ڪارڻ هڪ جو بحران جي نتيجن مضمونن جي آرٽس ۽ سائنس اندر ڪاليجن ڊگري جي به جي مضمونن آهي. ٻين کوٽ جي استادن جي

ايندي ۾ اخبارن بار بار صورتحال ۽ کوٽ جي استادن آهي اها صورتحال ڏکوئيندڙ انتها بي آهي. ليڪن رهي

ادارن گهڻن به کان ضرورتن نصابي جي دؤر جديد ته مئٿميٽڪس، آهي. ڪمپيوٽر، ويو رکيو محروم کي

ان جي مضمونن سائنسي ٻين ۽ ڪامرس مئنيجمينٽ، انهن جو وڃي ڏني نٿي اجازت کي شاگردن ڪري

جيڪڏهن ۽ (گهٽ) آهن عنقا بلڪل استاد جا مضمونن شاگردن پنهنجي کان لحاظ جي معيار اهي ته به آهن ضروري ڪري سگهن. ان ڪري نٿا مطمئن بلڪل کي

جو ٽريننگ باقاعده لء جي استادن جي سنڌ ته آهي لئبرريون جون ڪاليجن جي وڃي. سنڌ ڪيو رائج نظام ادارن انهن جو ڪري جي ان صرف آهن. اهو ويران

ڪري آهن. ان ويا ڪيا نه مقرر لئبررين کان سالن اندر محروم کان نوٽس جي ڪتابن شاگردياڻيون ۽ شاگرد جي دؤر جديد انتظاميه يونيورسٽي آهن. سنڌ آيا رهندا

85

لفظ لهرون لهرون

(فزيڪل سبجيڪٽ هڪ تي ليول ڊگري پٽاندڙ ضرورتن ڪيو شامل ۾ نصاب لء شاگردن ايجوڪيشن) ڪاليجي

يعنيDPE ۾ ادارن جي سنڌ اندرون آهي. ليڪن ڪيا نه مقرر به استاد جا ايجوڪيشن فزيڪل ڊائريڪٽر

کان نعمت ان شاگرد جو اسان ڪري آهن. ان ويا علوه کان ڪمزورين ۽ خامين آهي. انهن رهيو محروم

رٿيل آهي. جيڪو پراڻو تمام ڪورس ۽ ڪتاب درسي به کان سگهي. ان نٿو ڪري پوري ضرورت جي اصلح وڏو جو اچڻ ڪن مايوس ۽ خراب نتيجا جا رزلٽ سواء ڪري سختي انتها بي تي شاگردن اوچتو ته آهي سبب لء شهرن ويو. وڏن ڪيو بدحواس ۽ وائڙو کي انهن

امتحاني جي علئقن ڳوٺاڻن ۽ پاليسي جي فورسز تر تمام آهي. جيتوڻيڪ رهي مختلف بلڪل لء سينٽرن ئي ساڳيو ڪلچر جو ڪاپي به باوجود جي سهولتن

وڃي ڏٺو به علوه کان ڪمزورين آهي. انهن آيو رهندو آهي. رهيو سياسي گهڻو تعليم نظام وٽ اسان ته

بدلين جي استادن ڀرتي، جي استادن کولڻ، اسڪول گهڻي تمام اندازي دخل سياسي ۾ ترقين ۽ مقررين

عرصي ڪافي ڪري ملي شين سڀني آهي. انهن رهي تي ڪناري جي تباهيء ۽ برباد کي تعليم جي اسان کان مئٽرڪ ۽ ميڊيٽ انٽر ۾ نتيجي جي جنهن پهچايو، اچي

آهن. آيا کڻي امتحان وڏو جو سکڻ لء اسان نتيجا جا ۽ تخليق تحقيق، لء سکيا جي شاگردن کي اسان

موجوده لء ڪرڻ مضبوط کي ڍانچي جي ٽيڪنالجيزپونديون. آڻڻيون تبديليون انقلبي ۾ نظام امتحاني

تعليمي ۾ رپورٽ تعليمي جي ڪميشن شريف نظام بيروني جي امتحانن لء بنائڻ بهتر کي نظام

External Systemڪئي سفارش جي ڪرڻ ختم کي نظام اهو بجاء ڪرڻ عمل تي تجويز هئي. ان وئي

آهن. آڏو جي اسان اڄ نتيجا جا ويو. انهن اپنايو ۾ ملڪ ڪنهن ٻئي جي دنيا سواء کان ڀارت ۽ پاڪستان

External Systemامتحاني جي اڄ آهي، نه رائج

86

لفظ لهرون لهرون

سان اليڪٽرانڪ تعلق جو جنهن گريجوئيٽ هڪ ۾ نظام ذريعيE-mail يا ٽيليفون روم، ڪلس وڊيو آهي. اهو

ڪنهن بغير اچي ۾ رابطي سان پروفيسر پنهنجي ضرورتون نصابي پنهنجيون سان مدد جي ٽيچر ڪلس يا يگانيت ٿو. عالمي سگهي ڪري پوريون

دؤر هن جي ورڪ نيٽ ڊجيٽل ۽ ملٽيميڊيا گلوبلئيزيشن چينل ڊسڪوري ۽ آهي وئي ٿي رخي گهڻ تمام تعليم ۾ آهن. ويا ٿي موجود وقت ۾ لء سکيا چينل لرننگ ۽

رهيو ٿي اضافو ۾ تعليم وسيلي انٽرنيٽ ۽ ڪمپيوٽر تعليمي جي علئقن اندرون وٽ اسان آهي. ليڪن

ته آهن. جڏهن پيا ۾ کوکن بند ڪمپيوٽر ۾ ادارن ۾ ريٽ لٽريسي به کي ماڻهن انهن ۾ ملڪن سڌريل نه ڄاڻ جي ڪمپيوٽر کي جن وڃي ڪيو نٿو شامل

تعليمي کي سربراهن تعليمي موجوده جي آهي. اسان ۽ پروگرامنگ ڪمپيوٽر تي ليول ڊسٽرڪٽ اندر ادارن

ڏيڻو ڪري مهيا کي استعمال ۽ سهوليتن جي انٽرنيٽ معمارن جي مستقبل نوجوان جي ملڪ جيئن ته پوندو

جي سگهي. اسان ملي رهنمائي ۽ هنر مهارت، کي ٽيليويزن شعبا مواصلتي پنهنجا ته وٽ ملڪ پاڙيسري

عوام ڀاڱي گهڻي سهولت جي ٽيليفون ۽ چينل سوين جا جي دنيا بنگلور شهر هڪ جو آهي. ڀارت ميسر کي

اهوئي مان ۾ آهي. آخر شامل ۾ سٽيز سائيبر ڇهن برادريء عالمي اسان ته هلنديس ڪرائيندي محسوس

ڪٽجي کان ضرورتن ۽ مسئلن عالمي آهيون، حصو جو سان دنيا مغربي اڄ حڪومتون جون سگهون. اسان نٿا

به ڪجهه آهي به ڪيئن آهن، مجبور تي ڪرڻ اشتراڪ آهيون. حصو هڪ جو شعور عالمي هجي. اسين

آهن. اڄ رهيا دؤر چار ۾ سفر تاريخي جا گلوبلئيزيشن ۾ حصي پهرين جي دؤر چوٿين جي سرمائيداري اسان چپس مائڪرو ۽ ڪمپيوٽر دؤر هيء ۽ آهيون پهتا اچي جي وسيلن اطلعاتي ۽ علمتن ئي انهن ۽ آهي دؤر جو

آهي. وئي بڻجي ڳوٺ عالمي هڪ سسي دنيا ڪري

87

لفظ لهرون لهرون

آهي. ليڪن شڪل ئي جي سرمائيداري به دؤر هيء وڌيڪ تي تعليم کي اسان ڪري ان آهي دؤر جو ڄاڻ

شعوري کي شڪست تعليمي ڪري سرمائيڪاري ۾ شيئرز مارڪيٽ پوندو. معاشي ڪرڻو تبديل ۾ طاقت ۾ وڌ“ شيئرز تعليمي ”لڳائي ڪاٿو جو نقصانن تعليمي

سامراج عمل جو پوندا. گلوبلئيزيشن ڪرڻا محفوظ وڌ پذير ترقي سامراج آهي. اقتصاد شڪل نئين جي

معيشت، آزاد قبضو، تي ذريعن جي وار پيدا اندر ملڪن جي منڊي آزاد ڊراما، جا جيلن نجي تباهي، جي زراعت

تقاضائون جون ضرورتن جي گلوبلئيزيشن معيشت، غريبن جهڙن اسان سان گلوبلئيزيشن آهن. ان اهائي ته اچي. ڇو نٿو نظر فائدو ڪوبه جو معاشرن تبديل ۾ غلبي سياسي بدلجي گلوبلئيزيشن اقتصادي

خواب جو دنيا دوست ٿي. انسان سگهي ٿي سگهيا ٿي تبديل ۾ غلبي سياسي بدلجي گلوبلئيزيشن

جي گلوبلئيزيشن خواب جو دنيا دوست ٿي. انسان جي سرمائيداري آهي. گلوبلئيزيشن نه هرگز تي ايجنڊا مان مرحلن ٽن جي تاريخ آهي. جيڪا شڪل جديد

آهي. پهريون آڏو جي اسان ۾ شڪل موجوده گذري ۾ دؤر رهيو. ان جاري تائين ع1789 کان ع1492 دؤر

۾ دؤر آهي. ان شامل فتحون ۽ کوجنائون نيون آهستي جا آئي وٽان جاگيردارن يورپي سرمائيداري

اهو پهتو، تائين آمريڪا ڪولمبس ۾ دؤر ان ويئي وڌندي ٻيو پوء کان ان آهي، جو ميڙڻ دولت ناجائز ۽ جائز دؤر قومي ۾ دؤر آهي. ان وجود جو سرمائي صنعتي دؤر

جو انگلستان ۽ فرانس ٿيون. انقلب تشڪيل رياستون ۽ ٻڌندا طور علمتي انقلب صنعتي جو صديء ارڙهين

سميت تعليم نظام سڄو جو آهيون. اسان ڪندا پيش ٺاهيون پاليسيون تعليمي به جيڪي ويو، ٿي ڪمزور

بيوروڪريٽ بلڪه نه ماهرن تعليمي اهي ويون، ڏنيون، ترتيب مطابق خواهش جي حڪومتن عملدارن

حڪومتن ويو، ڪيو نه مهيا تحفظ آئيني ڪوبه کي جن

88

لفظ لهرون لهرون

رهيون ٿينديون پٽ ڊهي به پاليسيون سان ڊهڻ جي ٿيندو مقروض ۽ غريب عوام جو ملڪن پذير آهن. ترقي ٿيندي تر امير کان امير اشرافيه حاڪم ويو. ليڪن کي اسان باوجود جي حقيقتن تلخ سڀني وئي. انهن

مغربي کي علم جي ٽيڪنالجيز ۽ تعليم جي سائنس پوندو. ان سکڻو ئي سان اشتراڪ ۽ مدد جي دنيا

ڪري نه ئي حاصلت صرف اسان سان اشتراڪ امڪانات جا وڃائڻ ڪجهه نه ڪجهه بلڪ سگهنداسون،

پيدا قوت افرادي يافته تعليم هنرمند آهن. ليڪن به جديد اسان کانسواء ان آهي، ضروري انتها بي ڪرڻ

سگهون. نٿا هلي ملئي ۾ قدم قدم سان دؤر

89

لفظ لهرون لهرون

نوجوان جو سنڌ ۽ صدي 21 واري ناانصافي به ڪنهن ته آهي ايمان منهنجو

جي سڀاڻي تي جاء جي ان ۽ سمجهڻ غلط کي ماحول پاڻ پنهنجو لء تنقيد ۽ احتساب ڪرڻ، ڳالهه جي سوچ

انقلب ئي نالو جو ڪرڻ پيش تي طور رضاڪرانه کي عمل، اهو جڏهن ۽ آهي عمل ۽ سوچ واري تبديليء يا

ته ٿي ٿئي شروع کان طبقي نوجوان شروعات اها مايوس کي قوم جي اسان ۽ ويٺلن هتي سڀني اسان

نوجوان جو ڪري ان آهي، نه ضرورت ڪابه جي ٿيڻ ويهين اسان آهي. اگر هوندو ضمير جو قوم ئي طبقو

سان فخر کي اسان ته ڏسون ۾ پسمنظر جي صديء ۽ ذهين بالغ، نوجوان جو اسان اڄ ته پوندو چوڻو

صرف تي سطح عالمي اڄ طبقو آهي. هيء باشعور جيان حقيقت جي تاريخ آهي. بلڪ نه خيال يا تصور

۽ سرگرم آهي، فرما ڪار آهي، آهي. اٽل موجود گدڙن لومڙن، ۽ لوٽن اڄ طبقو آهي. نوجوان اثرانداز

يا تماشبين جيان، شڪار جي تترن ۽ سوئرن يا وانگر وڌيڪ ۾ سلسلي ان ۽ آهي نه هرگز تيار لء ٿيڻ شڪار

رهيو آڏو چئلينج ۽ ضرورت جيڪا کي طبقي نوجوان جي بزرگن يا طبقي دانشور جي قوم آهي اهو آهي،فقدان. جو رهنمائي کين

قائل جا عمل اسان تائين سياست کان عبادت نوجوان ٿي بالتر کان تضادن يا سياست آهيون. گروهي

ڏاهن، سڀني جي قوم ڪرڻ مهيا رهنمائي کي طبقي سياسي خود صحافين وڪيلن، استادن، دانشورن،

سماجي هو ته آهي فرض اولين هيء جو جماعتن گڏجي طور اجتماعي بجاء نيتيء نيڪ انفرادي ۾ تعمير

پرستي، تهمت وڌائين، هٿ ۾ ڪرڻ دور کي رڪاوٽن ڇڏي رستو وارو بازي نعري ۽ اٻهرائي پرستي، عقيدي ئي ڪيترن جي آمريڪا لطيني ۽ آفريقا ايشيا، ڏيون،

90

لفظ لهرون لهرون

ٿو. جن ڪري“ رهنمائي ”طبقو دانشور ۾ ملڪن طرح سياسي يا آهي هوندو نه طبقو مزدور ۾ قومن

هارين، مزدورن، دانشور اتي آهي، هوندو ڪمزور ڪن اڳواڻي جمهوري گڏ سان طبقي وچولي ۽ شاگردن

هئڻ پڙهيل ۽ متحرڪ باعمل، نهايت طبقو اهو ته ڇو ٿا واقف کان واٽن سائنسي جديد ۽ انقلبن جي دنيا ڪري نوجوان پنهنجي اسان ته پوندو مڃڻو اهو آهي، هوندو صرف آهيون، سگهيا ڏئي نه قرباني ڪابه لء طبقي

ڪندا پيش وڌائي کي عظمت جي ڪردارن پنهنجي نه رهنمائي درست کي نوجوانن ئي آهيون. ڪيترن رهيا ڌڪيو ڏانهن راهه واري گمراهيء کي انهن ڪري هئڻ اصولن سائنسي ۽ سماجي جيڪا تنقيد آهي. صرف ويو اثر بي ۽ جا بي اثر جو تنقيد ان هوندي، بالتر کان

ياد به اهو ويندي، ٿي دوري ۽ دشمني سان ٿيندو. ان محنت ۽ پگهر جو بزرگن ۾ نسل جنهن ته گهرجي رکڻ

ئي کين ڪلچر وارو بداعتمادي اتي هجي، نه موجود ۾ بزرگن شمار جو اسان پهچائيندو. جيڪڏهن نقصان

ان پنهنجي اسان ته پوندو مڃڻو کي اسان ته آهي سياسي ۽ تعليمي ڪابه کي نسل ۽ طاقت نوجوان

“گيپ جنريشن ”۽ آهيون سگهيا نه ڪري مهيا رهنمائي کي“ طاقت ”ان آڻي ڪتب جملو ۽ لفظ ٿيل درآمد جو

آهي. ڇڏيو ڪريFilter ۽ پري کان پاڻ پنهنجو ۾ صديء ايڪويهين ته رکو اطمينان دوستو! اوهان

۽ تعليم بهترين ۾ منڊل وائي عالمي شعور جو اوهان مسئلي به ڪنهن دهشتگردي آهي، وابسته سان تربيت

آئيني پرامن يا جدوجهد هٿياربند آهي، نه حل جو واري ميلپ جي طريقن آئيني ۽ هٿيارن جدوجهد، “تحريڪون ”علمي ۽ ترين مقبول جون دنيا جدوجهد

پراڻي جي واسين سنڌ ۽ سنڌ پر آهن، رهيون ضرور مڃيل، وقتائتي، ڪامياب، لء اسان ته ٿي ٻڌائي تاريخ

“تحريڪ علمي ”صرف ۽ صرف حقيقت آفاقي ۽ دشمنن رهندي. حقيقي ڪامياب ۽ موزون مناسب،

91

لفظ لهرون لهرون

ان ۽ آهي عنصر لزمي لء اسان ڪرڻ تعين جو دوستن رستو ۽ دڳ صحيح ۾ روشني جي سائنس انقلبي ئي

۾ انداز تخليقي قومون، ئي ڪيتريون ڪري اختيار اهي جا سائنس ۽ سياست ادب، علم ماحول، تعليمي

ورثي اجتماعي تائين قومن مظلوم حاصلت ۽ تجربا انهن ۾ دؤر موجوده ته ڇو آهن، رهيون پهچائي طورسگهجي. ڪري نٿو محدود اندر سرحدن مخصوص کي

مزاج ۽ روايتون جون قوم هر لء انقلب ته رکو ياد تي آثارن قديم ۾ پاڪستان کان ع1976آهن. ڌار ڌار

پنهنجي آرڪيالجسٽ آمريڪي هڪ ڪندڙ تحقيق سنڌو قديم ”ته چيو ۽ ڪيو ثابت اهو ذريعي کوجنائن

آهن.و مليا نه هٿيار مان آثارن جي تهذيب جي ماٿري اڪيلي هيء ته ٿا چون به ماهر آمريڪي اڄ انڪري ۽ اوسر تي بنياد جي شانتي ۽ امن جنهن آهي، تهذيب تهذيب پنهنجي سنڌين جڏهن ته ٿيو ثابت ڪئي، ترقي

طريقن وحشي حصو وڏو جو دنيا تڏهن جوڙي، پئي جي پسنديء امن تڏهن هو، رهيو گذاري زندگي سان

رهندي ۽ آهي هئي، ئي قوم اڪيلي سنڌي سان حوالي انهن کي نوجوانن جي اسان کي اسان جڏهن ڪري ان

چڙهي هٿ هٿيار خلف جي تمدن تهذيب ۽ مزاج جي آڏو جي اوهان واري ويجهڙائي تاريخ ٿيو؟ ڇا ته ويا

سان دشمنن اصلي جي جيجل سنڌ بجاء ته آهي، پاڻ پنهنجا نشانو پهرين اسان جي، مزاحمت ۽ ويڙهه

جو اسان ۽ منهنجو ڪري ان آهيون، تائين اڃا ۽ ٿياسون کان پيچرن سموري جي ترقي اسان ته آهي ايمان “بيپناهه ”اهي ۽ آهيون“ پناهه بي ”اسان آهيون، ڪٽيل

نه ڇا ڇا سگهي، نٿي ڪٽي تلوار ڪابه کي جن آهيون، ڊراما ڪيترا پوء کان ٺهڻ جي پاڪستان آهي، ٿيو انهن آهن، ويا رچايا تي نالي جي“ پاڪستان نظريه”

جدوجهد شاگرد ۽ حڪمرانن اديبن، عالمن، جي اسان جي سنڌ بڻائي، نشانو جو نگاهن جي شڪ ۽ گمان کي

کي شاگردن سنڌي لء ڪرڻ تباهه کي نظام تعليمي

92

لفظ لهرون لهرون

الحق شياء ۾ سياست شاگرد ۽ ويو ويڙهايو ۾ پاڻ ڪلشنڪوف ۽ ڪلچر گن وسيلي پاليسيء افغانستان

ته ايتر اسان به اڄ پر ڪيو، پيدا ماحول وارو ڪلچر دليل زوردار جا پسنديء اصول جو آهيون،“ پناهه بي”

محفوظ سان حوالي جي تهذيب پنهنجي ئي وٽ اسان اها بلڪ نه تاريخ ويندڙ پڙهائي ۾ ادارن تعليمي آهن، جي ماڻهن وڇڙيل ورهايل ۾ معاشري جيڪا تاريخ آشتيء امن ڪري، پيدا آهنگي هم ڪري ڪم جو ملئڻآهيون. پرچاري جا ان به اڄ ڏي رهڻ سان

وقت ان شاخ ڪابه جي علم ۽ علم ۾ معاشري جڏهن ملندو، وقت ان لڀ جو ان ٿيندي، مقبول

تعليم اعلي ۽ فڪر ان لء حاصلت جي علم ان نوجوان بقول ڪندا، وقتف پاڻ پنهنجو لء حصول جي

آهي، وڌيڪ کان عبادت علم ”ته جي آريسر عبدالواحد خدا عبادت ،“آهي صفت جي ڪريم خداوند علم ته ڇو ۽ ويجهڻ وڌڻ کي علم ڪري ان آهي، نه صفت جي اهو ته آهي ضروري اهو لء ڪرڻ ۽ ٿيڻ گير همه

سماجي، پابنديون اهي پوء هجي آزاد کان پابندين لء گيريء همه ان جي علم هجن، مذهبي يا معاشي

وڃي. بڻايو سستو ۽ بامقصد کي ان ته آهي ضريوري صرف تعليم ۾ صوبي جي اسان ته آهي حقيقت اها

نه وسيلي“ فنانسنگ سيلف ”ئي ۾ انجنيئرنگ مهراڻ اڳتي وڌيڪ به کان ان صورتحال بلڪ ڪري راڄ پئي جا تعليم تائين ڪاليج کان پرائمري آهي، رهي وڌي پاڻ کي سرڪار جيڪي ضرورتون يا ڪم ننڍا ننڍا اهي

“آهي نه رعايت آهي، حق تعليم ”ته کپن. ڇو ڪرڻ آهي. سياسي ويو ٿي ختم پاڻ پنهنجو نعرو وارو

شاگرد ”يا ۾ ٽوڪري واري رديء ڪنهن جي جماعت ورنه ۾ عمل واري ڪرڻ قبول پابندي تي“ يونين

پئي ٿيندي ڏکي وڌيڪ ڪري جي هئڻ نه فنڊز صورتحال تعليم ئي ٻار ٻه هڪ ڪي جا والدين غريب ڪنهن وڃي، تعليمي ”آهستي آهستي ته سگهندا. ڇو ڪري حاصل

93

لفظ لهرون لهرون

وسيلي شاگردن به کي خساري جي بجيٽ جي“ ادارن آهن، وين ٿي تيز ڪوششون جون ڪرڻ پورو ئي

جي انسان ته وڃي ٿي ٻڌائي اها صورتحال ته جڏهن سکيا ۽ پرائڻ علم صرف سبب جو وڌڻ اڳتي ۽ ترقي جي انسان ته آهي به حقيقت مڃيل اها ۽ آهي ئي وٺڻ

آهي. علم تي پرائڻ علم دارومدار جو ترقي سماجي ۽ آفريڪا ايشيا، ٿيندي پيدا قيادت اهل بهتر سان

تعليم زنجير جا غلميء قومن جي آمريڪا لطيني پنهنجي نمائندا چونڊيل پڙهيل گهٽ ٽوڙيا، وسيلي واقف کان پهچ جي ترقيء ۽ رٿابندي ڪري علم محدود

بيزار مان جمهوريت عوام جو ٿيندو اهو نتيجو هوندا، نه جي انقلب معاشي ۽ سياسي کي اسان ويندو، ٿي

انهن ۽ نوجوان ذهن انقلبي لء ان ۽ آهي ضرورت جيڪي کپن، ٿيڻ تيار ٽيمون مشتمل تي نوجوانن جو مشڪلتن ۽ حالتن ايندڙ پيش ۾ صديء ايڪيهين

لء ڪن. ان حاصل سرخروئي قومي ڪري مقابلو ادارا خانگي پنهنجا جيان قومن ٻين ته آهي ضروري

۽ امن ترقي، تعليمي جي ديس ته ڇو ڪيون، قائم ان آهي، ذميداري جي ناريء ۽ نر جوان هر خوشحالي سرمائيدار وارا سگهه جي اسان کان جوابداريء

ٻي هڪ سگهن، نٿا ٿي آجا دانشور ۽ نمائندا منتخب کي نوجوانن ڳالهائيندڙ سنڌي جي سنڌ جيڪا حقيقت عورت پنهنجي اسان ته هيء اها آهي، ڪرڻي تسليم

ڄڻڻ ٻارن ڏيون، ڇڏي سمجهڻ وانگر ڍورن ڍڳي کي حالتن معروضي جي دور هن تصور وارو مشين جي مرد جي سنڌ لء تعليم اثرائتي کي نياڻين آهي، ابتڙ جي ان آڻي، انقلب ۾ روايتن ۽ روين پنهنجي کي نوجوانن ۽

عورت سماج ڪوبه ته پوندو ڪرڻو تسليم کي ڳالهه نه ترقي سماجي تڪڙو سواء کان تعليم ۽ تعاون جي

اڻ به ڪيتري کڻي سوچ ۽ عمل اهو سگهندو، ڪري عقلي کي سچائيء ان ليڪن ٿئي، محسوس وڻندڙ

آهي. ضرورت وڏي ۾ وڏي جي صديء ايڪيهين قبوليت

94

لفظ لهرون لهرون

جو ٻڍڙائپ ماڻهو کي اولد جي پٽ جڏهن هو زمانو ڪو سڀ پنهنجون جون ان ۽ هئا سمجهندا ڀرجهلو

ڪندا وقف لء تربيت ۽ تعليم جي پٽ دولت صلحيتون اگر ٿو، اچي نظر ٿيل تبديل“ قدر ”اهو هاڻي پر هئا،

معاشي ذهني جي تعليم ۽ سوچڻ مسلسل کي عورت پٽ لء والدين ۾ گهر پنهنجي هو ته وڃي ڏني آزادي

گولي جي دنيا چين ٿي، سگهي بڻجي سهارو وڌيڪ کان ٻيو عورتن ۾ ڳوٺ هڪ جي جنهن آهي، ملڪ واحد تي هارياڻي جي چين آهي، ڇڏيو ڪري انڪار کان ڄڻڻ ٻار

پر ٿو، ڪري بيوفائي ته اولد ”ته آهي چوڻ جو عورت منهنجو“ سگهي ڪري نٿي وفائي بي ۾ پيري دولت ذريعو جو ڪرڻ حاصل دولت کي تعليم هتي مقصد

ضرور هيء مقصد حاصل پر آهي، نه لکڻ يا سمجهڻ قومي ۽ مذهبي جو اسان اهو ۾ دؤر موجوده ته آهي

۽ عورت ماڻهو هر سان طرح معاشي ته آهي فرض ته آهي ڪرڻو مستحڪم ۽ مضبوط ايترو کي ٻنهي مرد

۽ اخلقي تعليمي جي نسل نئين يعني اولد جيئن نوجوان جيئن ته کپي ٿيڻ مڪمل تربيت جسماني پورو کي تقاضائن جي صديء ايڪيهين نسل صحتمند

مان ڄار جي روايتن ۽ سازشن لء سگهي. ان ڪري ڪرڻو آزاد کي نوجوان جي سنڌ کي نياڻيء سنڌي

ويندا. ليکيا“ ڏوهاري قومي ”هو ته پوندو. نه ويا لهي ڳالهڙي ساڻيهه سڻي”

لوهه،ٿئا. سک ڏک، لٿا اندوهه، جا اندر

(شاهه) طرح معاشي قوم سنڌي ته جيئن سواء کان ان

نوڪرين سرڪاري قدر گهڻي آهي نه مستحڪم سان آهي، موجود صرف نه ۾ تعداد گهڻي طبقو مشتمل تي

نوجوان ڪيترا پويان نوڪرين سرڪاري به اڃا بلڪه وتن، گهمندا حال پريشان کڻي ڊگريون لکيل پڙهيل

95

لفظ لهرون لهرون

ننڍيون ننڍيون ڪري حاصل ڊگريون وڏيون وڏيون نفسياتي هو پوء کان ڪرڻ حاصل يا ماڻڻ ملزمتون

هڪ کي اسان ڪري ٿا. ان اچن نظر مطمئن غير طرح ۽ ڪرڻ تبديل کي ذهن پنهنجي ۽ آڻڻ انقلب معاشي

جو آهي. سنڌ ضرورت جي ڪرڻ عمل تي طور فوري ان سگهي. پنهنجي اسري نٿو به ڪري ان طبقو وچولو ۾ سنڌ لء بچائڻ کان ٿيڻ“ جنريٽ ڊي ”کي نسل

راغب طرف“ ڪلچر مرڪنٽائل ۽ ٽريڊ ”کي نوجوان عمل تي فلسفي واري پسنديء حقيقت پوندو. ان ٿيڻو

معاشي، سياسي، کي اسان اثر جا ان ڪندي، نمودار تي سطح هر نظرياتي ۽ اقتصادي معاشرتي،

پنهنجي کي ايندي. اسان نظر طور واضح ۽ ٿيندي جڏهن ۽ پوندو ڪرڻو جبر تي خواهشن ۽ سوچن پراڻين ته ٿينداسون آزاد منجهان جبريت جي خواهشن اسان باعزم ۽ آزاد بلڪل کي پاڻ پنهنجو تي طور ذهني اسان

هونداسون. بجانب حق ۾ سمجهڻ ڏيندڙ خوشي ۽ ڏک سهڻيون، ڏاڍيون ڪلپنائون

آڌار جي ڪلپنائن پوريون اڻ ماڻهو ليڪن آهن، هونديون ۽ نراسائين رهندا. اداسين، زندهه ڪيستائين تي

ڪري ڪمزور ۽ هيڪلو کي عوام جي اسان محرومين کي زندگين اجتماعي ته اچو ڪري ان آهي، ڇڏيو

کي بنيادن ۽ روايتن انهن بچايون، کان خودڪشين جي نظام نئين جيئن ته ڪيون تعمير سان مضبوطيء

ته آهي اها“ اشوپاليڪٽس ”سگهي، ٿي تعمير عمارت رشوت لء ماستريء سنڌي رپيا هزار ويهه يا پندرهن

ڏوهاري قومي وڌيڪ به کان ڌاڙيلن سنڌي پوء ۽ ڏيون ته آهي اهو کڻون. بهتر پگهار جي حرام ويٺي گهر بڻجي

پاليسيء“ انويسٽيمينٽ يوٿ ”جي حڪومت موجوده ڪاروبار ننڍا ننڍا کڻي قرض ننڍا ننڍا وٺي فائدو مان

گهر به کي عورتن پنهنجي طرح ڪيون. اهڙيء شروع ۾ ڪرڻ شروع ڪاروبار مطابق ضرورت مقامي ويٺي هائوسنگ ڪوآپريٽو ”وٽ اسان ونڊايون، هٿ جو انهن

96

لفظ لهرون لهرون

ملن به بنياد جا انهن ۽ آهن ئي گهڻيون ته“ سوسائٽيز ۾ دؤر جديد جي اڄ ۾“ ڪلچر ڪاروباري ”ليڪن ٿا،

ٿيندو. اگر قدم وقتائتو انتهائي سوسائٽيز ڪوآپريٽو ڇڏي مفادپرستي ۽ بازي گروپ نوجوان جا اسان

ڪوآپريٽو ننڍيون ننڍيون گڏجي تي طور ڪاروباري ته ڪن شروع ڪاروبار اندر جي ڳوٺن ٺاهي سوسائٽيز

ڪندا، حاصل لڀ وڌيڪ ۽ ٿيندا پاڻڀرا تي طور معاشي جو ڳالهه ان کان حڪومت هو ته گهرجي کي نوجوانن لء ٻهراڙين جي سنڌ ۽ الڳ لء شهرن ته ڪن مطالبو

يا ڪري ابتدا جي ڪلچر واري انڊسٽري“ بيسڊ رورل” تي وياج قرض آسان لء“ انڊسٽري ايگروبيسڊ”

ڪوآپريٽو ”نوجوان جا سنڌ جيئن ته ڏي کي نوجوانن ڪارخانا مطابق ضرورتن مقامي پاڻ ٺاهي“ سوسائٽيز

زور زوران تي نوڪرين سرڪاري طرح هڻن. اهڙي جيڪا ڳالهه آخري هڪ سواء کان ان ويندي، ٿي گهٽ ته هيء اها سان، حوالي جي نوجوان آهي اهم تمام

نه شروع اڪثريتون تحريڪ اصلحي ڪا يا انقلب باهمت چند ابتدا جي انقلب يا تبديلي آهن، ڪنديون

نوجوان چند منسلڪ سان نظريي ڪنهن ۽ يافته تربيت جي انقلب آهن. آمريڪي ڪندا شروع فورس اقليتي يا

جي اڪثريت کي انهن پوء ڪئي، ماڻهن کن س( ابتدا وڌو، بنياد جو آمريڪا رياستن تيرهن صرف ملي، تائيد

آهي. پهتو تائين رياستن52 وڌندي جيڪو عورتن پورهيت جي پيرس انقلب جو فرانس

شروع سان ڪاهه تي محلت جيVersaines طرفان لئوس ۽ ڪمبوڊيا ويٽنام، انڊونيشيا، ملئيشيا، برما، ٿيو، انقلبي مختصر هڪ آزادي جي ملڪ هڪ هر مان

طرح اهڙي ڪئي، حاصل هي( رهنمائي جي پارٽي سياسي جي عوام شروعات جي انقلب دوست عوام ۽ کي عوام آهي، سگهندي ٿي ممڪن ئي وسيلي تعليم

۾ ملڪ ته هوندي نه ڄاڻ جي سياست کي نوجوانن ڪري ان ٿيندو، محسوس اجايو ۽ اوپرو انقلب آيل

97

لفظ لهرون لهرون

بنيادي ۽ بيجا تنقيد اها تي نوجوانن جي قوم جي اسان سياست صرف سوسائٽي سنڌي ته آهي غلط طور

سياست شاگرد ڪارڻ جو تباهيء يا ٿي ڄاڻي ڪرڻ رهي نه سهمت سان ڳالهه ان به ڪڏهن مان آهي،

ڏوهاري قومي اهي آهي، طرفي يڪ تنقيد اها آهيان، قوم وارا سزا جا خطائن جي حڪمرانن جيڪي آهن، جمهوريت غير جي ٿا. ملڪ ڏين قرار کي نوجوانن جي

رکندڙ ذهن دار سرمايه ۽ ناپسنديده جي عوام سنڌ کي دهشتگردن مڃيل تي طور عالمي حڪمرانن

بدنام کي سياست شاگرد ذريعي غنڊن پنهنجي آڻي ۾ آهي، ئي طبقو شاگرد صرف وٽ اسان آهي، ڪيو

ڏئي خون نوجوان ريٽو پنهنجو ڪيس جو سنڌ جيڪوآهي. وڙهيو

زنجير ڇڪين زلف ٿا ڏي، زندان ڊوڙي نه ڪوڪيئن”.“جا

کي ويڙهه جي حقن جمهوريتي ۽ قومي جي سنڌ آهي، کنيو شاگردن سنڌي جوکم جيترو ۾ وڌائڻ اڳتي

سماج سنڌي اگر آهن، ڏنيون انهن قربانيون جيتريون ڏين قرباني ۽ ڪردار پنهنجو پنهنجو طبقا ۽ گروهه ٻيا جا ۾ نقشي واري سنڌ آزاد يافته ترقي هڪ اڄ اسان ته ها

ڪيل ۾ دورن مختلف جي ها. شاگردن رهون فٽ -4 علحدگيء کان سنڌ جي ڪراچي تحريڪن مختلف

نوجوانن ۾ تحريڪ جي ايم.آر.ڊي جدوجهد، واري مارچ جيڪي آهن، ويڙهيون بهادرانه سڀ اهي ڪردار جو

وڙهيون ڪونه اچي للچ ڪنهن يا مفاد ذاتي ڪنهن جدوجهد ۽ تحريڪن انهن کي شاگردن سنڌي ويون، سکر، جيل، لکپت ڪوٽ يا ڪيس شاهبندر دوران

تشدد، ته آهن گواهه جا ڳالهه ان جيل نارا ۽ حيدرآباد ۾ استقامت جي شاگردن سنڌي تڪليفن سخت ڏاڍاين،

آهي، ڪئي نه پيدا جنبش يا هلڪاڻ تبديلي، به ترجيتري رستا نوان جا فڪر سياسي ويڙهين بهادرانه انهن بلڪه

۾ موٽ ۽ ڏنو فڪر دعوت کي اديب آهن. سنڌي ڏنا

98

لفظ لهرون لهرون

“ڏيندو نه ڪير سر تي سنڌڙي ”تخليق جي اديبن انهنڇڏي. ڀڙڪائي باهه ترنم واري

جنهن آهي، سائنس هڪ علم، معزز هڪ سياست آهن. جن اصول ۽ قدر ڪجهه معيار، تاثر، هڪ پنهنجو جو بچائي کان ٿيڻ آبرو بي کي سياست ڪندي عمل تي

شاگرد هلي اڳتي ته ٿي ڪريان تسليم مان ٿو، سگهجي ڪري جنهن ڏيکاريو، اثر پنهنجو لڙن منفي ۾ سياست ماحول صحتمند ۽ ترقي تعليمي اندر جي ادارن تعليمي کي شاگردن صرف به ذميدار جو ان ليڪن ويو، رڪجي

شاگرد رويو، تعليمي غير جو استادن انتظاميه، پر نه باعث جو تباهي ملي مزاج سڀ اهي پابنديون، تي يونين

ڏيڻ قرار ذميدار ئي“ سياست شاگرد ”آهن. رڳو بڻيا ان ضرورت ڪري آهي. ان نه رويو جمهوري ۽ صحيح شاگردن کي حلقن سنجيده جي سنڌ ته آهي، جي ڳالهه اندر جي ادارن تعليمي گهٽ ۾ گهٽ ڪري ملي سان

جاري کي ان ۽ ڪرڻ پيدا ماحول تعليمي ۽ ماحول پرامن جي دور کپي. موجوده ٿيڻ ثابت معاون ۽ مددگار ۾ رکڻ

غلط کي سياست شاگرد ته آهي اها ضرورت شديد جاکوڙ لء ڪرڻ پيدا لڙا ۽ رخ نوان ۾ ان بجاء سمجهڻ

همت جي ڪارڪنن ۽ شاگردن نوجوان جيئن ته ڪجي اهڙو ڪوبه جو دنيا ته آهي ڳالهه کپي. صاف ٿيڻ افزائي

هجي، نه امڪان جو تبديليء ۾ جنهن آهي، نه موضوع تبديل ڪري توانائيء شمسي موضوع جا سائنس ڪيئي

آهن. رهندا ٿيندا طئي ۾ وقتن مختلف سال هر محور پنهنجو ڌرتي

پاڇا سندس تي نقشي جي دنيا ڪري جنهن آهي، ڪندي ۽ نوجوانن جي اسان ڪري ان آهن، رهندا ٿيندا تبديل پوندا ڪرڻا تبديل لڙا ۽ رويا پنهنجا به کي ڪارڪنن قومي

بچي کان الزامن مخلتف لڳندڙ ۾ صدي ايڪيهين جيئن ته ڪن، احترام جو ٻئي هڪ ڪارڪن ۽ شاگرد سگهجي،

غير ڪن، پيدا جذبو وارو ڀيٽيء چٽا ڪري ختم حسد ساڙ، گارگند جهڳڙا مقصد ڪن. بي پرهيز کان حرڪتن اخلقي

99

لفظ لهرون لهرون

جيڪا آهن، حرڪتون اخلقي غير سڀ اهي گردي، آوارا چڪايو، ضرور قيمت ۽ اگهه جو ان ڪريو، خريد شئي جا عوام ۽ ڪريو واپس ضرور اها وٺو، اڌاري شئي جيڪا خود هڪ اسان سان ڪرڻ ڪريو. ائين ڪم ٿي خادم

ٿينداسون. سنڌي ڪامياب ۾ ڪرڻ قائم معاشرو اعتماد صديء ايڪهين ته آهي اها خوشخبري هڪ لء شاگردن

سنڌي لء ڏيڻ ڄاڻ ۾ ميدانن فني ۽ سائنس تعليمي ۾ سهوليتن تعليمي ٿيندڙ حاصل ۾ دنيا سڄيء کي شاگردن

جي آمريڪا اتر لء ڪرڻ مدد سندس ۾ ڏيڻ آگاهي جي آمريڪن نارٿ ”ڪميٽي تعليمي ۽ فني جي سنڌين

ڪئي قائم“ سنڌيز فار ڪميٽي ايڊوڪيشنل اينڊ ٽيڪنيڪل جو تنظيم ان جوڙيل تي بنيادن سياسي آهي. غير وئي

۽ داخل ۾ ادارن تعليمي جي ڪئناڊا ۽ آمريڪا مقصد جي.ايم.ٽي ٽافل، يو. ايس.ايم.ايل.اي جهڙوڪ امتحان اعلي ۾ سنڌ تنظيم اها آهي، ڪرڻ مهيا ڄاڻ لء وغيره

۽ موضوعن مختلف ۽ ڪندي مدد به جي اختيارن تعليمي لء رابطي تنظيم ان ڪندي، شايع پرچا بابت کوجنائن

شروع ڪرائڻ شايع ۾ اخبارن ائڊريسون ۽ نمبر پنهنجا مان جنهن آهي، خدمت قومي وڏي هڪ اها آهن، ڪيون قرآن ورنه ٿو، بڻجي اولين فرض جو اسان وٺڻ فائدو

توبهه جڏهن ”ته آهي لکيل تي طور واضح اهو ۾ شريف ان ۽ کلندا دروازا جا احتساب ته ٿيندا بند دروازا جا

غلطين ڪيل جي هن به عضوا جا انسان دؤران احتسابڏيندا. گواهي جي

100

لفظ لهرون لهرون

ماڻيندڙ آزادي ۽ ٺهراء� جو ع1940عوام

هڪدم حادثو ڪوبه ته هو چيو هنڌ هڪ مارڪس جي سببن اهڙن کان سالن سالها وقت ٿيندو، ناهي

ٿيندو واقعو معمولي غير ڪو تڏهن آهي، ڪندو پرورش حيثيت تاريخي به واقعو جو ع1940 مارچ23آهي. غير ۽ سرڪاري اندر ملڪ سال هر ئي ٿو. انڪري رکي

آهي. اها ويندو ملهايو ڏينهن اهو تي طور سرڪاري جي جذبات جوش ته ٿيندي روايت فطري غير ۽ عجيب

بڻجڻ“ سمارٽ ”تي طور ضروري غير وهي ۾ وهڪري ذريعي نعري واري“ آهي ٺيڪ سڀ ”۾ ڪوشش جي ذهن سگهون. منهنجي ڪري گهاتي ويساهه قلمي ڪا وانگر مترڪن ۽ هٿوڙن بيت هيء جو ڀٽائيء ہهميش تي

تها آهي وڄندو، لشريڪ وحده ٻوڙا، ٻڌاء ہل

گهوڙا، اندر گهٽ جي سئا، نه ڪنين تو ڪسامهان. ٿيندء شاهد جت ڳوڙها، ڳاڙيندين

حقيقتون ڪيئي مان ڀڻڪن ۽ سرگوشين جي تاريخ جي سياست آهن. هڪ چڪيون ملي شاهديون ۽

سان (ان مطابق مطالعي منهنجي ۾ حيثيت جي شاگرد مارچ23ٿي) سگهي ٿي به گنجائش جي اختلف مطابق آهي. جنهن دستاويز اهم هڪ ٺهراء جو ع1940 طئي اهو قوم مسلم ۾ رهنمائيء جي جناح علي محمد سياسي ۽ معاشي پنهنجي مسلمان ته ڇڏيو ڪري

جو زمين آزاد ۽ الڳ هڪ لء ڪرڻ ختم کي افلس ان هو گڏوگڏ سان ان ۽ رهندا ڪري حاصل ٽڪرو

پنهنجون مطابق شريعت اسلمي اندر حدن جاگرافيائي اهو تي نمبر ڪندا. ٻئي محفوظ زندگيون جون عوام ۽

101

لفظ لهرون لهرون

ٿي نه پورو ايستائين مقصد اهو ته هيو واضح مقصد اقتدار اجتماعي ۽ طاقت سياسي جيستائين ها سگهي

جن ته ها. ڇو رهي نه ۾ هٿ پنهنجي جي مسلمانن عقيدا مستقل ڪي پنهنجا جا گروهن انساني ۽ قومن ۾ هٿن جي انهن هميشه تقدير جي انهن آهن، هوندا

هڪ اها آهي. ليڪن اصول بنيادي هڪ اهو آهي، هوندي ته آهي چڪي ٿي مڪمل ثابتي ۽ حقيقت تاريخي

حڪومت عرصو ڪيترو باوجود جي ٿورائيء مسلمان پوء کان تسلط مڪمل جي انگريزن ليڪن ڪئي، طور جنگي کانپوء خاتمي جي اقتدار ۽ حڪومت مسلم

سياسي هڪ قوم مسلم ٿي پاسيرو کان طريقن ۽ جي هندستان وسيلي تحريڪ ان ۽ ڪئي شروع تحريڪ

ڪيترائي جا تحريڪ ڪيو. ان مطالبو جو ورهاست تائين ع1940 جڏهن ڪندي، طئي مرحل ۽ واقعات عرصو وارو تائين ع1947 کان ع1940 ته ٿو پهچجي

ع1936ٿو. پسجي تي مقصد ۽ منزل سان تيزيء تمام آخر جي ع1936 ايڪٽ، جو خودمختياري صوبائي جي جو اليڪشن ۾ روشنيء جي ايڪٽ نئين ۾ صوبن ۾

مسلم جو جناح علي محمد دوران عرصي ئي ان عمل، ته ڇو سنڀالڻ، سان انداز نئين کي قيادت جي ليگ

اڃا تنظيم هتي ئي وٺي کان وجود پنهنجي کان ع1936 هئي. رهي ناڪام ۾ ڪرڻ حاصل طاقت عوامي تائين

حمايت مڪمل کيس طرفان عوام ۾ صوبن اڪثريتي ع1940 کان ع1937 سگهي. چنانچه ٿي نه حاصل قيادت جي جناح علي محمد طرف هڪ ۾ عرصي واري ٻئي ته رهيو ٿيندو جمع تي مرڪز هڪ قافلو نتشر ۾

قوم مسلم ۽ هندو گروهه هڪ جو مسلمانن طرف ٿي گڏ سان ڪانگريس سان حوالي جي پرستيء مولنا ۾ رهيو. انهن مصروف ۾ ڪرڻ جدوجهد عبدالولي مفتي، مولنا صاحب، خان ڊاڪٽر مودودي،

قوم وانگر هند العلماء جميعت ۽ احرار مجلس خانرهيا. سڏائيندا پرست

102

لفظ لهرون لهرون

ماڻهن سنجيده ئي ڪيترن ته آهي حقيقت هڪ اها سگهي. پئجي نه خبر جي دهشتگردين جي مستقل کي سان اسلوبيء خوش مسئلو وارو“ ڪوٽا اليڪشن ”اگر نه اتحاد ڪانگريس ۽ ليگ مسلم ته ها وڃي ٿي حل سنگهه تارا نهرو، گانڌي، وقت هند ها. تقسيم ٽٽي

نه پرکي کي سازشن جي سامراج عالمي سڀ سميت دانشورن جي صدي ويهين سياستدانن انهن ۽ سگهيا

ته ڇڏي نه ڪسر ڪابه ۾ ڪرڻ دور فهمي خوش جي جي علم ڏاهپ سائنس، شعور، انساني صدي ويهين اڳتي قدم جيڪو ۾ شعبن ۽ ميدانن انهن ۽ آهي صدي ڪره فرقيواريت ۽ مذهب هٽندو. ليڪن نه پوئتي وڌيو ان آهي، پهچايو نقصان جيترو کي خطي هن جي ارض ۽ خاندانن کي ڪيترن جي پاڪستان ۽ سنڌ هند، ۾

ڪيترن ڪري لڳاپي ۽ لڳاء جذباتي سان قتل ۾ سماج آهن. ويا ڪيا قتل جا انسانن خيال روشن ۽ دل نيڪ ئي راڄ جو برسٽن ۽ بمن ۾ خطي هن تي ڌرتي هن به اڄ

۽ شان پر نه لء قتل جي انسانن مذهب ته آهي. جڏهن ويا ڪيا پيدا لء وڌائڻ کي جرئت انساني ۽ شوڪت

اجايو تصورئي جو مذهب کانسواء ذات آهن. انسان انتظام سياسي به کانپوء ماڻڻ آزادي وٽ آهي. اسان

تائين اڃا ڇڙواڳي سياسي ۽ کائڻ کٽيو جو عمل واري کي ل( جي آهي. ڏاڍي رهي هلي سان تسلسل به

مڪمل تائين اڃا کي عوام پاڪستاني آهن، مٿا ڪيترا ڏاهپ فڪري ان آهي. اسين سگهي پئجي نه پروڙ جا انصاف ته آهيون سگهيا ڪري نه ئي سهمت سان

اعتراف جو حقيقت ان ڪري تسليم اصول جدلياتي اهي ۾ ع1940 دستاويز جي پاڪستان ته، ڪريون

کي رياست تها جهر هيون شامل قراردادون ۾ وفاق جي پاڪستان“ هوندي حاصل خودمختياري

اسيمبلي سنڌ ٺاهيو، وفاق هڪ ملي رياستن يا صوبن سان پاڪستان ۾ ع1947 جنهن هو، ايوان پهريون اهو

راء کان عوام ۾ ڪيو. سرحد اعلن جو ٿيڻ شامل

103

لفظ لهرون لهرون

راء اتفاق وئي. پنجاب پڇي مرضي ذريعي شماري ٿيڻ شامل سان پاڪستان ميونسپالٽي ڏيکاريو. ڪوئٽا

لء پاڪستان حصن چئني ڪيو. انهن بحال ٺهراء جو ڏيکاري، رضامندي لء ڪرڻ حاصل ٽڪرو جو زمين جناح علي محمد قائداعظم ۽ لء مسلمانن جي ڀارت

هوائي دهليء هن ۾ جنهن هو، ڪافي اعلن اهو جو ۾ ڀارت کي مسلمانن جي تها جهندستان چيو تي اڏي

ائين کپي.و ليڪن رهڻ سان حيثيت جي شهريت وفادار چند عوام مبتل ۾ جنون جي فرقيواريت سگهيو، ٿي نه

سمجهي کي نقطي جي مستقبل ان ليڊر، جا انهن ۾ نتيجي ٿي، شروع پلڻ لڏ مان صوبن اقليتي ۽ سگهيا طبقي وڏيرڪي خلف هندن جي سنڌ تي طور خاص ڪک اباڻا پنهنجا هو ۽ ڪيون ڪاروايون کهڙي ايوب جي پاڪستان پلڻ لڏ اها ٿيا. ڇا مجبور تي ڇڏڻ

جو اسڪيم جي ٺهڻ پاڪستان يا دستاويز جي ع1940 جي ٺهراء جي ع1940 اها ڇا ڀل نه، هئي. هرگز حصو نتيجي جي وڃڻ لڏي جي هندن ته آهي نه ورزي خلف نوابزادي هڪ آيل لڏي ٿيون، خالي ملڪيتون جيڪي ۾

ماڻهن مقامي ڪري پاس قانون هڪ ۾ نموني آزادانه نٿا ملڪيتون اهي مسلمان سنڌي ته هنئي پابندي تي

۽ سرحد پنجاب، ته سگهن. جڏهن ڪري خريد ويو. ان ڪيو نه نافذ قانون ڪوبه اهڙو ۾ بلوچستان

غلطيون، تاريخي اهڙيون ٻيون وڌيڪ کان ان ۽ جهڙيون نٿيون کان خوف جي طوالت جي مضمون جيڪي دهرائڻي ضرور حقيقت اها سگهجن. صرف دهرائي

جي العين نصب واضح ۾ ٺهراء جي ع1940 ته آهي آغاز جو تحريڪ جي آزادي سان تيزيء جيترو باوجود

تي محاذن ئي ڪيترن جلد اوتروئي سان ٿيو. بدقسمتي جو عوام ئي وٺي کان وئي. شروع ملندي شڪست

۾ حصول جي انصاف سماجي مسئلو وڏو ۾ وڏي جي قدرن اخلقي ”لسانيت، تعصب، قومي ناڪامي،

سڄي ان ۽ اختلف تي مسئلن قومي پات ذات بجاء

104

لفظ لهرون لهرون

آهي. ويو پئجي ڀوڳڻو کي عوام نقصان جو عمل قومن ننڍين جي ملڪ هن ڪري سياست جي مڪاريء

هڪ جو آهن. ان لڳا ڌاڙا تي خودمختياريء ۽ حقن جي هيء ۾ قيادت جي جماعت جنهن ته آهي اهو سبب اهم

ڪمزور تي طور پيدائشي بنياد جو ان ٿيو، آزاد ملڪ منظم غير نظام پارٽي تائين اليڪشن جي ع1937هئو. ان کانپوء ٺهراء جي ع1940رهيو. شڪار جو اختلفن ۽

ڳالهه وڏي ۽ ويو ڏنو نه توجهه ڪوبه طرف تنظيم جي طبقن چند بجاء جي عوام ليگ مسلم کانپوء آزاديء ته

عمليون حڪمت تحت ضرورت نظريه ۽ پرمٽن پلٽن، رويا جاگيردارانه جا ليگ ڇڏيون. مسلم ڪري تبديل کانپوء ليگ رهيا. مسلم مبني تي دشمنيء عوام

شيطاني کي روح پنهنجي آمر فوجي ۽ بيوروڪريٽس سياست سنئون سڌو ۽ سگهيا رکي نه پري کان صفتن ۾ لڳا. ملڪ گهرڻ ڀائيواري ڀاڱي ۾ اقتدار شامل ۾

ادبي جي فرانس جيئن رهي ائين سياست جي تضادات آخري جي ڊرامي . ان“بالڪوني ”ڊرامو جو زيني زان

عيسي حضرت تي ڪوٺي جي طوائف هڪ ۾ منظر هڪ ۽ پيشور مذهبي هڪ جرنيل هڪ آڏو صليب جي

ٿيو ختم گناهه اگر ته ٿا گهرن دعا آفيسر پوليس اعلي ته ٿيو ختم ڏوهه ويندي، ٿي بند ڪمائي مذهبي ته

ته ٿو گهري دعا ٿيندو. جرنيل ختم وقار جو ورديء ٿيندو. انڪري ختم روزگار ته ٿين بند جنگيون ۽ لڙايون

وظيفا کين جيئن ته کپي رهڻ جاري ڪجهه سڀ اهو خرچن سرڪاري رهندڙ، سان ٺ( رهن. شاهاڻي ملندا

دعوتون ۾“ لج ميس فري ”ڪندڙ، سخاوتون تي مغل مزاج شوقين رکندڙ ڪيڊ موٽر وڏا وڏا اڏائيندڙ

لوهه جيڪي ليگي مسلم ڏيندڙ ويک ڏيک جو شهزادن ۽ عوام اهي ويٺا، تي منصوبن اعلي مان واپارن جي

سگهيا ڏئي نه توجهه ڪوبه طرف پاڪستان استحڪام ويون دهرايون سان تسلسل ۽ تاريخي غلطيون اهي ۽

۽ رکندڙ قدم ۾ ليگ مسلم ئي انهن ته آهن. جڏهن

105

لفظ لهرون لهرون

واضح اهي ۾ ع1940 ڪندڙن دعوي جي قيادت عوامي تهذيب ۽ ثقافت شريعت، اسلمي ته هئا ڪيا اعلن

تبديل کي مقدر جي عوام غريب ڪروڙها وسيلي ويا. پاڪستان هنيا نعرا جا هئڻ“ قوم ڪنداسون. جزنده

ہال ل مطلب جو تقديرن جي عوام هڻي، نعرا جا الله ال � قرارداد جي ع1940 مارچ23آهن. رهيا کيڏندا سان مسلم به اڳ کان ان وقت، ماحول واري ڪرڻ پيش دين ته ويا ڪيا اعلن اهي تان فارم پليٽ جي ليگ

۽ آهي موجود شرط جو تحفظ جي اقليتن ۾ اسلم اسان ليڪن ويندو ڪيو تحفظ جو اقليتن ۾ پاڪستان

وٺي کان شروع ورتاء جيڪو سان اقليتن ۾ سنڌ وٽ وارو مسلمانن فلسطيني جو يهودين سو آهي، رهيو نه بندوبست، الڳ جو تعليم جي هنن آهي. نه رهيو سوشل پنهنجي وزيراعظم بندوبست، جوڳو جو ووٽ

ڪيا اعلن ڪجهه تازو تحت منشور واري ڊيموڪريسي به ڪنهن جو هو، رهيو اهو ماحول پهريون کان آهن. ان ٺوس ڪا لء اقليت ۾ منشور جي جماعت سياسي

ايم. کان تحريڪ حر آهي. حالنڪ وئي ڪئي نه ڳالهه امن ۾ سنڌ ۽ جمهوريت اقليت ئي ان تائين آر. ڊي

نياڻين ڪيترن ۽ آهن ڪهايا ڪونڌر ڪيترائي لء امانٿيون. نيلم عزتون جون

سرشتو جداگانه جو چونڊن الحق ضياء جرنل آمر ڪئي. ان ڪوشش جي ڪرڻ تم کي اقليتن ڪري قائم

“شريف نواز ”شهزادي مغل جي دؤر موجوده کانپوء اقليتن ڪري ڪوشش جي اضافي جي“ خاني مذهبي”

ڪئي. ڪوشش جي ڏيڻ قرار شهري جو نمبر ٻئي کي حق واري ماڻڻ آزادي جي عوام ۽ ٺهراء جي ع1940

ورزيون خلف ۽ ڪمزوريون جيڪي ۾ العين نصب جي ۽ شخصيتن ئي ڪيترن ۾ سلسلي آهن. ان ويون ڪيون

ڪرڻ ظاهر مقدما ۽ ڪيس ۾ عدالتن خلف رهنمائن رهيون خاموش ڌريون رکندڙ معقوليت ليڪن ها، کپن

کپي سکڻ سبق ڪو مان تاريخ ته جي ان آهن. بجاء

106

لفظ لهرون لهرون

حادثي سياسي واري ورهاست جي هندستان به ها. اڄ ٺاهي، نقشا جا پور جناح آيل لڏي هتي ۾ نتيجي جي

ڪوششن مڪروه جي ڪرڻ ڀاڱا ڀاڱا وڌيڪ کي وطن واري ٿر جي سنڌ بلڪ آهن رڌل صرف آهن. نه رڌل ۾

۾ عمل واري ڪرڻ شامل ۾ هندستان کي علئقي جيڪو عوام سنڌي ته آهن. جڏهن رهيا ڪري غلطيون

کان سڀ کي عمل واري قرارداد ٺاهڻ پاڪستان عوام آهي. اهو چڪو ڏئي درجو جو قبوليت پهريون ۾ جنگ جي بقا ٿو. ان ڄاڻي وڙهڻ جنگ جي بقا پنهنجي

ڇڏڻ اڪيلو کي ٻئي هڪ اڪايون ثقافتي جون ملڪ هن سگهن. ڪري ٿيون نه ۾ دؤر موجوده غلطي ڪابه جي

جي ان ۽ روشني جي ٺهراء جي ع1940 به اڄ اسين وساري نه شرط بنيادي اهو گڏ سان تشريح صحيح هن ئي عوام پورهيت اڪثريت جي عوام ته آهن سگهيا وٺي تي راهه جي معقوليت کي جمهوريت ۾ ملڪٿو. سگهي وڃي

107

لفظ لهرون لهرون

جواب کي حسين الطاف کان غارن انسان ته آهي چوڻ جو ڏاهي ڪنهن

۾ خل وانگر ڪيو. پکين طئي سفر جو تائين چنڊ وٺي افسوس پر لڳو، ترڻ ۾ سمنڊ وانگر لڳو. مڇين اڏامڻ

نه ريت جي رهڻ سان امن سانت سک تي ڌرتيء جو ٿي، عيان وڌيڪ وقت ان حقيقت سگهيو. اها سکي پنهنجي کي“ محفل سياسي ”خالص هڪ جڏهن

جي آواز حسين الطاف گڏ، سان ڪيفيت نفسياتي تاريخي سان اداڪاريء ڪمال ۽ بيان انداز فنڪارانه مظاهرو جو تعصب موڙيندي، منهن کان حقيقتن مواد زهريلو خلف قوم سنڌي يڪطرفه ڪندي،

سڄي ذريعي جي ميڊيا اليڪٽرانڪ اداري سرڪاري ڪئي. ڪوشش جي پهچائڻ تائين عوام جي پاڪستان

عابده آهي. هاڻي نه جو الطاف صرف ڏوهه ۾ ان جي نشريات ۽ اطلعات يعني وزارت جي حسين

ته هيون. هڪ ڏنيون هدايتون طور خاص شايد انتظاميه نه سوال وڌيڪ کانئس ٻيو ۽ وڃي ڏنو ٽائيم وڌيڪ کيس احساس ۽ مظلوم غريب، جي وڃن. پاڪستان ڪيا

هن، ۾ معلومات جي عوام شڪار جو محرومي نه ۽ ڏنو نه پيغام خاص ڪو ،“ليڊر جي اقليت ثقافتي”

تعصب هن ته جي ان سگهيو. سواء ڪري متاثر خاص جيڪا پهچائي، معلومات سطحي ۽ ڪيو مظاهرو جو

هئي. محدود تائين ادارن چند صرف به طبقو هڪ ڇا ته قوم هڪ مهاجر دراصل

خواجا، ميمڻ، سگهن. ڪاٺياواڙي، ڏئي نٿا تشڪيل وغيره بنگالي مدراسي، پنجابي، بوهرا، اسماعيلي،

اچي ۾ ليکي جي ڳالهائيندڙن اردو سان حساب ڪهڙي آهي. ٻي اڪثريت ۾ سنڌ جي قومن انهن ٿا؟ سگهن “نفسياتي ”مسئلو جو مهاجرن ته آهي به اها حقيقت

108

لفظ لهرون لهرون

عمل تاريخي ۽ فطري جي سنڌ قبيلن لساني آهي. ٻين الڳ ۽ ڪئي مزاحمت هنن ليڪن وڌايو هٿ ۾ واڌ جي

هنن ۾ ڪشمڪش نفسياتي جي رکڻ برقرار تشخص مقامي هڻي، نعرو جو ،“مهاجر جيئي ”قيادت، جي

پنهنجا رکي، جاري سلسلو جو مخالفت سان باشندن پنهنجي آهن. الطاف رهيا ڪندا حاصل مفاد ۽ مقصد ع1972 مثال پهريون ۽ ڳالهه پهرين کان سڀ ۾ انٽرويو

جڏهن، ته چيو اهو ڏنو. هن جو“ بل جي ٻوليء ”جي جي لسانيت پوء ته ٿو سگهجي ڪري پيش بل لساني

آهي. جڏهن نه ڏوهه ڪو به تنظيم جي مهاجرن ۾ نالي ان بلڪ هو نه“ بل لساني ”اهو ته آهي هيء حقيقت ته جي بعيد آهي. ماضي ۽ هئي حيثيت تاريخي هڪ جي بل

ياد کي ڪنهن اگر تاريخ جي قريب ماضي بلڪ نه تاريخ جي ڀٽو علي ذوالفقار شهيد ته آهي هيئن اها ته آهي اعلي وزير جي وقت ان ۾ اسيمبلي صوبائي ۾ دؤر

اڪثريت جي ميمبرن55 ۾ اڳواڻي جي ڀٽو علي ممتاز ع1935 جو لء ان ويو. اهو ڪيو پاس بل هڪ سان ۾ ع1954هئي. سنڌي زبان سرڪاري جي سنڌ کان سابقه جي سنڌ ڪري شامل ۾ يونٽ ون کي سنڌ

يونٽ ون کان جڏهن ڪري وئي. ان ڪئي ختم حيثيت بحال حيثيت اڳوڻي جي ٻولي سنڌي ۾ ع1970 ٽٽو،

“مقام پراڻو ”اهو سندس کي زبان سنڌي ته وئي ڪئي عليحده جي بنگال جو لء هو. ان ضروري ڏيڻ حيثيت يا

ملندي. وڌيڪ ۾ سنڌ محرومي احساس پوء کان ٿيڻ علي ذوالفقار شهيد لء ڪرڻ ختم کي محرومي ان

ختم محروميون اهي ۾ سنڌ ته ڪئي ڪوشش ڀٽي لء ڪرڻ مضبوط وڌيڪ کي“ پاڪستان متحده ”ڪري،

اعوام ۽ پوء کان آمريت طويل ته کنيا. ڇو قدم اهم چند جنهن ويا، کنيا قدم ضروري بيحد لء ڪرڻ مطمئن کي ۽ نوڪريون چند پوء کان ڪرڻ بحال حيثيت جي سنڌ ۾

۾ بل ان ته جي ان ويا. باوجود ڪيا قائم ادارا نوان ويو اڀاريو کي عوام پر هئي نه ڳالهه خاص اهڙي ڪابه

109

لفظ لهرون لهرون

ذات، ته وئي ڏني تربيت اها کي عوام دفعو پهريون ۽ جي حيرت بڻجن حصو جو سياست گروهي، برادري،

پيپلز پر ڪيو بائيڪاٽ ته ميمبرن اردو ته آهي اها ڳالهه قريشي عبدالوحيد آيلن چونڊجي تي ٽڪيٽن جي پارٽي تي روڊن مهاجر ۽ ڪيو بائيڪاٽ پڻ حسن سعيد سيد ۽

ويا. ان هنيا ڪات ويا. خنجر، لٿا پٽڪا جا آيا. ماڻهن باهه کي بنگلي جي بلوچ عبدالله محنت وزير جي وقت کان اظفر ڪمال ۽ خان محمد ويو. معراج ساڙيو ڏئي

عوامي ڪئي. نيشنل حمايت جي وڳوڙين سڀني سواء کي موقف پارٽي پنهنجي عثماني الحق محمود پارٽيء

ڪائونسل قومي اردو آءي ته ڏنو بيان ڪندي نظرانداز اعلي وزير جو سنڌ ته ٿو چوان آڻي ۾ عمل قيام جو

الڳ ڪراچي ته نه وڃي، ڪيو مقرر ڳالهائيندڙ اردو ۾ خان بول ٿاڻي هاڻي کي سنڌ ۽ ٺاهينداسون صوبو

-24 بيان هيء گهرجي. سندس ٺاهڻ هنڌ جو گاديء ٿو. سگهجي ڏسي ۾ اخبار جنگ جي ع1982 جولء

پيداوار ۽ سيڪريٽري جنرل جي وقت ان جي پيپلزپارٽي رسول مير سنڌ گورنر رحيم، اي جي وزير وفاقي جي

پڙهيل اڻ سنڌ گورنر ته ڏنو بيان خلف ٽالپر بخشآهي.

ته“ بل جو ٻولي ”ته آهي هيء حقيقت دراصل ته آهي ايمان جو اسان پر آهي مسئلو جو ع1972 ڪجي شروع اتان جاچن يا ابتدا، سان، طرح بنيادي انصافي نا سان سنڌ ۽ ٿي ٿئي شروع ناانصافي جتان

واحد هيء جو ٿي. ايشيا شروع کان وقت جي ورهاڱي لڏپلڻ قانوني غير جن هئا اهي حڪمران جا جنهن ملڪ

پنهنجي جي، بقا پنهنجي هميشه ته ڪئي. سنڌين آهي. وڙهي تي زمين سر ئي پنهنجي جنگ جي تشخص

حقن قومي جي سنڌين به ڪڏهن سوچ بيمار جي يوپي سپر ”،“برتر ”کي، پاڻ ڏنو. هميشه نه ساٿ متعلق

حقن معاشي زبان، زمين، ۾ جنون جي سمجهڻ ،“پاور ايندا کان دکن حيدرآباد مدراس، به هنيا. جيڪي ڌاڙا تي

110

لفظ لهرون لهرون

کي رهيا. هندن ٿيندا سرفراز سان عهدن ويا. اعلي ۾ ميدان جي تجارت ۽ صنعت ۾ صورت جي لڏائڻ جي500 اسڪول ميڊيم سنڌي ۾ ڪراچيء صرف ۾ زبان اردو کي انهن ته يا ويا، ڪيا بند ته يا قريب شفٽ مان ڪراچيء کي ادارن ويو. تعليمي ڪيو منتقل

ڪيون عائد پابنديون تي داخلئن جي ويو. سنڌين ڪيو پر هئا وڻندا کين ايندڙ لڏي جا ملڪن ويون. ڌارين

نظر ۾ ڪراچيء سنڌي ڪو مان سنڌ ندرون جيڪڏهن لياقت هئا، ڇڏيندا مچائي واويل ته هو ايندو يا ٿي آيو

وڌيڪ کان هزارن10 لء سنڌين ۾ دور جي علي وئي ڪئي عائد پابندي تي ڪرڻ خريد جائداد ۾ شهرن

ڪاروباري کانسواء نوڪرين ۾ شهرن کي مهاجرن ۽ ٿيو قائم يونٽ ون ويا. جڏهن ڏنا قرض وڏا کان لحاظ

مهاجر، ٺاهي محاذ ليڊرن جي پناهگيرن باقاعده ته تشخص قومي جي سنڌين ٺاهي محاذ پٺاڻ، پنجابي،

هڪ، الله جڏهن ته رهيا چوندا ۽ ڪئي مذاق سان کپي. ايم. هئڻ هڪ به ملڪ ته هڪ قرآن هڪ، رسول سنڌ ڊيم، ڪالباغ يا هجي تحريڪ جمهوري جي آر. ڊي

هنن ل، مارشل يا هجي ڄار جو ڇانوڻين فوجي اندر آهي، ڏنو ثبوت جو دشمنيء سنڌي ۽ سنڌ هميشه

هجن سخت جاقانون اميگريشن ۾ پاڪستان جيڪڏهن سميت الطاف تي ايڪٽ شپ سٽيزن جي ع1951 ته

۽ ٿا سگهن اچي ۾ گرفت جي قانون پناهگير ڪيترائي ٿي. ان سگهي ٿي پاڪ کان ڦهلئيندڙن فساد ڌرتي

پاڪستاني کي ايندڙن تائين ع1960 تحت ايڪٽ ايندڙ پوء کان آهي. ان حق جو ڪرڻ حاصل شهريت

ملڪ اگر ٿا، سگهجن ڪري شمار ۾ لسٽ قانوني غير ته آهي وجهڻو پلئه انصاف ۽ آهي ڪرڻو مضبوط کي طرح قانوني حل جو مسئلن ڪري تبديل کي نظام پوءپوندو. ڳولڻو تي

کان ايماني بي ڪمال ۽ ڪئي هن جيڪا ڳالهه ٻي نوڪريون کي پناهگيرن ”ته هيء اها ورتو، ڪم

111

لفظ لهرون لهرون

هن نه ڪري پيش تفصيل جو کاتي اڌ هڪ“ ڪونهن جي. ملڪ نه آهي، ڪئي خدمت ڪا جي قوم پنهنجي

تعليم ۾ سنڌين ۽ واڌ جي آباديء ته آهي حقيقت اها جو وڏيري ته آهي صحيح اڄ ته ڇو ڪري گهڻائي جي ناري هاري گڏ سان ان ته ٿو ڪري حاصل تعليم پٽ

لء ڪري حاصل تعليم ٻار جو ڪلس مڊل غريب آهي ڳالهه جي قريب ماضي ٿو. هيء گهري حق پنهنجو

مڊل جڏهن ۾ دؤر جي ڀٽو علي ذوالفقار شهيد ته ۾ ڌاري قومي کين مليو، موقعو جو ٺهڻ کي ڪلس نه رستو وارو بنگالين هو جيئن ته لء ڪرڻ شامل يحي جيڪي مليون نوڪريون کي ڪن. سنڌين اختيار تحت جي سسٽم ڪوٽا ٿيل رائج کان زماني جي خان

کي“ شهيد ڀٽو ”ته ٿيو انصاف سان سنڌين ۽ مليون تحريڪ سامراجي پناهگرين ۽ ويو سڏيو پرست، نسل

ورهايون مٺايون تي موت جي شهيد ۽ ڪيو آغاز جو سنڌين پناهگير ته ٿيون چون اهو ڌريون ويون. جيڪي

پوء کان ٺهڻ جي ايم.ڪيو.ايم ۽ هئا رکندا گوشو نرم لء ته ٿيا خلف جي سنڌين هو آهي، ملي تربيت کي هنن واقعات ۽ کي تاريخ کان ع1947 کي انهن مهرباني براء تيار لء ڪرڻ تسليم اهو گهرجي. اسين سمجهڻ کي

حصو مستقل جو آباديء جي سنڌ“ مهاجر ”ته آهيون جا ڌرتي سنڌ آهن. هو نه“ پاور سپر ”هو، ليڪن آهي، آڻڻ ۾ اقليت کي سنڌين اسان هو بلڪ آهن، نه مالڪ

ڪري ملي سان ٽولي حڪمران جي پنجاب لء اقليت ڪرائڻ، دستبردار کي اسان تان“ حق مالڪاڻي” ڪري ملي سان ٽولي حڪمران جي پنجاب لء آڻڻ ۾ اقليت ڪرائڻ، دستبردار کي اسان تان“ حق مالڪاڻي” ۽ ٿا ڪن مطالبا ۽ ٿا چاهين واپسي جي بهارين آڻڻ، ۾

جو تقسيم جي سنڌ ڪري پيدا ماحول جو دهشتگردي آهي ڊپ کين جو ڪري ٿا. ان چاهين ڪرڻ پورو خواب

هو جو آهي، نه ايتري اڪثريت جي آباديء سندن ته ڪري سگهن. ان جوڙي حڪومتون صوبائي يا وفاقي

112

لفظ لهرون لهرون

جي“ تشدد ”لء رکڻ زندهه کي پاڻ هميشه هو رهڻ ٻاهر کان ادارن جمهوري ۽ ٿا ڪن اختيار سياست

نظر تي سسٽم ڪوٽا ٿا. جيڪڏهن ڪن ڪوشش جي جيڪو سسٽم ڪوٽا کي قيادت پناهگير، ته، وجهجي رائج ۾ علئقن پيل پٺتي ۾ سرحد ۽ بلوچستان پنجاب،

کي ٿو. ماڻهن وڃي ڪيو خرچ پيو اتي تحت ان ۽ آهي ته ڪجي غور به اتي ٿيون. ٿورو وڃن ڏنيون سهوليتون

سيڪڙو28 ۾ سنڌ کان لحاظ جي آباديء بهتر. مهاجر 80 تي ڪوٽا جي سنڌ ته نوڪريون وفاقي آهن. ليڪن

۾ نوڪرين جي اٿن. سنڌ نوڪريون وڌيڪ کان سيڪڙوآهن. حاوي وڌيڪ کان سيڪڙو60

کان لحاظ جي آبادي ۾ ادارن تعليمي پروفيشنل جي صاحب آهن. الطاف حاصل سيٽون وڌيڪ کين

سيٽون ۽ نوڪريون سڀ ته آهي خواهش اها شايد پاڪستاني کي پاڻ هو وڃن. اگر ڪيو حوالي سندس

آهي. نه ۾ سنڌ صرف پاڪستان پوء ته ٿو سمجهي لء نوڪرين به ۾ سرحد ۽ پنجاب بلوچستان، کيس

سنڌي کپي. اگر اٿارڻ آواز ۽ گهرجي ڪرڻ ڪوشش مطمئن کيس سان حساب جي آبادي ته ٿو سمجهي

۾ ادارن پرائيويٽ ۽ ۾ ادارن گهرجي. وفاقي هئڻ تحت سسٽم آهن. ڪوٽا جيترا ڳڻڻ تي آڱرين سنڌي شهرن ڇا پر آهي ڪوٽا سيڪڙو40 لء علئقن شهري

بدين، اگر طرح اهڙي ٿا؟ رهن پناهگير صرف ۾ ۾ وغيره لڙڪاڻو آباد، جيڪب نوابشاهه، سانگهڙ،

علئقن انهن ۽ آهي ڪوٽا سيڪڙو س( لء عوام رهندڙ پناهگير ۾ جن ٿا وڃن اچي ڳالهائيندڙ زبانون سڀ به ۾آهن. شامل به

آپريشن قلعي پڪي ۽ بهارين حسين، الطاف رهيو. ناڪام ۾ بنائڻ بيوقوف شايد ۽ ڳالهايو به متعلق دفاعي جي سنڌ“ قلعو پڪو ”ته آهي خبر کي سڀني جي ايم.ڪيو.ايم پر آهي، علمبردار جو ثقافت

۽ ذخيره جا اسلحي جتي آهي، حصو اهم جو دهشتگرن

113

لفظ لهرون لهرون

جي ڏيڻ پناهه کي دهشتگردن ۽ سيل جا دهشتگرديء ۾ شهر اڳ کان آپريشن قلعي پڪي جڳهه، محفوظ هئا. حڪومت چڪا ٿي واقعا جا دهشتگردي ڪيترائي

آء سگهي. چنانچه آڻي نٿي ۾ گرفت کي دهشتگردن.جي سياسي ڪن ۽ شاهه علي سعادت آغا پوليس ء غلم صدر ۽ نواز آصف جنرل مطابق راء جي حلقن

۽ ٿيو آپريشن اهو سان مرضي جي خان اسحاق ٻين ۽ اسڪاڊ ايگل رينجرس ۾ آپريشن ان باقاعده

کي سڀني ورتو. ليڪن حصو ادارن ڪندڙ نافذ قانون لئوڊ جي مسجدن ته ٿيو تنگ گهيرو جڏهن ته آهي خبر

جي ڏاهر راجا ڊاڪو، سنڌي ته ٿيا اعلن تان اسپيڪرن کي ڪافرن ۽ ڪيو جهاد ۽ نڪرو ٻاهر مجاهدو اولد،

نعرا جا ڀٽو جيئي اهي ته ٻڌايو ۾ انٽرويو ماريو. الطاف هئي پروپيگنڊا اها اڳ کان ان ته هئا. جڏهن رهيا هڻي ٿيو. بهرحال حملو سان نعرن جي ،“سنڌ جيئي ”ته، کي هو. دهشتگردن ڪونه واقعو انوکو ڪو اهو جو دنيا

لء پڪڙڻ آڻي ۾ گرفت کي انهن لء ڪرڻ ڪنٽرول ڪري بيوس کي انهن ڪري گهيرو کان طرفن چئني البته آهي. ها ويندو ڪيو مجبور تي ڪرڻ ڦٽو هٿيار ته آهي ٻڌو ڪونه ڪڏهن اهو اسان ته آهي ضرور ايترو جنگ پنهنجي مهاجر سڏائيندڙ“ سپرپاور ”کي، پاڻ

لء ڇڏائڻ کي ڏوهارين آڻي اڳيان کي عورتن لء وڙهڻ شيء مقدس جهڙي پاڪ ڪن. قرآن گهيراء جا ٿاڻن پيسا کي انهن ڪري استعمال لء روڊن ۽ رستن کي ڪن. انهن استعمال لء مقصدن ناپاڪ پنهنجي ڏئي

تي رستن ڪري آماده تي بغاوت باقاعده کي عورتن ۽ ڪيو گهيراء جو ٿاڻن سٽي ۽ مارڪيٽ جن ويو، آندو مئا، سپاهي ٽي ۾ هليون. جن گوليون تي پوليس جن

هلئي، گولي ۾ جواب پوليس ۽ ٿيا زخمي ڪيترائيا ۾ جنهن ٿيو. نقصان جاني يقينا

ان هو ڇا ته آهي سوال اهو ۾ جواب جي الطاف ۾ تنظيم سندس ته آهي انڪاري کان ڳالهه

114

لفظ لهرون لهرون

ڳالهه ان ڇا نه؟ يا آهي موجود رجحان جو دهشتگرديء دوران جي قلعي آپريشن ته ڪندو انڪار هيء کان

هئا. مليا نه هٿيار اهڙا کان دهشتگردن جي ايم.ڪيو.ايم هئا ٺهيل نه جا فيڪٽري واهه آرڊيننس پاڪستان جيڪي

ويا ڪيا ڦٽا تي محلن سنڌي لنچر راڪيٽ جيڪي ۽ روبرو آهن! جيڪي سوال ڪيترائي اهڙا آيا؟ ڪٿا اهي عوام ۽ ٿا سگهن اچي سامهون ئي ۾ صورت جي ٿيڻ اهو صرف عوام ٿي. سنڌي سگهي ٿي تسلي کي

آپريشن ”ته آهي راء پختي سندس ۽ ٿو سگهي سوچي علي سعادت ڏني. آغا صدر منظوري جي“ قلعي پڪي شروع آپريشن منظم اهو پوليس ۾ نگراني جي شاهه

آء.جي ته هئا وارا نڪرڻ نتيجا مثبت ڪيو. جڏهن اهو تي حڪم جي خان اسحاق غلم صدر ۽ ذريعي

صاحبه ڀٽو بينظير محترمه ته جڏهن ويو روڪيو آپريشن جو ملڪن اسلمي تي مسئلي جي ڪشمير وقت ان

هئي. رهي ڪري دورو ڪئي. اها اپيل آخري جيڪا ۾ انٽرويو ان الطاف،

بهاري اهي ته آهي اهو هئي. سوال متعلق“ بهارين” به باوجود جي رهڻ کان عرصي ڪافي ۾ بنگال جيڪي سگهندا. ٿي سنڌي اچي هتي سگهيا. اهي ٿي نه بنگالي تائين سالن يارهن ضياءالحق سواء کان ان ۽ نه هرگز ته ۾ دؤر ان رهيو. اوهان مالڪ جو ڪاري ۽ اڇي

سان دهليء ناتا پنهنجا ضياء جنرل ۽ رهيا خاموش سنڌين ليڪن هو قبول قابل هو ڪري ان هو، جوڙيندو

دؤر جي جماعت ايندڙ ٿي منتخب تي ووٽ جي سنڌي ته وڌايو اڳتي ڪري ان مسئلو جو بهارين اوهان ۾

ٿئي. ڪمزور حڪومت جيئن هيء حقيقت آهي، جي سوچ ذهني دراصل ڳالهه

وڌيڪ زياده ڌريون سياسي ۽ عوام جو سنڌ ته آهي هو آهي وڌيڪ شعور تاريخي ۾ آهن. انهن پسند حقيقت

يو. پي. سي. ڳالهه اها ٿا، ڪن سياست عملي ۽ مثبت ته آهي اها ڳالهه آهي. ٻي نه ۾ ماڻهن جي بهار ۽ پي

115

لفظ لهرون لهرون

کان شروع ۾ سڏائيندڙن مهاجر ۽ ايندڙ کان هندستان به آهي. جيڪي رهيو بحران جو قيادت سياسي ئي

نظر تنگ سڀ سي آيا سامهون دانشور يا ليڊر سندس تائين سکر ۽ حيدرآباد ڪراچي، جيڪي ۽ ٿيا ثابت

معمولي ڪرڻ، جاري فتوائون رهيا. صرف محدود گهرڻ، چندا ڪرڻ، قتل کي انسان تي اختلفات هئڻ نه خيالي روشن ڪرڻ فساد دنگا ۾ مسجدن

تي بنيادن ٿو. مذهي وڙهي سان ڀاء ڀاء ڪري، وڙهيا. ڇو ۾ فساد سني شيعه ۾ پاڪستان ۽ هندستان

کين جيڪا“ برتري احساس ”ته هڪ سبب جو ان ته تربيت ذريعي نظام سماجي ٿيل طيء هڪ کان شروع

هندستان کان پهرئين سال هزارين ماڻهو اهي ملي، ٿي ٺاهيو. هڪ وطن پنهنجو کي ملڪ ان انهن آيا ۾

۽ ٿو وڃي چيو“ هندومت ”کي جنهن ڏنو نظام سماجي تي تفريق انساني ذاتيون چار کي انسان هندومت ٻڌ گوتم خلف تفريق انساني آهن. ان رهيون مشتمل

جي اسلم پوء کان ڪئي. ان بغاوت پهرين کان سڀ ۽ ٿيو شروع جهاد خلف تفريق انساني ذريعي پيغام

به ۾ ڪرڻ قبول کي اسلم ته آهي اها حقيقت تاريخي رهيا، اڳڀرا بنگال ۽ بلوچستان سرحد، پنجاب، سنڌ، ۾ بهار ۽ رهي. يو.پي.سي.پي اوليت کي خطن انهن انساني ته قبوليو. ڇو نه اسلم ماڻهن ۾ تعداد گهڻي

هو. البته نه قبول قابل کي برهمڻ فلسفو جو مساوات انڪري به اهو ۽ وئي ٿيندي داخل ۾ اسلم ذات شودر

جا حڪمراني ڪري ٿي ويجهو جي برهمڻن جيئن ته تفريق انساني سوچ اها ذهنيت، ڪيون. اها حاصل فائدا گڏ سان پاڻ ماڻهو هتي ذهينت واري مساوات عام ۽

جي آهن. انهن قائم تي ان تائين ڏينهن اڄ ۽ هئا آيا کڻي ابي ”مهذب، غير خطو هر حقير انسان، هر ته سوچ اها

رستي اسين اڪثر“ هي سندهي ”،“هي بنگالي سالي ٻيو جو سوچ ان سواء کان آهيون. ان ٻڌندا اهو ويندي ۽ تحقيق ۾ سوچ جي فڪر، مڪتب ٻه جا انهن سبب

116

لفظ لهرون لهرون

جيڪڏهن ۾ مقابلي جي وڃي. انهن سيکاريو نٿو تجزيو هيء وقت ورهاڱي جيڪي“ هندو اهي ”ته ڏسجي اهو

کي اسان اهي وئي، ڇڏائي کين ويا. يا ڇڏي سرزمين جڏهن کي ويلن لڏي ايندا. انهن نظر بلند طور ذهني

لفظ) چيو وزن هم جو (مهاجر شرنارتي ۾ هندستان سمجهن“ گار ”کي لفظ ان لء پنهنجي هو ته ٿو وڃي

نه موومينٽ قومي شرنارتي ڪابه وڃي اتي ٿا. هنن ملي طرح اهڙي ۾ معاشرن مقامي آهي. بلڪه ٺاهي

نهايت جا سياست ثقافت، جي اتان هو جو آهن، ويا سنگهه وي.پي صدر جو هندستان آهن. اڄ ستون اهم

آهي، رهاڪو اصل جو آباد فيصل تحصيل آباد شجاع رهيو نه شرنارتي ڪري سوچ تر وسيع پنهنجي جيڪو جو آهي. ان هندو سنڌي هڪ آڏواڻي ايل. ڪي آهي،

ته جڏهن آهي، مقام اهم ۾ سياست جي هندستان نه مسلمان کي اسان به اڄ پناهگير اصل وٽ اسان ئي کان شروع ئي سان اچڻ ٿا. هتي ڏين طعنا جا هئڻ

ڪراچي، به طرح ڪهڙي ته رهيا ڪندا ڪوشش اهو جي ٺاهجي، صوبو الڳ ملئي کي سکر ۽ حيدرآباد ڪري ڪنٽرول تي شهرن انهن ته هجي نه ممڪن اها تائين سطح جي ڪونسلرن تائين ڏينهن اڄ وٺجي، ۽ دهشتگردي ٿيندڙ ۾ ڪراچي ۽ حيدرآباد ته آهي حالت

ملوث طرح پوري ڪونسلر جا انهن خلف عام قتل آهن. ڪٽيون به ايف. آء. آر ته خلف ڪيترن ۽ آهن رهيا

يا سياستدانن جي سنڌين ۾ مقابلي جي انهن ته جڏهن سياست جي ليول پاڪستان هميشه ليڊرن جي انهن بينظير ڀٽو، نصرت کان شهيد علي آهي. ذوالفقار ڪئي مان حلقن جي پنجاب سواء کان حلقن جي سنڌ تائين

ڪيو ثابت اهو ڪري حاصل ووٽ بيهي ۾ اليڪشن به تعصب آهيون، مالڪ جا سوچ دل ڪشاده اسين ته آهي ۽ آهي نه تيور جو اسان رکون. دهشتگردي نٿا يقين ۾ ڪلچر جي تشدد ته اٿئون ايمان ته ڇو آهي شان ئي نه سگهي ٿي تشڪين ته جي جذبن سان وهائڻ خون ۾

117

لفظ لهرون لهرون

پهچي فائدو ڪو کي ڪلچر نسلي سان ان ٿي. ليڪن کي کپائيندڙن بارود ۽ هٿيار صرف ۽ صرف سگهي نٿوٿو. سگهي ٿي فائدو ئي

118

لفظ لهرون لهرون

انتقام جو تاريخ ۽ راڄ عوامي پهتو تي نتيجي انسان پوء کان تجربن جي صدين

صلح سان عوام يا آواز عوامي ۾ نظام به جنهن ته ثابت جٽادار نظام اهو وڃي، ڪئي نٿي شامل مصلحت

ملي ضمانت جي ڀلئي عوامي نه ۽ آهي ٿيندو نه جون عوام سان صورتحال جنهن ته ڇو ٿي، سگهي

پنهنجي عوام صورتحال اها وڃن بڻجي عذاب زندگيون چٽو کي مقصد سگهي. جي ڪري نٿو نازل پاڻ مٿان ان پوء ته هجن نه رنڊڪ جر راهن لفظ ۾ ڪرڻ

ڪيو نه محسوس عار ڪو ۾ ڪرڻ تسليم کي حقيقت ذوالفقار ”فقط ۽ فقط به ۾ ملڪ جي اسان ته وڃي -30 جنهن آهي چڪي بڻجي امر اهڙي ذات جي“ شهيد تي تاريخن مبارڪ جي ع1967 ڊسمبر پهرين ۽ نومبر

ته ڪيو اعلن ڪندي تسليم کي حقيقتن آفاقي ان ڪنهن جي آهي. پاڪستان سرچشمو جو طاقت عوام

آئي نه همت يا طاقت اها اڳي کان ان کي جماعت به باقاعده جو منشور پنهنجي کي مخلوق جي الله هو ته

جي“ شهيد چيئرمن ”اعتراف جو بڻائين. ان حصوآهي. ڪيو برمل به دشمنن

صحافي جو قبيلي ڪڙم ان سيلري زيد.اي مسٽر ملي ۾ ورثي دشمني خاندان ڀٽو شايد کي جنهن آهي

صاف ته پڙهندا مضمون اخباري سندس به آهي. اڄ ۽ شخصيت فسطائي جهڙي الحق ضياء ته ٿيندو واضح ۽ شاباس ڪندي تعريف جي آمر جهڙي محمد غلم ڪڏهن ٿو. ڪڏهن رهي ڪندو ادا سبق جو حللي نمڪ

جي حسين امام هو ته آهي ٿيندو محسوس ائين ته -9 به شخص اهو آهي. پر پرستار جو يزيد ۾ مقابلي چڪو ڪري تسليم ۾ مضمون هڪ جي ع1965 جولء جون هن آهي، قائد قومي حقيقي هڪ ڀٽو ”ته آهي

119

لفظ لهرون لهرون

افريقي کيس ۽ آهن کتل ۾ عوام اندر ملڪ پاڙون وڃي ڏٺو سان نگاهن جي عزت به ۾ قومن ايشيائي

لء راڄ عوامي ۽ خلف آمريت ڀٽو شهيد ٿو. جڏهن وانگر حالتن معروضي جي اڄ ته آيو نڪري ۾ ميدان

ڪئي شروع مهم منظم هڪ جي ڪشي ڪردار سندس جهڙو“ پاڪستان هلل ”کي شخص ويئي. جنهن

ڪوڙو جو ٽريڪٽرن خلف ويو. ان ڏنو نشان امتيازي آمريڪي ۽ شهري ڀارتي تي ڀٽي لڳو. شهيد ٺهڻ ڪيس وزير سال8 هو حالنڪ ويا، لڳايا الزام جا هئڻ ايجنٽ

شاندار ڪيس جو پاڪستان ۾ ڪائونسل سلمتي ۽ هو کيس هي( دٻاء آمريڪي ايوب وڙهيو. صدر نموني ڪيو. سپريم مجبور تي ٿيڻ مستعفي تان وزارت اها به دوران سماعت جي اپيل سندس ۾ ڪورٽ فاشي ۽ فسطائي هڪ رهي، جاري ڪشي ڪردار

جي فاروقيء اعظم محمد اطلعات وزير جي جماعت جي“ داستانن جي ظلم ”تي ٽي.ويء ۾ سرپرستيء

پيپر وائيٽ ڪيترائي ۽ رهي جاري مهم اها سان عنوان يا خاطر مصلحتن سياسي ۽ مفاد ويا. ملڪي ڪيا شايع مليل اختيار خصوصي کي حڪومت ڪري سببن ٻين

پر ڪري نرمي ۾ فيصلن جي عدالتن اها ته آهن هوندا جماعت ۽ گروء سندس ۽ جماعت جي ندويء مولنا

رد اپيل طرفان ڪورٽ سپريم ترجمانن، جي اسلمي جسارت روزانو ۾ حق جي ڏيڻ ڦاهي پوء کان ٿيڻ

جي عالم هڪ ۾ ويا. افغانستان لکرايا اداريه ۾ اخبار جي افغانستان هنن تي خبر مصدقه غير هڪ جي مرڻ

عالمي ۾ حق جي ڀٽي پر ڏنيون، ڌمڪيون کي حڪومتسڏيو. مداخلت ٻاهرين ۾ معاملن ملڪي هنن کي اپيلن

مکيه جا جنهن آهي داستان دلخراش هڪ هيء بنجي نقشو وزن بي جو انتظام قدرتي ۽ فطري ڪردار

ماڻهن انهن ۽ خلف راڄ عوامي به اڄ آهن. پر چڪا ۽ جمهوريت ۽ جوٽيون جنگيون سان غاصبن جن خلف، اگهاڙن رهيا، ڪامياب ۾ ڪرائڻ بحال کي راڄ عوامي

120

لفظ لهرون لهرون

آهي. هڪ جاري سلسلو جو سازشن ۽ الزامن لفظن، اعظم قائد جيڪا آهي شامل ۾ ان به جماعت اهڙي

۾ حصن ڪيترن ۽ ٿي سڏائي امين جي ورثي جي پيا ياد لفظ اهي جا قائداعظم کي آهي. مون تقسيم

ٿي يقين پختو هينئر تي اهميت تاريخي جي انهن ۽ اچن ۾ کيسي منهنجي ”ته هو چيو هن ۾ جنهن آهي ويو

آهي اها به حقيقت ۽. “آهي جي سڪن کوٽن اڪثريت کانپوء وفات جي قائداعظم سڪن کوٽن ئي انهن ته

سياست کي ڪيا. فوج مضبوط هٿ جا آمريت ۾ ملڪ شروع سلسلو جو لئن مارشل ۾ ملڪ ۽ بڇيو ۾

ذهن ڳالهه اها کي دشمنن جمهوريت ڪرايو. انهن جو دنيا سڄي اڄ جمهوريت ته گهرجي رکڻ نشين

سياسي جي دور آهي. موجوده سرمايو مشترڪه روايتي ۽ ورهاستي واري بلڪن جي دنيا ۽ ڪشمڪشٿو!! اچي نظر ٿيندو خاتمو جو ڪشمڪش ۽ قبائلي جون استحصال ۾ ملڪن پيل پوئتي هينئر

پنهنجو آمريت ۽ آهن رهيون ٿي ختم پاڙون جاگيرداري جو آهي سبب هي. اهوئي رهي وڃائي بنياد ۽ جواز

هڪ جو عوام پورهيت جي دنيا سڄي جمهوريت هميشه عوام جي پاڪستان تي موقف مشترڪه تان موقف ان به ڪڏهن آهي. هو ڪئي جدوجهد

جو بقا ۽ انصاف ٿيندا. امن، نه تيار لء ٿيڻ دستبردار ڪش محنت ۽ مظلوم محروم، هميشه سوال ۽ نعرو

القوامي بين بڻجي سوال جو زندگيء ۽ موت لء طبقن ۾ ملڪ جي آهي. اسان رهيو ڪندو اختيار اهميت اها کان ماڻهن کانپوء قيام جي جمهوريت ۽ راڄ عوامي

۾ ملڪ ٿيندو. پر ڪجهه لء سندن هينئر ته هئي توقع آهن. ويون ٿي سرگرم وڌيڪ قوتون دشمن جمهوريت استعمال طريقا فسطائي تي زور جي“ پاور جاسٽريٽ

ته آهي اها ڳالهه جي افسوس ۾ آهن. انهن رهيا ٿي آهن. رهيون ڏيئي ساٿ مڪمل جو هنن اخبارون وڏيون

ختم کي“ اٿارٽي وفاقي ”جو آزادي جمهوري ۽ سياسي

121

لفظ لهرون لهرون

وڃن. هڪ پيون ڪيون حرڪتون آئيني غير لء ڪرڻ روايتون نيون ۾ تاريخ جي پاڪستان اعلي وزير صوبائي

لء حڪومتن ايندڙ هلي اڳتي جيڪي آهن ڪيون قائم انهن ۽ ٿيون سگهن ڪري پئدا مونجهارا ڪيترائي

پوڻ تي صوبن ننڍن جي وطن جي اسان اثر جو روايتن تقريرن جي ڀٽو بينظير اعظم وزير آهي. سانئڻ لزمي

ساڻس عوام ته آهي ظاهر مان حاضريء عوامي ۽ مان “وفاق ”ٿو. پر رکي اعتماد تي ذات سندس ۽ آهي گڏ

ٿي. اخبارن، سگهي رهي جاري ڪيستائين بيوسي جي جائزو جو بيان جي سياستدانن ۽ حڪومتن صوبائي

۽ ڪيفيت موجوده جي اظهار آزادي انهن ته وڃي ورتو وفاقي زور سڄو پنهنجو ڪندي استعمال کي سهوليتن رکڻ ياد اهو آهي. پر ڪيو استعمال خلف حڪومت ٿو سگهجي ڪري برداشت کي حملن ذاتي ته گهرجي

وزير صرف ڪوتاهي ڪابه لء بچائڻ کي اداري هڪ پر سياسي ڪو گهرجي. هيء هئڻ نه مقصد جوئي اعظم

۾ فرضن جي جمهوريت هيء آهي. بلڪ نه اختلف غير جا“ سربراهه آئيني ”لء آهي. جنهن مداخلتآهن. ٿيل درج ۾ آئين اختيارات جانبدار

حيثيت جي پڙهائيندڙ جي سياسيات هڪ هتي مان پيش ورق اهم جو تاريخ پارلياماني جي برطانيه سان

ندويء مولنا شريف، نواز اڳ کان ان ٿي. پر ڪريان ته ڏينديس صلح کي مريضن اعصابي ٻين جهڙن

مال ۽ جان جي ماڻهن ڪروڙها تي حضرات سياستدان ٿي ڍل پيچ دماغ سندن جي ٿي، ٿئي عائد ذميداري جي معائنو کان ڊاڪٽرن جي صحت دماغي کين ته آهن ويا

آهن. اهڙين ٺاڪ ٺيڪ ته بظاهر گهرجي. هو ڪرائڻ گهرجي ڇيڙڻ نه ته کي موضوع جهڙي صحت ۾ حالتن

اهميت قومي يا سياسي تي موضوع سياسي ڪنهن پر استعمال لفظ جيڪي ۽“ زبان ”جيڪا ۾ جلسن جي

مرضن اعصابي ته گهرجي کين لء تن آهن رهيا ڪري اچن. ۾ وچڙ لهه سان“ گوڊي وليم ”ڊاڪٽر برطانوي جي

122

لفظ لهرون لهرون

هڪ ۽ سگهجي نٿو بدلئي کي ماضيء ته آهن چوندا جي مستقبل ۽ حال مان ماضيء ”ته بقول جي دانشور

کي ٿا. انهن ٿين پيدا“ ٿيورمس ”ڏکيا جيڪي جا جاميٽريء ثابت ڏکيو جيترو بدلئڻ ته ڪڏهن ڪڏهن به ڪرڻ حل ته ٿو لکي هنڌ هڪ ڊيوئي جان فلسفي ٿو. مشهور ٿئي

ان ڪجي. بلڪ ياد نٿو ڪري جي ٿيڻ ماضي کي ماضيء حال سان ان جيڪو ٿو، وڃي ڪيو ياد ڪري جي اضافي

تجربو جو قسم البدل نعم اهڙو“ ياد ”۽ آهي ڳنڍيل ۾ آهن. شامل“ قدر ”سڀ جا تجربي حقيقي ۾ جنهن آهي

اهو ٿو. تڏهن وڃي ڪيو تازو ٻيهر ڪري ياد کي ان جڏهن ۾ تجربي انساني سلجهيل ۾ سمجهيل سوچيل هڪ

جي منٽگمريء مارشل فيلڊ هتي ٿو. مان بڻجي واڌارو پيش ٽڪرو هڪ " تانThe path to leader" ڪتاب جو وارن ڀڃڻ کي پارليامينٽ منتخب ۾ جنهن ٿي ڪريانآهي. ٻڌايل سان تفصيل انجام

جو پارليامينٽ جي برطانيا تي“ ع1935 - اپريل20” ڪابه تي زمين سر جي برطانيا هو، چڪو ٿي خاتمو

صرف کي جنهن جي شخص ان سواء هئي، نه حڪومت ۽ آئرلينڊ لينڊ، اسڪاٽ پارليامينٽ تي ان پهرين سال هڪ

هو. جاليور ٺاهيو انچيف ڪمانڊر جو فوجن جي انگلستان ۽ هو پيو بڻجي بادشاهه پاڻ جو برطانيا هينئر“ ڪراموبل

وسيلي فوجن پنهنجي ۽ لڳو ڪوٺائڻ“ جنرل لرڊ ”کي پاڻ ڪرائيندي، ڦٽو تان ڪرسيء کي اسپيڪر جي پارليامنٽ

ڌڪا مان ايوان جي“ منسٽر ويست ”کي ميمبرن معزز تال کي دروازن جي ايوان ۽ ڇڏيائين ڪڍي ٻاهر ڏياري جولء4 اجلس جو پارليامينٽ پهريائين ڇڏيائين. هن هڻائي

صورت جي ٿيڻ ناڪام اجلس پر ڪيو طلب تي ع1635 ڊسمبر16ڇڏيائين. ٽوڙي به پارليامينٽ اها ۾ ڊسمبر ۾

حلف سان حيثيت جي پروٽيڪٽر لرڊ هن تي ع1635 حڪومت ذريعي جي آرڊيننس هن تائين مهينن کنيو. اٺن

دخل ۽ عمل جي فوج ۾ هلئڻ حڪومت ڪئي. ڪراموبل عوام کي ميمبرن معزز جي پارليامينٽ ۽ هيو طلبگار جو

123

لفظ لهرون لهرون

ڏيڻ حق جي بالدستيء عوامي ۽ حڪمراني مڪمل جي طرح اهڙيء ته هو دليل هو. سندس نه تيار گز هر لء

جو طاقت ويندي. سندس ٿي شروع لقانونيت ۾ ملڪ ۾ هٿ جي هن ڪمانڊ جي فوج ته هو اهو صرف سبب

لء ڪرڻ حڪوومت کانپوء ڪرڻ ختم کي هئي. پارليامينٽ سان حيثيت جي پروٽيڪٽر لرد ته سوچي تدبير اها هن محدود تائين حد جي“ مشوري ”صرف کي پارليامينٽ هن

قوت جي ڪرڻ فيصل ۽ ٺاهڻ ڇڏيو. قانون ڪري ۾ حصن يارهن کي برطانيا هن کسي، کان پارليامينٽ

ويو. ڪيو مقرر جنرل ميجر هڪ تي حصي هر ۽ ورهايو افسوسناڪ تمام هئي. جيڪا ڪاروائي پوليس هڪ هيء پئسن جڏهن لء جنگ خلف اسپين ۾ ع1656ٿي. ثابت ختم کي جنرلن ميجر سڀني هن تڏهن پيئي ضرورت جي

شده ڏني. بحال شڪل نئين کي حڪومت فوجي ڪري هيو اختيار مڪمل کي حاڪم فوجي ۾ حڪومت پارلياماني

نامزدگيون جون ميمبرن سان مرضيء پنهنجي هو ته وري ٿي. ڪراموبل ناڪامي کي ڪرامويل به ڪري. هتي سازشي ان پيو، بيمار هو ڇڏيو، ٽوڙي کي پارليامينٽ

ڪجهه کان ڪيا. مرڻ نه پورا مقصد سندس جوڙٽوڙ ڪيو، نامزد پروٽيڪٽر لرڊ کي پٽ پنهنجي هن اڳ ڏينهن

ٻن ۽ پيو ٿيڻو پذير زوال کي هن اندرئي جي سال هڪ پر ٿي بحال ٻيهر بادشاهت ۾ برطانيا اندر اندر جي سالن

سان حيثيت جي ليڊر قومي ۽ سياسي ويئي. ڪراموبل به ڪڏهن سان ووٽ پنهنجي کي هن عوام رهيو، ناڪام

۾ سالن پنجن ڪيا، تجربا مٿان تجربن ڪيو. هن نه منتخب ۽ ٺاهيو حڪومتون موجب نظامن جي قسمن مختلف پنج

تي وارنٽ جي ڦاهيء جي اول چارلس ٽوڙيون. هن پارليامينٽ منتخب سان طاقت جي فوج ڪيون، صحيحون

۾ حمايت ان ۽ ۾ ڪارواين انهن اڪثر ۽ ٽوڙيو کي اهو انجام سندس ورتو. ني( سهارو جو مذهب ڪراموبل

هائوس ۽ لرڊز آف هائوس تي ع1660 ڊسمبر10 جو ٿيو به جتي ڪراموبل اليور ته ڏنو حڪم هتي ڪامنس آف

124

لفظ لهرون لهرون

مشهور جو (لنڊن ٽائيبرن ڪڍي لش جو ان آهي دفن ۾ ٽائيبرن کي لش ان وڃي. پوء گهاٽ) پهچايو ڦاهي

ڌڙ سر جو ڪراموبل ويو. اليور لٽڪايو ٻڌي سان زنجيرن جي هال منسٽر ويسٽ ٽنگي تي ٿنڀي هڪ ڪري ڌار کان هر جيئن ته ويو لڳايو تي طور واضح ۽ مٿي ايترو تي ڇت

مئل ۾ نتيجي جي غضب جي عوام سگهي ڏسي شخص لٽڪندو سال24 پورا تائين ع1684 سر وڍيل اهو جو

سگهي. ڪري نه قائم آپيشاهي ڪو وري جيئن ته رهيو لش جيڪي جا ساٿارين سندس گڏ سان ڪراموبل

ويا، ڪڍيا تي حڪم جي پارليامينٽ جي نمائندن چونڊيل لش جا پرائيڊ ٿامس ۽ برايشا جان آئرٽن، هئنري ”۾ انهن

وقت ڪجهه ۽ ويا لٽڪايا ٻڌي سان زنجيرن ۾ ٽائيبرن بهويا.و ڪيا دفن هيٺان گهاٽ ڦاهي پوء کان

چند ڪيفيت اها جي حڪم ۽ مزاج جي پارليامينٽ سلسلو جو هئي. ان نه پئداوار جي سالن يا مهينن ۽ کي اسان جيڪا ڳالهه آهي. هڪ مشتمل تي ڏهائين

ظلم، ته هئي اها آهي، ڪرڻي نشين ذهن کي سياستدانن ڪامياب برابر ته لء عرصي ڪجهه پرستي قبضي ۽ جبر

پيدا مزاحمت عوامي خلف رڪاوٽ ۽ جبر هر پر آهي، وڏا وڏا ته گهرجي رکڻ ياد کي غاصبن آهي، آئي ٿيندي تي دلين جي عوام پر ٿا، سگهن ٿي فتح رياستون قلعا

سگهجي. ڪري نٿو فتح سان ڏاڍ کي انهن يا حڪمراني پوکيل جو اڄ ته آهي ڏنو سبق اهوئي ۾ زماني هر تاريخ

۾ ورثي کي انسان ايندڙ اهو نه ڇو پوء پوندو لڻڻو سڀاڻي لڻيل ۽ پوکيل ”اهي ۾ سياست جي ملڪ ملي. پنهنجي

عبرتناڪ ۽ هيبتناڪ جي آگسٽ17 آڏو جي اسان“ فصلآهن. آيا سامهون ۾ صورت

125

لفظ لهرون لهرون

امن جو پاڪستان ۽ جنگ نارجيمشن

سياست جيڪڏهن ”ته آهي چوڻ جو ڏاهي ڪنهن ته ناهي فڪر ۽ شعور جو دانشور ۾ وچ جي سائنس ۽

گهلي ڏانهن فاشزم سياست ٿي، ٺاهي بم ايٽم سائنس طور حقيقي اگر جي بحران جي نار موجوده“ ٿي وڃي ته ٿيندي پٽ پڌري حقيقت اها ته وڃي ڪئي پرک

ان کان هميشه طبقا پرست مفاد جا نسل جي قابيل واحد (ڌرتي) اهو ارض آهن. ڪره ويا ڏٺا ويٺل ۾ گهات آهي. آباد مخلوق ذهين ۽ روح ذي تي جنهن آهي سيارو جي ترقيء مادي ۽ روحاني ذهانت سڄي پنهنجي ليڪن

تاريخ پنهنجي کان سالن هزارها انسان نوع بني باوجود ذريعي جي وخون ڪشت جدل، ۽ جنگ ڪري گهڻو کي باهمي انسانن ۾ عرصي آهي. ان رهيو لکندو ئي

سان محنت ۽ ذهانت ئي جي انسانن ۾ جنگين تباهيء نيست کي تهذيب عظيم بستيون ڪيتريون شده تعمير جي ترقيء فني ۽ تسائنسي آهي. پنهنجي ڪيو نابود ۽

آلت جنگي ملڪ اهڙا لء تباهي ئي پنهنجي ۾ وڏائيء کي انهن اگر جو آهن، ورتا ڪري تيار ميزائل ۽ بم ايٽم

هيء نه ته وڃي ڪيو استعمال ۾ جنگ عالمي ڪنهن مخلوق يا باشنده ذهين جا ان نه ۽ سگهي بچي ڌرتي

سگهندا. بچي کان تباهيء اڄ عملي حڪمت جي پاڪستان ۽ تڪرار جو“ نار”

ته آهي صحيح آهي. اهو محور جو قلم ۽ سوچ منهنجي استاد ٿا. يعني وڪڻون ذهن پنهنجو لء ٽڪر ڳڀي اسان آهيون. منسلڪ سان ڪم عظيم واري ورهائڻ ڏاهپ ۽

کي ملڪ سان حيثيت جي شهريء ذميدار هڪ پر اهڙي سگهون. هڪ موڙي نٿا منهن کان مسئلن درپيش اثر جو جنهن ٿا، چاهيون ڪرڻ رجوع طرف مسئلي

126

لفظ لهرون لهرون

سگهي پئجي ٿي دفاع يا مستقبل سياست، جي ملڪ جو آهي رهي اها بدقسمتي جي ملڪ جي ٿو. اسان

“سوچ ”اجتماعي سبب طوالت ۽ نفاذ جي ل مارشل آهي. سگهي ملي نه پختگي کي روايت جي فڪر ۽ غور

غلبو جو صداقت ۽ انصاف حق سن روايت ان حالنڪه ايمان تي جمهوريت ۽ آهي. سياست رهندو موجزن

به پاڪستان ۾ تنازعي جي نار آهي. موجوده ٿيندو پختو آهي. ان چڪو ڪري اختيار حيثيت جي فريق هڪ ته

لئي مارشل به کي شرڪت ان جي پاڪستان ڪري تي ان ٿو. حالنڪ سگهجي چئي تسلسل جو دور

ته آهي هيء حقيقت ٿو. پر سگهجي ڪري راء اختلف ڊاڪٽر ۽“ تقرير نشري ”جي شريف نواز جناب اگر

“مشن امن ”چارنڪاتي ڏنل جي الحق محبوب نواز منصوبو مشن امن ڊوڙائجي. اهو نظر تي منصوبي طرف منزل کڻي طرف ترڪيء ۽ ايران صاحب شريف

ملڪ جي اسان ته ٿيندو ظاهر ته آهي چڪو ٿي روانو جي ملڪ صاحبزاده خارجه وزير ۽ وزيراعظم صدر، جو

آهي. ڇڏيو لڪائي کي احساسات ۽ جذبات جي عوام هي ٿو. مگر چاهي امن عالمي واقعي پاڪستان

يا جنگ جي ايران عراق، يا هجي مسئلو جو افغانستان ٿي حل مسئلو جو افغانستان تائين اڄ تڪرار، موجوده

غير ۾ جنگ ايران عراق، آهي. پاڪستان سگهيو نه خلف عراق هينئر ۽ آهي ڪئي ته اختيار پاليسي جانبدار وڪيل ۽ ساٿاري جو اتحادين آمريڪي ۾ جارحيت جنگي جي صاحبه ڀٽو بينظير محترمه جڏهن آهي، پيو بڻجي

۽ مشورن جي مملڪت صدر ٿي برطرف حڪومت لء آهي. ان غلط الزام جو ڪرڻ انداز نظر کي هدايتن

زاده صاحب ته چيو کي اسان صاحب صدر جو ان ان اسان وڃي، ڪيو مقرر خارجه وزير کي خان يعقوب

ورتو. مڃي کي ڳالهه ختم کي ان ۽ جارحيت جيستائين ۾ جنگ جي نار جي عراق به ۾ سلسلي ان ته آهي تعلق جو ڪرائڻ

127

لفظ لهرون لهرون

پهرين ته آهي موقف جو آهي. عراق وزن ۾ دليل عراق وڃي، ڪيو خاتمو جو جارحيت جي اسرائيل

استعمال بارود سان حساب جي ٽنن هزارين خلف اعلن جو مقصد ۽ اصول ئي آهي. اهڙي ويو ڪيو

خلف کليل جي وڃي. صرف ڪيو به لء اسرائيل انڪاري به ڪير کان وڃي. ان ڏنو حق کيس جو ورزين

آهي. ته ٿي جارحيت خلف ڪويت ته سگهي ٿي نٿو لء ڪرائڻ خالي ڪويت صرف ۽ صرف کي آمريڪا پوء

جي عراق ڪي نه ها، گهرجي جوڙڻ عملي حڪمت جنيوا ۽ اخلقي انساني، ڪري حمل تي آبادين شهري

ها. جيستائين کپي ڪرڻ ڀڃڪڙي جي ڪنوينشن “مشن امن ”۽ تقرير نشري جي وزيراعظم ۽ پاڪستان معروضي به ۾ سلسلي ان آهي. ته تعلق جو منصوبي

اهي ته ٿي سگهجي چئي نظر پيش جي حالتن اگر ته اچن. ڇو نٿيون نظر ٿيندي ڪامياب ڪوششون

جنهن خلف آمريڪا تي نالي جي“ انحصاريء خود” نورا هڪ اها ويو ڏنو فروغ کي آرائي محاذ هٿرادو خليج ته ها هجي ائين آهي. اگر چڪي ٿي ثابت ڪشتي

نه طرفدار جو عرب سعودي پاڪستان ۾ جنگ جي امن ته ها رهي“ جانبدار غير ”جيڪڏهن ها. بلڪ بڻجي

ها. سگهي ڪري ادا ڪردار اهم انتهائي لء ۽ آمريڪا سان تقرير جي شريف نواز جناب

هوندي. ليڪن ٿي خوشي ضرور کي عرب سعودي هوندو. ايران رسيو صدمو سخت کي عراق ۽ ايران جي عراق خلف پنهنجي ۾ جنگ موجوده جيڪو

۽ آهي چڪو وساري قدر گهڻي کي“ جارحيت” همدرديء ڪري ان سان عراق آهي. ايران، غيرجانبدار

۾ وقت ئي هڪ عراق جو آهي، رهيو ڪري اظهار جو رهيو وڙهي سان عرب سعودي ۽ اسرائيل آمريڪا،

شايد پوء کان بمباريء تي نجف ۽ ڪربل آهي. ليڪن پيرا عمل به تي پاليسيء واري جانبداريء غير ان ايران

خارجه ايران ته آهي ممڪن ڪري سگهيو. ان ٿي نه

128

لفظ لهرون لهرون

ڏئي نه ساٿ وقت گهڻو سان پاڪستان ۾ پاليسيء ترڪي پوء کان ايران شريف نواز اعظم سگهندو. وزير

۽ آهن ڇڏيا ڏئي کي اتحادين به اڏا فوجي پنهنجا به رات ڏينهن جهاز بمبار جا فضائيه اتحادي تان اڏن انهن

آهن. چڪا ڪري حمل تي عراق آهي ٻاهر کان سمجهه ڳالهه اها ۾ منظر پس ان

تڪڙي يا آهي؟ همدردي سان عراق کي ترڪيء ته آهي. قابل جي ڪرڻ ادا ڪردار ڪو ۾“ مشن امن”

پنهنجي لء دفاع پنهنجي عرب سعودي طرف ٻئي تي عراق ۽ آهي ڪيو گڏ کي دستن فوجي جي دوستن زمين سر سعودي آغاز جو حملن جي فوجن اتحادي

ڇا آهي؟ ڇا مطلب جو صورتحال آهي. ان ٿيل کان ۾ اتحادين ٻين جي ان ۽ عرب سعودي آمريڪا،

دائرو جو جنگ ته رهي ياد آهي؟ نه شامل پاڪستان پيا وڌندا به خطرا گڏوگڏ سان ان آهي، ٿيل وسيع

آهن. فريق ۾ جنگ عرب سعودي شام وڃن. مصر، ملڪن آهي. اتحادي طرف عراق لڙو جو ايران ۽ اردن اتحادي ڪري مفادات اقتصادي مالي، وابسته سان

آسان ڪرڻ مجبور تي ڇڏڻ ۽ ڇڏائڻ ساٿ کان ملڪن آمريڪا جيڪو ڪيو ادا ڪردار اهو آهي. پاڪستان نه

حق جو ڪرڻ شروع“ مشن امن ”ئي ملڪ جانبدار غير همڪنار سان ڪاميابي مشن اهوئي ۽ ٿو سگهي رکي

ٿيل شڪار جو جارحيت ۾ ملڪ ٿو. جنهن سگهي ٿي ۽ جلسن ڏجي، قرار“ ڏوهه ”کي حمايت جي ملڪ

ان هجي، پابندي تي ورهائڻ ۽ ڇاپڻ تصويرن مظاهرن، ٿيون. سگهن ٿي ڪامياب ڪيئن ڪوششون جون ملڪ

بڻجي ثالث پاڪستان ڇا ته ٿو سمجهي عوام پاڪستاني عراق ٿو؟ سگهي ڪرائي مصلحت ڪا يا ٿو؟ سگهيٿيو. ارتقاب جو ڪيو. جارحيت قبضو تي ڪويت

کپي. هئڻ تدارڪ جو واقعات جي قسم اهڙي ڪانفرنس اسلمي ۽ ليگ عرب ۾ سلسلي ان ليڪن

کي گهرجي. جنگ ويهڻ ڪري ملي کي تنظيمن جي

129

لفظ لهرون لهرون

صورتحال ها. هينئر کپن ڳولڻ طريقا متبادل لء روڪڻ کي قوت فوجي جي ملڪ مسلمان هڪ ته آهي اها

۽ وسيلن جي ملڪن اسلمي ٻين ڪيترن لء ڪرڻ ختم ۽ کي وڃي. پاڪستان پيو ڪيو تباهه کي قوت افرادي

راند جي تباهي پنهنجي کي دنيا مسلمان طور خصوصي ڪوششون ويهي ۾ پاڻ بدران ٿيڻ فريق ۾ سازش ۽

۽ عراق ها، گهرجن ڪرڻ شروع ئي کان پهريون نه ٿيل پيدا وٺي کان شروع تڪرار ۾ وچ جي پاڪستان کي حقيقتن تاريخي ۽ آهي غلط بلڪل چوڻ آهي. اهو

وٺي کان شروع عراق ته آهي، برابر ڪرڻ ثابت ڪوڙو ڏنو. نه ساٿ تي مسئلي جي ڪشمير جو پاڪستان ئي ۽ معاشي کي اسان عرب سعودي ته چوڻ اهو وري يا

اهو آهي. سوال رهيو پهچائيندو فائدو طور سياسي مشن جنهن جي خودانحصاري حڪومت نئين ته آهي فائدي سياسي صرف اها ڇا پوء ته ڪيو اعلن جو

امداد ته نه جيڪڏهن ٿيندو؟ ثابت نعرو لء ڪرڻ حاصل اها ئي نه ۽ کپي هئڻ احسانمند نظر پيش جي

آهي. دانشمندي جي اسرائيل ۾ وقت ڏکئي ڪهڙي آمريڪا

جي متحده اقوام لء ڪرائڻ ختم جارحيت تي فلسطين ۾ ڪوشش ۽ طاقت ڇو لء ڪرائڻ عمل قراردادن

عوام جي فلسطين آهي؟ ڪيو نه ادا ڪردار پنهنجو اسرائيل بهرحال آمريڪا باوجود جي ٿيڻ عام قتل جي ۽ سبب جو رکڻ جاري امداد اقتصادي ۽ فوجي جي

نشري جيڪا باوجود احتجاج عوامي آهي؟ ڇا جواز ڏني کي صاحب اعظم وزير لء پڙهڻ ڪري تيار تقرير

اڳ ڏينهن چند ڳالهيون ساڳيون ئي وئي. اهي ڪيون دوران بريفنگ اخباري خان يعقوب صاحبزاده

۾ ملڪن چند انهن عراق ته آهي هي هيون. حقيقت وٺي کان شروع ۾ تڪرار جي ڪشمير جن آهي، شامل

رڪارڊ جي متحده آهي. اقوام ڏنو ساٿ جو پاڪستان عراق به ڪڏهن ته ٿي سگهجي ڪري تصديق مان

130

لفظ لهرون لهرون

ٻارهن ڏهن، شروعاتي ۽ ڏنو نه ووٽ خلف پاڪستان ۾ وچ عراق ۽ رهيو. پاڪستان ڏيندو ووٽ تائين سالن بغداد ”نالو جو جنهن ٿيو، به معاهدو فوجي هڪ

پاڪستان ۽ عراق هي( معاهدي ويو. هن رکيو“ معاهدوهئا. پابند جا ڪرڻ مدد جي ٻئي هڪ وقت خطري

شاهي ۽ آيو انقلب فوجي ۾ عراق جڏهن ۽ پاڪستان تائين وقت ٿيو. ان خاتمو جو حڪومت

بغداد پوء کان هئا. انقلب مثالي تعلقات جا عراق معاهدي ان ۽ ويو رکيو“ نيٽو ”بدلئي نالو جو معاهدي

کي پاڪستان فيصلو ويو. اهو ڪڍيو کي عراق مان جا ملڪن ڏنو. ٻنهي نه ساٿ جو پهچائيندڙن نقصان سياسي گرمجوشي، البته ها آهن، خوشگوار تعلقات

کان شروع پاڪستان جو رهي نه ڪري ان اقتصادي، ۾ عرق ته آهي. جڏهن رهيو دوست جو ملڪن مغربي نوازيء مغرب حڪومتون ٿيندڙ قائم پوء کان انقلب اسان به ملڪ اسلمي ٻيا ۽ ملڪ عرب ڪيترا ڪري

آهن، مختلف سبب جا ان ۽ سگهيا اچي نه ويجهو جي جا اسان ملڪ اهي ته آهي، نه ته اهو مطلب جو ان پر

جي تبصري يا تجزيي رٿ آهن. هيء مخالف يا دشمن آهي؟ ڪيئن آهي؟ ڇا حسين صدام آهي. صدر نه

ته آهي هي حقيقت آهي؟ ڇا سان اسان رويو سندس عالم عوام جو اتان قوت افرادي ۽ فوجي جي عراق گهرو ۾ پاڻ جو تاريخ ۽ آهي. فرد سرمايو لء اسلم پر آهي هوندي به نه طاقت جي آهي. ڪن رشتو

يا واقعو آهن. هڪڙو وينديون ٿي تبديليون هزارين ۾ ان پر آهي، بدلبو ضرور ۾ معيار ۽ مقدار ڪردار ايندو ۾ ڳاڻيٽي جي لمحي آڻيندڙ تبديلي حصو نمايانآهي.

جي آمريڪا متعلق طاقت فوجي جي عراق ۾ دؤر جي ريگن صدر جيڪو هميلين جان ڊاڪٽرن - جنوري10آهي. چڪو هي وزير جو بحريه آمريڪي

وسطي مشرق ”۾ تقريب هڪ جو شام جي ع1991

131

لفظ لهرون لهرون

تقرير ڪلڪ اڌ هڪ، سان عنوان جي“ بحران جو تبصرو ۽ تجزيو متعلق جنگ امڪاني هن ۾ جنهن ڪئي،

اهميت جي وسطي مشرق ۾ خطاب پنهنجي ڪيو. هن آمريڪا اهميت وڌيل جي تيل پوء کان عظيم جنگ ٻي ۽

نقطه پنهنجو سان حوالن تاريخي متعلق دلچسپيء جي پهرئين جي جنگ خلف عراق ”ته چيو ٻڌائيندي نظر

کان24 آمريڪا سان حملن فضائي مسلسل ۾ مرحلي ڪري ڪنٽرول مڪمل تي فضائيه اندر جي ڪلڪ48

فوجي مرڪز ائٽمي تنصيبات فوجي وٺندو. فضائيه جا مواصلت فوجي ۽ شاهراهون اهم ڊيپو جا سپلء جو هٿيارن بحري ۾ مرحلي ويندا. ٻئي ڪيا تباهه مرڪز

کي فوجن اتحادي ۾ مرحلي ٽئين ۽ ويندو ڪيو استعمال ماهرانه هميلين ويندو. جان ڏنو حڪم جو وڌڻ اڳتي جنگ امڪاني هيء جي وسطي مشرق ته چيو ۾ انداز چيو متعلق اسرائيل ويندي ٿي ختم ۾ هفتن ٻن يا هڪ

ان ۽ آمريڪا ئي بغير شرڪت جنگي جي اسرائيل ته لء وڙهڻ سان عراق قوت عسڪري جي اتحادين جي

جي خوابن حسين صدام صدر ته چيو آهي. هن ڪافيآهي. ۾ دنيا

نٿو اورانگي کي نظام فضائي اسرائيلي هو اسرائيل آهي. عراق چوڪس بيحد نظام اهو سگهي،

جي ساخت روسي تي بستين ٽن ٻن علوه جي ڪامياب ۾ ڪيرائڻ ميزائل اسڪرڊ ٻه هڪ يا ميزائيلن

به اهو هميلين جان ڊاڪٽر ۾ خطاب ان ٿيندو. پنهنجي ٻين باقي سواء کان دستن فوجي جي برطانيه ته چيو

ته آهن. ڇو ٻوجهه هڪ محض دستا فوجي جا ملڪن زبان ڪلچر پنهنجو جو دستن فوجي جي ملڪ هر

طرز جو ڪمانڊرن عملي حڪمت عمل، طرز عادتون ڪرڻ پيدا ڪوآرڊينيشن جنگي آهن. پر مختلف فڪر

رفتار سرعت جهڙي جنگ آهي. جيڪو ڪم مشڪل انهن هن ٿو. البته سگهي بڻجي رنڊڪ ۾ راهه جي عمل

انڪار کان اهميت نفسياتي ۽ سياسي جي رستن فوجي

132

لفظ لهرون لهرون

قدر ڪيتري کان جنگ راء جي ماهر جنگي ڪيو. هڪ نه آهي. نه ڏکيو ڪرڻ فيصلو جو ان آهي، ٿي ثابت صحيح

صورت جي تباهيء کي عراق اندر ڪلڪن48 کان24 هڪ ته آهي مقام جو حيرت ۽ عبرت لء وارن ڏسڻ ۾

۾ مرحلي ٻئي فوجون اتحادي اڃا به ۾ جنگ جي هفتي آهن. سگهيون پهچي نه تائين پوزيشن واري ٿيڻ داخل

هو. خواب جوهڪ فوجن اتحادي اهو آهي فرض اهو جو ملڪن اسلمي ۽ پاڪستان پر

ڏين. رهڻ ئي خواب کي خواب ان جي اتحادين هو ته ڊاڪٽر متعلق دستن فوجي جيڪو نقطو اهم ۽ ڳالهه ٻي

باقي کانسواء برطانيه ته آهي، ڪيو واضح هميلين جان طور سياسي ۽ نفسياتي دستا ۽ فوجون جون ٻين

هڪ لء ڪرڻ مطمئن پهچائي فائدو کي آمريڪا ته جڏهن ۽سÔگهÔون. بڻجي فريق خلف ملڪ مسلمان

نه دستا پاڪستاني ته آهي ڇڏيو ڪري اعلن اسانآهن. زيرنگراني جي فوجن اتحادي نه آمريڪي

133

لفظ لهرون لهرون

جون ان ۽ اهميت جي مارچ- 4تقاضائون

جي شاگردن سنڌي تاريخ چوٿين جي مارچ تي ڏينهن آهي. ان ڏينهن تاريخي جو ٻڌيء ۽ جدوجهد

جي شاهي ڪامورا ۾ ادارن تعليمي شاگردن سنڌي طور ٻولي قومي کي ٻوليء سنڌي خلف، مداخلت

جڏهن لء ڪرائڻ بحال حيثيت جي سنڌ ۽ مڃائڻ حڪم جي حسن مسرور ڪمشنر تڏهن ڪيو احتجاج

ويون. وسايون لٺيون تي نوجوانن جي اسان تي کي جنهن آهي، منظر پس هڪ اهو جو ڏينهن اڄوڪي

ڏاهپ، اندر، پنهنجي پنهنجي فرد ۽ ماڻهو باشعور هر هلندو. ڪندو اظهار جو راء ۽ ڏسندو سان شعور ۽ عقل

قومي ”جي اڄ کان ع1967 - مارچ4 ته ٿي چوان آءي جيڪي ساٿين شاگرد نوجوان سنڌي“ تائين جرڳي ڪابه جي دنيا آهن، ڏنيون قربانيون جسماني ۽ ذهني جي قربانين جي شاگردن نوجوان تاريخي اهڙي قوم

ڪرڻ“ نباهه ”سان ڌرتيء ۽ سوچ ڏاهپ، سياسي آهي. دنيا سگهي نه ڪري پيش تائين اڃا ڏاهپ واري احتجاج ۽ جدوجهد جي شاگردن مان ڪرڇ ڪنڊ جي

آهيون. پر رهندا پڙهندا خبرون ڪڏهن ڪڏهن جون سنڌي ”پوء کان ورهاڱي فطري غير جي پاڪستان

اعلي جا سجاڳيء سياسي ۽ جرئت همت،“ نوجوان قوم سنڌي آهن. پر ڪيون پيش روايتون اعلي ۽ قدر

آهن. پر رهيا يتيم ۽ بدقسمت به شاگرد سنڌي وانگر جي حوالي هڪ جي مارڪس ڪارل مان بهرحال جو ساٿين سڄڻ اوهان ڪندي عمل ڪندي، پيروي عرض ڳالهيون ضروري چند بغير ڪرڻ ضايع ٽائيم

نه واندو آءي ”ته آهي چوڻ جو مارڪس رکنديس. ڪارل جنهن تي، ذهن منهنجي جو ڪري ان سگهان ويهي ٿو

134

لفظ لهرون لهرون

کان پٽڻ ساهي ته آهي هيء اها آهي ڪيو قبضو ڳالههڪرڻ.و جدوجهد سواء

دشمن فقط ته آهي پٽ پڌري ته حقيقت دوستو! اها گروهي وٽ آهن. اسان نه ڪارڻ جو ذلتن جي اسان ئي

آهي. رهي اڳڀري کان سياست اجتماعي سياست، سنڌي ته فرمايو صحيح بلڪل صاحب آريسر عبدالواحد

سندن آهن، رهيا نه متحد تي موڙ به ڪنهن جي تاريخ سهمت ساڻس به آهي. مان رهي نه فوج متحد ڪابه ڏاهر راجا ته ڪيو حملو قاسم بن محمد جڏهن ته آهيان کان راڻن راجپوت هن ۽ هئي ڪونه فوج ڪا به وٽ

ٿي نه شاهدي ڪابه جي هيون. تاريخ گهرايون فوجون پر بهادر طور آهيون. انفرادي رهيا متحد اسين ته ملي

سڀ دليل سڀ هينئر قوم. پر منتشر طور اجتماعي ۽ بهادر سنڌ جو لء آهن. ان ثابت معنائون بي شاهديون

سان ڌارين سنڌين آهي. هميشه ديس جو عوام باشعور مليو، نه امن مليو، نه پيار آهن. کين ڪيون مزاحمتون

جا ڌارين به اڄ طبقا ڀاڙيتو وڏيرا، مليو. ويڪائو نه سک آتو لء ڪرڻ ڪجهه ۽“ ايڪي اتحاد ”عوام آهن. پر ساٿاري

سياسي ڪنهن يا هلچل جي اليڪشن عوام هينئر ۽ آهي کي ان لء ٿو. ان چاهي مستقبل جو سنڌ بجاء تحريڪ

نشاندهيء صحيح جي مارڪس ڪارل بغير وڃائڻ ٽائيم حقيقي ئي سواء کان پٽڻ ساهي ڪري اختيار رستو واروپوندو. وڌڻو اڳتي ڪري فيصل تاريخي ۽

جنگجو وڏي ڪا اسين ته آهي عرض لء دوستو! ان گڏ ڪهاڙيون ”چند دوست چند ڪي اگر آهيون نه قوم

يا جو سنڌ ڪو استعمال جو ان ته ٿا سمجهن“ ڪري سائنسي غير اها ته آهي حل جو مسئلي جي سنڌين ته آهي خبر اها کي کپي. اسان ٿيڻ تبديل هينئر سوچ

سگهيا وڙهي نه اسان به ڪڏهن جنگ جهڙي“ پٽ پاڻي” هلي، ڪلڪ ڪيترا جنگ واري مياڻيء ۽ دٻي آهيون

۾ وڏي شهيد عنايت کپي. صوفي هئڻ اعتراف جو حقيقت “وڏيرڪي ”پنهنجي به اها ۽ ڪئي ڏينهن40 جنگ وڏي

135

لفظ لهرون لهرون

اٿئون مليل سبق مان ڪهاڻين هڪ البته ها خلف تسلطتها ٿو فرمائي زباني جي ڀٽائيء“ ڏياچ راء ”ته

برابر تند جي پائي، سرن سؤ، پڙي نه سورٺ گهر”“توريان

لفظ هي جا“ والٽيئر ”جڏهن ۾ صورتحال دوستو! ان ڳالهه اها سان ڪرڻ مطالعو جو تاريخ ته ٿا اچن ۾ ذهن ۽ قتل جي قزاقن ته ٿي ٿئي واضح سان نموني چڱي جي پڙهندڙن ڍڪائي ويس جا بهادريء کي گريء غارت ويو وڌو بوجهه جو قصيدن ۽ وهمن روايتن، تي دلين

.ÔيÔڪرڻ حاصل نجات سان سلمتي مان بوجهه ان ۽آه هڪ آهي. پر ڪم ڏکيو دوستو آهي. برابر ڪم ڏکيو ڏاڍو

يا هجي مارچ چوٿين ته کپي رکڻ ۾ ذهن کي ويٺلن ڳالهه کي ڪراچيء يا مسئلو جو آزاديء کان بمبئي جي سنڌ جي ع1986 ۽ ع1983 وري يا مرحلو وارو ڪرڻ الڳ

کي اسان برابر ۾ هلچل ۽ جدوجهد انهيء جدوجهد ٿيا. ٿيون. تشدد بمباريون تي پيون. ڳوٺن ڏيڻيون قربانيون سنڌ ڇا قربانيون. پر جون جوڌن جي“ ڦاٽڪ جٽوڙهي

ايم.آر.ڊي ٽٽو. ڇا نه يونٽ ون ٿي. ڇا نه آزاد کان بمبيء نه تبديل سوچ پنهنجي آباد اسلم پوء کان تحريڪن جي

انهن جو ٿيو ڪري ان ممڪن ڪجهه سڀ ڪئي. اهو جي قسم اٻهري پر سون ٿيا متحد اسين تي وقتن

ڪيو ڇڙوڇڙ کي اسان طاقتن سياسي مندائتي ۽ موسمي اسين ته گهرجي سوچڻ به خاطر. اهو انائن ذاتي پنهنجي آهيون، وانگر ٻار ڄاول نئين آڏو قوتن دشمن قوتن حريف

ان جي سنڌين ۽ کائين ٿا ڇو خوف کان اسان هو پر ڪيو مطالعو بغور دانشور ڪنهن جيڪڏهن جو مزاحمت

ڪيتريون جون اسان ته هجي ڪئي ريسرچ ڪا ۽ هجي جو انهن وقت استعمال ۽ ها، سگهن اچي آڏو“ خوبيون”

جا اسان اڄ ها. ته سگهجي ڪري استعمال صحيح هيء ها. پوء وڃن ٿي نه تڪليفده ايترا“ مسئل سياسي”

دهشتگردن مسلح آيل لڏي چند جو ويو ٿي ظلم ڪهڙو چوٿين ڇڏيا. اڄ ڪري ڳاڙها رستا سان خون جي اسان

136

لفظ لهرون لهرون

هن ڇا آهي. ته ڪڍڻو گس ڪو سان حوالي جي مارچ لء دهشتگرديء وقت هر ۾“ اکاڙي سياسي ”جي ملڪ سچائيء ۽“ خوبين احتسابي ”پنهنجي رهجي. يا تيار

ايڪي ”سان دليلن، ٺوس ڪري اختيار رستو وارو صداقت ڏوهي کي“ سياستدانن ڏوهاري ”سڀني سان“ اتحاد ۽

کي انهن مان عدالتن جي ضمير پنهنجي سمجهي ۾ سياست ته ڪريون. ڇو آزاد کي ڏيون. انهن ڇوٽڪارو باوقار قومون بااصول، پر آهي ٿيندو اختلف جمهوري وڌائينديون نه تائين حد جي دشمنيء کي اختلفن قومون

جنهن ۽ آهي فن جو سياست ڪرڻ پيدا آهن. دوست اتي وڃي ڌڪيو کي ايجنڊا معاشي ۽ سماجي ۾ معاشري

طريقا، سياسي عمل، سياسي وڌيڪ ۾ معاشري ان ۽پوندا. ڪرڻا به ايجاد

خلف ظلم ته ٿو چوي منڊيل دوستو! نيلسن “عياشي ذهني ”هڪ هجڻ جو اختلفات ۾ وڙهندڙن

اسطاعت جي ڪرڻ عياشي اها قوم سنڌي ڇا ۽ آهينه! هرگز ٿي رکي

درٻاري سا آهي، سوچ پاڪستاني جيڪا هينئر آهي. وئي ٿي هڪ آباد اسلم ۽ آهي. عزيزآباد سوچ ٿاڻي ”کي اسان ۽ ڪندڙ قبضا تي زمينن جي اسان

ڏيندڙ ڌمڪيون جون ٺاهڻ هنڌ جو گاديء ۾“ بولخان ڪيو تيار منصوبا نوان نت لء سيکارڻ سبق کي سنڌين

درميان جي اسان ايجنٽ جا دشمنن ئي انهن ۽ آهن ويٺا ڪڍي ٻاهر ڌڪاري مان صفن پنهنجي کي آهن. انهن به

پامال کي تقدس ۽ قربانين جي ڏينهن هن اڄ ته اچوڏيون. نه ٿيڻ

ڪندڙ جدوجهد عملي لء حقن جي سنڌ ته.1 ڪري ختم کي تضادن ۾ وچ سندن ۽ پارٽين

پنهنجي پنهنجي ۾ مفاد تر عظيم جي سنڌ “جدوجهد گڏيل ”ڪري مجتمع کي طاقتن جي انهن ۽ ڪن اعلن فوري جو هلئڻ

137

لفظ لهرون لهرون

منتخب ٽيم هڪ جي دانشورن لء نگرانيوڃي. بنايو بااختيار کي ٽيم ان ۽ وڃي ڪئي

جو تنظيمن“ دوست سنڌ سڀني ”طرف ٻئي.2 ڪئي قائم فيڊريشن يا اتحاد مستقل ڪو

لء“ اتحاد مڪمل ”جي سنڌ جيڪا وڃي،بڻائي. مقصد اهم پنهنجو کي جدوجهد

“گروپ ڊيموڪريٽس سنڌ ”تي طور فوري.3 بلدياتي ”وانگر مسئلي جي شماريء آدم

شناختي کڻي ۾ هٿ کي ڪم جي“ چونڊن “اميدوارن متفقه ”۽ بندين حلقه ڪارڊن،

وڃي. ڏنو توجهه وڌ ۾ وڌ ڏانهن تيار“ نامو ياداشت يا ڊڪليئريشن ”هڪ.4

ڏانهن سياستدانن سنڌي جي سنڌ ڪري ۾ اسيمبلين هو جيئن ته وڃي موڪليو پورو ۾ نموني صحيح کي ڪردار پنهنجي

هر ۾ حلقن سندن جو انهن ورنه ڪن،وڃي. ڪيو بائيڪاٽ جو قسم

۽ جمهوريت ٻاهر کان ملڪ چاهي اندر ملڪ.5 ۽ طبقن ڪندڙ جدوجهد لء حقن بنيادياچجي. ۾ وچڙ لهه سان ادارن

مسئل اهم ڪيترائي به سواء کان دوستو! ان.6 ته هڪ ٿيون. پر اچن ۾ ذهن تجويزون ۽ مستقل ڪو کڻجي ۾ هٿ“ ڪم بنيادي” تي ٻئي هڪ ۽ ڪرڻ قائم مرڪز“ ادارو”

سيکاريو وڃي، سکيو ڪرڻ اعتبار ۽ اعتماد .Ôپيدا مسئل ٻيا خود به خود ته وڃي ڏنو ۽وڃي

ائين ۾ ٿا. آخر سگهن ٿي حل ئي وقت ٿيڻ سان ڪرڻ“ محسوس ”اسان ته چونديس

ڪريون. پيدا ڪلچر به جو“ عمل ”گڏوگڏ عمليت سچائي سان مقصد پختگي نظرياتي کي اسان بندي منصوبه اجتماعي ۽ پسندي

۽ ضرور گهليندي طرف ٻڌيء ۽ ايڪي اتحاد

138

لفظ لهرون لهرون

۽ آهي اهميت جي ڏينهن اڄوڪي ئي اها عقيدت. خراج ۽ تحسين خراج کي شهيد

مهرباني

139

لفظ لهرون لهرون

جي تبديليء ۽ آزادي جشن پنجاهونضرورت جي عزم

ملهائينديون جشن جا آزادين پنهنجي قومون زندهه فيصلو جو ملهائڻ جشن طرح آهن. اهڙي رهنديون

کي اختلفن آهي. سياسي ٿيو ثابت وقتائتو ۽ صحيح آهي صحيح ڪري ان فيصلو اهو ته ڏسجي رکي پاسيرو

ڪمزور ”ته ڏيارجي ياد کي ادارن ۽ کي قوم ته وڌيڪ ڇو بجاء مضبوطيء“ آهنگي هم نظرياتي اهو تي مرحلي اهم ان جي ملڪ وئي؟ ٿيندي ڪمزور جو غلطين جي ماضيء ته آهي ۽ هو ڪرڻو فيصلو سياسي تي طور خاص ۽ کي عوام ڪجي؟ نه ورجاء

انهن ڏجي؟ ڇڏي ۾ ماحول واري ويڳاڻپ کي ڪارڪنن ڇڏجي؟ وساري کي جدوجهد ڪيل جي ڪارڪنن

نه ڳالهه صحيح ڪوبه ۾ تضادات جي سماج جاگيرداري ملهائي آزادي جشن ته ٿيو اهو فيصلو ڪري ان ڪري؟ وڃي. يعني ڪيو فراهم موقعو جو ازالي جي غلطين

فطرت کي قومن به مون ۽ السيات يذهبن الحينات ان سڌي هو ته آهن ڪيا فراهم موقعا اهڙا جا مذهب ۽

کان انصافين هلي. نا تي واٽ جي هلي. انصاف واٽوٺن.) ڪري حاصل ڇوٽڪارو

ته آهي موقعو هڪ لء اسان آزادي جشن اڄوڪي ڪريون، حاصل ڇوٽڪارو مان ڪلچر برگر جي ماضيء سان ڏاڍي جي ڪمزور ۾ سماج کان سالن هزارين آسودگي ۽ امن لء، آزادي جي طبقن ۽ قومن فردن،

ميدان ۽ محاذ ڪيترائي جنگ آهي. ان جاري جنگ لء آرڊر“ ورلڊ نيو ”۽“ جنگ آهن. جسرد ڪيا هٿ ۽ وڃايا آهن. جتان رهيا ملندا محاذ يا فارم پليٽ ڪيترائي تائين

تاريخ ئي ڇڏيا. ڪيترن ڪري تبديل ڪردار پنهنجا قومن

140

لفظ لهرون لهرون

پنهني اسان پر آهن، به پڙهايا ۽ ڪيا حاصل سبق مان سيکارڻ سبق بجاء سکڻ سبق مان سازغلطين تاريخ

ان يا وجود جو ڪيا. پاڪستان به فيصل ساز تاريخ جا طويل هڪ جي هلئڻ هٿيارن بغير به سو ۽ ٺهڻ جو

کان مضبوط وسيلي طاقت جمهوري ۽ جمهوريت نه ٿي ائين جو افسوس پر ها، وڃي ڪيو تر مضبوط جي اعظم قائد ۽ ۾ دور شروعاتي جي آزاديء ۽ سگهيو وسيلي عملين حڪمت غلط ۽ سازشن ئي ۾ حياتي ڪيو گرفتار ۾ مسئلن منجهيل ئي ڪيترن کي ملڪ

پنجاب ۽ بنگال پوء کان آزاديء اعلن طور ويو. مثال جي ضلعن ورهاڱو اهو ۽ هو ٿيڻو ضروري ورهاڱو جو

ڪندي انحرافي کان فيصلي هو. ان ٿيڻو تي سطح “رياست ممدوٽ ”کان طرف جي ليڊرن ليگي مسلم وڙهندا ڪيس تي سطح جي تعلقي لء ڪرڻ حاصل

سان رياست ممدوٽ سان عمليء حڪمت رهيا. ان ويو هليو مان هٿن جي اسان به گورداسپور ضلع گڏوگڏ قانوني اهو ۽ هو علئقو جو مسلمانن اڪثريتي جيڪو عمليء حڪمت هو. ان ٿيڻو شامل ۾ پاڪستان تي طور

آيو. ۾ حصي جي ڀارت به تعلقو ڪوٽ پٺاڻ ڪري رسائي تائين ڪشمير ۽ ڄمون کي ڀارت ڪري جنهن طئي اهو درميان ملڪن ٻنهي سواء کان وئي. ان ملي مسلم غير ۽ مسلمان پذير رهائش ۾ صوبن ٻنهي ته ٿيو ٻن عمل اهو ته چاهين ڪرڻ مڪاني نقل يا هجرت اگر

جي معاملي شده طئي رهندو. ان تائين حد جي صوبن هجرت مسلمانن مان ڪڙڇ ڪنڊ جي ڀارت باوجود

ملڪي کان ڏينهن ان ۾ نتيجي جي لڏپلڻ ڪئي. ان باوجود امداد بيروني جو آهي مفلوج اهڙي معيشت

آهي. سگهي هلي نه طرف رخ صحيح جا سلوڪ ٿيندڙ سان قائداعظم باني جا ملڪ وائکا لکندڙن مختلف تي وقتن مختلف“ رويا ”ڪيترائي

پرسرار سندس بدسلوڪي، سان آهن. قائداعظم ڪيا تصنيف جي جناح فاطمه محترمه سليري زيڊ.اي موت

141

لفظ لهرون لهرون

داستان جو وقت آخري جي قائداعظم ۾“ برادر ماء” چيئرمئن وائيس سبق جو ڪائونسل نظرياتي اسلمي

روزنامه بخش الهي ڊاڪٽر ڪرنل حيدر، افضل سيد سواء کان انهن نظامي مجيد ايڊيٽر چيف جو وقت نواء

ته آهن متفق تي ڳالهه ان مؤرخ ۽ صحاگي ڪيترائي شخصيت سندس سان قائداعظم ۽ ٺاهيندڙ جي ملڪ مناسب ويو. کيس ڪيو سلوڪ منافي جي وقار جي

ڪيون نه فراهم به دؤران جي بيماريء سهوليتون اڏي هوائي جي ڪراچي لء مقدم خير سندس ويون،

اچي نه ڪوبه جي سيڪريٽري مليٽري سندس سواء تي ٿي نه تحقيقات تائين اڄ جي ڳالهين سگهيو. انهن

هڪ جي پاڪستان ۾ ع1995 آهي. جنوري سگهي جي قائداعظم ته ويو ڪيو انڪشاف اهو ۾ روزنامي

هڪ ۾ ع1951 جو بخش الهي ڪرنل ڊاڪٽر معالج سان نالي جي“ ڏينهن آخري جا قائداعظم ”ڪتاب ويو. ڪيو غائب سان نموني پراسرار ڪتاب اهو ڇپيو،

۾ ڪتاب ته وڌو دٻاء تي اخبارن حڪومت جي وقت ان لکي وڃي. زيڊ.اي.سليري ڪئي ترديد جي واقعات درج

ڪيو. زيڊ.اي.سليري انڪار کان ڪرڻ ايئن مون ته ٿو فاطمه محترمه ته آهي درست اهو ته ٿو لکي وڌيڪ نه سٺا ۾ پاڻ تعلقات جا عليء لياقت رعنا بيگم ۽ جناح

چوندي“ ملت مادر ”کي جناح فاطمه محترمه هئا. قوم جي زال جي وزيراعظم رعنا بيگم ته هئي. جڏهن

جو ع1951 آگسٽ16 ۽ هئي“ اول خاتون ”۾ حيثيت لء ريڊيو ملت مادر سان مناسبت جي آزاديء يوم

ويا. ڪٽيا فقرا ڪجهه جا ان ته ڪرايو رڪارڊ پيغام سخت کي جناح فاطمه مون ته ٿو چوي زيڊ.اي.سليري

جمهوري ۾ ملڪ نئين طرح ڏٺو. اهڙي ٿيندي ناراض آهي. رهيو شڪار جو سازشن ئي کان شروع عمل

پارٽيء ريپبلڪن ۽ ليگ مسلم ئي پهريون کان ع1958 کي بالدستيء ۽ حاڪميت جي عوام حڪومتن جي

جمهوري به جڏهن پوء کان ڪيو. ان انڪار کان مڃڻ

142

لفظ لهرون لهرون

ڪيو. ڪراچيء خاتمو جو ان قوتن سياسي غير آيو دؤر مارشل ايوبي مڙهڻ، يونٽ ون کسجڻ، کان سنڌ جو لکن ٿيڻ، علحده جو پاڪستان مشرقي يعني بنگال لء،

نه احتساب جو ڪندڙن عام قتل جو بلوچن ۽ بنگالي هڙتالون، فرقيواريت لقانونيت، هئڻ. ڪرپشن،

چراند، هٿ سان ثقافت ۽ تهذيب جي عوام بدامني، تهذيب جي ڪافرن کي تهذيب واري اڳ کان اسلم

جي جن آهن غلطيون ۽ ڏوهه اهڙا سڀ سڏڻ. اهي عوام بار سڄو ۽آهيÔÔ. رهي ڏئي کي اسان تاريخ سزا

نظام جاگيرداري کان سالن50 آهي. پر ڪيو برداشت وڏين سردار چوڌري، آهي. زميندار، رهيو ٿيندو محفوظ

تي محنتن جي هارين محروم بڻجي ملڪ جا زمينن ئي کان شروع جيڪڏهن زمين ٿا. اها ڪن عيش

۽ ها ڏئي پيداوار ٽڪرو هر جو زمين ته ها وڃي ورهائي وٽ ها. اسان ملي کي ملڪ سڄي لڀ ۽ فائدو جو ان

ٻڌڻ ڳالهه صحيح ڪوبه ۾ گهيري جي سماج جاگيرداري کان ٻوليء تائين، تعليم کان آهي. سياست نه تيار لء

ويڳاڻپ، ڪري آهي. ان قانون جو جنگ تائين اقليتن جي اسان ڪري اعتماديء عدم تي ٻئي هڪ ۽ مايوسي

آهي. اسان ۾ خطرن کان طرفن چئني تشخص ۽“ بقا” ۾ ماضيء سواء کان جاگيردارن ۾ تاريخ ڊگهي ان جي

۽ حڪمرانيء جي قانون به فيصلن ڏنل جي عدالتن کان مصلحتن سياسي يقينن ۾ استحڪام عدم سياسي

۾ ماضيء جيڪڏهن ته آهي گواهه آهي. تاريخ ورتو ڪم نصرت جهانگير، عاصمه تميزالدين، مولوي عدالتون

کان مصلحتن سياسي عدالتون اعلي ۾ ڪيس ڀٽو، هجي مختلف صورتحال اڄ ته ها ڏين فيصل ٿي آجيون

ها. جي پاڪستان آزادي، ته ٿو سگهجي چئي ڪري ان

ڪري ان آهي. صرف ٿي ثابت دوکو لء عوام اڪثريتي رهيو فقدن جو بنديء منصوبا ۽ رٿابندي وٽ اسان ته

حڪمرانن جي رياست فلحي پهريائين کان آهي. سڀ

143

لفظ لهرون لهرون

ترجيحات ۽ پاليسين بنيادي جي ملڪ ته آهي فرض جو ثمرات جا آزاديء نوجوان جو کپي. اسان اچڻ تبديلي ۾

سگهيو. ڪري نه حاصل ۾ دؤر واري جوانيء پنهنجي ماحول جي تضادات ۽ ڪلچر واري ناانصافي ۾ ملڪ ئي کان شروع نوجوان سنڌي جو اسان ڪري هئڻ

جي طبقي آهي. وچولي رهيو رڌل ۾ اٽڪاء ۽“ مهاڏي” اهو طبقو جاگيردار جو اسان ڪري وڃڻ لڏي هتان

لڏي اقتداري ۽ ٽريڊنگ هارس ۽ سگهيو نه ڀري“ خال” سنڌي وزن ۽ بار سڄو جو نڪتو اهو ٿيو. نتيجو شامل ۾

جي لڏي سياسي جي سنڌ اهو ۽ پيو اچي تي نوجوان ملي نه رهنمائي کي نوجوان ان به ويو. جتي چڙهي ور

سياسي ”ڪري ختم ايجنڊا جي ترقي سڄي ۽ سگهي تي طور تعليمي ڪري رهي. ان سرفهرست“ ايجنڊا

پهچي تائين سرحدن جي جاهليت اڄ نوجوان جو سنڌ تعليم ”پر ويو بڻجي هو ته“ يافته آهي. جڊگري چڪو جي وئي. سنڌ ڪئي نه ڪوشش ڪابه جي بڻائڻ“ يافته

ته ڪيو رخ طرف شهرن کان ڳوٺن جڏهن نوجوان آهي ويو اچي وقت ڪري آيو. ان آڏو کين“ جبر قومي” رهنمائي جي طبقي نوجوان پنهنجي استاد اسان ته

تدريس ۽ درس پڙهائي اندر ادارن تعليمي ۽ ڪريونبڻايون. سگهڙ کي انهن وسيلي

144

لفظ لهرون لهرون

تحفظ جو ان ۽ آزادي هڪ مسلمان ته آهي حقيقت تاريخي هڪ اها

۾ زندگيء جي پاڪستانين ۽آهيÔÔ. قوم“ نيت نيڪ ”بهادر ۽“ ٽائيٽل ”هڪ به اڄ لفظ اهي جا سلطان ٽيپو بهادر

۽ مسلمان ”هيء ته ٿا، رکن حيثيت جي“ عنوان” ڪڏهن شڪست کي قوم آهي. هن قوم جي“ بهادرن

آهي. ملي نه موقعي جي سالگرهه هن جي آزاديء هاڻي ته اچو

جي تاريخ سان، حيثيت تاريخي ٿورو پنهنجو تي غيرجانبدرانه پنهنجو ۾ آئيني جي ان سان وابستگيء

حقيقي ”جي آزاديء اسين ڇا ته ڪريون، محاسبوا يا آهيون لٿا پورا تي“ پرک پورا ته چئجي کڻي مجبورا

آهيون. سگهيا پئجي ڪو رهڻ چهٽي سان نظرئي يا آدرش، به ڪنهن

اڀريل سندن جي آهي. مسلمان نه گناهه يا ڏوهه ۽ ڪيو مجبور لء رهڻ چهٽي تي ڳالهه ان کين تشخص،

انهيء ۽آهÔن. ٿيا ثابت ڪامران ۽ ڪامياب ۾ دور هر هو ۽ وڌيا، اڳتي هو طور عملي ئي نظر پيش جي حقيقت اقتصاديات، پنهنجي روايتن ۽ ثقافت مذهب، پنهنجي ته چئجي کڻي يا لء تحفظ جي رسمن ۽ ريتن اسلمي

اديبن، سياستدانن، مسلم لء بچڻ کان“ ڇڪتاڻ”ڪيو. ڦٽو لهي کي ڳٽ جي غلميء عالمن ۽ دانشورن

ٿو. سيکاري مساوات کي اسان مذهب جو اسان مذهب جو بحاليء جي“ شرف ”جي انسانيت اسلم

جامعيت هيء ۽ آهي نظام مڪمل ۽ جامع آهي. جيڪو نه جي“ طبقي طاقتور ”ڪنهن يا قوم خاص ڪنهن

سڄي ۽ آهي، حيات ضابطه مڪمل هڪ آهي. هيء ڪري گهوڙا هاء اجائي وارا آهي. يورپ لء انسانيت

ٿيڻ حاوي تي اقتصاديات (مسلم) سياسيات، جي اسان

145

لفظ لهرون لهرون

يافته ترقي انهن ته وڃي آهن. ڏٺو رڌل ۾ ڪوشش جي القوامي بين ”ڪو پهريون کان اسلم وٽ قومن هئا. ججيڪو نه قانون قاعدا به ڪي هيو، نه“ قانون

رومي توڙي هو. يوناني مثال وارو“ گابو سو ڏاڍو پنهنجو کي دنيا سڄيء علمبردار جا شهنشاهيت

وٽ هنن هئا، ڪندا حمل جي اعلن بغير رهيا، سمجهندا هو. نه موجود قانون القوامي بين ڪوبه تائين ع1856 جي دنيا هنن تحت“ نيشنس آف گيٽ ”دفعو پهريون القوامي بين هڪ تحت اداري القوامي بين پهرين جي جن ملسو هيلع هللا ىلص ڪريم نبي اسلم جوڙيو. ليڪن قانون

کان قومن يورپي سان توسط جي شخصيت مبارڪ مقرر ڏنو. هڪ قانون القوامي بين هڪ اڳ ڪافي بحالي جي شرف جي ذات انسان سڄي جيڪو قانون،

اسين وڌي اڳتي کان تمهيد آهي. ان موجود به اڄ لء سان حقيقت تاريخي مٿين ته وٺون جائزو سان حقيقت

سگهيا ڪري نه انصاف سان آزاديء جي وطن اسين آهي. مسلمان نعمت آهي، حق فطري آهيون. آزادي

۾ نعرن انهن صرف سال38 آهي. ليڪن شيوو جو هنيو نعروئي پيئندي کائيندي ويهندي، آهي. اٿندي گذاريو دؤر واري پهرين جي آزاديء به اڄ طبقا ڏتڙيل ۽ آهي، ۽ آهن، سامهون جي اسان ۾ حالتن معاشي جي

جي آزاديء لء جي وقت چڱي ڪنهن آهن رهيا پڪاري بن آهي. محمد مشتمل تي سالن هزار هڪ تاريخ دور جو مسلمانن تائين ظفر شاهه بهادر کان قاسم “آهي. جزوال رهيو دور عجيب هڪ جو زوال ۽ عروج

خبر کي اسان جيئن ته ڪنديس ذڪر وڌيڪ مان جو جي ڌارين ڪو ڪمزور مسلمان ته سگهي پئجي

۽ ڪمزور کي ٿيا. هنن ڪونه وڌيڪ ڪري سازشن ڪيو، وڌيڪ اوڻاين ۽ ڪمزورين ئي پنهنجي پذير زوال نه مبالغو، نه آهي، وڌاء نه آهن، حقيقتون تاريخي اهي شاهانه مسلمان سرگرمي. اسين تعميري غير ڪو

نه پسند به تنقيد صحيح کي آهيون. پاڻ مالڪ جا مزاج

146

لفظ لهرون لهرون

ناهي. تاريخ شيوو جو اسان پرستي آهي. شخصيت ضرورت وقتي لء اسان اڄ ڪرڻ حاصل سبق مان

پايو جو سلطنت انگريزي ڪلئيو آهي. لرڊ چڪي بنجي ڪري ان جهنڊا جا“ جيڪ يونين ”هو. هن وجهندڙ سالرن سپهه ئي پنهنجي جي مسلمانن جو ڦڙڪايا، جعفر مير سوين، ۾ تحريڪ ڪيون. مسلم غداريون

جي ٿيا. جن پيدا غدار جهڙا بخش الهي مرزا ۽ صادق پئي. کائڻي شڪست کي مسلمانن ۾ بنگال ڪري انسان بهتر خان احمد سيد وڃون. سر نٿا پري وڌيڪ

الزام جا ڪافر ۽ ملحد تي انسان خيال آزاد دوست، انقلب صنعتي ۾ يورپ ته آهي صحيح ويا. اهو هنيا

جي قومن مغربي سان تنهن آئي، ترقي جيڪا ڪري ۽ مسلمان ۾ برصغير ۽ ٿيا غلم ملڪ ڪيترا ڪري يلغار

ويا. ليڪن بڻجي غلم مالڪ جا اقتدار ،“حاڪم” پيا. جو ٿي وڌيڪ ڪري اوڻاين پنهنجي ڪمزور مسلمان

ورتو. اهي کسي سڀڪجهه کان هنن اچي غيرن پليٽ هڪ کي“ ٻڪريء ۽ شينهن ”جيڪي مسلمان

پيا. ٿي ڪمزور سي حامي، جا بيهارڻ گڏ تي فارم “اڪبر گريٽ اڪبر ”ته ٿو پوي پتو مان جائزي تاريخي

ڪري پاليسين اسلمي غير سندس ۽ کان زماني جي نوازيو بيحد کي ٿي.و انهن ترقي سياسي جي هندن”

وڌي رسوخ اثر سندن ۾“ درٻار شاهي“ ”ويو. جدرٻار ۾ زماني پيو. ان ٿي اسلمي غير رنگ جو ويو. درٻار

اصلح مذهبي عالمگير اورنگزيب ۽“ ثاني الف مجدد” ڪمزوريون ڪيون. پر ڪوششون ڪافي جون

اچي انگريزن طور هيون. نتيجي چڪيون جڙپڪڙي جي آزاديء جي ع1947 کي مسلمانن ۽ ڪيو قبضو مان چاڙهين لهين آموز سبق گهڻن تمام تائين وقت

روايتي جي هندن جيڪڏهن اسين پيو. هتي گذرڻو رهندو. تشنه مضمون ته ڪريون نه ذڪر جو“ زوال”

تهذيبون الڳ ٻه“ مسلمان ۽ هندو ”ته آهي حقيقت اها جي ٻئي هڪ ڳالهيون گهڻيون ڪري رهڻ گڏ ۽ آهن،

147

لفظ لهرون لهرون

هندن ته آيا هتي انگريز ٿيون. جڏهن اثرانداز تي تهذيبن تي طور فطري ته ڏنو. ڇو ساٿ جو انهن وڌيڪ

جذبو جو“ مطابقت ”۾ هندن ڪري“ ماحول غلمانه” حڪومت ۾ دؤر طويل جي مسلمانن رهيو. هندن وڌيڪ سکي ٻولي فارسي سکيو. هنن ڪرڻ“ مطابقت ”سانڪيا. پيدا به شاعر ۽ اديب ۾ ان ۽

کي هنن به ڪڏهن رهنمائن مذهبي جي هندن رويو اهوئي ۽ روڪيو، نه کان پڙهڻ سکڻ، فارسي

برقرارر به ۾ حڪومت دؤر جي انگريزن هندن واحد جو ان ۽ رهيا، ۾ فائدي سان طرح هر هو ۽رکيو. جيڪا خلف مسلمانن (انگريزن ته هو، اهو مقصد

طرح هر سان انهن آهي. هندو ڪئي اختيار پاليسي صرف ذڪر جو ڪمزورين ڏين.) هنن ساٿ سان

نيڪ بهادر قوم مسلم ته آهي، دهرائڻو“ سبق تاريخ” لبريز به سان اوڻاين پنهنجي گڏوگڏ سان هئڻ صفت کان عالمگير اورنگزيب جن انگريز ئي اهي ۽ رهي،

مغل ڪري خوشامد وٺي معافي“ بسته دست” مسلمان ورتي، اجازت جي ڪاروبار کان حڪمرانن

جدوجهد جي آزاديء ويا. تحريڪ بڻجي غلم جا انهن ڏنو، روپ گڏيل جو“ هندن ۽ انگريزين ”مسلمانن مان جي ع1857لڳا. وڌڻ اڳتي ٿي محتاط هو لء آئينده ۽

طرح چڱيء عوام هئي. پر لء مقصد نيڪ آزادي جنگ نڪتو. نه نتيجو جو بهادريء ڪري هو. ان نه بيدار

سبب غداريء پنهنجي به تحريڪ جي“ رومال جريشمي جي ورهاڱي جي سگهي. بنگال ٿي نه ڪامياب آئي. سجاڳي سياسي ۾ مسلمانن پوء کان منصوبي راهون نيون جون اصلح جنگين جي ميسور ۽ پلسيء

مذهبي ”ڪري جي“ خلفت ڪيون. جتحريڪ مقرر ڪا ٿيو. اها مستحڪم ۽ بيدار وڌيڪ“ جنون ۽ جوش

ته وجهنداسين نظر تي آهي. تاريخ نه ڳالهه نئين جا پنهنجن دشمنيون، اهي ۾ راهه جي آزاديء جدوجهد پر ايندي، نه نظر ڳالهه نئين ڪا غداريون اختلف،

148

لفظ لهرون لهرون

سبق مان چاڙهين لهين انهن ته آهي اهو مقصد حاصل آهي. ڪرڻي تعمير جي پاڪستان وطن ڪري حاصل

وطن جو ڏاڏن ابن، جن آهي. اسان وطن منهنجو هيء ملت لء ڪرڻ حاصل ۽ لء حفاظت جي وطن آهي. هن منظم هڪ مان گروهه“ ٿيندڙ پريشان ”کي اسلميه

جان ڪيترن جي ڌرتيء هن منهنجي لء بنائڻ قوم ته آهي فرض جو اسان ڏنيون. هينئر قربانيون نثارن

خدمتون سان طرح ڪنهن نه ڪنهن نثارن جان جن ته آهن، ڏنيون قربانيون جسماني ذهني، آهن، ڪيون

صحيح تائين نسل نوجوان کي ڪارنامن جي انهن فرض تاريخي جو نسل پراڻي موجوده پهچائڻ نمونيآهي.

نداء ”ته آهي السلم باب سنڌ سرزمين وينديس. ابلغ نه ۾ تفصيل آهي. مان به“ پاڪستان

حق جي آزاديء ته آهي ٿي صاف ڳالهه اها ذريعي جي تان فارم پليٽ سياسي جي سنڌ اعلن واضح پهريون ۾

آهي. ٿيو معلومات اسلمي ترجمي، سنڌي جي مجيد قرآن

جي اقبال“ ترجمن سنڌي ”وسيلي، شاعري مبني تي الوحيد سياستدانن مسلم ۽ اديبن سنڌي وسيلي، نظمن

بخش حيدر ۽ ناولن جي مرحوم ڏيپلئي“ فلڪ مرغ” جهڙين الحق صداقت، ڊرامن، ۽ افسانن جي جتوئيء ڪيو ادا ڪردار ڀرپور پنهنجو ۾ آزاديء جدوجهد اخبارن

آهي. الشعراء جميعت سوسائٽي، ادبي مسلم سنڌ

ڪردار تاريخي لء تائيد جي مسلمانن ۾ نموني منظمڪيو. ادا

ويا. کوليا ادارا تعليمي ڪافي ۾ سلسلي تعليمي ساله سؤ جو جنهن السلم مدرسة (سنڌ طور خاص جي وڃي.) مسلمانن پيو ملهايو ۾ مهيني ئي هن جشن

ملهايو. پاڻ وانگر مدرسي يا“ اداري ڳڙهه علي ”لء اوترو ۾ آزاديء تحريڪ جو سنڌ سرزمين ته مقصد

149

لفظ لهرون لهرون

جو. هتان مسلمانن جي علئقن ٻين جيترو آهي، حصو ان جو مذهب سياسيات، آزاديء، قلندرن مرد جي

وجود جي ليگ مسلم اڃا هنيو. جڏهن نعرو به وقت سالگره جي آزاديء هيون. اڄ رهيون ٿي تياريون جون

وڃي. پئي ملهائي وڏيون يا ملهائڻ جشن صرف مقصد جو سالگره

جو آزاديء آهي. اهو نه ئي ڪرڻ تقريرون وڏيون جي اسان جو آزاديء آهي. اڄ نه نذرانو صحيح

“پاڪستان تعمير ”ته آهي اهو مقصد واضح سامهون جي بازيء نعري نوجوان جا اسان لء بقا ان ۽ بقا جي

جو ترقيء جي نڪرن. معاشري ٻاهر مان منڊل وائي قوت جي نوجوانن ۽ عوامي جي معاشري ان راز،

هوندي توانائي جي عمل فڪر ۾ آهي. نوجوانن هوندي قيمتون بها بي پويان جي توانائيء جوهري آهي. اسين

اسان آهن، جوهر جو اسان نوجوان ٿا. ليڪن ڪيون ادا ۽ کپت جي توانائيء جي آهن. انهن مستقبل جا

سگهون ڪري ڪاروايون ڪاغذي صرف لء استعمال تعليم پنهنجي نوجوان ته آهي اهو مسئلو اهم جو ٿا. اڄ

مايوسيء ان ۾ سنڌ صوبي ۽ڪÔن. استعمال ڪٿي کي ته آهي. اچو ڪئي اختيار صورت جي“ ڪشمڪش” “طور عملي ”کي نظرئي ان هڻي نعرو جو“ اسلم”

بڻايون. بيشڪ خوشحال کي قوم پنهنجي ڪري نافذ پاڻ تعالي رب محافظ جو آهي. ان حق دين اسلم

۽ حامين لء وجوديت جي ان وانگر نظرئي هر آهي. پر ضرورت اها ۽ آهي، هوندي ضرورت جي ڪندڙن عمل.“طبقو نوجوان ”جو اسان آهي

150

لفظ لهرون لهرون

سٽاء; سياسي ۽ معاشرو عورت سان پاڻيء پوتر پنهنجي روانين جي سنڌوء جيئن

ڪلهه (اڄ آهي ڪيو زرخيز کي حصن ڪيترن جي دنيا چڙهيل ور جي اعتدالين بي جي ڊيم ڪالباغ پاڻي اهو

۾ شاعري پنهنجي سرڪار لطيف ائين آهي) بلڪل جا اوچائي جاکوڙ، پريت، عظمت، جي عورت جيڪا ۾ ڪردارن مثالي جي مارئيء سسئي، سهڻي، مثال ۾ چنبي جي لتاڙن انساني اڄ ڪردار اهي ڪيا، بيان کائي شڪست حاصلت سڀ جون آهن. شعور آيل

عدم سياسي گدڙن جي رات آهن. اونداهي چڪيون ڪيو اضافو به ۾ تڪليفن عوامي گڏوگڏ سان استحڪام

جي سماج ئي ڪيترن عورت سنڌي جي آهي. اڄ چڪي نمائي ڪنڌ پنهنجو آڏو ٺيڪيدارن ۽ پهريدارن جبر قومي طرف ٻئي ٺيڪيدار مذهبي طرف آهي. هڪ

پنهنجيون جون اسان قانون، رياستي طرف ٽئين ڏاڍ، ۽ جو اسان ۽ رويو جو مرد روايتون، ۽ رسمون سماجي جون اسان ۾ پهري جي سڀني انهن وڏيرو، جاگيردار هيء ڳالهه جي آهن. مزي رهيون کڻي ساهه عورتون

معيشت، جيڪو زميندار وڏو ۽ جاگيردار اهوئي ته آهي ۽ ڏاڍ ۾ شعبن سڀني جي سماجيات ۽ اخلقيات تعليم، جذبن ۽ احساسن ڪري، قائم مثال جا استحصال جبري

تائيد عوامي تائين ادارن سياسي ڪري، تذليل جي به اندر ادارن پارلياماني هو ته ٿو وڃي چونڊجي سان

۾ ٿو. نتيجي ڪري مايوس کي عوام ڏيکاري بزدلي ٿيون. اهو وڃن ٿي ضايع اجايون حاصلت عوامي سڀ

جا جنهن ڪردار، جو وڏيري پنهنجي جي اسان آهي ته اونداهي تي سطح آهيون. قومي بڻيا شڪار سڀ اسين جي ڪچلڻ باربار کي جمهوريت گدڙن جي رات

رهي ملندي هٿي کي دهشتگرديء ۽ ڊاهه ڀڃ سازش،

151

لفظ لهرون لهرون

هلي منڊڪائي جمهوريت جي اسان ڪلهه اڄ ۽ آهي “جي ابا ”ٽنگ هڪ جي جمهوريت جي آهي. اڄ رهي

ڪندڙ نافذ قانون ٽنگ ٻي آهي، بڻيل حصو جو ڪلچر ڪريسي بيورو ٽنگ ٽئين ۽ ۾، هٿ جي ادارن

آهي ڳالهه جي آهي. حيرت ۾ هٿن جي اسٽيبلشمينٽ ٿا. سگهن آڻي انقلب ۾ تقديرن جي قومن جيڪي ته

آهن. مثال رهيا کيڏي ۾ هٿن جي“ اباجي ”پنهنجي سي “جي ابا ”پنهنجي تي شريف نواز اعظم وزير طور ۾ صوبي آهي. سرحد اثر وڏو جو شريف محمد ميان

موجود صاحب خان ولي“ جي ابا ”هڪ جو يار اسفند جڏهن تازو ۾ بلوچستان صوبي واري مينگل اختر آهي،

ان ته ٿي پٽ پڌري ڳالهه اها ته آيو بحران سياسي عطاء“ جي ابا ”جي مينگل اختر اعلي وزير ۾ بحران

آهن. جنهن اختلف پراڻا جا بگٽي اڪبر ۽ مينگل الله اسان آيو، سامهون کائي ڪر بحران سياسي ڪري جي “جي ابا ”پنهنجي به کي اعلي وزير جي سنڌ جي

سان حوالي جي ڊيم ڪالباغ جتوئي عبدالحميد محترم جي“ اباجي ”اهي هيون. پر ڏنيون صلحون ڪي

هڪ ۾ ملڪ هن سگهيون، ٿي نه شمار ۾ حاصلت هو، ٿيو حاصل شرف جو ٿيڻ اعظم وزير به کي عورت

سان حوالي جي“ جي ميان ”پنهنجي جي عورت ان پر وئي ڪئي حالت اهڙي هٿان صادق احمد ۽ حسن شاهد طئه اهو ڀٽو بينظير محترمه شايد اڄڪلهه جو آهي

“معاشري مردانه ”جي ملڪ هن ته هجي ڇڏيو ڪري “ڪارا هٿ ۾ دللي جي ڪوئلن ”ڪرڻ سياست ۾

صرف جيڪو معاشرو آهي. اهو مثل جي ڪرڻ عورت ڪنهن يا“ جي امي ”هجي، حوالي جي“ اباجين”

کان معاملت ملڪي جتي هجي، نه برقرار تقدس جو جي مرد صرف ۽ صرف تائين معاملن خانداني

جي عورتن اتي هجي، شامل“ سوچ حاڪمانه” آهي. سگهي اچي نه تبديلي ڪابه ۾ حالتن مجموعي به سيٽون مخصوص جون عورتن تائين ادارن پارلياماني

152

لفظ لهرون لهرون

يا آهن. وچولي رهيون ڏئي“ ڏيک ”جو ڏيڻ ڇڏي خالي پهچي نه تائين اسيمبلي عورت به ڪا جي طبقي غريب

جو ڪلچر جمهوري غير ڪجهه سڀ آهي. اهو سگهي نه آزادي عورت چاهي مرد جو اسان اڄ جو آهي، نتيجو هڪ پنهنجي لغاري مظهر آهن. ڪالمسٽ سگهيا ماڻي

جيڪي آهن ماڻهو تها جٿورا ٿو لکي هيئن ۾ مضمون همتن ۽ ارادن آهن. سندن ۾ حق جي جدوجهد

تحفظ جي جان انهن آهن، ڇڏيون ڪري خودڪشيون ٿو لکي وڌيڪ . هو“آهي ڇڏيو ڪري ٺاهه تي شرط جي وڃن لڪايون وانگر بندوقن بناليسن عورتون هتي ”ته

آهي. آزاد پري اڃا پنڌ جو عورت آزاد ڪري تنهن ٿيون، جو تحفظ عدم جيڪي آهن، اهي مرد آزاد ۽ عورتون ئي کي ڪمائڻ ماني فقط جيڪي هجن، نه شڪار

رکڻ راء اختلف ۾ جن سمجهن، نه مقصد جو زندگيء دليل ذهن ۽ سان حسن دل جي جن هجي، جرئت جي

هجي.و ڀريل سان تڏهن عورتون ۽ مرد آزاد جا جنهن معاشرو آزاد

انصاف سماجي اندر ملڪ جڏهن ٿا، سگهن ٿي ممڪن جي حقن انساني ۾ هجي. ملڪ موجود تحفظ قانوني ۽

ته آهي اها مصيبت وٽ اسان هجي نه ابتر صورتحال مرد خاندان سڄو سان حساب جي جوڙ ڪٽ خانداني

جي اسان ٿو، وڃي ٿي قربان تي عزت نهاد نام جي جا مارڻ کي عورتن ۾ نالي جي غيرت کي مرد سنڌي لء تسڪين جبلتي پنهنجي مرد ٿا، وڃن ڏنا سبق کليل

تشدد تي ان سمجهي ملڪيت ذاتي پنهنجي کي عورت اهو سان بهاني جي اولد عورت جي اسان ۽ ٿو ڪري سماج عورتون جون ٿي. اسان ڪري برداشت تشدد

ڪارو يا ٿيون ڪن آپگهات ته يا ڪري جي ناقدرين جي سڄو ٿيون. هيء وڃن چڙهي ور جي لعنت جي ڪاريء جو عورت آهي، ٿيو ثابت ويري جو عورتن معاشرو

جو ماء پيء جي هن ”ته يا آهي نه گهر ڪوبه پنهنجو سندس اهو اگر آخر ۽“ گهر جو مڙس وري يا گهر

153

لفظ لهرون لهرون

ان پوء ته ڪري رخصت کيس چئي اکر ٽي مڙس زندگيء بچي. زندهه نٿو گهر ڪوبه جو عورت مظلوم

تائين دور دور کيس به بهشت هيٺان پيرن سندس ۾اچي. نٿو نظر

ڪانفرنسن ئي ڪيترن ٿيندڙ تي طور القوامي بين ته آهي ويو ڪيو تسليم تي طور متفقه سچ اهو ۾

وڌي ڪري جي فقدان تعليمي پسماندگي جي عورت طرف ٻئي رڪاوٽون سماجي طرف آهي. هڪ رهي

سان طرح مجموعي ڏاڍ ۽ جبر ۽ پاليسيون قومي پنهنجي وٺي کان ع1947 فرق جو ٻهراڙيء ۽ شهري

۾ دور آهي. هر موجود سميت اعتدالين به تي جاء وٽ آهن. اسان ويا ڏنا کي شهرن پيڪيجز اقتصادي

مزدوري محنت خاندان سڄو جو هارياڻي ۽ هاري هڪ ايندو. سنڌ نظر اگهاڙو انگ ۽ بکيو پيٽ هو پر ٿو، ڪري

تي طور القوامي بين هنر جو هٿ جي عورت جي کي هنر ان حڪومت ڪابه پر آهي، چڪو ماڻي مڃتا

صرف آهي، سگهي ڏئي نه سرپرستي سرڪاري خريد ۾ اگهن سستن کي هنر ان سرمائيدار شهري ٿا. ان ڀرين پيٽ پنهنجو وڪڻي، تي اگهه مهانگي ڪري،

به سينٽر اڪانامڪ سوشو جو حڪومت ۾ سلسلي پهچائي نه فائدو کي عورت اڪثريتي جي ٻهراڙيء

ئي هونئن معيار ۽ مقدار جو تعليم ۾ سگهيوآهي. ملڪ جي ادارن پرائيويٽ مختلف ۽ معيار آهي. طبقاتي گهٽ

ادارا هلندڙ هي( ڇانو سرڪاري سبب پرماريت اندر ادارن جي نياڻين طور خاص کي، عوام اڪثريتي

۾ علئقن آهي. ڳوٺاڻن نه موجود بندوبست به ڪو ڪري فقدان جي سهوليتن ڪري کوٽ جي استادن

آهي. ٿيل تباهه تعليم جي ڪاليجن کان پرائمري حاصل تعليم ڪري سببن مختلف نياڻي ڪا جيڪڏهن

اڳتي هوء ڪري مئٽرڪ جيڪڏهن يا سگهي ڪري نٿي لء عورتن اهڙين ته سگهي ڪري نٿي حاصل تعليم ڪونه. ئي آهن يا آهن ٿيل تباهه ته يا مرڪز هنري

154

لفظ لهرون لهرون

۽ ڪفيل خود سان طرح معاشي کي عورت جيڪڏهن هنري ”اهي اتي ته آهي، بيهارڻو تي پيرن پنهنجن

۽ حڪومت آهن، لزم هئڻ قائم مرڪز جا“ سکيا آهن. باقي ويون ناڪام ۾ سلسلي ان اين.جي.اوز

لوڻ ۾ اٽي ڪجهه جيڪو اندر ادارن تعليمي ۽ اسڪولن جي زندگي افاديت جي ان ٿو، وڃي سيکاريو برابر

به نظر. ڪنهن نه ۽ اچي ٿي نه ڪتب به ڪٿي ۾ وهنوار ٿو ٿئي ناڪام اتي نظام سماجي ۽ معاشي جو ملڪ لء انهن وڃي، ڪيو نٿو شامل ۾ ان کي عورت جتي

سائنسي غير وڃن. ان ڪيا نٿا فراهم موقعا جا روزگار ختم به هوندي زندهه کي ماحوليات جي اسان ماحول جي ٻهراڙين جي سنڌ جي آهي. اسان ڇڏيو ڪري

ڪيل قائم تي طور القوامي بين صحت جي عورت خون ”۾ عورتن جي آهي. اسان ابتڙ بلڪل جي اصولن

غذائي سندن ڪري غربت ته ڇو آهي، عام“ کوٽ جي گهٽتائي جي وغيره آيوڊين لوڻياٺ، پروٽين، صورتحال

انتهائي ٻار يعني نسل ٿيندڙ پيدا مان عورتن ڪري نل بيمار سببان کوٽ جي خون ۽ وزن گهٽ ڪمزور،

سرڪش بجاء هئڻ سگهڙ آهي. جيڪي رهيو ٿي پيدا ڪوبه جو تعليم ڪيئر هيلٿ ۾ ٿا. عورتن ٿين ثابت

عملدار وارا پلننگ پاپوليشن آهي. بلڪ نه بندوبست ڳالهائي سان عورتن يافته تعليم صرف اچي ۾ ڳوٺن

ٿا. جڏهن وڃن هليا ڏئي دوائون ٽڪيون مشورا ٻولهائي مردن لء روڪٿام جي پاپوليشن گڏوگڏ سان عورت ته ڳوٺن اڪثر آهي. منهنجو لزمي هئڻ يافته تعليم به جو آهي. رهيو رابطو ويجهو سان عورتن جي ٻهراڙين ۽

آبادي اڪثريتي جي اسان ته ٿي چوان سان دعوي مان رنه ٻا ڪارڻ قدر گهڻي جو بيمارين جي عورتن يعني ۾

سان حڪومت ڪري آهن. ان دوائون واريون ڪرڻ پيدا عورتن پهچي تائين علئقن جي اسان به اهي گڏوگڏ

اسان سان ڏين. بدقسمتي ڄاڻ ڪن. کين تربيت جي ويو ڪيو شروع لء مقصد جنهن ڪلچر اين.جي.اوز جو

155

لفظ لهرون لهرون

ادارن القوامي آهي. بين سگهيو ٿي نه پورو اهو هو، هو ويو ڪيو شروع ڪري ان ڪلچر اهو سان مدد جي ۽ ويون ناڪام ۾ مقصدن پنهنجي حڪومتون ته

جي انهن جتي ته هئو اهو فرض بنيادي جو اين.جي.اوز پهچن. پر هو اتي وڃي، ڪئي محسوس ضرورت

گهڻي جون عورتن ته آهي بيٺي وڃي هيئن صورتحال حوالي جي عورتن لکيل پڙهيل شهري تنظيمون قدر حضرات مرد قدر گهڻي اين.جي.اوز جون اسان ۽ آهن

حالتن سماجي سان طرح مجموعي ٿا. جيڪي هلئين عورتن آهن. شهري رڌل ۾ ڪوششن جي بدلئڻ کي ۾ سوچ ۽ ڍانچي پنهنجي اين.جي.اوز مشتمل تي

جو انهن ۽ آهن سگهيون ڪري نه پيدا ڪلچر جمهوري ڳالهه ان آهي. اوهان پهتل تائين ڳوٺن ماتر نالي دائرو شهري به ڪنهن جڏهن ته هوندا واقف بخوبي کان

ته آهن ايندا آڏو ڪيس جا ڏاڍائي جنسي سان عورت ۽ اٿارينديون. مظاهرا آواز خلف انهن تنظيمون شهري

سان خاندان متاثر ۾ نموني عملي تائين جلوسن ٻهراڙين ابتڙ بلڪل جي ان ٿينديون. ليڪن سهڪاري

هٻڪ ۾ ڪرڻ ضايع ٽائيم پنهنجو هو ۾ پهچڻ تائين تجربي پنهنجي مان حقيقت ڪنديون. مٿين محسوس

آهيان. رهي چئي سان ذميداري مڪمل تي آڌار جي رياستي ۽ فوقيت جي مرد کي معاشري جي اسان

شڪايتون به کان عورتن پنهنجي گڏوگڏ سان ناانصافين ته ٿيندو مناسب ڪرڻ ذڪر جو واقعي ٻئي آهن. هڪ

۾ سگهڻ سمجهي کي صورتحال طرح مجموعي جيئن ختم کي سزا جي موت ۾ دنيا سگهي. سڄي ملي مدد

موت جهڙي چيمبرز هئا. گيس رهيا ٿي بحث جا ڪرڻ ويو. ڪيو ختم مان دنيا سڄيء کي سزا واهيات جي

سڀني ۾ 25 آرٽيڪل ۾ ع1973 آئين جي پاڪستان حاصل جهڙائي هڪ تي بنياد جي جنس کي شهرين

مليل کي حڪومتن اختيار به اهو گڏوگڏ سان ان ۽ آهي قانون ڪوبه لء بهتريء جي عوام حڪومت اگر ته آهي

156

لفظ لهرون لهرون

نه لڳل پابندي آئيني ڪابه تي ان ته ٿي سگهي جوڙي قانون آڻي بهتري ۾ نظام عدالتي کان ع1974آهي.

ڪيو. ادا ڪردار اهم عدالتن ۾ سلسلي جي نفاذ جي ويو ڪيو نافذ کي انهن ۽ آيا“ لز فيملي ”۾ ع1961 پوء وئي هلئي تحريڪ ته آيو شهادت قانون ۾ ع1977

ته ٿيو هيء جو ڳالهه وئي. مطلب ڪئي ترميم ۾ ان ۾ ڪار طريقئه جي سزائن اندر جي عدالتن ۽ قانون

بينظير اعظم وزير آهن. سابق رهيون ٿينديون تبديليون متعلق خواتين اندر ملڪ جڏهن ۾ حڪومت دور جي ڀٽو

جي ڪرڻ ڪوششون جون آڻڻ تبديليون بنيادي ڪي جي عورتن ٿاڻا، جا عورتن ۾ جنهن وئي، ڪئي جرئت جو ڪوٽا ۾ نوڪرين سيڪڙو پنج لء عورتن بينڪ، سڄي ۾ صورت جي معذوري ۾ فنڊ بينيويلنٽ اعلن،

ڪابينا تجويز ٻي هڪ سواء کان سهولتن ڏنل لء عمر معاف“ موت سزاء ”تان عورتن ته آهي ۾ ميٽنگ جي

ئي ڪيتريون خلف تجويز سرڪاري ان ته وڃي ڪئي ثابت مان ٿيون. ان کڙيون اٿي خواتين وڪيل شهري

جي تلفين آهي. حق نه منظم عورت جي اڄ ته آهي کان ڄاڻ سگهي. قانوني پهچي نٿي ڄاڻ ڪابه کيس ۾ سيمينار هڪ آهي. مون ناواقف عورت جي اسان اين.جي.اوز آڪسفيم سان حوالي جي عورتن جيڪو

جي عورت ڏاڍ، جي مرد جڏهن ويو، ڪرايو طرفان ته ڪيو ذڪر جو پابندين فڪري مڙهيل مٿان ان حيثيت

لکيل پڙهيل ڀليون، چڱيون جون اسان ۾ سيمينار ان ڪري ذڪر جا ڄاڻائيء اڻ جي تعليم مذهبي عورتون

جيڪا ڀيڻ هڪ لڳيون. منهنجي ڏيڻ تسليون کي مون سان مون آهي. ان ڏاهي سماجي جيجل هڪ جي سنڌ

آهي. هوء آزاد عورت جي اسان ته چيو رکندي اختلف مرد ٿي، ڪري شاپنگ وڃي ۾ بازارن ٿي، ڇڪي ٻيڙي جڏهن وغيره، وغيره کسي نٿو کان هن اجورو جو هن جي عورت جي اسان ته آهي اهو خيال به اڄ منهنجو ته

جڏهن جو آهي. ايستائين مبتل ۾ عذابن ذهني اڪثريت

157

لفظ لهرون لهرون

پڇيو ٿو نه ڪو کانئس ته ٿا وڃن ڪيا فيصل جا زندگيء آفيس رجسٽريشن جي نامي نڪاح به اڄ وڃي. توهان

ته ٿيندو معلوم ته ڪيو تيار رپورٽ سروي هڪ وڃي ۾ رسم جي ٿيڻ رجسٽرڊ نڪاح ته ۾ ٻهراڙين جي اسان

نامي نڪاح وڏا جا گهر کي عورتن آهي. شهري نه ئي وٺن. حق نٿا ئي ۾ اعتماد وقت ڪرڻ طئه شرط جا

۾ جائداد وري يا حق جو طلق کي عورت يا هجي مهر ڇو شاديون ٻيون جا اسان گهوٽ حصو، جو ملڪيت

شادي گهوٽ ۾ نامي نڪاح جو ڪري آهن. ان ڪندا آهي. ويندو ڏيکاريو ڪنوارو کي ان به ته هجي شده

سوسائٽيء جي اسان علوه کان ان ۽ حقيقتون مٿيون عورت به ڪنهن لء ڪرڻ بيان حقيقتون تلخ ٻيون جون ادين سان پوندو. ايمانداريء ٿيڻو پرزور ۽ شهزور کي

اهڙيون ڪيتريون ۾ معاشري سنڌي جي اسان ته ٻڌايو فيوڊل ماء وانگر ”دراني تهمينه جيڪي آهن عورتون

عورتون ڪيتريون جي اسان سگهن؟ لکي“ لرڊ گائون ڪارو وانگر جهانگير عاصمه جيڪي آهن اهڙيون

ڪيتريون جون سگهن. اسان ڪري ويڙهه قانوني پائي آهن. وابسته سان انڊسٽري ڪمپنين، فضائي عورتون

ڀلئي جي اسان ئي ۾ ان ٿيو، متحد ۽ وٺو جائزو خداراآهي.

Believe in your self, if your do not who wise ?

158

لفظ لهرون لهرون

حق بنيادي جا عورت تمام جو ڪهاڻيء جي حقن بنيادي جي ان ۽ عورت

يا بادشاهه ڪنهن کيس حق اهي آهي، سلسلو ڊگهو مليل طرفان قدرت پيدائشي بلڪ آهن، نه ڏنل جا امير

حڪومتن وڌيڪ به کان سؤ ٻه جي دنيا کي آهن. جن ٻه ۾ دنيا مادي هن ته وڃي ڪيو آهي. غور ڪيو تسليم ترقيء ۽ تعمير بقا، جي دنيا جيڪي آهن، اهڙيون شيون

اصلي پنهنجي کي انهن به جڏهن آهن. ليڪن اهم لء ٿو، سگهي ٿي ئي اهو ته ويو ڌڪيو کان مؤقف ۽ مقام

جي فصل پوکيل جي آزمائڻ طالع اسان اڄ جيڪوآهيون. رهيا ڪٽي ۾ نتيجي

دولت. دولت ٻئي عورت آهن. هڪ شيون ٻه اهي القوامي بين ڪري هئڻ نه نظام جي ورهاست جي

معيشت وٽ اسان ٺهيون، طاقتون وڏيون پنج تي طور درميان عوام ڪري، هئڻ نه تقسيم منصفاڻه جي

وڌيا. تضاد نسلي ۽ نفرتون کي ٿوڻين انهن آهن، ٿوڻيون جون رياست عورتون،

عورتن ترجمان جي حصي وڏي هڪ جي انسانيت ان اهليت جي عورتن آهي، ويو بنايو محڪوم ۽ ڪمزور کي هن زيان جو سرمائي ۽ وسيلي انساني ۾ صورت جي

ڪرڻ آباد کي ملڪ آهي. عورت ويو ڪيو وڌيڪ ۾ ملڪناهن. اجاڙيا سماج به ڪڏهن آهي. عورت نالو جو

حصو وڌيڪ کان اڌ جو عورت دوستو! سنڌي عورتن هزارين جون اتان ۽ ٿو ۾رهي ٻهراڙين

ماريون لتاڙيندي ڪنڊا جا درن اخلقي جاگيرداراڻي جي بادشاهه عمر وسيل سڀ جا آهن. طاقت ويون جو عورت اسان مزاحمت جي مارئي هئا. پر ۾ هٿ

اها ۽ ڪئي محبت سان ميهار آهي. سهڻيء ويساهه جي حقن انساني اڄ آزادي جي حق واري ڪرڻ محبت

159

لفظ لهرون لهرون

جي مومل راڻو، آهي. مومل حصو جو چارٽر عالمي سر اگر ڏياچ آهي. راء آئينو جو ذهانت سندس ڪاڪ

اسين هٻڪي، نه ۾ چڙهڻ تي ڏاگهه به سورٺ ته ڏنو جي عورتن اسان نه. پر هرگز آهيون؟ ڪمزور ڇا

دائرو جو تنظيمن جي عورتن آهي. هڪ بدقسمتي هو ته گهرجي کي آهي. انهن محدود تائين شهرن

حقيقي جا“ نسوان حقوق ”پهچي تائين آبادي اڪثريتي ۽ مڃڻ برداشت، کي ٻئي هڪ ته ڪن. ٻيو پيش مثال

ئي آهن. اهو وانجهيل کان ڪلچر ۽ سوچ واري مڃائڻ تعليمي به ڪا ۾ عورتن آبادي اڪثريتي جو آهي سبب

۾ مارچ سال آهي. هر سگهي اچي نه تبديلي معاشي دعوي ٿو. وڏي وڃي ملهايو ڏينهن خاص جو عورتن

بندي، منصوبا به ڪا تبديلي، به ڪا ٿي. پر وڃي ڪئياچي. ٿي نه نظر قدمي پيش به ڪا

رويو جو مردن ۾ سلسلي جي عورتن وٽ اسان انعام نوبل جي آهي. آمريڪا رهيو نامنصفانه ۽ جارحانه

لکي ۾“ پول دي ”ناول هڪ بيڪ رئيس جان اديب يافته ۾ ماحول واري ڪاري ڪارو ته آهي حقيقت اها ته ٿو منڍيون جون عورتن هٿان مردن ڪيتريون تائين اڄ

آئي غيرت ڪڏهن کي عورت ڪنهن ويون. پر ڪپيون ۽ پهچي تي ٿاڻي ڪپي منڍي جي مرد هوء ته هجي ختم کي ان مون هو، ڪارو مرد منهنجو ته ڪري اعلنڪيو.

ڏوهه قانوني اهو عورت به ڪنهن تائين اڄ ته ڇو ۾ نتيجن جي شادين جوڙ بي ته آهي نه به سوچيو جو

زبردستي نڪاح جو نياڻيء جي سالن16 ڪنهن جڏهن قرآني، انساني، ته ڪرائي سان پوڙهي واري سال50

هم ڪنهن پنهنجي هوء ڪندي استعمال حق مسلماني نه سگهي. هرگز ڪري شادي هوندي سهمت سان جوڙ

قانوني جي عورت ته ڇو ٿا، ڪن ائين ۾ ڳوٺن مرد پر ادارا ۾ ڳوٺن آهي، گهٽ ريشو نه. آهي. لٽريسي تربيت ميل جا ميلن ڪونهن، استاد لء پڙهائي جي نياڻين آهن،

160

لفظ لهرون لهرون

جو شام وڃي اسڪول جو صبح شاگرد غريب ڪري پنڌ کڻي ٿالهه ۾ هٿ بجاء هئڻ تي سينٽر ٽيوشن ڪنهن

جي بڻجڻ سهارو جو والدين غريب ۽ (چڻا) وڪڻندو ڇول ملڪي وقت تباهه. هن جواني جي هن ۾ ڪوشش

۾ سنڌ ڪيس جا ٻارن وڌيڪ به کان1800 ۾ عدالتن جيلن تائين سالن25 کان سالن8 ٻار اهي آهن، داخلآهن. ٿيا وڏا ۾

عورت ان جي سنڌ آهي، مند هنر عورت ڳوٺاڻي تربيت، پنهنجي اتي پر آهي، مشهور ۾ دنيا هنر هٿ جو

به ڪو لء ڪرڻ بهترين کي ڪم ٿيل منتشر ۽ سکيا جو عورت آهي. ڳوٺاڻي نه تي طور حڪومتي ادارو ڇا آهي. نتيجو نه درج ۾ فائيلن سرڪاري پورهيو سڄو

کي محنت جي عورت ان سرمائيدار شهري جو ٿئي ٿو ڳوٺاڻي ئي طرح ٿو. معاشي ڪري خريد ۾ پيسن گهٽ

ملئي ۾ ڪلهي ڪلهو سان مڙس ۽ پيء ڪمزور عورت نه تسليم الڳ کي پورهئي جي عورت ته ڪندي ڪمآهي. ملندو ئي کي مرد معاوضو اهو ويندو. بلڪ ڪيو

جي ڏوهن سالنا جي پوليس پهرين کان ع1978 هو. نه ڪالم به ڪو جو لڄالٽ ۾ گراف جي رپورٽ ۾ فهرست جي ملڪن انهن کي پاڪستان ۾ ع1981 جهڙا لڄالٽ اجتماعي ۽ لڄالٽ جتي ويو، ڪيو شامل

آهن. ٿيندا ڏوهه سنگين سال پهريون ۾ 1982 ۾ ريڪينگ ورلڊ آف بڪ دي

ويو. لکيو نالو جو پاڪستان ۾ لڄالٽ جڏهن هو، جا زيادتي جبري سان عورتن ۾ ملڪ سڄي ۾ ع1987 تي عورتن226 ۾ ع1992 ٿيا، رڪارڊ واقعا460

جا لڄالٽ اجتماعي واقعا212 ۾ جن ٿيا، حمل مجرمانا آهي. وڌيڪ سياسي گهٽ، معاشي سبب جو ان هئا،

الحق ضياء تشدد جنسي تي عورتن تي بنيادن سياسي ڇوڪريء انڌي هڪ ۾ ع1980ٿيو. شروع ۾ دور جي تي بنياد جي شڪ کي ملزم ۽ سزا جي ڪوڙن80 کي ٿيل تي پاڻ ۾ عدالت ڇوڪريء ويو. هن ڪيو آزاد

161

لفظ لهرون لهرون

شڪ قبوليو، جرم ڏوهاري ڪيو. ان ذڪر جو زيادتيء ڇوڪري جو پهتو ڪري ان کي ڇوڪريء فائدو جو

چار ته ها هجي به نه انڌي ڇوڪري هئي. پر انڌي جي ڏوهه ڪريل ان وٽ ها. اسان آڻي ڪٿان شاهد وومن اگينسٽ وائيلنس ”۾ آمريڪا ڪونهي، سزا

جو عورتن لء ڪرڻ ثابت کي ڏوهه ۾ جنهن“ ايڪٽٿو. وڃي سمجهيو شهادت ڪافي سرٽيفڪيٽ ميڊيڪل

قانون ۾ ملڪ لء اڪلئڻ جلدا کي ڪيسن اهڙن کي عورتن ٿيندڙ زيادتي جيئن آهي، ضروت جي سازي

سگهجي. بچائي کان عدالتن ٿاڻن، هر هر ته ٿين متفق تي ڳالهه ان طبقا سڀ جا ملڪ

وارا بڻائڻ نشانو جو هوس جبري کي عورتن نياڻين،سگهن. ٿي ٿا نه ميمبر جا اسيمبليء

162

لفظ لهرون لهرون

لء? پانڌياڻين جي لطيف سنيهو هڪوقاصي سلطانه ادي پياري

۾ دنيا جي ادب هجن. دراصل واڌايون کي اوهان پاڪستان هلل طور خاص اخبارن ۽ اديبن سنڌي

جنهن آهي، اخبار سنڌي واحد ٿيندڙ شايع مان ڪراچي رکندي. قائم کي روايتن صحتمند عليحده پنهنجي

اهوئي آهي، ڏني اهميت کي طبقي هر جي معاشري نگاهن جي عزت عوام کي اخبار هن جو آهي سبب جي اوهان صفحو جو عورتن ٿو. هينئر ڏسي سان

جو خواتين ته آهي ڪيو ثابت اهو ڏيئي ۾ رهنمائيء تائين عوام جي سنڌ تي طور صحيح نظر نقطئه

سان اديبا ۽ دانشور اوهين ته ٿو. ڇو سگهجي پهچائيآهيو. به استاد گڏوگڏ

اوهان جو آهيان ٿورائتي جي اوهان ادي! آءي جي قلم آئي سا هئي ۾ دل جا ”مقالي هڪ منهنجي

حقيقت ڪيو، شايع ۾ صفحي هن کي . ان“تي زبان دهشتگردن کان جڏهن کان عرصي ڪجهه ته آهي هي

ڪئي. صحيح مڪاني نقل مون ۽ لٽيو کي گهر منهنجي به ڪو لء صفحي جي عورتن جي اوهان ۾ نمونيسگهان. ڏئي نٿي تجويز ڪا يا تبصرو تجزيو،

جي اسان اڄ ته آهي ڳالهه جي خوشيء ڀيڻ! اها همت جي موادن ۽ رسالن اخبارن، سنڌي ۾ گهرن

حامي جي خيال انهيء به آءي ٿي، وڃي ڪئي افزائي ڏني، لولي ۾ ٻولي جنهن سمهاري ۾ هنج ماء ته آهيان

۽ پڙهجي وڌ ۾ وڌ کي ان بخشي ڏات سيکاري، لت رهنمائيء صفحا ادبي جا قسم ههڙي لء سکجي. ان

هلل ته آهي خبر کي مون ته لء ڇا ٿا، رکن حيثيت جي عورت هڪ جي سنڌ ۾ زماني ڪنهن اخبار پاڪستان

۽ ڏکن جي اداري بدنصيب ان ۽ هئي ملڪيت ئي جي

163

لفظ لهرون لهرون

پاڪستان جو ع1977 آگسٽ8 ابتدا جي مشڪلت ٿي. شروع سان خط جي آفيسر انفارميشن هڪ جي ڪاروائي به ڪا پر ڪئي، لکپڙهه ڪافي سراج وقت ان ويو، بڻايو محتاج طور مالي کي پاڪستان ٿي. هلل نه

کي هنن ته ڪري ان ويو. صرف ڪيو سلوڪ امتيازي گهراڻي سياسي هڪ جي سنڌ اخبار هيء ته هئي خبر ملڪيت جي عورت پسند محنت ۽ پسند جمهوريت جي

متعلق ڏکيائين جي اخبار مضمون ۽ مقصد هئي. منهنجو اسان ته آهي ڪرڻو ظاهر اعتماد صرف پر آهي، نه

حقيقي ۾ اخبار هن کي لوچ ۽ سوچ شعور، قومي جي ڀيڻ گذارش هڪ ڪري ٿو. ان سگهي ملي مرتبو ۽ مان

ڪنديس. عرض ضرور ۾ خدمت جي اوهان ۾ صفحن نڪتل ۾ نالي جي عورت طور روايتي

طور جا ڊزائنس ڀرت، سلئي، ۽ سبڻ پچاء، رڌ اڪثر هڪ اهو ته ٿي ڪريان تسليم آءي آهن، ويندا ٻڌايا طريقا ۽ ڪالمن هنن اڄ اوهان ڇا پر آهي، به طريقو صحيح

۽ ثقافتي کي عورت سنڌي به اڃا وسيلي صفحن کي عورت يا ڪندا؟ گوارا ٻڌڻ ۾ ٻنڌڻن روايتي

بحث اهو مان ڪندا. هتي واقف کان قدرن معاشرتي ڇا قدر سماجي يا قدر ثقافتي ته ڇيڙينديس نه هرگز ڪرڻ محسوس فرق ڪيترو ۽ ڪهڙو ۾ انهن ۽ آهن

ڏينديس صلحون اهي وانگر بلوچ هدايت ادا ۽ گهرجي ۽ اچي وٺي ڪراچي ته پڄي وس سندس کي سنڌين ته

کي انهن کارائي مانيون کي انهن ۾ هوٽلن وڏن وڏن وري نه ۽ ٻڌرائي، ڪيسٽون جون جيڪسن مائيڪل

همرچو ته آهي اعتراض اهو وانگر مهر بخش رحيم فل ڇو هو يا وڃن، ڳارايا ٿا ڇو گانا ڊسڪو ۾ پروگرام

انهن يا قدرن ثقافتي ٿا. ڳالهه اچن پايو ڪوٽ سوٽ علم اهڙو هڪ ثقافت ته ڇو آهي نه جي حفاظت جي سڄو جو معاشري بدلجندڙ سان تيزي ۾ جنهن آهي

يافته آهي. ثقافت هوندو موجود اظهار داخلي خارجي رڱيل ۾ ثقافت پنهنجي طور مڪمل آهيون، اسين

164

لفظ لهرون لهرون

سان جنهن آهي، رجحان به ٻيو هڪ ۾ معاشري ليڪن سبق جو ذميداري ۽ منصب اصل پنهنجو کي اسان

تغير سان تيزي اڄ جو آهي سبب اهوئي ٿيندو، حاصل متاثر وڌيڪ کان سڀ سياسيات علم ۾ معاشري پذير

جو ماڻهن موجود ۾ معاشري آهي. سياست علم ڪندڙتها ۾ لفظن جي بلوچ هدايت ۽ آهي دليل شعوري

کان پيرن جي اسان ٿي، وڃي ڌرتي جي اسان”.“نڪرندي

ڪلشنڪوف کي هڪ هر ته هجي ۾ وس منهنجي گهٽ ۾ گهٽ ته ڪن نه اڳرائي هو جيئن ته ڏيان وٺي

۽ سگهن ڪري ته دفاع جو ڌرتيء پنهنجي ۽ پنهنجو علم اهو ته آهي اها به تعريف لفظي جي سياست جو تفصيل آهي. هن علم جو انتظام جي ان رياست جي لڏي جي سٿ سگهڙين اسين ته آهي اهو مقصد

انهن کي لکڻين جي انهن ڪيون، پذيرائي سياسي هو ته ڏيون به دعوت ۽ ڏيون به جاء وڌ ۾ وڌ ۾ صفحن

جا ڏاڍاين ٿيندڙ سان نسل نوجوان پنهنجي ۽ سان پاڻپهچائين. تائين اخبارن ڏئي ترتيب“ اکر انگ”

اقتصادي جي ان ۾ معاشري جنهن ته رهي ياد ڀيڻ کي پورهئي جي“ عورت سنڌي“ ”عورت ”۾ نظام

انهن ڪن، خريد ۾ ملهه جي ڪوڏين سرمائيدار شهري ڊويزن وومين يا حڪومتي جي ڪن. ان استحصال جو

کي محنت ان ۾ پاليسن ليبر يا اقتصادي خواتين واريون نه ۾ هٿ کي عورت ڪمائي جي ڪن. عورت نه شمار کي عورت ۾. هارياڻيÔÔ هٿ جي مرد به اها بلڪ ملي،

تي حقن سياسي جي عورت سگهي، ملي نه قرض ڪو اوهين ڇا هجن، فتوائون تي سياست جي عورت ڌاڙا، ڪو ٻيو يا چوندا، مسئل جا سگهڙين يا ثقافتي کي انهن

ڪندي ڳالهه ٻئي هڪ ڏيندا. آءي نالو سمجهيل سوچيل ۾ ان يا لء ٿيڻ شامل ۾ ريجمينٽ سنڌ ته هلن،

ٿين شامل وڌ ۾ وڌ هو ته لء ڪرڻ راغب کي نوجوانن مٽائي لء هميشه ٽڪو جو بزدلي ڪمزوري، تان پاڻ ۽

165

لفظ لهرون لهرون

فوجي خالص جو ملڪ جي اسان مسئلو ڇڏين. اهو جي اسان آهي. پر مسئلو جو عوام ۽ آهي مسئلو اها رکندي آڏو کي سوچ مجموعي جي معاشري سنڌي ۾ معاشري جي اسان ته هونء ته ڏينديس صلح

هينئر پر آهي، رهي کوٽ جي ادارن فلحي ۽ سماجي تنظيمون جون عورتن سان نالي جي سنڌيت به جيڪي

۽ اخلقي سماجي اهو جو انهن آهن، رهيون ڪري ڪم طور اجتماعي ۽ طور انفرادي هو ته آهي فرض قومي

ٻار ته طور وٺن. انفرادي حصو سان نموني ڀرپور ۾ ان پر ايندو، هي( بحث فلسفو وارو هنج جي ماء ۽

لء ڪم ان ڏيئي ۾ هٿ هٿ ڪري ملي ته جيڏيون! اچو انهن ڪريون. هلي رجوع ڏانهن ڀيڻ، سنڌي ماء، سنڌي ذهنن جي ڪيون. انهن ڪيون. تقريرون گڏجاڻيون سان مرد ڪم اهو ته ڇو ڪريون، دور خدشات ٿيندڙ پيدا ۾

بيگ اسلم ٿيون. مرزا سگهن ڪري عورتون وڌيڪ کان سنڌي هزار9 مان سنڌ ته ڪيو اعلن وچان خوشيء

۽ اکر انگ اهي آهن. هاڻي ٿيا شامل ۾ ريجمينٽ سنڌ ائين ڪندو. ڪٿي ڪير نشاندهي جي تشخص جي انهن

ڪوڙن ۽ پائي ٽوپي اجرڪ سنڌي جو آهي نه ته جي ڪرڻ پوري به ڪوٽا اها انهن وانگر ڊوميسائيل

ئي مقصد جو الحق ضياء ته ڇو هجي؟ ڪئي ڪوشش کي سنڌين ته کان لحاظ جي نالي هو ته هيو اهو

وٺجي. سهيڙي ڪٿان ٻئي قوت افرادي ۽ ڪري مطمئن اصلي پنهنجي قوم به ڀينرون! جنهن رکو ياد کٽي جنگ اڌ گويا قوم ان ته ورتو سڃاڻي کي دشمنورتي.

گڏ سدائين والسلم

166

لفظ لهرون لهرون

۾ آئيني جي معاشري عورت ع1975 سان حوالي جي ڏينهن عالمي جي عورتن

ميمبر سڀني تي طور القوامي بين ڏينهن اڄوڪو کان وڃي ملهايو تي طرح سرڪاري غير ۽ سرڪاري ۾ ملڪن واضح ڪا سان حوالي جي عورتن ته وڃي ڏٺو ٿو. پر کان سڀ ڳالهه اها وٽ اسان ۽ اچي نٿي نظر تبديلي حوالي جي نياڻين ۽ عورتن متاثر جي حقن بنيادي وڌيڪ بلڪل چوڻ اهو جو ڏاهي ٿي. ڪنهن وڃي ڪئي سان

هڪ جي واقعات ٿيندڙ ۾ تاريخ ته آهي مبني تي حقيقتا جيڪا آهي، رياضي ڪي نه کپي، ڪرڻ بيان ئي حقيقتا اسان ته آهي اها حقيقت جي تي. اڄ ڳالهين ڪيل فرض

ڪسمپرسي تعليمي جي عورت ڳوٺاڻي اڪثريتي جي ڊگري ترين ڪمزور بيهڪ معاشي ۽ سماجي سندن ڪري

آهي.Pre-occupied ايتري عورت آهي. اها بيٺل تي جي مساوات عدم ان جو آهي ۾ ڳڻتين ۽ تڪليفن ايترين شخصيت ڪنهن نه ۽ ادارن نه لء ڪرڻ ختم کي ماحول ته آهي. جڏهن رهي ٿي مدد ڪا سندس طرفان

ڳري جي آباديء ته آهي اها تقاضا جي جمهوريت خوشحال کي ان پر هجي نه کڻي حڪمران ڀل اڪثريت

تحفظ جي وجود پنهنجي عورت کپي. ڳوٺاڻي هئڻ ضرور جي سماج سان طرح مڪمل لء گرهن ٻن جي مانيء ۽

عورت اها به سواء کان آهي. ان مخلوق ترين محتاج ۾ آهي. وراثت محروم کان آزاديء ۾ معاملن خانگي سندس ۾ ادارن مختلف واقف اڻ کان ڄاڻ قانوني

وڪيو تي ٽڪن چند کيس به اڄ ڪري هئڻ نه نمائندگي شرنائين دهل ڏئي لنئون سينگاري کيس ٿو. جڏهن وڃي اهو ته ٿو وڃي ٻڌو سان پلهء جي مرد پلهء سندس ۾

ڀلي ٿو. پوء وڃي بڻجي حقدار جو چاهت جي عورت مرد پر هجي، به نه شامل ۾ ان مرضي جي عورت کڻي

167

لفظ لهرون لهرون

قيدي بلڪه لء رهڻ ۾ دنيا واري خمارن جي مرد عورت آخري جي زندگيء ۽ ٿي ڪري محسوس تسڪين ۾ ٿيڻ

ٿي ثابت جنس ڪميٽيڊ ئي عورت صرف تائين سرحدن کپن، کلڻ دروازا جٿان جا حقن بنيادي جي آهي. انسان

وڃن. هيء ٿيو بند دروازا جا زندگيء ئي اتي لء عورت عورت ته آهي حقيقت اها بلڪ آهي، نه تفسير نثري ڪو

تان ورثي واري قربانيء آهي. عورت نالو ٻيو جو قربانيء جيڪو ته آهي حقيقت آهي. اها نه تيار لء ٿيڻ دستبردار

فرقيواريت ۽ رواداري عدم ۽ تي ورهاست طبقاتي سماج جي سماج جملي ۾ معاشرن هجي. اهڙن مشتمل تي

رواداري، ۾ معاشرن جن پر آهي ويندي ٿي بند ترقي ڪلچر ۽ اجازت جمهوري جي دليلن ذهني ۽ حسن انصاف

انساني ۽ جمهوريت معاشرو اهو آهي، هوندو دوان روان ڪري مقابلو سان تقاضائن وقتي ئي وسيلي مساوات مان بحران تعليمي معاشرو سڄو جو آهي. اسان سگهندو

رهيا ڏسي اسان کان ويجهڙائيء تمام ۽ آهي رهيو گذري ڪري ختم وسيلي سوزي خود کي پاڻ ماڻهو ته آهيون

سان سنجيدگيء تمام کي اسان ڪري آهن. ان رهيا زيور جي تعليم کي عورت اسان اگر ته پوندو سوچڻو

صرف نه ته ڪيا بندوبست جوڳا جا ڪرڻ آراسته سان بيٺل تي بنيادن مضبوط معاشرو ۽ خاندان بلڪه عورت

۽ سگهبو ڪري ڪمزور نه سان آساني کي هوندو. جنهن سگهندو. ٿي مائل طرف خودڪشي يا سوزين خود نه

استاد هئڻ، جو ادارن تعليمي لء عورت ڳوٺاڻي جي اسان ڏيڻ، ڪري مهيا وغيره فرنيچر ڏيڻ، ڪري مهيا لء پڙهائڻ

غير ۽ سرڪاري ضرورتون سڀ اهي سواء کان ان سان ڪرڻ ٿيون. ائين سگهجن ڪري تي طور سرڪاري

ڀلو برو پنهنجو ايندي. عورت جاڳرتا ۽ شعور ۾ عورتن سگهندي. گهري حق پنهنجا ۽ ٿيندي قابل جي سمجهڻ ائين ۽ سگهندو ٿي مڪمل حق جو نمائندگي سندس

ٿيندا. ان بهتر رشتا ازدواجي جا عورت مرد سان ڪرڻ جي دنيا ته رهي ياد ٿيندو، مضبوط خاندان سان بهتريء

168

لفظ لهرون لهرون

عورتن ڪروڙ پنجاهه مان عورتن پڙهيل اڻ ڪروڙ اسي آهي. سان ملڪن جهڙن اسان ۽ پذير ترقي تعلق جو

اڄ آهي، ڪمزور انتهائي عورت جي اسان طرح معاشي جي دنيا سڄي ۽ سرخرو قومون ئي اهي ۾ دنيا سڄي

مضبوط معيشت جي آهن. جن رهيون ڪري مالڪي ٻڌو گهڻو کي طبقن انهن ۾ معاشري جي اسان اهي. خود

مالڪ جا ڪروڙن ۽ لکن طور معاشي جيڪي ٿو، وڃي جو عورت ڳوٺاڻي جي اسان ڪري آهن. تنهن ويٺا بڻيا

تي طرح آهي. بنيادي نه مسئلو وڏو ڪو هئڻ يافته ڊگري اتي آهي، ڪاريگر ۽ ماهر عورت اها ۾ فيلڊ جنهن جنهن

سگهجي ڪري يافته تعليم ۽ تربيت وڌيڪ کي عورت ان پنهنجو ۾ معاشري زرعي عورت ڳوٺاڻي به ٿو. هونء

کان ڪار ڪم آهي. گهرجي رهي نڀائي ڪردار مڪمل ۾ ڪلهي ڪلهو سان مرد سواء کان پالڻ ٻارن سواء فوقيت کيس ۾ ڪرڻ ڪم ڏکيا تي زمين زرعي ملئي لبارو چونڊڻ، ڦٽيون ڪٽڻ، پٿر تي آهي. رستي حاصل سڄو هو تائين ڪاهڻ ڍڳا ۽ ڍور مال، سواء کان ڪرڻ جيترو مرد کيس وري يا ٿي ڪري معاوضي بنا ڪم

پورهيو اهو جو عورت ڳوٺاڻي ملي. يا نٿو معاوضو آهي. اسان سگهيو بڻجي نه حصو جو فائيلن سرڪاري

يا ڄاڻ مڪمل ڪا ۾ معاملي ان به ڪلچر اين.جي.اوز جو تي ڏينهن اڄوڪي ڪري آهي. ان سگهيو ڪري نه احتجاج

کي ڪلچر اين.جي.اوز جي اسان ته کپي ڪرڻ عهد اهو وسيع دائرا پنهنجا کي اين.جي.اوز شهري طور خاص کي غلمي معاشي جي عورت اڪثريتي ڳوٺاڻي ڪري ڏيڻي اهميت وسيلي ادارن سياسي باقاعده لء ڪرڻ ختم

تعليم عورت اڪثريتي اها جي اسان ڏينهن جنهن ۽ پوندي ڪري حاصل نجات مان غلميء معاشي ۽ بنجي يافته

ايتري به طور جمهوري تعالي الله انشاء ته وٺندي لوڪل، ادارن سياسي هوء سگهندي. جو ٿي مستحڪم پارلياماني کان ڪائونسل يونين ادارن، جي گورنمينٽ

سگهندي. ٿي سرخرو تائين ادارن

169

لفظ لهرون لهرون

اڪثريت ۽ عورت شريعت، عالمي پڙاڏا جا جمهوريت واري اسان جيتوڻيڪ

آهي، بدقسمتي جي اسان اها پر پهتا، به تائين مرڪزن نه ملي رليف ڪو کي عورت يا مرد ۽ کي عوام ته

مذهبي اچي، هلندي ڦرلٽ کان آهي. صدين سهگيو ڳانڍاپو خيال روشن ڪوبه ۾ پاڻ جو سياست ۽ وهنوار

جي شريعت جڏهن کي عوام ۾ وچ ان ۽ اچي نٿو نظر ته ٿا ملن ڏس جا تبديلين ۽ ترميمن سان حوالي

ٿا. اچن سامهون خدشا ڪيترائي پوء کان وفات جي قائداعظم سان حوالي مذهبي

Objective resolutionپوء کان ان ته وئي، آندي ۽ اقليت سان حوالن مذهبي تي بنيادن فرقيوارانه

اندر ملڪ ۽ ٿيا به ويا. فساد ڪيا پيدا سوال جا اڪثريت ۾ تاريخ وئي، هنئي لء مارشل دفعو پهريون ۾ پنجاب خلفت“ ”مغليه سلطنت“ ”عثمانيه خلفت ”ته ڏسبو لء اقتدار پر ڪئي، حاصل شهرت ۽ عظمت“ اميه

انهن ڪري جهڳڙن باهمي ۽ شورشن سازشن،رهيا. نه به نشان جا حڪومتن

شاندار ته پوندو پتو مان گردانيء ورق جي تاريخ آهن. رهيا اهم سبب ٻه پويان جي خاتمي جي تهذيبن

بهبود فلح انساني ٻيو ۽ نظري تنگ جي روين ته هڪ رهڻ قابض تي ذريعن پيداواري طرفان مالدارن بجاء

عوام ڪري آهن. جنهن آيا ٿيندا ٽڪراء طبقاتي ڪري تي سطح حيواني ۽ بدحال طرح معاشي اڪثريت جي

کان اعتبار اخلقي مند دولت طرف ٻئي ۽ وڃي پهچيو سياسي انتشار، سرشتو وڃن. سماجي ٿيو بدحال بدحالي اقتصادي ڪري جي نظرين تنگ ۽ بندين گروهه ويلفيئر ۽ معاشرو لبرل به وٽ اسان وڃي، ٿيو تبديل ۾

جي هاري ۾ آهي. جنهن سماج جاگيرداري ۽ جا اسٽيٽ تي اسان ٿي، اچي نظر ڪريل انتهائي حالت معاشي

170

لفظ لهرون لهرون

وسيلي ادارن تعليمي غيرمعياري جو ٿيو اهو جبر ٻيو پيدا ڪلس مڊل اهڙو هڪ جي منصوبابندي ڪنهن بغير شڪار جو انتشار ۽ فڪر مايوسي، جيڪو ويو، ڪيو انسان جي ٿيڻ مند دولت سواء وٽ جنهن آهي،

موجود ايجنڊا به ڪا جي همدردين ۽ روش جي دوستي ذاتي لء مفاد اجتماعي ڪلس مڊل وٽ آهي. اسان نه

ٿئي. ان نٿو تيار سان آساني لء ڪرڻ قربان کي مفاد به اڄ ٻهراڙيون جون اسان ۾ پٿل اٿل معاشرتي

وٽ آهن. اسان رهيون ڏئي ڏيک ئي واري ع1947Categoriesبحران جو قسم شديد بندي) جو (درجي

۾ چڪر جي بنائڻ غلم کي ٻئي هڪ ۾ آهي. جنهن آهي. عوام رهي ٿي قدمي پيش طرف غلميء وڌيڪ

طبقا حڪمران ته آهي. جڏهن غلم هوندي ۾ اڪثريت آهن. عوام نه وڌيڪ کان سيڪڙو هڪ ۽ آهن، ۾ اقليت ڊگهو داستان جو جفائن ۽ گهاتين ويساهه ٿيندڙ سان

ڪنديون دعوي وڏي حڪومتون لء تلفي جي آهي. جن سڀ سان ترميم پندرهين حڪومت آهن. تازو رهيون

ٻڌائي. پئي خوشخبري جي ٿيڻ ختم سور ڏک اسان شرط لزمي ۽ ضروري جا ان ۽ مذهب

آهن. مذهب عزيز وڌيڪ کان شيء هر کي مسلمانن ۽ دانش محبت، تهذيب، ۾ کپي. جنهن هئڻ اوليت کي

مذهبي ۽ انتشار آهن. مذهبي موجود ورتاء دوستاڻا ڪرڻ ڌار کان ڌڙن سسيون ۾ نالي جي خدا ۽ ٽڪراء سمجهان سگهجي. آءي چئي نٿو مقدس کي عملن جهڙن

سان پهلوئن سياسي صرف بل شريعت موجوده ته ٿي تي شعبن سڀني اندر ملڪ آهي. بلڪ نه سلهاڙيل ئي

انتهائي اثر جا ان تائين، حقن جي عورت کان قانون سگهبي ماڻي نه ڪاميابي به ڪڏهن ته پوندا. ائين گهرا

ڪٿي ۽ هجن لڳو“ قانون شرعي ”۾ شعبن ڪن تهرهي. هلندو عدل نظام جو دور برطانوي وري

شڪل قانوني جي بل رڪاوٽون ۽ مسئلو اصل جا اينديون. مسلمانن سامهون پوء کان ڪرڻ اختيار

171

لفظ لهرون لهرون

هئڻ تعلق سان فرقن مختلف جو عالمن ۽ فرقا مختلف ٿينديون. تشريحون مختلف جون شريعت ۾ صورت جي

چاندي، سون فطرو، عشر، ورهاست، جي زڪوات جي بيواهن مسئلو، جو وياج تجارت، اڪائونٽ، ڪرنٽ جن آهن مسئل اهي سڀ هي سزائون، جائيداد، وراثت،

جي ڪرڻ ورڪ هوم وڌيڪ ۾ ڏس جي قانون تي آباديء ۾ رٿا جي تبديليء ساري آهي. هيڏي ضرورت

نظر به ڪٿي شموليت جي عورتن يعني حصو اڌ جو هائوسز پارليامينٽ کان ڪائونسل يونين اچي، نٿي

نظرياتي اسلمي ۾ صورتحال بدليل ته هاڻي ۽ تائين جي ڪورٽ سپريم يا عدالت شرعي وفاقي ڪائونسل،

لزمي شموليت جي عورتن تائين بينچ اپيليٽ شرعي قائم بالدستي جي قانون ڪري آهي. ان وئي بڻجي جو فيصلن مطابق شريعت کي عدالتن اگر لء ڪرڻ عورتن اثر جا فيصلن انهن ته ٿو وڃي ملي اختيارا تي مسئلن متعلق شرعي عدالت هر ۽ پوندا يقينا جون شريعا صرف ڇا ۾ سلسلي هوندي. ان عدالت کي مردن وارن ڊگرين رکندڙ ايل. ايل. بي ۽ عربي

قاضي، ته ۾ عورتن ويندو؟ ڪيو تعينات اندر عدالتن عملو ۾ تعداد گهٽ تمام رکندڙ لقب جا خطيب ۽ مفتي ته آهي ڊپ کي عورتن ڪري سگهندو. ان ٿي مهيا

مرد اڪثر جا ملڪ ڪندڙ حاصل لقب ۽ ڊگريون مذهبي اسلمي ۽ ٿا رکن به معيار ٻٽو خلف عورتن جيڪي

ٿا. ڪن واري پسند پنهنجي پنهنجي تشريح جي شريعت فيصل اندر عدالتن ۽ ويندا ڇانئجي تي نظام سڄي سي

جي خان ايوب ٿا، سگهن اچي خلف عورتن قدر گهڻي عورتن ويا. اهي ڪيا لڳو قانون عائلي جيڪي ۾ دور مذهبي ۽ ويا ٺاهيا پوء کان جدوجهد جي تنظيمن جي

به جي قانونن ڏيندڙ رليف مختصر انهن تان محاذ جو بدگمانيء مان جنهن هئي، وئي ڪئي مخالفت

اهو ۾ قانون جي ع1961ٿو. سگهجي لڳائي اندازو کپن. ثالثي ٿيڻ رجسٽرڊ نڪاح ته ويو ڏنو قرار لزمي

172

لفظ لهرون لهرون

ٻي ۾ موجودگيء جي زال پهرين ذريعي جي ڪائونسلز وڃي. ورتي ضرور کان زال پهرين اجازت جي شاديء کپي. ان ڏيڻ ضرور نوٽيس جو طلق کي مڙس

پرورش جي اولد وصيت، جائداد، مهر، حق کانسواء جي هو. اڄ ويو ڪيو آغاز جو ڳالهين چند متعلق وغيره ۽ شريعت بلڪه نه کان شريعت اسلمي کي عورت آهي. خوف کان ڪندڙن تشريح امتيازي جي قانون ته هو فرمايو اڳ وقت ڪجهه صاحب نوراني مولنا

(ڪنجي) آهي. عورتKey جي نڪاح ۾ هٿ جي مرد شاديون چار ته هجي نه قابل جي ڄڻڻ ٻار جيڪڏهن

قانون عائلي ته چيو وڌيڪ ٿيون. هن سگهجن ڪري ڪالمسٽ هڪ ۾ اخبار هڪ آهن. تازو خلف شريعت

دل سچيء جيڪڏهن ته آهي ڏني صلح کي حڪومت عملداري جي سنت ۽ پاڪ قرآن ۾ پاڪستان سان

۽“ ڪائونسل نظرياتي ”اسلمي پوء ته آهي ڪرڻي ۽ کپن ڪرڻ نافذ ڪري تسليم سفارشون پيل ۾ التوا

ڪيترائي جا کپي. اسان ڪرڻ ختم کي قانونن عائلي جي دور واري حڪمراني برطانوي رواج ۽ قانون گنجائش جي ترميم ۽ تبديلي ۾ آهن. انهن رهيا پيداوار معامل جا وراثت ۾ جنهن آهي رهي هميشه

ايڪٽ پاڪستان مغربي ۾ آهن. پاڪستان سرفهرست پهريون ۾ ع1962 ۾(شÔريعت) اطلق قانون شخص

قانوني حق جا وراثت لء عورتن ۾ لفظن کليل دفعو جي مقدس قرآن ۽ ويا ڏنا قرار نفاذ قابل تي طور

هجي وڏي ملڪيت ته آهي فرمايل به ۾ النساء سورت ۽ مردن ۾ انهن ٿا، ڇڏين والدين ڪجهه جيڪو ننڍي يا

ايراضي زرعي (بشمول آهي حصو جو ٻنهي عورتنبه).

ڪيترا مان انڊسري زرعي جا اسان ته وٽ اسان نٿا به ڪري ان شاديون جون نياڻين خاندان وڏا وڏا

وڃي، پئجي ڏيڻي کي عورت زمين متان ته ڪرائين ئي کي اولد جي پٽ تي طور عام ۾ برادريء تاجر

173

لفظ لهرون لهرون

ٿو، وڃي بڻايو دار شراڪت ۾ ڪارخانن ۽ ڪاروبار ٿيڻ مقرر حد جي ملڪيت جي زمين به سڌارن زرعي

جي خاندانن رکندڙ زمينون وڏيون به ۾ نتيجي جي مقرر حد سرڪاري ته پهتو. ڇو فائدو ئي کي عورتن

بجاء ڪرڻ حوالي يا ڏيڻ زمينون کي حڪومت بعد ٿيڻ جي عورتن جي خاندان اهي لء بچائڻ کي زمينن جڏهن به سواء کان هيون. ان ويون ڪيون حوالي مرد جا خاندان ته ٿو وڃي مري ور جو عورت ڪنهن بغير وقت وارثت ۽ ٿا وڃن بڻجي مالڪ جا وارثت حصا جي ڪرڻ رجوع طرف ڪاروائي عدالتي ڪنهن ناواقفيت، جي اثاثن يا ٿا. جائيدار وڃن ڪيا پتيون

عدالتي طويل ۽ خرچ جو بازي مقدمي ڊيوٽيز، اسٽامپ دروازي جي قانون عورت به ڪا ڪري جي ڪارواين

عرصي سگهي. ڪافي نٿي به سوچي جو پهچڻ تائين جي جائداد به باوجود جي آهي. ان موجود قانون کان

طور وڃي. خاص ٿو رکيو محروم کي عورت کان حصي يا عورت هاري ۾ ورهاست جي ان ۽ ايراضي زرعي تي

ڪيا حاصل بيان اهي وجهي دٻاء کان عورت ڳوٺاڻي سان خوشي رضا تان حصي پنهنجي هو ته ٿا وڃن

عائلي پاڪستان مغربي ۾ ع1964آهي. ٿي دستبردار جي تنظيمن جي عورتن ويو، ٺاهيو قانون جو عدالت

عائلي مقصد جو عدالتن انهن تحت دٻاء مسلس سڀ هو. اهو ڪرڻ فيصل جلد کان جلد ۾ مقدمن سخت فرقن مذهبي ڪٽر ٿيو، سان دلي بد ڪجهه

جو جدوجهد ۽ قانونن انهن پر هئي ڪئي به مخالفت قانوني کي عورت ته آيو سامهون ضرور نتيجو اهو

جائداد مطابق عين جي قانون شخصي مسلم تي طور قانون شخصي مسلم ۽ مليو حق جو هئڻ وارثت جي ويا. ٿي به ۾ معاملن ٻين ۽ زندگي خانگي اطلق جا

عهد برطانوي جڏهن جو آيو به اهڙو وقت هڪ لڳيون سمجهڻ اهو عدالتون جون هندستان ۾ حڪومت

جي زال خلف ظلمن جي مڙس ۾ قانون مسلم ته

174

لفظ لهرون لهرون

جڏهن مڙس آهي، نه ڏسيل طريقو ڪو جو بچاء ٿو. سگهي ڪري سان عورت هو چاهي، جيڪو چاهي،

گنجائش ۽ اجازت جي ڳالهه ان ۾ فقي حنفي ڪري ان جي عدالت عورتون مسلم ته هئي نه کي عورت مسلم سگهن. مسلم ڪرائي ختم نڪاح ڪري حاصل ڊڪري تڪليفون گهڻيون تمام ۾ رشتن ازدواجي عورتن

کي حق ان جي عورتن ڪري ڪيون. ان برداشت ۽ ويو ڪيو واجب تي فرقن سڀني ذريعي“ اصلحات”

رجسٽري جي شادين مسلم ۾ ع1961 قانون عائليٿيو. سروع سلسو جو

۾ پنجين فقري جي ان ۾ قانون عائلي مسلم جو توڻي وئي، ڏني قرار لزمي رجسٽري جي شادي

جي ع1961 ان ۾ صورت جي ڪرائڻ نه رجسٽري غير يا باطل ۾ نگاهه جي قانون شادي تحت آرڊيننس

شادي ۾ مقدمن ئي ڪيترن پر ٿئي، ثابت نٿي قانوني ۽ ٿو سگهي اچي ڪم طور ثبوت هجڻ نه يا هجڻ جو

آهي. جيڪو دستاويز اهڙو هڪ ۾ لکت نامو نڪاح ٿو. سگهي بچائي کان تڪليفن ئي ڪيترن کي عورت

خاص ۾، عورتن اڪثريتي جي اسان سان بدقسمتي گهڻا ڪري گهٽتائي جي تعليم ۾ زندگي ڳوٺاڻي طور مسلم ۾ علئقن انهن ٿين. توڻي ٿا ڪونه رجسٽر نڪاح يونين تحت ع1961 آرڊيننس جي قانون عائلي

ٻي ۽ فارم نڪاح رجسٽرار، نڪاح وٽ ڪائونسلز ۾ فطرت پنهنجي نڪاح ۽ آهي. شادي موجود مشينري

اخلقي ۽ روحاني جا ان ۽ آهي معاهدو عمراني هڪ اسلم، ۾ سلسلي آهن. ان اهم تي جاء پنهنجي به قدر

تي عورت ۽ مرد آهي. اهو عائد فطرت دين جيڪو انگريزي جيئن ڪري عائد نٿو پابندي اهڙي ڪابه

جو موت '' شاديHaly Dead Lock'' ته آهي محاورو سڄي شاديون آهي. اڪثر نه آهي. ائين پنجوڙ مقدس آهن پونديون به ٽٽي ڪي آهن. پر رهنديون قائم زندگي

يا ته آهي فرمايل ۾ حديث کپي. هڪ به ٽٽڻ کي انهن ۽

175

لفظ لهرون لهرون

ڇڏي سان عزت کي انهن يا رکو وٽ پاڻ کي عورتن مڙس جيڪڏهن جي، پهچائڻ نقصان ڪنهن بغير ڏيو

مان پنجوڙ جي نڪاح کي عورت ۽ ٿئي ثابت سرڪش محمديء شريعت ۽ حديث قرآن، پوء ته ڪري نه آزاد طريقو اسلمي عين ٿو. جيڪو پوي وٺڻو سهارو جو

فقهي حنفي جي قانون مسلم ۾ هند آهي. برطانوي عدالتن جي هند برطانوي (جيڪا ڪري تاويل غلط جي

مڙس ته آهي، نه گنجائش ڪابه جي هئي) ان ڪئي زال ٻي ڪا کانسواء منظوري پيشگي جي زال پنهنجي

به کي عورت پوء ته رکندو جيڪڏهن سگهي، رکي خلف ان هوء ته آهي حاصل تحفظ جو قانون ۽ مذهب مڙس جيڪڏهن ڪري، پيش ڪيس پنهنجو ۾ عدالت ٿو. بدنام ماري ٿو، ڪري ظلم ڪري، نٿو خيال ۽ توجهه اخلقي غير کي زال ٿو، رکي جول ميل سان عورتن جائداد جي زال ٿو، ڪري مجبور تي ڪرڻ بسر زندگي جي ٻارن ٿو، وڃي کسي ڪمائي جي عورت ٿو، وڪڻي سڀني ڪيل اقرار وقت ڀرڻ کي نامي نڪاح لء تربيت پابندي ڪابه ته عورت ته ٿو وڃي ٿي منڪر کان ڳالهين

لء سگهي. ان نه وڙهي لء پنهنجي هوء ته آهي، نه ڪري تحفظ جو عورت ئي عورت ته آهي ضروري ڀرپور جي ڀينرن انهن پنهنجي تنظيمون جون عورتن قانوني پنهنجي ڪن. جيڪي مدد عملي اخلقي قانوني

۾ معاشري زرعي جي آهن. اسان واقف اڻ کان حقن مليا لئسنس کليا جا مارڻ جي عورتن کي مردن جتي

جيڪا آهي، معيار ڪريل انتهائي جو تعليم جي آهن. جن ڪڻڪ جيڪا عورت آهي. اها شڪار جو تشدد گهريلو

کان س( تائين چونڊائي جي ڦٽين کان پوکائيء جي تي طور معاشي ٿي. پر ڪري پورهيو سيڪڙو اسي

فيصل جا زندگيء جي آهي. ان طبقو ترين ڪمزور جنس ته ۾ آئين جي ع1973 آهن، ۾ هٿن جي مردن

اها پر آهي منع جي سلوڪ امتيازي تي بنياد جي انجام عبرتناڪ جي ڏاڍائيء جنسي عورت اڪثريتي

176

لفظ لهرون لهرون

وقت شادي کي آهي. جنهن آڏو جي اسان وانگر اسلمي، ڪوبه جو ڪرڻ ظاهر راء ڪابه پنهنجي تي سطح وڃي. حڪومتي ڏنو نٿو حق آئيني ۽ انساني

يا پلن ايڪشن سوشل سينٽر، اڪنامڪ سوشيو به ڪري نه مدد ڪابه جي عورت ان سيل جا حقن بنيادي جا عورتن سيڪڙو سؤ اندر جي آهن. پارليامينٽ سگهيا وقفي تي نشستن مخصوص ۽ مرد ڪندڙ حاصل ووٽ

پنهنجا پنهنجا جا جن عورتون، ٿيندڙ فائز سان وقفي اڄ به آهن. انهن شجرا ۽ حوال جاگيرداري الڳ الڳ

نشستن آهي. مخصوص ٻاريو نه ٻوٽو ڪو تائين ڏينهن ۾ مفاد جي عورتن رعايت خاص جيڪا سان حوالي جي ڪري حاصل کي رعايت خصوصي آهي. ان وئي ڏني

ويهڻ تي سيٽن مخصوص بس عورتون ڪار سياست مان ميدان ئي کي ٻئي هڪ ۾ مقابلي وڙهي ۾ پاڻ لء

ته ٿيندو ڪافي چوڻ اهوئي ۾ ڇڏين. آخر ڪريو خارج وٺڻ جائزو جو اثر پوندڙ تي قوم ۽ نفاذ جي شريعت بندين گروهه مذهبي، سياسي، ته آهي. ڇو ضروري

عظمت، جي اسلم ۾ معاشري جي اسان هن واري گهرجي. نه اچڻ حرف ڪوبه تي سربلندي ۽ ناموس ئي نه ۽ گهرجي ٿيڻ نه اضافو ۾ رواداري عدم مذهبي

راند پنهنجي پنهنجي کي ماڻهن فاشسٽ ۾ معاشريکپي. ملڻ آزادي جي کيڏڻ

روئي، لهو قلم تو لکهون، جو لفظ اپني مين طئي آؤ سوال، جو رکي آکي پر لبون

کرلين.

177

لفظ لهرون لهرون

تصادات جا فنا ۽ بقا پر ڪن روڪ به ڪهڙي ويري جا ترقيء جي تاريخ

دوان روان طرف مقصود منزل پنهنجي تاريخ انساني ۽ پرجمالياتي اڀياس سائنسي صرف نه آهي. انسان

پنهنجون ئي وسيلي نظامن ۽ نظرين آدرشي اعلي ايڪويهين هينئر ۽ آهن ڪيون طئي منزلون ارتقائي وٽان ڏسڻ تجس جو انسانن لء ڀاء آڌر جي صديء

زندگيون جون ماڻهن ۾ صديء نئين ته ٿا آهي. چون سماجن سڌريل ڳالهه اها ۽ وينديون بدلجي يڪسر

ويلفيئر جي ٿي. مغرب اچي ٺهڪي به واقعي سان آهي. ڏنل قرار حق جو شهرين رليف ۾ اسٽيٽس ڪيا تخليق حق نوان نوان جا فرد اتي ادارن ۽ رياستن

سازيء قانون ٿيندڙ لء ڏيڻ تحفظ کي حقن انهن ۽ آهن والري جاء اچي ته ايڏي وري سختين اجتماعي جي حق ٿين. يعني پيون محدود آزاديون جومرڳو آهي

نه ۽ آهن حق نه وٽ اسان پر ڪن پيا والر تي آزادين ۾ نظام مساويانه غير ۽ استحصالي آزاديون. اسان

اڃا آهيون. اسان ويا ڪيا مجبور تي گذارڻ زندگيون آهيون. قوم لٽڪيل ۾ وچ جي جديديت ۽ پرستي بنياد

بگاڙي ڪجهه جو اسان به آزادي ۾ وهنوار جي زندگيء وڃايو ڪجهه سڀ ۾ سوسائٽيء آهي. گهٽيل سگهي نه

پر ڪبو هلي اڳتي ڪتاب حساب جو آهيون. صدين ويٺا شيئر سان اوهان شعر هيء جو مجيديء مريم پهرينچويا ٿي دل تي ڪرڻ

مٿان، ديوارن جي دل گڏ سان وقتآهن. ويا ٿي گم اکر سارا جا عشق

جي اسان ”ته آهي ڪئي ڳالهه سچي هن چڪو ٿي موت ڪلينيڪل جو محبتن ۾ سوسائٽيء

“مارڪس ”مفڪر عظيم جو جرمني ته . جڏهن“آهي

178

لفظ لهرون لهرون

دولت روحاني حقيقي جي ماڻهوء ته آهي ويو چئيآهي. دولت جي لڳاپن سندس ۾ اصل

ڪلئميڪس جا جنگين ٻن اسان ۾ صدي هن ويو ماريو عوام ڪروڙ چار ۾ عظيم جنگ پهرين آهيون،

ضايع جانيون انساني ڪروڙ ڇهه ۾ عظيم جنگ ٻي ۽ بدقسمتي ڪهڙي جي صديء هن وڌيڪ کان ان ٿيون،

تنازعن القوامي بين به ۾ زماني جي امن جو ڳڻائجي هٿ تان جانين قيمتي پنهنجي کي انسانن ڪروڙين ۾

ترقي سائنس طرف هڪ ۾ صدي پيو. ويهين کڻڻو وٺي کان ٽي.ويء سيٽلئيٽ انٽرنيٽ، ڪئي. ڪمپيوٽر،

ضرور ڪامياب انسان تائين تسخير ڪامياب جي چنڊ ويٺو. وڃائي گڻ انساني اعلي انسان طرف ٻئي ويو. پر

وهمن، وسوسن، آهي. پر ضرور اميد پر انسان جو اڄ پيدا باهه مان آهي. پٿرن گرفتار ۾ مونجهارن ۽ انديشن

خوشي، ۾ صديء ايڪويهين انسان وارو ڪرڻ آهي. اوهان ويٺو وڃائي مزاجي خوش ۽ خوشحالي

ڀوڳ، کل، ته وجهندا نظر تي شعبي به ڪنهن ايندو. سرڪاري نه نظر ڪلچر وارو مرڪ مسڪراهٽ،

ماڻهن لکين روزانو جو جن آفيسر ۽ اهلڪار جا ادارن ويٺل تي ڪرسين جيان“ روبوٽ ”ٿو، پوي واسطو سان

ايندا. ليڪن نظر ضرور“ پوشاڪ خوش ”هو هوندا، اخلق ۽ اخلص پيار، وقت ڳالهائڻ سان سائل ڪنهن اهڙي اٿن. هر هوندو کاڌل قسم جو اچڻ نه پيش سان

ته پوندو تي عورت وري ڏوهه ڪري گهڻو ۾ صورتحال ويٺو سڄايو منهن تڏهن هونديس، وڙهي زال سان پڪ

نظر ماجرا ٻي اتي ته وٺبو مثال جو ادارن آهي. تعليمي Eve فول اپريل ۾ ادارن تعليمي جي ايندي. اسان

Teasingشرارت ڇيڙڇاڙ) جهڙن سان (ڇوڪرين ويو ٿي شامل عنصر جو تذليل هاڻي ۾ جذبن ڀريل

تي ڪوپ جي آهن. چانهه ويون کسجي آهي. مرڪون ٿي خاتمو جو بحثن کٽندڙ نه تي ادب ۽ سياست مذهب،

فائيو صرف ۾ نظام دارانه سرمايه جي آهي. اڄ ويو

179

لفظ لهرون لهرون

جي هوسٽسن ايئر يا عورتن ويٺل اندر هوٽلن اسٽار ڪري ان به اينديون. سو نظر مسڪراهٽون تي چهرن

آهي. شامل ۾ ڊيوٽي جي ويچارين انهن مسڪراهٽ جو مزاح جي ٿو. قوم وڃي ڪيو ادا معاوضو کين جو جنهن پڇاڙڪن جي صدي ئي هن لء ڪرڻ واپس کي مزاج ۽

هڪ وارو“ مسڪراهٽن ۽ کلئڻ ”قوم جرمن ۾ ڏينهن مان علئقي ته اٿن اهو آهي. مقصد ڪيو قائم ڪلب

هڪ ۾ هفتي کي ميمبرن جي ڪن. ڪلب ختم اداسيون لطيفا کي ٻئي هڪ هو آهي. جيئن ملڻو ضرور دفعو

۾ گهر گهر ته جي ڪن. اسان مشق جي کلڻ ۽ ٻڌائين آهي. اسان ويو پئجي ڏڪار جو خوشيء ۽ آهي جهيڙو

آهي. ڪيو ختم وارن آء.ايم.ايف ته کلڻ جو ماڻهن جي پر هوندا، ضرور کلندا ملڪ ڪيترائي جا دنيا ٽين

تي. زوال تعليمي ۽ سياسي معيشت، ڊٺل پنهنجي حيرت ڏاڍي به کي پازيب انهي ته عورتون اسان

نفيس جا اسان تي آهيون. جنهن رهيون ڏسنديون سان ڏاڍ آهن. سماجي ويا ٿي الوپ جرڪي جرڪي جذبا جيئري ئي شرط ڄمڻ کي خواهشن سڀني زنجيرن جي پيار ۾ جواب جي پيار ڪجي؟ آهي. ڇا ڇڏيو ڪري دفن

”غيرت بي تي ڪنڌن مرڳو ملندي نه ملندو. مرڪ نه تان جيئڻ اسان به ته هلنديون، ڪهاڙيون جون“ غيرتن

تڏهن ئي معني کي سين. زندگيء کڻنديون نه ته هٿ ڳولهڻ کي پنهنجن اکيون ۽ دليون اداس جڏهن ٿي ملي

مرڪي. نه به ڪو کيڪاري نه به ڪو ٿيون. ڀلي چاهين آهي. ڌرتي هي جاء جي آجپي ۽ فنا بقا، جي اسان پر

وانگر واٽهڙو ڀٽڪيل ڀليل تي چوواٽي جي زندگي اسان ۽ ڪنداسون انتظار ۾ تلش جي تاري قطب ڪنهن ۾ دامن جي جنهن جي صديء نئين ڪنداسون آجيان

آهي. لڪل ڇا ناهي خبر ارڙهين ته ڏسجي جيڪڏهن ٿي پسند حقيقت

صدي هئي. اڻويهين صدي جي انقلبن ۽ جنگين صدي ٿي. ثابت صدي جي استحڪام عدم وڌيڪ به کان ان

180

لفظ لهرون لهرون

ان ۽ ٿيو خرابو خون وڌيڪ، کان سڀ ۾ صديء ويهين محدود انتهائي هڪ ته ويو ڏٺو به اهو گڏوگڏ سان

وسيلي دولت ۽ طاقت تي اڪثريت پناهه بي اقليت هن نظام جا تائين جمهوريت کان ٿي. بادشاهت قابض

ڪريڊٽ وڏو اهو کي صديء ويا. ويهين آزمايا ۾ صديء مڊل دفعو پهريون ۾ ارتقا سماجي ته آهي حاصل ٿيا. به پختا ۽ ٿيا قائم ادارا القوامي ٿيو. بين پيدا ڪلس ٻارن ۽ نوجوانن عورتن، کليا، رستا جا سهڪار عالمي

ويو. هن پهچايو تائين فارم پليٽ عالمي کي مسئلن جي عظيم جي آڪٽوبر جو ع1917 ۾ صديء ئي

القوامي بين ۾ ع1991 آيو. جيڪو انقلب سوشلسٽ ويو. ڪيو ختم سان سازشن جي ملڪن دار سرمايه

سياسي وڏي کان سڀ ۾ برصغير ۾ صدي ئي هن آزاد ملڪ ۽ هلي هلچل سياسي آئي. باقاعده سجاڳي جو پاڪستان جڏهن سان بدقسمتي هلي ٿيا. اڳتي

نظرئي اصل جي مملڪت ته ويو ٿي ڌار ڀاڱو اڀرندو اختيار کي“ ضرورت نظريه ”ٽولي اقتدار کڻي هٿ تان

۽ آهن ويا ڪڍيا نه هٿ تائين اڃان مان ڪيو. جنهن آهي. جيڪڏهن وڪوڙيل ۾ مسئلن انيڪ ملڪ هينئر

جي ٻئي هڪ کي سيڪيولرزم ۽ اسلم ته ڏسجي ۽ ڀائپي فرقيواراڻي ۾ آهي. ملڪ ويو بيهاريو ۾ مخالفت آهي. وڌندڙ چڪو اچي خاتمو جو هيڪڙائيء سماجي

خودڪشيون، مسئل، جا روزگار ۽ تعليم صحت، آبادي مسئل اهڙا ڪيترائي ٻيا ۽ جوبار قرضن دهشتگردي،

کي ايجنڊا جي خوشحالي ۽ زندگي جي عوام جن آهن ڪاري ۾ ملڪ هن لء خوشيء ۽ آهي ڇڏيو ڪري تباهه ايجنڊا جي اوليتن ۾ صدي آهي. نئين آئي لهي رات لء آجپي جي عورت سنڌي کي مرد سنڌي ٺاهي

جي عورت جي اسان ته پوندي. ڇو ڪرڻي جدوجهد آهي. غيرت نهاد نام رڪاوٽ وڏي کان سڀ ۾ راهه چاهي مرد جيڪو ٿو ملي ڪجهه اهو کي عورت هتي

گهٽ اٺوڻو کان مرد حق جو ملڪيت کي ٿو. عورت

181

لفظ لهرون لهرون

آهي ۾ حيثيت جي شودر عورت طرح ٿو. سماجي ملي شودر ۾ سماج آهي. هندو بڻيل برهمڻ مرد ته جڏهن

۾ سنڌ پر آهي گناهه ڪرڻ قتل جي جواز بنا به کي ڪنهن کي مرد لء ڇڏڻ ڪهي ڪري ڪاري کي عورت

هڪ اهو ناهي. بلڪ ضرورت جي وٺڻ اجازت کان اسان ريت مجموعي ته وڃي آهي. ڏٺو اعزاز قبائلي

آهي. ٻئي وڪوڙيل ۾ دهشتگردي جنسي معاشرو جو کان شروع لء ڪرڻ حاصل ۽ ڪرڻ عام تعليم طرف

جي آهي. ضياءالحق رهي ڪمي جي عزائم سياسي ئي خارج مان بندي منصوبا ترقياتي کي تعليم ته ۾ دور به ڪنهن فنڊ اضافي به ڪي لء هو. تعليم ويو ڪيو

آهن. تعليمي ويا رکيا نه کان سالن ويهين ۾ بجيٽ اڄ آهيون، پوئتي به کان ملڪن آفريقي اسان ۾ ميدان

۽ تعليم فرق بنيادي ۾ اسان ۽ ملڪن ٽائيگر ايشين جي کي تعليم جي اڄ کي آهي. اسان ئي جو شرح تعليمي بنائڻو مطابق پهچ ۽ ضرورتن جي مارڪيٽ ۽ انقلبي

جي بنائڻ مطابق ٽيڪنڪ جديد کي سازي پوندو. نصاب هنر وڌيڪ کان علم ۾ مستقبل ته ڇو آهي ضرورت

جي هنر ۽ علم کي ڪتابن ٿيندي. درسي اهميت جي ضرورت جي پڙهڻ ۽ پڙهائڻ سان طريقي متوازن

ٿو سگهي ٿي تابناڪ مستقبل تعليمي وٽ آهي. اسان سائنسي زرعي ۾ معاشري پنهنجي کي اسان لء ان پر ڪرڻو بندوبست جو نصاب جي ان ۽ تعليم سماجي ۽

سنڌ وانگر فائونڊيشن ايجوڪيشن پوندو. پنجاب جيئن ته پوندو ڪرڻو فعال کي فائونڊيشن ايجوڪيشن

کولي ادارا تعليمي سٺا ۾ واهڻن ڳوٺن، جي سنڌ جي انگريزي ۽ علم جديد کي ٻارن ۾ سگهجن. جن

پرائيويٽ ته ۾ شهرن وڏن ته وڃي. ڇو ڏني تعليم ٻهراڙين پر آهن رهيا ڪري ڪم اسڪول سٺا ۾ سيڪٽر

آڇين ته پلٽ لء اسڪول زميندار مقامي ڪري گهڻو ۾ سان حوالي ٿا. ان ڇڏين بنائي اوطاق کي ان پوء پر ٿا

۽ايجوڪيشن حڪومت بندوبست جو ماحول علمي

182

لفظ لهرون لهرون

مرحلي هن ۾ پوندو. سنڌ ڪرڻو گڏجي کي فائونڊيشن جي سياست ۽“ ٽينڪ ٿنڪ ”سان حوالي جي تعليم تي

آهي. رهي ٿي محسوس طلب وڌ ۾ وڌ جي رهبري هوندو، پورهيو اصلي جو صديء هن لء اسان اهوئي

وٽ اسان جيتوڻيڪ وقت اچڻ جي صديء ايڪويهين به پوء پر آهن موجود سبب ٿورا نهايت لء ٿيڻ خوش ڪنداسين. نئين ٿي خوش آجيان جي صديء نئين اسين خوشي، ته آهي تمنا ئي اها جي اسان ۾ صدي

جو جمهوريت ۽ سولئزيشن واري سهپ ۽ خوشحالي وڏي ايڏي ان ڀٽي علي ذوالفقار وجهون. شهيد بنياد

ته آهي سمجهايو هيئن ۾ سٽ هڪ کي ايجنڊاCivilization means civilian supremacyيعني

آهي. بالدستي جي ماڻهن سويلين مطلب جو تهذيب

183

لفظ لهرون لهرون

استحقاق هڪجهڙو کي حوا ۽ آدمگهرجي ملڻ

ڪميشن پاڪستان جي حقن انساني ۾ ويجهڙائيء کي جنهن جهانگير عاصمه محترم چيئرپرسن جي

“ل آف ڊاڪٽر ”طرفان يونيورسٽي ڪوئيز جي ڪئناڊا ڪندڙ حاصل اعزاز اهو ۽ وئي ڏني ڊگري اعزازي جي ته پڙهايو نڪاح جو جوڙي هڪ جڏهن عورت هڪ

نه پڪ کي مون ويو. اها مچي ٿرٿلو اندر حلقن ڪجهه جي خوان نڪاح رجسٽرڊ جهانگير عاصمه آيا ته آهي

بنياد جي جنس يا ڏنو، واد آشير کي جوڙي ان ۾ حيثيت مندانه جرئت اهو لء ڪرڻ ختم کي سلوڪ امتيازي تي

اڄ ته آهي ثابت مان عمل ۽ قدم ان کنيو. بهرحال قدم پيو ٿيندو وسيع مطالعو فڪر، جو عورت جي دور جي

هو ۾ روشنيء جي لئيٽ سرچ جي اسلم ۽ وڃي پيرا عمل تي سنت جي ڪرڻ هموار پاڻ رستا پنهنجا

سٺن ۾ معاشري هميشه طبقا بالدست ۽ آهي. دشمن آهن. ائين ٿيا ثابت دشمن جا چهرن خوبصورت ۽ ذهنن

ته آهي رهيو ٿيندو وڌيڪ سان حوالي جي عورت خوبصورت ۽ احساسن پنهنجي عورت ڪا جيڪڏهن

جي نڪرڻ اڳتي کان مرد سان جذبن ۽ سوچن قسم مختلف تي ان معاشرو ته آهي ڪندي ڪوشش

۾ ڪوشش جي لڳائڻ سان ديوار کيس مڙهي الزام جا جو رهڻ قائم آهي. سگهاري ويندو ٿي عمل مصروف

قرآن وٽ آهي. اسان قانون جو دنيا جي حيوانت قانون بالدست انهن نٽائيندي، کان پهلوئن اصلي جي مقدس

تفسير جا“ الله ڪتاب ”مقدس ان هميشه قوتن ته آهن. اهو ڪيا استعمال لء حقن ۽ دفاع پنهنجي يعني تحفو موڪليل اهو جو پاڪ الله جو آهي شڪر

آهي. قرآن رهيو بچيل کان بالدستين انهن“ الله ڪلم”

184

لفظ لهرون لهرون

وڪيل ۾ لفظن قانوني کي (جنهن عبارت جي مقدسText of Lawپر آهي سلمت آهن) اهو چوندا

پنهنجي هميشه طبقن انهن کي“ ل آف امپورٽ” بغير کي حڪيم آهي. قرآن ڪيو وزبر زير سان مرضي جو پڙهڻ سواء کان سمجهڻ جي مطلب ۽ معني

ڪتاب مقدس ان پر آهي ضرور ثواب ڪجهه نه ڪجهه نقصان وٽ اسان ڪري ملڻ نه مڪمل کي تعليم جي

اچون. اڄ ٿا پوء طرف موضوع آهن. ان ٿيا گهڻا تمام سنت پوء کان مقدس قرآن آهي،“ نڪاح ”موضوع جو آهي. مختلف ماخذ جو فڪر اسلمي ئي سند جي

باوجود جي تضادات ۾ مجموعن مستند جي حديثن يا ذڪر به ڪو جو پڙهائڻ نه ۽ پڙهائڻ نڪاح جي عورت بلڪ آهي راء منهنجي صرف نه آهي. اها نه ٿيل بحث

پوء کان ونڊائڻ هٿ ۾ نڪاح جي جهانگير عاصمه هئي ئي اها به اها جڙي، راء جيڪا جي عالمن مختلف

رهيو اهو مشاهدو کليل ۽ صاف جو پڙهائڻ نڪاح ته نئين ان ۾ آخر ڪندي پوريون ضرورتون قانوني ته آهي

آهي. اها ويندي گهري دعا لء عافيت خير جي جوڙي انهن گذارو جو روزي جي طبقن جن ته آهي ڳالهه ٻي

۾ جذبات تي موقعي ان کي عوام آهي. اهي تي دعائن عورت ته اچن. نه نظر ڪندي سازشون ڪجهه لء آڻڻ

پوي. نٿو فرق به ڪو سان ڏيڻ دعائن جي مرد يا خير ته آهي نه اهو قطع مقصد جو تعليمات جي اسلم

قائم کي حاڪميت پنهنجي ۽ وڃن ٻڌا بند تي ڪم جي سان وڃي. جنهن ڪيو مرتب دستور اهڙو ڪو لء رکڻ وڃي. ٿي شڪار جو ڪمتريء احساس روح ذي به ڪو جنسي جي مرد ۽ عورت تي بنياد جي نڪاح مذهب هر

عورت سواء کان آهي. نڪاح ڏنو قرار جائز کي لڳاپن حيثيت جي مباشرت جنسي تعلقات جنسي جا مرد ۽

آهي. ان معاهدو لزم انتهائي نڪاح ته ٿا. جڏهن رکن ۽ اخلقي ڪيترائي اندر جي معاهدي عمراني ۽ لزمي

ته هلن ڪندي واضح به اهو ۽آهÔن. نپايل قدر روحاني

185

لفظ لهرون لهرون

جي عورت يا مرد لء معاهدي عمراني ان ۾ اسلم دين نٿا ٽوڙي کي معاهدي هو ته آهي نه پابندي به ڪا

کي قانونن مسلم وٽ اسان تي طور سگهن. مذهبي مسئل وڌيڪ طبقا رڌل ۾ ڪوشش جي ڪرڻ جان بي ته تعليم اها جي مقدس آهن. قرآن آيا ڪندا پيدا

تعليمات آهي. ان عمل تخليقي پذير ارتقا هڪ زندگي رو پيش ”پنهنجي کي نسل هر ته آهي واضح مان

پنهنجا ڪندي حاصل فيض مان ڪارين ڪم جي“ نسل جي شادين کپي، هئڻ اجازت جي ڪرڻ حل پاڻ مسئل

اهڙا ڪيترائي وٽ اسان ۾ ماحول جي رواجن ۽ رسمن ۾ حالتن معروضي جي وقت آهن،جيڪي آيا ٿيندا فيصل خان ايوب ۾ ع1961 طور پيا. مثال ٿي ضروري ڪرڻ

لزمي جو ان آيا، قانون عائلي ۾ حڪومت دور جي باقاعده نڪاح ته ٿيو نافذ ئي طور قانوني اهو شرط

۾ موجودگيء جي شاهدن نڪاح کپن. اڳ ٿيڻ رجسٽرڊ نڪاح پوء کان ان هو. ليڪن ويندو ڪيو زباني صرف طرفان جي ڌرين آهن. جيڪي فارم باقاعده جا نامي ڪائونسلز يونين ۾ ع1961 عائلي ٿا. مسلم وڃن ڀريا هو ته ويو بڻايو مجاز تحت قانونن ۽ قاعدن باقاعده کي

پهرين کان قانونن ڪن. انهن تقرر جو پڙهائيندڙن نڪاح جي پاڪستان تعزيرات خلف شخص ڪنهن اگر

پوء کان ڪرڻ اغوا کي ورت ڪنهن تحت498 آرٽيڪل جي عورت هن ته ڏي بيان اهو ۾ صفائيء پنهنجي

عدالتن جي قانون ته آهي ڪئي شادي سان رضامنديء پيش ڏکيائيون تي ڪرڻ فيصل تي شهادتن زباني ۾

اغوا کي عورت شده شادي هيون. جيڪڏهن اينديون ته هئي ويندي گهڙي اها ڪهاڻي ته هو ويندو ڪيو

طلقن، ته هئي. ڇو ڏني طلق مڙس پهرين جي عورت هو. هوندو نه موجود رڪارڊ ڪوبه جو نڪاحن ۽ شادين ۾ پنجين آرٽيڪل جي ع1961 قانون عائلي مسلم

اها آهن. حالنڪه لزمي ڪرائڻ رجسٽرڊ شاديون جي معاشري يا قانون ۾ صورت جي هئڻ نه رجسٽري

186

لفظ لهرون لهرون

رجسٽرڊ جو نڪاح آهي. ليڪن نه باطل شادي ۾ نگاهه ٿي عنصر اهم هڪ جو ثبوت جي شاديء ڪرائڻ نه

وڏن وٽ اسان ته ڏسجي اڳتي کان ان ۽ ٿو سگهي غير جن ڪري ميلپ جي تهذيبن اندر جي شهرن

۽ ڏاج ”ورتو جنم روايتن جي نمود ۽ نمائش ضروري ۾ ع1976 اهي ۽ هئي هڪ مان انهن رسم جي“ ڏيوڻ گهڻي تمام قانون هڪ کان طرف حڪومت جي وقت ۽ ڏاج ۾ ويو. جنهن ڪيو واضح پوء کان اختلفن ۽ بحث جي وئي. وقت ڪئي عائد پابندي تي ماليت جي شين

هنئي پابندي تي وليمن ۽ کاڌن ۾ شادين تازو حاڪمن غير نه ۽ آهن اسلمي غير نه قدم سڀ اهي آهي،

فيصل اهم انتهائي ۾ صورتحال معروضي ليڪن آئيني، انمول شمار بي اهڙا ۾ مقدس قرآن ۽ ٿا پون ڪرڻا

آهن. سمجهايل ۽ سلجهايل سان نموني سهڻي مسئل سگهي ٿي مستفيض هميشه انساني نسل سان جنهن

هو ته آهي فرض جو ماهرن عملي ۽ علمي ٿو. اهو ٿي جانبدار غير ۾ روشنيء جي فراست ۽ فهم پنهنجي ڪن. ڪوشش ممڪن هر لء ڪرڻ حل کي مسئلن

جاکوڙيندڙ لء حقن انساني ۽ اڳواڻن مذهبي جي اسان جي عورتن ”۾ مصر ملڪ مسلم هڪ کي تنظيمن

سخت جي ڏيڻ توجهه به طرف رسم واري“ طهر هلندڙ کان ع1920 حڪومت جي آهي. مصر ضرورت

بلڪل ۾ ڪرائڻ ختم کي رسم واري طهر جي عورتن کان طرف جي يو.اين.او ۾ ع1988آهي. وئي ناڪام ختم کي رسم واري طهر جي عورتن ۾ دنيا سڄي آهي. ڪيل شروع مهم هڪ جي سالن ٽن لء ڪرڻ ڪوبه جو رسم ان ۾ اسلم مذهب جي اسان ته جڏهن کان عورتن ڪروڙ12 ۾ ملي. دنيا نٿو ذڪر يا حوالو مسلم هڪ آهن. مصر ويا ڪرايا طهر جا عورتن وڌيڪ وڌيڪ کان سڀني رسم ۽ تعداد اهو اتي آهي، ملڪ

ان عيسائي ۽ مسلم رهواسي جا آهي. اتي مضبوط هڪ آهن. اها رهيا ڪري عمل سمجهي پراڻو کي رسم

187

لفظ لهرون لهرون

اسلم ته ڇو آهي. پاڪستان رسم واري اذيت ۽ قبيح ۽ ٿيندڙ ۾ ملڪ جي اسان ۽ ٿو وڃي ڪوٺيو قلعو جو

وقت به وقت طرفان ملڪن مسلم تي تبديلين ايندڙ ڪري آهن. ان رهيون ملنديون صلحون ۽ فتوائون مسئلو اهو سان حوالي جي عورتن ته آهي ضروري

يا خاندن ڪوبه تي طور القوامي گهرجي. بين ٿيڻ حل قانون ۽ آهي. آئين“ يونٽ فطري ”جو معاشري ڪٽنب

۾ آهي. مضمون حقدار جو حفاظت خاندان هر طرفان جي دور جي اڄ ۽ مقصد حاصل جو تفصيل ڪيل ذڪر بي ته آهي هيء آهي. اها ضرورت معروضي جيڪا آهن. جيڪي پيداوار جي دور جديد مسئل شمار

جهڙن ٿا. اسان سگهجن ڪري حل سان سنجيدگيء عدالتن ۾ مسئلن اختلفي تضاد گهريلو ۾ معاشرن

نٿا پهچڻ هو يا ٿا رکن پهچ گهٽ مڙس ۽ زال تائين جي“ گذارڻ زندگي ”ته آهي لزمي ڪري ان چاهين، قانون سماجي اندر“ نامي نڪاح ”يعني معاهدي بنيادي

ڪرڻ طئي سمجهي سوچي شرط سڀ جا سازيء جون اسان ته آهي رهيو اهو مشاهدو کپن. ليڪن

لباس سنيگار، هار ۾ خوشين جي شادين خواتين طرف مسئلن ثانوي جهڙن پارلرس بيوٽي ۽ زيورات

عهدنامي کي اسان ته ٿيون. جڏهن ٿين متوجهه وڌيڪ توجهه وڌيڪ طرف شين بنيادي انهن جي معاهدي ۽

آهي. ٿيل مهيا تحفظ کي عورت سان کپي. جنهن ڏيڻ خرچ، جو گذاري مهر، حق تي فارم جي نامي نڪاح ته آهي ويو پڇيو اهو اندر نامي نڪاح ۾ باري جي طلق

جي طرح ڪهڙي تي حق جي ڏيڻ طلق کي مڙس آيا کي عورت سان شق ان آهي؟ وئي لڳائي پابندي ۾ لز فيملي مسلم جي ع1961آهي. مليل تحفظ آهي. ٿيل عائد پابندي تي شادين جي عمر ننڍي

عمر سال18 لء ڇوڪري ۽ سال16 لء ڇوڪريء اهن. ٿيل تجويز به سزائون لء ماڻهن انهن آهي، رکيل

نڪاح ”بڻبا، حصيدار ۾ ڪرائڻ شاديون اهڙيون جيڪي

188

لفظ لهرون لهرون

نڪاح هو ته آهي هوندي ذميداري اها جي“ پڙهائيندڙ کپن. ماڻهن هئڻ نوجوان شاهد جا نڪاح ڪري به داخل ڏٺو عام رجحان جو“ وڃڻ ڦري ”وقت ڏيڻ شاهدي ۾

ٿو. رکي اوليت نڪاح وارو لکت ڪري آهي. ان ويو آيو خاتمو جو نڪاحن فرضي ۽ ڪوڙن سان ڪرڻ ائين

لء ٿيڻ سهمت سان حالتن پرپيچ جي آهي. زندگيء رجسٽرار نڪاح وڌ ۾ وڌ کي عورتن ته آهي ضروري

فارم ۽ نامو نڪاح تي طور خاص ۽ وڃي ڪيو مقرر ڪنهن آهن. اهي ڪالم وارا شرط جيڪي وقت ڀرڻ

لز فيملي ۽ ملڪي ڄاڻو جي مذهب وڪيل خاتون نامي وڃن. نڪاح رهجي نه خالي ٻجهي ڄاڻي متعلق

۽ وڃي. عورت بڻايو آسان وڌيڪ به اڃا کي ٻولي جي ڄاڻ جيتري هڪ ۽ جهڙي هڪ ۾ باري جي ٻنهي مرد

۾ نظر کي ضرورتن معاشرتي وڃي. بدلجندڙ ورتي آدم وحدت بنياد جو آدم خاندان ته آهي ضروري رکندي،

قانون هڪ نظام، هڪ حواکي ۽ هجي. آدم منحصر تيرهي. حاصل استحقاق جهڙو هڪ ۽

189

لفظ لهرون لهرون

۽ رسم جي ڪاري ڪارو ۾ سنڌمعاشرو جو اڄ

جون انسان ۾ دنيا يافته ترقي ۽ جديد جي اڄ ۾ لفظن کي انهن جو آهن“ وارداتون قلبي ”ته ايتريون

گهڻا تمام جا آهي. انسانن نه ممڪن ڪرڻ بيان ۽ پڪڙ جي فهم عقل ۽ دليل کي آهن. جن معاملت

اسان جو سگهجي نٿو ڪري ان توري ۽ تڪي ۾ پيمانن ۽ ڪمزورين روحاني ۽ ذهني ئي ڪيترين معاشرو جو

باوجود جي آزادي آهي. اسين چڙهيل ور جي منافقين به اڄ ۾ ملڪ جي آهيون. اسان مبتل ۾ غلمي ذهني اندر آهي. سماج جي جياپي جي فرد ضرورت بنيادي

نمايان ۾ روين ئي ڪيترن ڀڃڪڙيون جون حقن انساني اهڙي جي جبلت آهن. وحشي رهيون اچي نظر

جي جدوجهد ۽ قربانين تر تمام عورت ۾ معاشري عملي ۽آهيÔÔ. بڻيل سمبل جو مظلوميت به اڄ باوجود

ٿي نه قائم به فضا جي احترام لء عورت سان طرح جي ملڪ جڏهن جو آهي سبب آهي. اهوئي سگهي

بنيادي کي عوام شعبا سرڪاري پوء کان ٿئي قائم ادارن سرڪاري غير ته ويا ناڪام ۾ فراهمي جي حقن

به ڪميشن جي حقن بنيادي ۾ (جنهن اين.جي.اوز ڪرڻ جدوجهد لء ڪرڻ فراهم آهي) انصاف شامل نموني منظم اهي ته آهي ڳالهه ٻي ڪئي. اها شروع منصوبن ۽ پروگرامن پنهنجي تائين ماڻهن مستحق سان غلطين ۽ ڪمزورين آهن. انهن سگهيا پهچائي نه کي جي“ ڪاري ڪارو ”۾ سنڌ به اڄ آهي. جو نتيجو ئي جو

۽ رسمون انساني غير ئي ڪيتريون ٻيون سميت رسم ته کي عورت جي سنڌ ۽ آهن سگهيا ٿي نه ختم رواج

آهن. سگهيا ڪري نه محفوظ به قانون جا نيپئر چارلس اسان به اڄ سفاڪي اها ۽ راند سان رت جي عورت

190

لفظ لهرون لهرون

آهي. جاري سان نموني آزادانه ۾ آبادي اڪثريتي جي رڪيل ارتقا جي معاشري سنڌي جو آهي سبب اهوئي

طاقت ۽ سگهه ئي طرح اندروني ۾ معاشرن آهي. جن سان سگهه ان پنهنجي معاشرا آهي. اهي هوندي ڇڏيندا ڪري تبديل ۾ طاقت کي ڪمزورين پنهنجي

مرد طاقتور جا معاشري جي اسان هينئر ته آهن. اهو جو رهڻ پوئتي جي سماج جي سنڌ ته ٿا ڪن قبول به

جو آهي. عورت پسماندگي جي عورت سبب وڏو هڪ هي( بحث کان عرصي گهڻي رتبو سماجي ڪردار،

عورت جي اسان رسم جي“ ڪاري آهي. جڪارو رهيو اهو ته وڃي ٿو اهو آهي. چيو مسئلو جو جياپي جي

جي نظام جاگيردارانه ۽ آهي پراڻي روايت ۽ مسئلو ته ٿو پوي ڪرڻو تسليم به اهو کي آهي. اسان حاصلت آغاز جي دؤر صنعتي ۽ نظام دارانه سرمايه موجوده

جي غلمي ۽ جاگيرداري تي جاء هر پهريون به کان نام ۽ درٻاري جي نظام شهري هئي. پر موجود باقيات

مفروضا ڪيترائي سان حوالن مستند غير ملئن نهاد نه تعلق ڪوبه سان نظرين مذهبي جو ڪيا. جن واضح

لکيل پڙهيل انهن سوال منهنجو آهي. ليڪن نه ۽ هو سماجي جي معاشري جيڪي آهي، کان عورتن ۽ مردن سرڪاري جڏهن ٿا. اهي اداڪن ڪردار اهم ۾ نظام

ڪري بندوبست جو ڪرڻ سفر گذر پنهنجي تي امدادن خلف ظلم ٿيندڙ تي عورت جي سنڌ پوء ته ٿا سگهن

جدوجهد خلف وڏيرن ۽ جاگيردارن ٿي متحد نٿا ڇو ٻيون جون حقن انساني کي تنظيمن ڪن. انهن قتل جو عورت سنڌي ٿيون. ليڪن اچن نظر ڀڃڪڙيون

تنظيمن انهن جهنجهوڙي، کي ضميرن سندن نٿو ڇو سگهن ڪري کڙو ته زيادتيون ٿيل تي“ حيات وينا ”کي

جا عورتن سنڌي هٿان دهشتگردن کي انهن ٿيون. پر جهانگير عاصمه اچن. محترمه نٿا نظر ٺپا ۽ ارهه ڪٽيل

آهي. سپريم آڏو اسان ۾ روپ جي عورت بهادر هڪ جڏهن لڙندي ڪيس جو صاحب والد پنهنجي ۾ ڪورٽ

191

لفظ لهرون لهرون

جو خواتين اهڙين ٻن جڏهن ۽ هو ڪيو بلند آواز هن ويون، ڏنيون ڌمڪيون کيس لء جنهن وڙهيو مقدمو

جهانگير عاصمه ويون. ليڪن ڏنيون ڌمڪيون جون قتل اهو ٿيندڙ تي عورت جي سنڌ پوء وڙهيا. ته ڪيس اهي 10 ته کپي. ڇو ڪرڻ به جدوجهد ۽ رويو مهذب غير

جي حقن انساني ٿيندڙ منظور جي ع1948 ڊسمبر ته آهي چيل ۾ 7،5،2 آرٽيڪل جي نامي اعلن عالمي غير ويندي پهچائي نه اذيت کي شخص به ڪنهن

جي ويندو. قانون ڪيو نه سلوڪ آميز توهين انساني، ۽ رهندو حاصل تحفظ قانوني مساويانه هڪجهڙو آڏو جو ڀٽو بينظر متحرمه لء عورتن جي اسان کانسواء ان

حقن انساني ۽ وزارتون لء عورتن ۾ آهي. جنهن دؤر عورتن ۾ صوبي آهي. هر چڪي ٿي قائم به وزارت جي جي اسان آهن. اگر ويا ڪيا قائم سيل لء ترقيء جي مان سهوليتن ۽ صورتحال ان ادارن سرڪاري غير

قرض اهڙو تي اسان جو وقت اهو ته ورتو نه فائدو نه مهلت کي اسان شايد لء چڪائڻ کي جنهن رهندوسگهي. ملي

حصو ٻيو جو موضوع جي مضمون هن منهنجي جي اسان جا ان ۽ رسم جي ڪاري ڪارو آهي

اثرات. تي معاشري ۽ سماجي ۽ سياسي به ڪنهن ته آهي حقيقت اها انهن ۽ سگهجي ڪري نٿو ختم کي ڪمزوري روايتي سرڪاري غير ۽ ادارا ساز قانون حڪومت لء تبديلين

ٿا. سگهن ڪري پيدا صورتحال سهڪاري گڏجي ادارا هئڻ نه يافته تعليم جو مرد ۽ عورت وٽ اسان

هئڻ نه سهڪار جو عورتن ۽ مردن پڙهيل ۽ ڪري ٿي نه ختم رسم انساني غير جهڙي ڪاري ڪارو ڪري، ئي ڪيترين روزانو ۾ سنڌ اتر طور آهي. خاص سگهي

ڪيس ڪيترائي ۽ ٿا پهچن لش جا عورتن تي ٿاڻن ۽ ٿا. جاگيردارانا وڃن لڪايا ڪري هئڻ نه رجسٽرڊ

ذاتي جي مرد ۽ جتي جي پير عورت کي نظام قبائلي

192

لفظ لهرون لهرون

تي ٽڪن ڏيڻ، لکي ٿي. پيٽ وڃي ليکي ڪري ملڪيت ۽ شاديون ۾ ذات ٻئي ٻاهر کان خاندان وڪڻڻ، نياڻيون

عورت جو ذات مرد ۾ نتيجي جي شادين جوڙ بي انهن جو عمر ننڍي ۽ عورت جي عمر وڏي ۽ ڪرڻ شڪ تي

آزادي جنسي جي مرد ۾ صورت جي هئڻ مرد عورتن چاهي کان آهن. ان سبب بنيادي جا ڪاروڪاري

متعلق جي خلع ۽ طلق نڪاح، شادين، بيجوڙ کي هئڻ نه ڄاڻ آهي. قانوني برابر هئڻ نه ڄاڻ قانوني عدالتن ۽ گهرن عورتون گناهه بي ئي ڪيتريون ڪري

پنهنجي ڏاهي ڪنهن جي آهن. سنڌ ويون ڪٺيون اندر تمام تي حالتن جي عورتن سنڌي تازو ۾ مضمون هڪ

دهرائڻ کي جنهن آهي، ڪيو اظهار جو خيالن بهترين ٿي. هو سمجهان فرض منصوبي ۽ اخلقي پنهنجو مانتها ٿو لکي

قافلي ڦريل ۽ لٽيل ۾ صدي ويهين عورت جي سنڌ سولئيء کي آهي. جنهن انسان نڌڻڪو ويل بچي مان يا ڦليلي ڪئنال، رائيس واهه، نصير ڪهي وڍي، سان

تها ٿو لکي . وڌيڪ“ٿو سگهجي اڇلي ۾ سنڌوء ڪري نٿو پٽاندر انصاف کي قتل جواز ڪوبه”

قتل جو عقل ڳولڻ“ سبب ”۽“ جواز ”لء سگهي. قتل آهي. رت اهو لڳل تي ڪپڙن اڇن قتل جو آهي. انسان

ڌوپي نٿو تي گهاٽ ڌوٻي جي“ سببن ۽ جوازن ”جيڪو ٿو. بڻجي وقت ان ڏوهه وڏو کان قتل سگهجي. جواز

ٿو. نوازي سان لقب جي“ ناري ”کي عورت اهو جڏهن قتل آهي. جو چڪو بڻجي قبول قابل ته ايترو جواز اهو

تي ان سماج ئي نه ۽ ٿئي نٿي ندامت ڪابه کي ڪندڙٿو.و ڪري احتجاج

جا ان ۽ سماج ته ڇو ڪندو؟ احتجاج ڪيئن سماج هلئيندڙ جا نظام ملڪي ۽ ورڪر سماجي ٺيڪيدار،

آهن رهيا تڪيندا کي صورتحال ان بڻجي تماشائي سڀ جي فڪر طرز آهن. روايتي چڪا بڻجي تماشبين ۽

عورت ۾ معاشري هن جي پسندن روايت شوقيه

193

لفظ لهرون لهرون

جي حقيقت پر نه جي انساني ان تي حسن سعادت ٽانگو جو عورت هڪ ۾ آهي. جنهن رهي جيئندي ۾ دنيا

ٽانگي بيوهه ٿو. هوء وڃي ڪري وفات مڙس هلئيندڙ ۾ ڪوشش جي ڪرڻ حاصل لئسنس جڏهن لء هلئڻ

کيس نٿو ڇو آخر ته ڪري سوال کان مردن ٿي مايوس صرف توکي ته ٿو مليس جواب ته وڃي ڏنو لئسنس

ٿو. سگهي ملي لئسنس جو هيرامنڊيء ارمان، جذبا، هڪجهڙا کي عورت ۽ مرد قدرت،

مان نقطي آهن. ان بخشيون تقاضائون گهرجون، بند ڪوبه تي آزادي جي ٿا. عورت اڀرن سوال ڪيئي

شرعي غير اخلقي، غير سگهجي. جڏهن ٻڌي نٿو پوء ٿو. ته وڃي ڪيو تي نازڪ صنف ان جبر سماجي

۽ انساني جو ڪرڻ حاصل فرار به کي عورت ان منافقت ۽ جبر معاشرتي کپي. ڪوبه ملڻ حق خدائي

تباهه ۽ ٿي سگهي ڪري تباهه کي اوچائيء خانداني نعرن ته آهي ضروري لء آهي. ان آڏو جي اسان ڪاري

۽ ڪيون. عورت آجو پاڻ مان ڪوهيڙي ۽ ڪلچر زباني ۽ بندوبست جو ڪرڻ يافته تعليم کي اڪثريت جي مرد

کي وڌايون. نياڻين قدم طرف سفر جي ڪيون. ماڻهپي نه مجبور تي ڪرڻ“ قبول ”۽“ ها ”تي فيصلن پنهنجن

نظر ٿيندو ختم ماحول وارو“ شڪ ”بخود ڪيون. خود احترام جو جذبن ڪومل جي نياڻين ايندو. مقدس ڏيون. حق کين جو ڪرڻ منتخب“ ور ”۽ ڪيون. تعليم

غير وسيلي قانون ملڪي کي شادين جي عمر ننڍي آباديء جي اسان طرح کپي. اهڙي ڏيڻ قرار قانوني

قافلو ڪارگر جو عورتن وڌيڪ به کان حصي اڌ جي پوندو. ٿي تيار نسل بهترين خاندان، بهترين ۽ پوندو ٺهي

پر هجو ناڪام فعال غير هجو، غريب به ڪيترا اوهان ئي پنهنجي کي اوهان خوشيون ۽ سڪون خانداني خدا ۽ خوبصورت ٿو. زندگي سگهي ملي کان عورت

پيار محبت، عشق، کي زندگي جي آهي. ان امانت جي ته آهي ضروري لء بڻائڻ آماجگاهه جو ورهائڻ ۽ ونڊڻ

194

لفظ لهرون لهرون

۽ بيمارين ئي ڪيترين پنهنجي بڻجي يافته تعليم اسانوٺون. ڳولي علج جو ڪمزورين

ڏينهن، ڏسين نه ڏکيو سپرين، هجين سکيو وسي سانوڻ جيئن جي، رب وسندي رحمتمينهن،سان. پڪ ايندا پرين سي نينهن، آهين سان جنهن

195

لفظ لهرون لهرون

جي زندگيء کي عورتن پورهيتمسئل درپيش ۾ وهنوار

عورتون ۽ مرد ۾ ڪٿا گير سخت جي وقت سوجهري جي دل کي اڪيلئپ جي سفر جي زندگيء

کي لکندڙ اديب آهن. هڪ سگهيا ڪري طئي سان صلحيتن تخليقي پنهنجي ئي وسيلي عنصرن سماجي

جي آهي. سارتر رهي ملندي مدد ۾ ڪرڻ اجاگر کي مايوسيء تڏهن آهيان، لکندو مان جڏهن ”ته ۾ جملن

جي پڪڙڻ کي خوبصورتيء ڪنهن مان ڄار جي ڪيترو معاشرو يا ماڻهو آهيان.و ڪوبه ڪندو ڪوشش لڳائي مان ان اندازو جو آهي. ان مهذب ۽ جمهوري جي اتان ۾ معاشري جي مالڪ ان ته ٿو سگهجي تعليم، سياست، کي عورتن تي طور خاص رهاڪن

جي زندگيء سميت حقن قانوني ۽ صحت معيشت، مليل حق وارا برابريء هڪجهڙا ڪيترا ۾ شعبن انهن

سماجي اها مراد مان ناانصافيء خلف آهن. عورتن جي هجي. ملڪ تي بنياد جنسي جيڪا آهي، ناانصافي

آهي. موجود امتياز جنسي خلف عورتن ۾ شعبي هر لکيل طور واضح ۾ 25 نمبر آرٽيڪل جي آئين ته جڏهن

۽ ويندو رکيو نه فرق ڪوبه تي بنياد جي جنسن ته آهي معاشرو اهوئي ته آهي رهيو ايمان اهو هميشه منهنجو

فردن جي معاشري جنهن ٿو، ٿئي ثابت مفيد ۽ مضبوط ۾ اصل تخليق جي مرد ۽ هجي. عورت رابطو قريبي ۾

۽ بقا آهي. پنهنجي وهنوار جو تڪميل جي ڪائنات ڪري ئي عورتون آزاد ۽ مرد آزاد ته فيصل جا تڪميل تحفظ عدم جيڪا اها عورت ۾ معاشري ٿا. آزاد سگهن

اهڙا وٽ اسان ۾ معني صحيح ۽ کپي نه ٿيڻ شڪار جو ڳڻي اوهان تي آڱرين عورتون چاهي مرد ماڻهو آزاد

196

لفظ لهرون لهرون

جو بدلجڻ جي حالتن ته آهي حقيقت به ٿا. اها سگهو آهي. آزاديء، تي عمل پنهنجي جي انسانن داراومدار

جا تذليل جهالت استحصال، اعتبار، اطمينان، عزت، هوندي آهن. ننڍي رهيا ئي طبقا طاقتور ۾ تاريخ ذميوار

جو ڪري آهن. ان ٿيل نقش به اڃا تي ذهن عڪس جا تبديل کي موسم جي من به تبديلن تڪڙين جي فطرت

آهن. جڏهن سگهيون ڪري نه مدد گهڻي ڪا ۾ ڪرڻ ته هيم تعليم زير ۾ درجي ٽئين يا ٻئي هوندي ننڍي اڃا

تي بينچن جي اسڪول بيت ڪجهه ۾ ڪتاب سنڌي شهر آبائي منهنجو هئا. شڪارپور ويندا ڪرايا ياد ويهي

پهچندا اسڪول جڏهن ٿيندي، کان پڌر شاهه آهي. اول ويندا ڪندا ياد بيت اهي به ۾ رستي ته هئاسونهئاسون

پياريو، کير ٿي ڪنهن کي مونويهاريو گود ٿي منجهان پيار

....... رچايون، راند ڀينر ته اچو

پرڻايون، کي گڏڙيء ننڍڙي

بيتا هيء وري ياسدا، ڀيڻ گهوري توتان ادا، مور مٺڙا منهنجا

ڀرپور هوندي وڏڙي پيار، ٻار تون هوندي ننڍيسهارو،

اکين لء گهر ساري پيارو، توسان جو امان ابيٺار،

توکي نه لڳي ڀاء، جانب شال ٿئين جوانواء. ڪوسو

جي ذات جي نياڻيء يا عورت ۾ وهيء ڪچڙي ڦهليل تائين ڪتابن درسي سلوڪ امتيازي ۾ نفي

جو درجي ٽئين ۽ ٻئين کي عورت ۽ نظريا دقيانوسي آهن. رهيا ڪامياب طرح مڪمل ۾ ڪرڻ ثابت شهري

197

لفظ لهرون لهرون

ڏٺوسون. سان اکين هنن ائين تصور جو غيرت ۽ عزت ۽ بگين ائين ويڙهي ۾ برقعن کي عورتن پنهنجن جو

لئيسنسن غير ته هئا. ڄڻ ڪندا روانو ڍڪي ۾ ٽانگن پهچائڻو تائين منزل لکائي کي هجن. جن هٿيار شده

هوندي ننڍي ۽ مثال ننڍڙو هڪ ته آهي. هيء ضروري جو تفريق جنسي مٿي مون عڪس. جيئن ۽ اولڙا جا

ئي کان شروع تائين نظام کان نصاب ته ڪيو ذڪر ايجنڊا نقاطي هڪ ته ڄڻ جي سوسائٽي جي اسان واري خاتمي جي سلوڪ امتيازي آهي. حالنڪه رهي

حڪومت جي پارٽي پيپلز تي پڌرنامي جي ڪنوينشن جي تنظيمن سرڪاري غير ۽ تنظيمن جي حقن انساني

پيش جي احتجاج القوامي بين ۽ ملڪي پريشر ۽ دٻاء متفق تي نامي پڌر ڪيل جاري خلف عورتن نظر

ته هو گهربو ائين هئي. ٿيڻ ڇڏي ڪري صحيح ٿيندي ۽ عورت طرح اخلقي ادارا ڪندڙ سازي قانون جا ملڪ

سازي قانون نئين ڪري ختم کي قانونن دشمن اقليت جي تفريق سماجي جو آهي سبب ها. اهوئي ڪن

هلي جدوجهد وڏي هڪ اندر ملڪن غريب لء خاتمي ۽ معاهدا القوامي بين منشور، آهي. ڪيترائي رهي

چند طور خاص ۾ آهن. جن آيا سامهون دستاويز ۾ ع1848آهي. ضروري ڪرڻ ذڪر جو معاهدن جي عورتن ۾ ع1952 منشور، جي حقن انساني عورتن ۾ ع1979 ڪنوينشن، متعلق حقن سياسي

جو خاتمي جي سلوڪ امتيازي جي قسم هر خلف برابري جي عورتن ۽ مردن ۾ ع1988 ڪنوينشن،

ڪانفرنس، نيروبي ۾ ع1985اعلن. يورپين متعلق سمپوزيم، اين.جي.اوز پيسفڪ ايشيا ۾ ع1993 جي قسم ان ڪانفرنس، عالمي جي عورتن ۾ ع1985

ٿيو ضروري اهو تائين وقت هن ۾ نتيجي جي سرگرمين ڪيو حاصل اتفاق ۽ راء عوامي طاقتور هڪ جو آهي اسان ته طرف مسئلي اهم ان ٿا اچون آهي. هاڻي ويو انهن ۽ آهي؟ ڇا تناسڀ جو عورتن ڪندڙ ڪم وٽ

198

لفظ لهرون لهرون

آهن؟ رڪاوٽون ڪهڙيون آڏو عورتن ڪندڙ محنت ۽ داري اجاره مذهبي باقيات جي نظام جاگيردارانه

ڪرڻ محنت ۽ ڪم جي عورتن ڪري پرستيء قدامت قدر وڃي. سماجي ڪيو ٿو نه تسليم سان دل کي

آهن. هوندا عڪس جا نظام سياسي تائين حد گهڻي گهڻي ته رڪاوٽون ۾ راهه جي جمهوريت ۾ پاڪستان

جو ڳالهه ان ٿيون. ليڪن وڃن ڪيون بيان تائين حد ٿي. وڃي ڪئي محسوس هٻڪ ۾ ڪرڻ اعتراف قدر گهڻي کي عورتن ته آهي رهي به اها رڪاوٽ بنيادي جي رکڻ. جمهوريت ٻاهر کان عمل سياسي ۽ تي طور حادثاتي ۽ آهي. اتفاقي شامل ۾ خامين

عورتون به جيڪي ۾ ايشيا سمجهي چئلينج ۽ مجبوري لء پهتيون. انهن سان ڏاهپ پنهنجي تي مقام اعليتها آهي دعا جي نقويء محسن شاعر بقول

دعا، ڪي غريب سن کبريا عظيم اي ارض بنت گئي گهير مين سازشون

ايشيا،خطا، بي يتيم ايک تيري دعا هي مصيبتين سب ٽال

حضورغرور، کا ظالم توڙ کا حسين واسطه

جي برما ڀٽو، بينظير گانڌي، اندرا واجد، حسينا اڪينو، ڪوريزون جي فلپائن سوچي، هيرو جي آزاديء پيش ۽ پسمنظر ئي هڪ داستان، ئي هڪ جو سڀني ورڪر ۽ ووٽر کي عورتن وٽ اسان آهي. ورنه منظر

مضبوط به اندر جماعتن سياسي وڌيڪ کان حيثيت جي کان ارب هڪ جي آهي. ايشيا سگهيو ٿي نه پيدا ڪلچر پنڌ جو پري اڃا وڌڻ اڳتي ۾ سياست لء عورتن وڌيڪ

لکڻ ۾ زبان اهڙي کي دستاويز جي حقن آهي. انساني جي هجي. اسان پري کان تفريق جنسي جيڪا کپي،

تشدد، گهريلو کان طرفن چئني جي خواتين اڪثريتي

199

لفظ لهرون لهرون

ڪابه هاڻي تشدد، جنسي ٻاهر کان گهر ۽ تشدد روايتي ۽ محنت ڪم، جي عورت ڪري آهي. ان نه ڳالهه لڪل آهي. رڪاوٽ وڏي اها ۾ وڃڻ ڪٿي دور کان گهر

جاء واري ڪرڻ ڪم جيڪا عورت واري ڪرڻ ملزمت هو تي بنياد جي ٿي. جنس گذاري وقت گهڻو تي

ننڍي مسئلو ٿي. اهو رهي پريشان ۾ معاملن ڪيترن آرڊيننس ٿو. حدود ٿئي وڌيڪ سان نياڻين جي عمر

عورت قانون سڀ اهي“ لز فيملي ”۽ شهادت قانون ع1978 ته رهي سگهن. ياد ڪري ٿا نه مدد ڪابه جي جي رپورٽ سالنه جي پوليس پاڪستان پهرئين کان

ع1981هو. هوندو نه ڪالم ڪوبه جو لڄالٽ ۾ گراف کي پاڪستان به ۾“ رينڪنگ ورلڊ آف بڪ دي ”به ۾

هو. جتي ويو ڪيو نه شامل ۾ فهرست جي ملڪن انهن بڪ دي ۾ ع1982هئا. ٿيندا ڏوهه سنگين جهڙا لڄالٽ

۽ ٿيو ذڪر جو واقعن جهڙن لڄالٽ ۾ رينڪنگ ورلڊ خلف عورتن صورتحال ويو. هينئر کوليو کاتو باقاعده

صورتحال آهي. ان پهتل تائين حد تشويشناڪ وڌيڪ جون خاندانن جي طبقي مڊل غريب ڪيترين ڪري

نرسنگ، ۾ اسپتالن فيڪٽرين، تي طور خاص نياڻيون پوليس طور رسيپشن، ٽائيپسٽ، ڪمپنين، فضائي

سن تاريخ7 اپريل ٿيون، لهرائين کان اچڻ ۾ ڊپارٽمينٽ طرف جي تنظيمن سرڪاري غير ريفارمز ۾ ع2001

جو جنهن ٿيو، منقعد ۾ ڪراچيء ورڪشاپ هڪ کانهوا عنوان''Women Empowerment Major

Challengesآباد حيدر ڊي.آء.جي ۾ سيمينار '' ان شخصيتن فائز تي عهدن اعلي اهم ٻين ۽ مسعود فيصل ڪري اندازو مان ان ڪئي، پيش صورتحال جيڪا

۾ دؤر واري اڃ ۽ بک بيروزگاري، هن ته ٿو سگهجي کان اچڻ ۾ کاتي پوليس نياڻيون نوجوان لکيل پڙهيلٿيون. ڪيٻائين يقينن

200

لفظ لهرون لهرون

The D.I.G Hyderabad in his presentation mentioned that against 300 approved posts

of women head constable and 1200 posts of constable only 19 and 218 women could be seen associated with the Department in the two positions, respectively only 47 lady

Assistant Sub-Inspectors were working in the province against 150 sanctioned posts.

It seen that strict enforcement of laws to tackle the problem of women harassment.

پنهنجي ۾ گهرن جيڪي عورتون اهي خواتين، اهي بيڪار بلڪل وري کي ٿيون. انهن ڪن محنت آهر وت

پنج عورت گهريلو هڪ ٿو. حالنڪه وڃي سمجهيو پچائڻ، ٿي. کاڌو ڪري ڪم برابر جي ملزمن پگهاردار

ٿي. پوي ضرورت جي بورچي اڌ هڪ لء ڌوئڻ ٿانو ٿي، پوي ضرورت جي آيا هڪ لء سنڀالڻ کي ٻارن

لزمي هجڻ جو ڌوٻي لء ڪرڻ استري ۽ ڌوئڻ ڪپڙن ٿو. ڏينهن کپي به خاڪروب لء صفائيء جي آهي. گهر

لء ان ڪري، نگهباني عورت جيڪا ۾ گهر رات هڪ لء پڙهائڻ کي آهي. ٻارن ضرورت جي چوڪيدار

جو صبح هوء لء ڪمن آهي. سڀني ضرورت جي ٽيوٽر تي بستري ۾ آخر کان سڀني جو رات ٿي، اٿي ساجهر

ٿي نه موڪل هفتيوار ڪابه کي عورت ٿي. اهڙي وڃي آهي. اهڙي نه طلب کيس جي ٽائيم اوور ملي. ڪنهن

ڪري ثابت ڪيئن فرد پيداواري غير ۽ بيڪار کي عورتٿو؟ سگهجي

جي معاشري جيڪا تي، عورت ڳوٺاڻي ٿا اچون کي عورت ان آهي. اگر مخلوق پيڙهيل وڌيڪ کان سڀ

وڃي سمجهيو الڳ کان سرگرمي جي نظام معاشي ٻيو مؤقف منصفانه غير اسلمي غير جهڙو ان ته ٿو، طبقو هارياڻي يا هاري ۾ سگهي. سنڌ ٿو نه ٿي

ڪري بسر زندگي جي غلميء واري صديء پندرنهين

201

لفظ لهرون لهرون

۾ عمل پيداواري عورت اها جي آهي. ٻهراڙيء رهيو گرانٽ لينڊ جي ع1989آهي. شريڪ جي برابريء هارياڻي عورت ڄاڻائيندي وصف جي هاريء ۾ پاليسيء

سڀني موجب آهي. آئين ويو ڪيو نظرانداز بلڪل کي زمين کي عورت آهن. هارياڻي هڪجهڙا حق جا شهرين

کليل ٿو. جو پوي ٿيڻو محروم ڪري ان کان حق جي ۾ موجودگيء جي آفيسرن ڪالونائيزيشن ۾ ڪچهرين

جي هارياڻي عورت ٿيون. اتي وڃن ڏنيون زمينونبڻائي. ٿو نه ممڪن مرد کي موجودگيء بختاور عورت هارياڻي ۾ پورهئي زرعي سڄي

ڪٽائي، تياري، جي فصل عورت وارث جي شهيد ڪاٺيون گاهه، جو جانورن چونڊ، جي ڦٽين لبارو، ڪرڻ، مهيا جو پاڻيء ڪري پنڌ ميل ڪوهين ڪرڻ، جي ٿر چولستان، عورتون، پورهيت رهندڙ ۾ صحرا

ٿيون. پر ڪن محنت انتها بي ۾ علئقن ئي ڪيترن نه ۾ فائيل جي سرڪار کي محنت ۽ پورهئي ان سندن

وڃي ڏنو معاوضو ڀرپور کين نه ۽ وڃي ڪيو شامل ٿو جون صحت اندر جي فيڪٽرين اجورو، ٿو. گهٽ جو مردن گهٽتائي، جي تعليم سهوليتون، اڻپوريون

پنهنجي عورتن باوجود جي رڪاوٽن سڀني انهن تشدد، ڪري ادا ڪردار پنهنجو سان جان و دل ۽ سان مقصد لکيل پڙهيل اڄڪلهه ۾ سرگرمين آهن. معاشي رهيون

ٽيوشن پارلرز، بيوٽي بوتيڪس، وري نياڻيون نوجوان اداڪاريء، شاعريء، فن، صحافت، ۽ سينٽرن

حاڪميت مردانه خالص جهڙن ميڊيا پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ لکڻ، مضمون فيچرز، ايڊيٽنگ، رپورٽنگ، ۾ ادارن وارن

ادارن انهن آهن. پر رهيون ڪري ڪم تي“ ٽيبلس نيوز” ته ٿيون. ڇو اچن پيش ضرور ڏکيائيون کين به اندر

پري کين کان ڪرڻ شامل ۾ فيصلن ۽ ڪرڻ فيصل کان خوف جي هئڻ طويل جي ٿو. مضمون وڃي رکيو ته جيئن ته چاهينديس ڪرڻ ضرور اضافو ايترو ۾ آخر

ڪارائتا ۽ اهم جيڪي ۾ تاريخ ملڪي حڪومت موجوده

202

لفظ لهرون لهرون

توقع مان حڪومت ڏسندي کي آهن. انهن ڪيا فيصل نمائندگيء عورت سيڪڙو33 ته ٿي سگهجي ڪري

يقيني ضرور حڪومت موجوده ۾ بنائڻ يقيني کي ڪم جي ادارن بلدياتي ۾ پاڪستان ته بڻائيندي. ڇو

عرصو آهي. ڪجهه رهي نه فخر قابل تاريخ جي ڪرڻ خان رهيا. ايوب موجود ادارا اهي دؤران آمريت ايوبي ڪيا. رائج طريقا جا انتخابات ۽ جمهوريت راست براهه

الحق ويو. ضياء ڏنو نالو جو جمهوريت بنيادي کي جن اندر ادارن انهن حڪومت موجوده ڪيو. ليڪن ائين به

جي اقليتن مذهبي عورتن، طبقن، زده استحصال کي عمل ان ڪري آهي. ان بڻايو ممڪن کي نمائندگيء

تائين اسيمبلين صوبائي ۽ اسيمبلين قومي سينيٽ، آهي. ذميداري اولين جي حڪومت موجوده بنائڻ يقيني

لوڪل به جيڪي ۾ نظام جي نظامات سواء کان ان ڪرڻ خرچ بجيٽ کي آهن. انهن ناظم جا ڪائونسلن

پنهنجي لء ميمبرن عورت کپي. ليڪن ملڻ حق جو مختص بلڪ وڃي، ڏني ضرور بجيٽ متعلق پروجيڪٽ

۽ استحقاق جو ميمبرن عورت جيئن ته وڃي ڪئي سواء کان سگهي. ان ٿي مضبوط وڌيڪ اعتماد

جي حڪومت کي عورتن شهر بي ۽ غريب متوسط، مڪمل جو تربيت لء عورتن اهڙين اندر ادارن سماجي

حڪومت ته آهي ضروري لء وڃي. ان ڪيو بندوبست کي ادارن جهڙن دارالمان ۽ ويلفيئر سوشل پنهنجي جو ڪري. عورتن مهيا بجيٽ وڌ ۾ وڌ ۽ ڪري مڪمل خود آهي. معاشي نه ضروري ئي هئڻ پڙهيل صرف

وقت انتها بي لء عورت استحڪام معاشي ڪفالت، ۽ حڪومت ۾ سلسلي آهي. ان ضرورت اهم جي

سگهن ڪري ڪم بهتر ڪري ملي تنظيمون سماجي جا دؤر برطانوي ۽ شرعي جيڪي وٽ ٿيون. اسان

تي انهن طور مذهبي ته هڪ آهن. مگر موجود قانون قانون طرف ٿئي. ٻي ٿو نه عمل سان طريقي صحيح ۽ آزاد کان ان آهي. طاقتور لڳو تي ڪمزور صرف

203

لفظ لهرون لهرون

ته کپي هئڻ خبر کي عورتن جي آهي. اسان بالتر اسان ۽ ٿو سگهي ڪري حفاظت ڪيتري سندن قانون

جي عورتن ٻن ۽ مرد هڪ ته گهرجي هئڻ ڄاڻ کي کي عقل ۾ شعور جي عورت تحت قانون جي گواهيء

قانون آهي. ان ويو ڏنو قرار گهٽ ۾ مقابلي جي مردن ٿي نه معني ڪا گواهي جي عورت پڙهيل باشعور تحت

جي قانون به چوڪيدار يافته تعليم گهٽ رکي. ليڪن پاڪ ۽ صاف مردن نظر آهي. تنگ معتبر وڌيڪ ۾ نظر مقدس ۽ آهي ڪيو استعمال خلف عورت کي دين

رهيا ڏيندا معنائون مطابق مرضي پنهنجي کي صفحن کي ڏوهه ڪريل ان خلف لڄالٽ وٽ آهن. اسان

ضرورت جي سازي قانون جي قسم سخت لء روڪڻ کي عورتن ٿيندڙ شڪار جو زيادتي جيئن ته آهي

سگهي. ان ملي نجات کان چڪرن جي ٿاڻن ۽ عدالتن جو فرد به ڪنهن تشدد جسماني گهريلو سواء کان سگهجي. ڏئي ٿو نه دخل ۾ آهي. جنهن نه معاملو ذاتي

ترجيح تي حقن جي معاملن ذاتي کي حق جي زندگيء گهٽ تي طور خاص ۾ خاندانن جي کپي. اسان ملڻ

جاري تشدد ۾ شڪلين ئي ڪيترن تي عورتن پڙهيل غير يا سرڪاري به ڪي جا تشدد جي قسم ان ۽ آهي

جي روايتن آهن. ليڪن نه موجود اکر انگ سرڪاري اچي تبديليون وڏيون ۾ آهي. دنيا موجود تشدد ۾ نالي جي متحده اقوام جيڪي به ملڪ اهي آهن. اڄ ويون

۾ منشور هن به اهي هئا، نه شامل وقت ٺاهڻ منشور اثرائتي وڌيڪ هاڻي مطالبو ٿا. اهو چاهين ٿيڻ شامل ڪائونسل سلمتي ته آهي رهيو پڪڙي زور ۾ نموني

اثرائتو ۽ ڪن فيصل وڌيڪ کي اسيمبليء جنرل بجاء صرف ته آهي اها صورتحال وٽ وڃي. اسان بڻايو

سگهجي. ان ڪري ٿو نه ڀروسو ئي تي حڪومتن تنظيمون سرڪاري غير ۽ حڪومت ۾ سلسلي

کان حصي اڌ جي آبادي ڪل جي ملڪ سان سرگرميء ۽ ٿين عمل سرگرم گڏجي متعلق عورتن وڌيڪ به

204

لفظ لهرون لهرون

عورتن ته آهي ذميواري اهم وقت هن تي حڪومتکپي. ٿيڻ بند سلسلو جو انصافيء نا سان

205

لفظ لهرون لهرون

رشتا جا درد ۽ اڪثريت خاموش ٿا. بنيادي ٿين پيدا سوال هزارها تحت عنوان مٿئين

اسين ۾ پيٽي تاڃي سماجي جيڪڏهن سان طرح ته ٿيندو معلوم ته ڊوڙائينداسون نظر گهري جيڪڏهن

کان قدرن جاگيرداري اڪثريت جي معاشري جي اسان ۾ پيٽي تاڃي آهي. ان سگهي ڪري نه حاصل ڇوٽڪارو طاقتور ۽ جاکوڙي لء حق ته آهي فطرت جي ڪمزور حڪمراني تي عورت ۽ تسلط پنهنجي برتريء، پنهنجي

نه تيار لء ٿيڻ دستبردار تان روين جاگيردارنه واري ته آهي ٿيو ثابت غلط بلڪل چوڻ اهو آهي. چنانچه

آهي. ٿي ثابت جانبدار غير ۾ معاملي ان فطرت هر ذريعي جي الله سيف قلم ته آهي نه ضروري

دليل ۽ خيال هر ۽ سگهجي ڪري ترجماني جي انسان جو مردن جي وڃي. اسان سمجهيو فائز ۽ جائز کي آهيون. ان خدا مجازي اسان ته آهي رهيو رويو اهو

اڄ آهي. پر اجايو وڃڻ جو عورت ۾ بحث ڪري رکندي قدم تي چانئ( جي صديء ايڪويهين

واٽي چو جي پروسٽرائيڪا ۽ جاگيردارانه سرمائيدارانه، جي اظهار حق، فطري پنهنجي عورت بيٺل تي نظامن اڄ قدرت ۽ آهي، ورتو ڪري حاصل حق جو آزاديء

آهي. اسان رهي ڏئي ساٿ مڪمل جو عورت جي جيڪي لء عورتن آيل اڀري تي طور سماجي جهڙين ٻوساٽيل به جتي ۽ جڏهن کي وهڪري شعوري پنهنجي

ڌياڻين ڌرتي سان حوالي جي سنڌ ٿيون، ڪن محسوس ۽ وارداتن سياسي ۽ معاشي سماجي، سان ڌڻين ۽

سگهن. مردن رهي نٿيون خاموش به ڪڏهن تي ڏاڍين جنگ جي بقاء پنهنجي ملئي ۾ ڪلهي ڪلهو سان

پنهنجي باوجود جي دٻائن مختلف گڏوگڏ سان وڙهڻ سياڻن عورت جي وٺن. اڄ ڪم جو مسيحائي سان قلم اهڙو هڪ عورت ته آهي، ڪيو ثابت سچ چوڻ اهو جو

206

لفظ لهرون لهرون

خلوص، باب هر جو تعليم جي جنهن آهي، مثال لطيف آهي. عورت سلهاڙيل سان محنت ۽ قرباني سچائي، گڏجي سان مرد جنگ جي حق ۽ بقاء پنهنجي هميشه جي مرحومه شاڪر پروين آهي. جيئن چاهي وڙهڻ

تها مطابق ترجمي سنڌي جي شعر اردو هڪ ۾ ذهن هئي، ڪهڙي آهي نه خبر ته دعا”

اچي، نٿي کڄيا لء دعا هٿ ٻه آهي ياد سو ايترو بسهئا.

هو.و تنهنجو هڪ منهنجو هڪ ۾ جنهن

جا. سنگم جي عورت ۽ مرد آهن، علمت هٿ ٻه وضاحت اها الڳ کان ڪهاڻيء اصلي جي سنگم ان

جاگرافيائي پنهنجون به کي جانورن ته هلن، ڪندي جاگرافيائي پنهنجون به کي انسان ۽ آهن سرحدون جي سرحدن پنهنجي جانور ۽ آهن. انسان سرحدون هر بقا جي انسان جيئن ته آهن ڪندا ڪري ان حفاظت

اها جي مرحومه شاڪر رهي. پروين ٿيندي ۾ حالت ۾ ع1994 آڪٽوبر جڏهن هوندي، ياد کي ڪيترن لکڻي ته ڇيڙيو بحث تي زبانن مختلف ۾ ڪانفرنس قلم اهل

وه مين ته لکيو ۾ اخبار جنگ شاڪر پروين مرحومه اهل ليئي، ڪي زبان اردو جب سکي نه سو رات پوري صحيح جمل لکيل جا پروين کي مون ۾، ڪانفرنس قلم

ته آهي چوڻو اهو آهن. صرف نه ياد سان طريقي آهي. نه علمت ڪا يا سورمي جي لطيف شاڪر پروين

ڏجي. حوالو جو شاعري سندس ته هجي ضروري جو جي سنڌين ۽ فطري اخلقي عالمگير جي محبت ليڪن نه نفرت کان زبان ڪنهن هو ته پٽاندر فطرت آفاقي نه لڪائي منهن نه آهن، رهيا خلف جي شرط هو بلڪه جو جيئڻ ملئي سان نظرن نظر بلڪه جهڪائي سر ۽ جمهوريت ته آهي ڳالهه ٻي آهن. اها رهيا سکندا ڍنگ

ڪري نه پيدا اندر خاندانن روايتون جون مساوات

207

لفظ لهرون لهرون

عورت ۽ مرد جيڪو معاشرو ۽ خاندان اهو آهن، سگهيا جنهن آهي. ليڪن نتيجو جو جدوجهد مشترڪه جي

هجي، ٿيو تقسيم طبقاتي بنياد جو سماج ۾ معاشري نظر ڪٿان شيء خالص ڪا جهڙي ذات انسان اتي

جمهوريت ۾ ماحول هن واري تفريق ايندي. سماجي ۾ ملڪن اسرندڙ ۽ غريب ڪري جي ناڪامين جي

ئي ڪيترن جي انهن کي اڪثريت جي عوام ڪروڙها جي عمرانيات ۽آهيÔÔ. ويو رکيو محروم کان حقن بنيادي آهي. پيو ڀوڳڻو وڌيڪ ته کي عورت مطابق ماهرن جو تشدد عورت هڪ ۾ ڪلڪن ٽن هر جو قدر ايتري وڌيڪ ۾ معاشرن مسلم صورتحال اها ۽ٿيÔ. ٿئي شڪار

جيڪي سماج ۽ معاشرا اهي ته آهي. ڇو توجهه قابل عوام پنهنجي هوندا. اهي ڪمزور سان طرح هر پاڻ نه حفاظت ۽ ڏيندا ڇڏي ئي لء ٿيڻ محفوظ غير کي

وڌيڪ عورت ۾ معاشرن انهن ڪري سگهندا. ان ڪري جي مرد ۾ معاشري جي آهي. اسان محفوظ غير

جي نياڻين ئي کان هوندي ننڍي تصور جو حاڪميت ويندو ٻڌايو تي طور واضح ڪري چٽو تي ذهن معصوم

مور ”يا چڙهي ڪلهي شينهن نياڻي يا عورت ته آهي ۽ چاچن ۾ صورت جي“ ٿوٽلي ڀلي مور راڻا او“ ٿوٽلي ٿو. عورت سونهين مرد تي ڪلهن ئي جي مامن

۽ پيار پنهنجي هوء ته آهي ضروري اهو لء ويچاري پرچائي ڪري منٿون ايلز پئي پيرين به کي شيء عزيز رات وڃ رهي سان چوندي سان پوندي پيرين ”يعني نفسياتي ئي ڪيتريون ٻيون جون قسم اهڙي ۾ ڀنڀور

کان عرصي طور روايتي ۾ خاندان جي اسان ڪيفيتون ۽ ٿوڻي جي رياست جيڪي عورتون اچن. اهي هلنديون مردن شينهن اگر کي آهن. انهن سرچشمو جو سليقي

۽ چهرا معصوم سندن ته ويندو ڪيو حوالي جي آڏو جي اسان نتيجو ۽ بچائيندا شينهن جسم معصوم

شڪار جو ڪمتريء احساس ته پاڻ عورت ته آهي نسل جيڪي من مادر رحم سندن آهي. پر وئي بڻائي

208

لفظ لهرون لهرون

ڪمزور تي طور ذهني به آهي. اهو رهيو ٿي وڏو پلجي سگهي. سو کڻي نٿو بوجهه پنهنجو جيڪو ۽ ضعيف ۽

۽ سگهندو ڪري ادا ڪردار مثبت ڪهڙو اندر معاشري ناڪامين ئي انهن پنهنجي اڪثريت خاموش جي عورتن

آهن. ڇڏيا چاڙهي ڪوٽ جا لفظن لڪائيندي، کي ۽ تحقير نگريء، دست محرومي، استحصال، پنهنجي

سان لفظن جهڙن“ شڪر ۽ صبر قرباني ” کي، تذليل گذري سال سوين ڪندي مطمئن ۽ وندرائيندي کي پاڻ پيل پٺتي جهڙن اسان جو آهي سبب آهن. اهوئي ويا

جلدي ۽ تڪڙي تبديلي ۽ ترقي جي معاشري ۾ ملڪن آدم ملڪ سگهندي. جيڪي اچي آهي. نه آئي نه

۽ بيڪار کي حصي وڌيڪ کان حد ان جي شماريء ۾ بگڙجڻ توازن اتي ڏيندا، ڇڏي سمجهي ڪمزور اضافو ۾ شرح جي آبادي ۾ لڳندي. ملڪ دير ڪيتري

گهٽتائي جي وسيلن آهي، رهيو ٿي ۽آهيÔÔ. رهيو ٿيندو گهٽ، اجرتون جون عوام اڪثريتي ۽ آمدني ڪس في جي بستري ۽ ڄڻڻ ٻارن صرف کي عورت اگر اتي

۽ سوچ واري مزاج شاهانه وڃي. ان سمجهيو ئي زينت سانئڻ جيئن کپي، اچڻ خاتمو جو رسمن ريتن

ڪرڻو ڪم گڏجي کي تها جاسان فرمايو وزيراعظم آهي. ٺهيو سان گڏجڻ جي ڦڙن ڦڙن سمنڊ پوندو. هي

سمنڊ هڪ جو محبت ۽ محنت ته پون گڏجي ڦڙا سڀ ڪرڻ ڪم گڏجي ۽ ٿيڻ گڏ جيستائين“ پئي ٿي ظاهر

جي صورتحال اجتماعي ته اچو ته آهي، سوال جو گونگي، خاموش، ان پنهنجي اسان پوء کان جائزي جائزو جو حالت معروضي جي عورت شاڪر ۽ صابر

ٿو. جيڪا وڃي چيو عورت ڳوٺاڻي کي وٺون. جنهن ۽ محنت پائي چوڙيون جون آج تائين ڪلهن کان ڪراين ۾ فائيل سرڪاري به ڪنهن کيس ٿي. پر ڪري پورهيو يا آڏو چلهن ته آهي. يا نه مليل اهميت به ڪا کيس يافته ترقي به اڄ ۾ آخر ۽ کيکڙن وري يا ۾ ٻنين وري

وٽ الله ڄڻيندي ٻار ۾ گاڏين بيل ۾ دور واري سيٽلئيٽ

209

لفظ لهرون لهرون

جي جانور کان ڄڻڻ ٻارن عورت ٿي. اها پهچي وڃي معاون اڌ جي مرد ڪرڻ، ڪاٺيون ڀرڻ، پاڻي تائين، پالنا تي روڊن ۽ رستن ٿي، ڪري ڪم ۾ ٻنين طور مددگار ۽

اجرت ۾ هٿ سندن ايندي. ليڪن نظر وڇائيندي پٿر سوشل ڪو کيس وانگر مزدورن صنعتي نه ۽ ملي نٿي

پسماندگيء آهي. معاشي مليل تحفظ جو سيڪيورٽيء اڪثريت خاموش اها به اڄ تي طور سماجي پوء کان

سندس ٿي. ليڪن بڻجي کاڄ جو فيصلن جي برادرين اڌ جي آبادي جيڪي مرد اهڃاڻ لء ڪرڻ تبديل حالت تائين ادارن ساز قانون ٿي ڪامياب کڻي ووٽ جا حصي ۾ گردش وانگر سرمائي بڻجي لفافا ۽ ٿا. لوٽا پهچن سگهن. پهچائي نٿا فائدو به ڪو کي عورت ۽ ٿا رهن مليل مان دڙي جي موئن ته آهي ضرور اهو، البته

۽ دانشورن شاعرن، اديبن، عورت اها وانگر مورتين زينت جي ديوارين جي روم ڊرائنگ جي سياستدانن

ناانصافين ٿيندڙ تي آهي. عورت سگهي بڻجي ضرور سمجهيو نه غلط ۽ محبوب تائين عرصي ڪيتري کي به ڪا کي ذات مرد ته وڃي ڏٺو آهي. حالنڪ ويو

خانداني آهي. صرف نه مليل حيثيت امتيازي پيدائشي مرد تي طور معاشي ٻيو ۽ ڪري ڍنگ ۽ رنگ جي نظام

آهي. سبب جو حيثيت امتيازي ئي هئڻ اختيار با جو معيشيت اگر ۾ نظام يافته تهذيب ته ڪريو غور ٿورو ته وڃي ٿي اچي ۾ هٿ جي عورت اڳواڻي يا واڳ جي ايندي. ۾ حصي جي عورت بجاء جي مرد برتري اها

اکرن کي آهن. جن دليل عقلي ڪيترائي جا قسم اهڙي ۾ ڪرڻ اعتراف سگهجي. ليڪن آڻي نٿو ۾ پڪڙ جي ۾ وقت ايندڙ ۾ صورت آهي. انڪاري نه ته حرج ڪو

ٿو. سگهي ٿي ثابت خوفناڪ بگاڙ جو معاشري رهي جاکوڙي لء ڪرڻ ختم کي بگاڙ جي معاشري

ٿي. واجهائي لء ٿيڻ ٻيلي ٻانهن جي مرد آهي. عورت بخش منافعه ۽ مفيد ۾ صورت جي هئڻ يافته تعليم

مرد ئي سندس ته ٿي رکي ٻاهر قدم لء روزگار

210

لفظ لهرون لهرون

نظام جي، گهر ٿي مبتل ۾ ڪيفيتن نفسياتي مختلف نه شيئر ۾ مسئلن جي گهر ڪري، نٿو دير ۾ بگاڙڻ ويندو ٿي خراب ماحول جو گهر سڄي ڪري ڪرڻ

پيار جيڪي جي ٻار هيسيل ئي اڳ ويچاري ته آهي. زال اهڙي آهن. سي هوندا بکيا جا محبت جي ماء پيء ۽

جيڪو مرد اهوئي آهن، ويندا ٿي متنفر کان ماحول گهڻو تمام ته هوندو ٻاهر کان گهر ايندو، ۾ گهر ٿڪجي پاڻيء گلس شروعات ته ايندو ۾ گهر جي پر خوش،

جيڪڏهن گارگند موچڙو مار ڪندو، سان اڇلئڻ جي نه ڪو سان سڪون ۾ گهر به زال ته هوندو ٿڪل مرد

ٿڪجي ڪري نوڪري ٻاهران ته به هوء آهي، هوندي جي مڙس ۽ ٻچن گهر ئي سان اچڻ ۽ هوندي ايندي

تمنا ۽ خواهش ان ويندي. صرف لڳي ۾ گذاري خدمت ويندو. ڪيو قدر جو سليقي ۽ پورهئي سندس ته ۾

ا، پورهيا اهڙا ڪيترا صفائي ٺاهڻ، چانهه ۾ آفيسن مثل جي هوٽلن يا ڪرڻ استري ڌوئڻ ڪپڙا ۾ لنڊري ڪرڻ،

ڪيٻائي. ۽ لنوائي ٿو ڇو ۾ ڪرڻ مدد سان عورت اندر مساوات آهي معاهدو هڪ نڪاح ته چونديس ائين آءي

جي اڄ اگر پوء آهي، حامي جو مساوات به اسلم جو، عورت اهو ته ٿي ڪري پوريون ذميوارين ٻٽيون عورت

بالدست جي اسان ڪري آهي. ان احسان تي مرد جو آڻڻ يقينن تبديليون انقلبي ۾ روين پنهنجن کي طبقن

۽ روحاني ۾ شريف قرآن ۽ اسلم گهرجن. جڏهن حيثيت جهڙي هڪ کي عورت ۽ مرد تي طور فڪري

پنهنجي کي عبارت جي قرآن پوء ته آهي، وئي ڏني ٻيا وڃي، ڪيو اختيار ٿو ڇو مطابق منشا ۽ مرضيء

آهن، بيٺل ۾ صف جي ملڪن يافته ترقي جيڪي ملڪ پرستي انتها يا پرستي بنياد جي قسم به ڪنهن وٽ جن مليل تحفظ وڌيڪ کي عورت ۾ ملڪن انهن آهي، نه

جو مڙس ۽ زال حڪومت سوئيڊن طور مثال آهي، هڪجهڙو تي طور حڪومت ۽ سرڪاري درجو قانوني

کيس ته آهي نه ۾ نوڪريء عورت آهي. جيڪڏهن رکيو

211

لفظ لهرون لهرون

۾ ٿو. سوئيڊن ملي الئونس ماهوار طرفان سرڪار ڪمايان. مرد ٿو مان پيسا ته سگهي چئي نٿو ائين مرد جي ٿا. طلق ڪن ڪري ملي ڪم جو گهر ٻئي عورت ۽

ٿو. پوي ڇڏڻو گهر کي مرد نه کي عورت ۾ صورت طور قانوني تائين سال هڪ مرد ۾ صورت جي طلق

اهڙو هڪ آهي. انگلستان پابند جو ڪرڻ نه شادي تي کي عوام طرفان رياست جتي ٿو، سگهجي چئي ملڪ وزارت جي انگستان تازو آهن، ميسر سهوليتون سڀ ٻه پوڻا تي مهم گير ملڪ خلف تشدد تي عورت داخل

جيئن ته آهي، ڪيو اعلن جو ڪرڻ خرچ پائونڊ لک ۾ گهرن پنهنجن هو ته وڃي ڏني ترغيب کي عورتن طور فوري ۾ صورت جي مارڪيٽ تشدد هٿان مڙسن

سگهجي. روڪي کي تشدد ان جيئن ته ڪن رپورٽ تي جي اخلقيات ۽ مساوات سماجي سواء کان ان سياسي ۾ ملڪن ڪيترن ڪندي پورو کي گهرجن رهي پري کان حڪومت ۽ سياست مڙس جا عورتن 55 جي آهن. ناروي چڪا ٿي ثابت مڙس ۽ مرد مثالي جو رلم گروها ڊاڪٽر وزيراعظم خاتون جي سالن تي طور سياسي جو زال پنهنجي آرن مسٽر مڙس

آهي. مخالف ۾ مليو. جنهن لء پڙهڻ جو عرب مواد ڪجهه

ورتو جائزو جو حالتن جي عورتن جي عرب سعودي ۾ عرب سعودي ته پئي خبر مان تفصيل هو. ان ويو

سزا خوفناڪ وڌيڪ به کان ڪاروڪاري رسم جي سنڌ اسڪواڊن فائرنگ کي عورتن تي ڏوهن معمولي ته اها جو لکڻ تفصيلت ٿو. انهن وڃي چاڙهيو تي ڦاهين آڏو

هر ۾ ملڪن مسلم جهڙن اسان ته آهي اهو مقصد ۽ آهي، پيو ڀريو سان سوچ طبقاتي ۽ منافقت معاشرو

۽ مرضي پنهنجي مقصد، پنهنجي ملئن ڪٽر جنوني آهي. رکيو دستياب وٽ پاڻ وقت هر مواد جو خواهشن

واضح فرق ۾ پرستيء بنياد ۽ اسلم ته کپي رکڻ ياد آشتي مان انصاف سماجي مساوات اسلمي کپي، ٿيڻ

212

لفظ لهرون لهرون

بنياد ڪٽر ته جڏهن آهي، مجموعو جو صفائيء صلح آڏو دنيا ثبوت خلف جي انصاف جنونيت ۽ پرستيء

جائز تي طور قطع ۾ اسلم انتهاپسندي آهن، ڪيا پيش کان اڪثريت جي عوام جي اسان آهي، وئي ڪئي نه

کي پرستي انتها ان تائين حلقن جي ناٽو ويندي جڏهن ٿو. تازو وڃي سمجهيو خوفناڪ ۽ خطرناڪ

دوري جي فرانس صاحبا ڀٽو بينظير سانئڻ وزيراعظم جنهن ٿيو رونما واقعو اهڙو هڪ اتي ته هئي وئي تي نه عالم ۽ پرست اسلم نهاد نام جا ملڪ جي اسان کي

سمجهي سوچي بغير ۾ اخبارن ۽ سگهيا سمجهي اعظم وزير ته ڏني ٻاري باهه بغير جي ڪرڻ تصديق جي پائڻ اسڪارف جي شاگردياڻين مسلم ۾ فرانس ته هئي هيء حقيقت آهي. حالنڪه ڪئي مذمت اسڪارف ۽ عزت گهڻو لء صاحبه ڀٽو بينظير ۾ فرانس

ته ٿا. ڇو رکن يقين ۾ خرابي خون عورت واري پائڻ گهڻا جا فرنٽ سالويشن اسلمڪ جي الجزائر ۾ پيرس ان جا حڪومت جي فرانس آهن. جيڪي موجود حامي ۾ الجزائر حڪومت جي فرانس جو آهن مخالف ڪري

اقتدار برسر مخالف جي فرنٽ سالويشن اسلمڪ فرانس آهي. چنانچه رهي ڪندي حمايت جي گروپ

۽ آهي پيل پابندي تي اسڪارف ۾ اسڪولن جي ويندو سمجهيو حامي جو فرنٽ کي پائيندڙن اسڪارف

صاحبه بينظير محترمه ئي ۾ اڳ عالم وارا اسان آهي، الرجڪ به کان زاوين مهذب تائين رئي کان شبيح جي ۾ سمجهه ڳالهه اها کي هن ڪري آهن. ان ايندا نظر

توقع اها مان ذات جي سائنڻ محترمه ته جڏهن آئي نه ته هوندا سگهيا ڪري نه به دشمن ملڪي غير سندس

ذميوار غير ڪا لء ڪرڻ خوش کي ملڪن مغربي هوء ايجنسين سان خبر جي ٿي. فرانس سگهي ڪري ڳالهه

کي صاحبه ڀٽو بينظر تي مسئلي جي اسڪارف ڊپلوميٽڪ ۽ مند جرئت پاڻ پر چاهيو ضرور منجهائڻ

جي عورتن مسلم دراصل اسڪارف ته ڏنائين جواب

213

لفظ لهرون لهرون

اسلم ماڻهن کي عوام جي فرانس مسئلو جو شناخت طور خاص ۽ جي قوم کپي. مسلم نه گهٻرائڻ کان

موجود ۾ فرض مذهبي جي ملڪ جي اسان سياست جو نظرين انهن ۽ نظرين انتها ۽ انتهاپسنديء

اسلم تي طور عالمي ۽ اندر سماج ڪري ڳانڍاپي سان ڪا ۾ ڪرڻ پيدا ماحول وارو نفرت خلف مسلمانن ۽

جي دنيا ٽئين سميت پاڪستان ۽ آهي، ڇڏي نه ڪسر ۾ قاهره تي مسئلي گنڀير جي واڌ ۽ شرح جي آباديء شرڪت ۾ ڪانفرنس ان گذري، ٿي ڪانفرنس جيڪا جو ويو بڻايو اختلفي ته ايترو کي موضوع واري ڪرڻ

انتها ۽ پرست بنياد مسلم شايد ته هيو اهو امڪان اڏائيندا. چنانچه سان بم کي هال ڪانفرنس پرست

ته ڪيو فيصلو زرداريء آصف ور سندس ۽ اعظم وزير ملڪ جيئن ته ڪندي شرڪت ۾ ڪانفرنس اعظم وزير آصف سگهجي، ڪري ۾ انداز ڀرپور نمائندگي جي

شايد جو هوندو سگهيو وڃي نه ڪري ان زرداري مان ماء ۽ پيء جو ٻارن ۾ صورت جي نقصان ڪنهن

جي ڪانفرنس ان حالنڪه رهي، موجود ۾ انهن ته هڪ ڏسجي ڪري پاسي هڪ کي موضوعات اختلفي ٻين خانداني ۽ واڌ جي آباديء ته هيو اهو وڌ ۾ وڌ مقصد ته

۾ اعتماد کي مرد ۽ عورت تي مسئلي جي منصوبابندي حاصل تي طور ڪارانه رضا راضپو جو ٻنهي ۽ وٺجي

روم ۾ ع1954 به پهريون کان ڪانفرنس ڪجي. قاهره ۾، ڊينماڪ ۾ ع1984 ڪانفرنس ٿي. ٻئي ۾ شهر

ٿي اجلس جا ڪانفرنسن به ۾ ميڪسيڪو بخارسٽ، جو قاهره متحد اقوام ۾ ع1994 هئا. سال چڪا

منصوبه خانداني ٻه دستاويز هڪ ۾ آخر ۽ ڪيو انتخاب بنديء منصوبه ۾ دستاويز ويو. ان ڪيو تيار تي بندي

زور تي تفهيم ۽ افهام درميان جي مڙس ۽ زال متعلق ۾ ڪانفرنس هن ڀٽو بينظير ويو. وزيراعظم ڏنو

کي مؤقف پنهنجي سان دليلن ۽ نظر نقطئه اسلمي شهر جو قاهره ۽ ملڪ جو مصر اهوئي ڪيو، پيش

214

لفظ لهرون لهرون

دفعو پهريون ۾ تاريخ ڀٽو بينظير اعظم وزير جڏهن پهريون جيڪا اول خاتون مسلم ۽ واري عمر ننڍي

۽ بڻي سربراهه جي ملڪ ۾ حيثيت جي وزيراعظم ملڪ جي اسان ته بخشيندو شرف اهو تعالي الله کيس ٿي. ٿيون بتال وايون ته جون پرستن بنياد جنوني جي

جي ملڪن ٻين جي دنيا اسلمي ۽ اردن مصر، ليڪن اعظم وزير خاتون ته هئي حيران تي ڳالهه ان اڪثريت

طريقي احسن فرض پنهنجا ڪيئن وانگر رهنماء مرد رسالي ئي جي مصر ۽ سگهندي ڪري پورا سان

ڀٽو بينظير ته مطابق الباقري خميس ايڊيٽر جي“ النور” ڇڏيو وجهي ۾ حيرت کي عوام جي مصر ڪاميابي جي

کي بينظير ته هو ته چيو عالم فلسطيني هڪ آهي، جي شخصيتن اهم ۽ رهنمائن مذهبي جي دنيا مسلم

ته رهنما هڪ جي اردن پوندو، ڏيڻو منهن کي مزاحمت سبڪدوش کان ذميوارين کي عورت ته چيو به ائين

بنياد آهن کپي. اهي ڏيڻ ساٿ سان مردن لء ڪرڻ ورجاء جو جن رايا، جا ماڻهن جنوني جي ملڪن پرست

لڙن ۽ ڦوٽن ناڪاري جيئن ته آهي ضروري ڪري ان ۾ وٺجي. اصل ڪري محفوظ حق جو ڪرڻ مذمت جي

ڪري جي نافرمانيء ۽ گناهه هڪ جي شيطان اسان کي ان ته آهي هي حقيقت ٿا. ليڪن چئون ذليل کيس نافرمانين اسلمي ۽ گناهن خود جي وارن چوڻ ذليل بالدست ۾ اصل آهي. اهي فهرست ڊگهي هڪ جي

پنهنجي ۽ پسند پنهنجي هميشه وقت آهن. جن طبقا ۽ تاويلت تشريحون، جون مقدس قرآن ٿيل ۾ حقن

چار مهر، حق طلق، ملنديون. شادي دستياب فتوائون جيڪي آهن موضوعات اهڙن وغيره وغيره شاديون

مسئلن انهن ٿا. ليڪن اچن ۾ زمري جي قانونن اٽلي ڪوشش جي داري اجاره جي طبقن انهن به تي

کان خان ايوب ليڪن آهي، آئي رهندي کان هميشه ان ختم کي قانونن انهن حڪومت ڪابه تايئن اڄ وٺي

تنظيمن جي ڪورٽن جو آهي، سگهي ڪري نه ڪري

215

لفظ لهرون لهرون

آهي. (حالنڪه ڪئي جاکوڙ وڌيڪ ۾ سلسلي ان حڪومت جي طبقي پنهنجي يج عورتن ۾ دؤر موجوده

گنجائش جي اصلح وڌيڪ ۾ قانونن انهن ڪري ان آهي به ڪنهن ۽ پوء کان هن آهي.) پاڪستان موجود

ٻين ۽ تعليم معيشت، تحفظ جي عورتن حڪومت موجوده اعزاز اهو آهي، ڏنو نه توجهه ڏانهن ضرورتن ٿو. جنهن وڃي ڏانهن اعظم وزير خاتون جي حڪومت

معيشت جي عورتن دوران حڪومت ۾ حصن ٻن جيا ويو ڏنو توجهه طرف جي عورتن پهريون آهي. مثل معاشي کين ڏئي قرض ننڍا ننڍا کي عورتن جيڪا بئنڪ به اهو آهي، رهي جاکوڙي لء ڪرڻ ڀرو پاڻ طور

ورتل مان بئنڪ هو ته آهي حاصل اعزاز کي عورتن بيگم آهن، رهيون ڪري ادا تي وقت صحيح قرض ۽ سيڪڙو سئو ۾ ڳوٺن ته آهي چوڻ جو خاتون اڪرم کان آهن. ان ٿيا وصول قرض سيڪڙو97 ۾ شهرن به فيصلو جو ڪرڻ قائم ٿاڻا الڳ لء عورتن سواء

خلف عورتن اندر ملڪ سان رفتار آهي. جهڙي وقتائتو انهن ته آهي ضروري آهي، رهيو وڌي تشدد جسماني

جي عورتن عورتون، اندر ٿاڻن ۽ تفتيش رهنمائي جي حفاظت پارٽي پيپلز سواء کان ان رهن، ۾ حفاظت

طرف جي حڪومت وفاقي اعلن جو ڪرڻ قائم گهرن مڙس سندس نورزئي زينب حڪومت آهي، برقرار کان جو ڏيڻ ٺهرائي گهر کي انهي پوء کان زيادتيء جي

بڻجندڙ نشانو جو سماج ۾ گهرن ٿيو. انهن فيصلو مالي سواء کان رهائش طور سرڪاري کي عورتن

ڪيون تيار سفارشون لء ڏيڻ مدد قانوني مفت مدد، پهچائي تائين اعظم وزير ٺاهي سمري هڪ هيون، ويون کان دارالمان موجود ۾ ملڪ شايد گهر هئي. هي ويئي

اهڙيون رڳو ۾ دارالمان ته ڇو هوندا تي طرز مختلف هلندڙ ۾ عدالت ڪيس جا جن آهن، هونديون عورتون

حڪم جي عدالت رهائش عارضي کي انهن آهن هوندا مڙسن ۾ سيڪيولرمز پيپلز ته جڏهن آهي، ملندي سان

216

لفظ لهرون لهرون

۾ اصل ويندي، ڏني رهائش کي عورتن سهندڙ ڏاڍ جو ڪوبه جو اسڪيم تحفظ سماجي ۾ ملڪ جي اسان حڪومت ۾ ع1952آهي. نه پلننگ يا تصور جامع

تائين ع1957ڪيو. معاهدو سان صحت اداره عالمي سوشل ۾ ع1970سگهي. ٿي نه رفت پيش ڪابه

مطابق آرڊيننس ٿيو. هن نافذ آرڊيننس انشورنس ۾ صورت جي ٿيڻ زخمي دوران ڪم ۽ ويم بيماري، وڃي ڏٺو اگر وئي، رکي گنجائش جي سهوليتن امدادي

۽ عورتون مزدور زرعي صرف به مان سهوليتن هنن ته آهي جي ڳالهه ان ٿا. ضرورت سگهن ٿي فيضياب مرد

ڳوٺاڻين تائين عوام اڪثريتي واڳيل سان زراعت ته وڃي. جيئن ڪيو وسيع تائين پورهيتن ۽ مردن عورتن،

ٿيو، نافذ ايڪٽ سيڪيورٽي سوشل ۾ ع1956 ۾ روس ۽ هارين طور خاص جتي آهي، ملڪ پهريون هيء

ويو. رکيو نظر پست کي بهبود فلح جي هارياڻين ڪميونٽي لء ڪارڪنن زرعي به ۾ چين ۾ ع1958 انتظامات بهترين جا بهبود تحفظ سماجي ۾ سسٽم

۾ ع1930 ۾ سوئيڊن، ناروي، ويا. ڊينمارڪ، ڪيا اهڙا جي باهميء ويا. امداد ٺاهيا سيڪيورٽي سوشل

ٿا. وڃن سمجهيا مثالي تائين اڄ جيڪي ويا، ٺاهيا ادارا ۽ معاشي جي آباديء اڪثريتي جي ملڪ جي اسان

۾ سلسلي جي ڪوششن ۽ حل جي مسئلن سماجي کي نظام امداد باهمي ۽ بهبود سماجي ته آهي لزمي نمائندگي ۾ انهن کي خواتين ۽ وڃي، بڻايو موثر وڌيڪ

ته چوندس ائين ۾ آخر جي مضمون وڃي. هن ڏني اڳتي سان خاموشيء عورتون ۾ معاشري جي اسان رهيون ٺاهي رستا پنهنجا ۾ معاشري ۽ آهن رهيون وڌي

ڪيو تسليم کي صلحيتن جي عورتن ڪري آهن. ان عورتن تائين ع1985 کان ع1975 قومن گڏيل وڃي،

جي دنيا سڄي ۾ ع1985ويو. ملهايو ڪري ڏهاڪو جو عورتن ۾ جنهن ڪيون، صحيحون تي ٺاهه هڪ ملڪن وئي، ڪئي اپيل جي ڪرڻ ختم سلوڪ امتيازي خلف

217

لفظ لهرون لهرون

هڪ جي ملڪ جي ان لء احياء جي قدرن انساني اعلن ۾ ع1992 عباسي اشرف محترمه اڳواڻ سنڌي

مدر هڪ لء احياء جي قدرن انساني هوء ته هو ڪيو وڃي گهر گهر تي سطح محلي ۽ ڪندي قائم ٽرسٽ ڇا جو ٽرسٽ ان آهي، نه خبر ڏيندي تربيت کي ماڻهن

۾ حيثيت جي عورت سنڌي هڪ مان ليڪن ٿيو، کي پرستن بنياد ۽ عالمن انهن جي ملڪ ۽ معاشري

جا ترقيء جيڪي اوهان مهرباني ته چاهينديس ٻڌائڻ فڪري ۾ جذبن جي آهيو. اوهان آيا سامهون ٿي دشمن

هن آهي. اوهان نه ئي موجود سچائي تعليمي گهرائي ۽ جي هٿيارن ٿي مسلح صرف کي پرستيء بنياد ۾ ملڪ جي اسلم ٿا. اوهان چاهيو سيکارڻ ۽ کيڏڻ، راند

آهيو. سگهيا نه ئي سمجهي کي پهلوء واري عالمگيريت ئي نه ۽ آهي، ڪونه ئي بغير جي علمن جديد وٽ اوهان ڪنهن آهي. اوهان تيار لء ڏيڻ ووٽ کي اوهان عوام

ٿي نٿا ئي متحد سان حوالي جي مسلڪ ۽ عقيدي موجود پوء کان روس پرستي بنياد جي سگهو. اوهان

آهي سبب وڃي. اهوئي پئي سمجهي خطرناڪ ۾ دنيا کي اوهان آقا ملڪي غير سرپرست جا اوهان اڄ جو ۾ پاڪستان طور خاص دنيا سڄي ويڙهائي ۾ پاڻ ئي

ه (ڪراچي هٿيارن جي جعفريه فقه ۽ صحابه ۾) سÔپا ٻارن ڪيترن بيواهه، کي عورتن ڪيترين ۾ جنگ جي اوهان تاريخ ته سمجهندؤ نه به آهي. اڃا ڪيو يتيم کيڪندي. نه معاف به ڪڏهن کي

218

لفظ لهرون لهرون

وساريل ڇو حق بنيادي جا محبتنآهن

عورتن پهريون هيء جو سال نئين ۽ صديء هن خشڪ ته ٿو سگهجي چئي آهي. ائين ڏينهن عالمي جو

پنهنجو عورتون ۾ معاشرن حوصل بي ورتل ۾ ساليء جو ذميدارين ڪرائينديون. گڏوگڏ درج احتجاج خاموش نجات سان سلمتيء کان انصافين بي ڪندي احساس

قراردادون ۽ وعدا وچن، جا جدوجهد جي ڪرڻ حاصل مرتبي ۽ احترام ۾ پنڌ جي ڪنديون. پيڙائن منظور به

ڪاميابي يقينن ڪوششون اهي لء حاصلت جي آهي نه ڳالهه جي وس جي ڪنهن هي ته ماڻينديون. ڇو

هارڻ هنجهون لء ڏيارڻ احساس جو وجود پنهنجي ته لء گڏجي بجاء ٿيڻ فرار تي طور اجتماعي گڏوگڏ سان وسيلي محبتن ۽ چاهتن به ڪجي. هونء تلش عمل

رکڻ جاري سفر لء هلڻ تي پيچرن ڏکين جي زندگيء ۽ چکڻ کي ذائقي نمڪين جي“ هنجن ”۽“ ڳوڙهن ”لء

ماڻيندڙ منزل اتاهين آهي. هي ضروري تمام ٿيڻ آشنا اين.جي.اوز انهن هي رهيا؟ ناهن مسئل ۽ موضوع جا

ناهن. جيڪي ٽارگيٽ به جا عورتن وابسته سان وقف لء سينگارڻ کي پاڻ پنهنجو ڪلڪ جا ڪلڪن

چهري پنهنجي کي استعمال جي قلم ۽ ٿيون. مس ڪن ٿيون. هي مکين“ للڻ ”وانگر“ للڙي ”تي ڳلن جي

جا ماڻهن گواهه مريل جي وقت ۽ خوب بي انهن روشن ۽ چيرڻ کي اوندهه آهن. جيڪي ٽارگيٽ

يقين تي زندگيء ۽ محبتن پيار، اميدن، جي مستقبل نشو اهڙو هڪ محبت سان زندگيء ته ٿا. ڇو رکن

ڀرپور سان دليلن کي ذهنن عمر سڄي آهي. جيڪو پير جمهوري جا معاشري اهڙي آهي ٿو. ظاهر رکي سڄي جي اسان ته وڃي ٿا. ڏٺو ٿين کتل ئي ۾ زمين

219

لفظ لهرون لهرون

۽ انارڪي ئي ڪري روايتن جمهوري غير سوسائٽي کان هجرتن ”۾ صديء آهي. گذريل شڪار جو تعصب ترين خطرناڪ خطو هيء جو دنيا تائين هٿيارن“ ايٽمي ايڊهاڪزم ۽ ونسق نظم ٽائيپ آهي. اسٽريو ويو بڻجي

لء رهڻ ۾ ماحول بدترين کي ماڻهوء ڪري پاليسين تي جاء جي“ ملڪيت آهي. جگڏيل پيو ٿيڻو مجبور

رويو جو نظرئي ۽ تصور جو“ ملڪيت ذاتي ۽ انفرادي” وکر ۽ جنس ملڪيت، به حيثيت جي عورتن پيڙهجندڙ ته

ايترو صرف فرق وٽ ڪئي. اسان اختيار صورت جي هو. هاڻي ويندو ڪيو دفن زنده کي نياڻين اڳ ته آيو

ملي مهلت جي پٽڻ ٿو. ساهي وڃي ڏنو رهڻ نه زندهه معصوم عذاب! نوجوان جا ڪاري ڪارو ته آهي. باقي

ٿو سگهجي ڪري اندازو ڏسي کي تصوير جي رحيمان ڪاتيء ”ته ٿو چوي ڀٽائي آهيون؟ بيٺا ڪٿي اسين ته

“۾ هٿ وڍيندڙ ڳڻ ڏوهه، ڪونهي چڪا ٿي ڪيترائي قتل ۾ نالي جي غيرتن ۽ عزتن وڪيل؟ نه دليل، نه آهي، رڪارڊ ڪو نه جو آهن. انهن

ڪيفيت، ۽ ماحول واري قيامت ان ته کي مون ڊڪسن، جين تي حسيء بي ۽ خاموشي جي معاشري

سائنسي ۾ گوين پيش جي بگ ڊيوڊين ناسٽروڊيس، زمين ۾ ع2002 سنه ته آهي، رهي اچي نظر حقيقت تي جاء جي ڪندي. خشڪي مڪملCycle پنهنجو اهڙي سنڀاليندي، خشڪي جاء جي پاڻيء ۽ سمنڊ

قريب جي ارب هڪ گهٽجي آبادي انساني ۾ تباهيء شروع دؤر وارو غارن قديم ٻيهر دفعو ٿيندي. هڪ جو ماحول فطري غير ۽ ناانصافين آهي ٿيندو. ظاهر

آهي؟ ٿيڻو انت ته ڪٿي جي آهي. جنهن زندگي بهرحال ته زندگي ليڪن

ڀرپور سان خوابن ۽ جذبن ڪومل سر سڀ جا وجود ڪرڻ امر کي محبتن ڏئي شڪستون کي ٿا. عقل رهن

۽ صوفين شاعرن، فلسفين، ۾ دنيا آ، زندگي ته به هميشه ۽ مساوات انسانيت، ماهرن سماجي

220

لفظ لهرون لهرون

ڪيا پيش فڪر ۽ ڏٺا خواب جا دنيا مهذب ۽ خوبصورت پوري تي ڏينهن جي اڄ عورتون اسين ڪري آهن. ان

زمين ته ٿا، ڪريون اقرار جو ڳالهه ان سان گناهه عذر سنسار ته ڪنداسون. محبتون محبت سان زندگيء ۽

۽ سان محبتن ۽ مرڪن کي آهن. انهن سونهن جي کي ڪوشش جي آڻڻ اتحاد سان ڪمنٽمينٽ پنهنجي

آهيون، انڪاري کان مڃڻ ڳالهه وڌائينداسين. اها اڳتي خوش ۾ ٻنڌڻ جي ماء ۽ ڀيڻ ڌيء، زال، اسان ته

آهيون، انڪاري کان ٿيڻ“ غلم ۽ ڪنيز ”آهيون. ليڪن ٽوڙڻ سان طاقت پوري پنهنجي طوق اهي جا غلميء

جا غيرتن غارتگري، قتل، ٿا. اسين رکون صلحيت جي نه جا کڻڻ وزن اضافي جي عقيدن ۽ وسوسن وهم،

پنهنجي گڏجي سان ونڊيندڙ پريم آهيون. اهل مستحق جا سرگرمين ۽ صلحيتن فڪري تخليقي، جي معاشري

۽ محبت ته آهي يقين جو آهيون. اسان به فائق ۽ شائق تي موڙ ڪنهن جي آهي. محبتن“ الهام ”هڪ پيار

ٿو. اها پوي ڀوڳڻو عذاب نه ڪيڏو سان وڃڻ کسجي لڳو هڪجهڙي تي فرد هر مان اسان جيڪا ڪمنٽمينٽ

اڄ سهرو جو بنائڻ ڪامياب يڪطرفو کي ٿي. ان ٿئي ڪنهن جو آهي آيو ڪري ان ۾ حصي جي عورت تائين

چاهيون، نٿا هارائڻ“ جوئا جي زندگيء ”۾ صورت به گذار سپاس جي اوهان کڻي سٽون هي جون رجنيشن

تها آهيانHate is Good, at least it is hot, Hate can

he turned into love because both are hot energies.

تها آهي رولنگ جي لطيفڳچ، گهرجي ڳاله ۾ ست تنهنجي ستيپچ اڀي ۾ پر چچريو، چيريو، چيريو، وڍيو، ساڻيهه سماني ٿئين ته اچ، امانت ساڻ۾

221

لفظ لهرون لهرون

رومانس هڪ به ۾ شڪستن ۽ نفرت ۽ محبت پيار، آهي. ڪردار مڪمل جو عورت ۾ رومانس ان ۽ آهي ۾ سرشت سندس عادت، پراڻي جي مرد جي اسان اها

جي جذبن نيڪ ۽ پاڪ هو ته آهي وفائي بي شامل کي آهي. محبتن سگهيو ڪري نه پهچ تائين معتبريء

کپي. هئڻ هٽيل يا ماروا کان تقاضائن جي جان ۽ جسم رعنائي، جي حسن تڪميل نازافتخار، غيرت جي غور

ڪندڙ پيار سڀ آهي. اهي آيو رهندو ورثو جو عورت اهي به جنهن ۽ آهن رهيا“ ڀرم ”۽“ اعتبار ”جا دلين

وجود پنهنجي ته کي جيون اهڙي رکيا بچايا. قائم اعتبار جي اعتبار ۽ اجازت وقت ٿيڻ ڪلم هم به سان

لمحا سڀ جا تخليق ته ڇو ٿي، ٿئي محسوس ضرورت ته ٿا سگهو آهي. سوچي جوابده آڏو جي وجود انساني

هجن. ٿيل ختم اعتبار ۽ Values اهي ۾ معاشري جنهن ۽ ٿو؟ سگهي ڪري تمنا جي نينهن ۽ پيار ڪير اتي

نٿو راس پوي، نٿو ساڀيان کي ڪنهن اعتبار اهڙو جڏهن به ڇا ٿا. پوء ويهن وڃائي ئي وجود پنهنجا هو ته اچي، ۾ ماحول مصنوعي جي خواهين عذر ۽ معذرتن ٿئي، وهاڻي جا وصل باوجود جي نياپن ۽ سلمن سئو ست

جي مرد ته وڃي ٿا. سوچيو وڃن پئجي وسائڻا يا شيء عمدي به آهي. ڪا لڪل ۾ ڇا خوبصورتي

خوبي آهي. اصل نه خوبي ئي ڪرڻ حاصل شخصيت ڪرڻ استعمال جو ان سان طريقي عمده ته آهي اها

مذهب هڪ ته پيار ته جي“ السلم مظهر ”کپي. بقول کپي. بنا ڪرڻ نه گدلو کي ان ڪري ملوٽ ۾ ان آهي، جو کپن. مانيء ملڻ حق پنهنجا کي عورت جي گهرڻ کپي. جتائڻ نه احسان ڏئي وال ٻه جا ڪپڙي يا ٽڪر

کپي. پيار سمجهڻ نه ڪار آله جو خواهشن نفسياتي ڏٻرا، نٻل، هوندي اڻاٺ جي ماحول واري آڪسيجن جي

ٿيندا. پيا ڪمزور ۽ پيار به جرنيل ڪندڙ ڪوس جا ماڻهن لکين

ڏٺيون ڏٺا. اکين تاريخ تڙپندي لء محبوبائن پنهنجن

222

لفظ لهرون لهرون

۽ پيار آهن. جو ويون بڻجي ڪري ان معتبر گواهيون جو معاشري سان آهي. جنهن وسيلو هڪ ئي محبت ان توازن جو ٿو. معاشري سگهي رهي برقرار توازن ۽ جاگيرداري آهي. جو اعتدال بي به ڪري

جي ان ۽ معاشرو شڪار جو واٽي ٻه جي سرمائيداريء ها ۾ ها ۽ فرمانبرداري کي طبقن ڪمزور ۾“ رعايا”

وڌايا اڳتي قدر ويو. اهڙا ڪيو جام عام ڪلچر جو ملئڻ جي مرد سڀ آزادي ۽ حق جا عورت سان ويا. جن ۽ تهذيبي جو ايندا. سوسائٽيء نظر بيٺل تي مرضيء آهي، ويندو جاچيو پيمانو اهو ۾ دنيا سڄي معيار ثقافتي

طبقن ڪمزور پنهنجي حڪومت يا قوم به ڪا ته رکيو رويو اجتماعي ڪهڙو سان ٻارن معصوم ۽ عورتن

به تعليم جي اسان ته آهي افسوس ٿو. ليڪن وڃي ٿي. برابري ڏئي زور تي قدرن انفرادي بجاء اجتماعي ڪري فراهم جواز جا نيچ اوچ طبقاتي بجاء مساوات جا ٿيڻ گم ۾ افسانن جي ماضيء گهٽ، تي ٿي. حال سائنس ۽ آرٽ جي ايندا. تعليم نظر جام عام رجحان

ويو ڪيو الڳ واڻي ڄاڻي کي تعلق ۽ ربط باهمي جي فاصلو درميان جي شاخن ٻنهي جي علم جيئن ته آهي،

جنم جدوجهد متحده به ڪا ۾ عوام ته ڪري وڌي. ان جا ٿيڻ ڪمزور پاسا جا حڪمرانن سان وٺي. جنهن نه

هيڏي ته آهي هاڃو نه هوندا. ڪيڏو وڌيڪ امڪان باوجود جي ترقيء جي ٽيڪنالجي انفارميشن ساري

جي عورت پورهيت جي ٻهراڙيء ته آهي، عام تاثر اهو ڪنهن جي آهي. وقت نه حصو به ڪو ۾ پيداوار ملڪي

اڃا تي طور عملي لء خاتمي جي تاثر ان حڪومت به طرح سرڪاري نه ۽ آهي ورتي نه ڪوشش به ڪا تائين ڪري داخل کي مزدوريء محنت ان جي عورت سان ڪئي ڪوشش جي ڏيڻ فائدي کيس تي طور مالي

الڳ جو سهوليتن جي صحت ۽ ڄاڻ قانوني آهي. تعليم ته ٿي ڏسان کي پهلوء معاشي صرف آهي. مان فقدان

آهي. رهي ٿي ناانصافي جيڪا سان عورت غريب ان

223

لفظ لهرون لهرون

رائيٽس هيومن يا تنظيمن سرڪاري غير طرف ان اچي. نٿو نظر ريڪارڊ طلب توجهه به ڪو جو ڪميشن

ٻهراڙيء ۾ ماحول منداڻي صحت غير پورهيو، سخت نه ڪنهن عورتون سيڪڙو س( مطابق اندازي هڪ جو

ڪلڪ ويهه عورت آهن. هيء ورتل ۾ بيماريء ڪنهن جيڪا مان ڦٽيء مڻ ٿي. لکين ڪري پورهيو مسلسل

تي ڪارخاني ڪري يڪجا کي ان ٿي، ٿئي پيدا ڪپهه ٿي. ڪري ئي عورت هيء ڪم ڏکيو جهڙو موڪلڻ

ٿو. بصر، وڃي ڏنو برابر جي هئڻ نه اجورو کيس ڪاٺيون ڪرڻ، گاهه ڏهڻ، کي جانورن رونبا، جا سارين جي ٻارن ڪار، ڪم جو گهر سواء کان ڀرڻ پاڻي ڪرڻ،

آهن. قبائلي حوالي جي عورتن ڪم سڀ اهي پالنا عزتي بي تي ٿيڻ پيدا نياڻي به اڄ جتي معاشرو

جي ڏيڻ نه جي ٿي. جائيداد وڃي ڪئي محسوس ۽ ٿا. تعليم وڃن بخشرايا حق سندن سان بهاني

ٿيل ممنوع تي عورت ان وسيل سڀ جا سفر سياحت کان مصلحت صلح ۾ نتيجي جي دشمنين آهن. قبائلي

ٿيون. سياسي وڃن ڪيون پيش ۾ بدلن عورتون پوء قتل عورتون ۾ نتيجن جي شادين ڪيل ۾ انتقامن جو عورتن ۾ بلوچستان ۽ ٿيون. سرحد وڃن ڪيون ڪري غربت والدين آهي. غريب جام عام وڪرو

۽ ناانصافيون سڀ ٿا. اهي ڇڏين ڪري وڪرو نياڻيونٿا. وڃن ڪيا پيش جوازالڳ قبائلي وري جا انهن

جو اڄ ۾ ماحول ان جي رسوائين ۽ ناانصافيون آهي. تمام ڏينهن به جو احساس جي ذميدارين ڏينهن

آهن. ويون اچي ۾ حصي جي عورت ذميداريون گهڻيون جي ورڪر سماجي کي مون جيڪو نڪتو اهم هڪ

ڊڪ جي ترقيء ته هيء ڪيو. اهو محسوس ۾ حيثيت عورتن جون اسان ۾ تقليد جي نقالي ۽ ريس ڊوڙ،

گذشته بلڪ نه سان ماحول راڄوڻي يا قبائلي جيڪي طبقي وچولي ۾ نتيجي جي ارتقا ۽ سفر جي صديء

224

لفظ لهرون لهرون

اسان آهن. اهي نه ٿيون يافته تعليم سان حوالي جيآهن. ميراث جي معاشري جي

225

لفظ لهرون لهرون

جي ماء� ڀٽو علي ذوالفقار شهيدتائين پ ٽ جي ماتا ڌرتي کان پيٽ

ڏينهن جنم جو ڀٽي علي ذوالفقار شهيد - جنوري5 آهي. ان ويندو ملهايو ۾ ملڪ سڄي ڏينهن آهي. اهو ڪوارٽرس هيڊ تعلقن ۽ ضلعن سڀني ۾ سنڌ ۾ سلسلي

آهن. ويندا ڏنا ترتيب پروگرام مختلف جا سالگره به ۾ هائوس پارليامينٽ ۾ آباد اسلم ۾ ع1994 سال گذشته

۽ هئي وئي ڪئي منعقد تقريب جي سالگره به ۾ پنهنجي پنهنجي صلحڪارن ۽ تازو ڪيڪ جو سالگره

پيش تحسين خراج کي ڀٽي شهيد پٽاندڙ ڄاڻ ۽ علم وزيراعظم تي موقعي ان جو ع1994 ڪيو. سال

مختلف لء رهواسين جي ديري نئين طرفان ڀٽو بينظير ذوالفقار شهيد ۾ جنهن هو، ڪيو اعلن به جو گرانٽن

ڪرائڻ تعمير“ هال عوام قائد ”هڪ ۾ ياد جي ڀٽي علي موجود اعلن جا ڪرائڻ تعمير اسٽيڊيم لء راندين ۽

فيملي سندس ڀٽو مرتضي ع1994 سال ئي آهن. ان بابا شهيد ۾ جيل لنڍي جونيئر ذوالفقار ۽ ڀٽو فاطمه

واري جيل ڪيڪ جو سالگره ۽ ملهائي سالگره جي وڻندڙ اڻ هڪ سواء کان ويو. ان ڪٽيو اندر ڪمري ٿيو، رونما تي سالگره هين44 جي شهيد ڀٽي واقعو سامهون المرتضي رند شاهد ۽ جکرو قادر ۾ جنهن ڌڪجي ۾ واديء جي موت مان گولي نڪتل جي بندوق

جي پٽن پنهنجي به اڄ مائرون سندن شايد ۽ ويا جيئريون ضرور ڪٿي نه ڪٿي ۾ اوسيئڙي جي واپسيء

روح جي ڀٽي ذوالفقار شهيد سان واقعي هونديون. ان لء آئينده ۽ پهتو نقصان ڪيترو کي“ فيڪٽر ڀٽو ”کي

جي اڄ منهنجي اهو هوندو، پاسي ڪهڙي روح جو شهيد ضرور حق جو چوڻ ان آهي. صرف نه موضوع جو قلم

ته آهي رهيو نه باقي شڪ به ڪو ۾ ٿي. ان رکان

226

لفظ لهرون لهرون

فن جو هلڻ وٺي گڏ کي مخالفن ۽ صابر ڀٽو بينظير ۾ مستقبل اڳواڻي جي پ آهي. پ ورتو سکي خوب جي ڊسيپلين پارٽي ۽ سگهي رهي نه خانداني شايد رهيو وڃي، ڪيو نه قبول شايد کي ڪندڙن ورزي خلف ته جو، امڙين جي رند شاهد ۽ جکرو قادر غلم سوال نوجوان جو آفريقا ڏکڻ لکندي سٽون هي کي مون

کي جنهن آهي، رهيو اچي ياد مولئيس بينجمن شاعر ۾ جيل عيوض جي عشق جي ڌرتيء ۽ عوام پنهنجي

هئي. بينجمن ڏني ڦاهي کيس ۾ ع1985 واڙي سان پٽ اڳ ڏينهن هڪ کان ڦاهي امڙ جي مولئيس

۾ اکين کي پٽ پنهنجي ماء ”ڪئي ملقات ۾ جيل کائينديس. پٽ ڦاهي گڏ سان تو آءي ته چيائينس ۽ نهاريو

تي نراڙ کي ماء جو شام آخري جي زندگيء پنهنجي ڪاري سيخ جي جيل ۽ ڪئي ڪوشش جي ڏيڻ چمي ڏنو.و بينجمن نه پهچڻ کيس تائين ماء جي، رنگ

ته وئين مري به تون جي امان ”ته ڏنو جواب مولئيس ڏيندو. موت پيغام ڪير منهنجو کي ماڻهن منهنجي پوء نظم به تخليقڪار هن ۾ ڪوٺڙيء ڪال ۾ اوسيئڙي جيهوا نه عنوان به ڪو جو جنهن لکيا

I am proud to be what I am the storm of oppression will he followed by the rain of

my blood طوفانن جي تشدد ظلم، مينهن جو رت منهنجي

پنهنجي مان ته آهي فخر کي ڪندو. مون مقابلو جو هن ڀينرون امڙيون، منهنجيون آهيان، رهيو ڏئي زندگي جي اسان لء واڌاري ۽ بقا جي جمهوريت ۽ ڌرتيء جيڪي آهن، ڏنيون قربانيون اهي نوجوانن ڪيترن طرح چڱي اها کي هيون. اسان فرض به تي اسان وجود نئون ڪو ۾ خاندان ڪنهن جڏهن ته آهي پروڙ معاشرن پرست روايت جهڙن اسان ته آهي، وٺندو جنم سرهائي ۽ خوشي وڌيڪ تي ڄمڻ پٽن طور خاص ۾

آهي. ويندي اچي

227

لفظ لهرون لهرون

جا پڳدارن سردارن وڏن وڏن تي ڄمڻ جي نياڻين ڏٺو سان حوالي آهن. ان وينديون نمجي پڳون ۽ ڪنڌ لء جي خاندان جنم جو ڀٽو علي ذوالفقار ته وڃي

هڪ شهيد ڀٽو ته هونديون. ڇو آنديون خوشيون گهڻيون قانون ۽ ڀٽو ٿيو. شاهنوار پيدا ۾ گهراڻي زميندار ۽ امير کان بمبئيء جي سنڌ ۽ هئو ميمبر جو اسيمبلي ساز

هو. سر ڪيو ادا ڪردار تاريخي هن ۾ علحدگي سان احترام وڏي ۾ حلقن سياسي جو ڀٽي شاهنواز

والده جي ڀٽو علي ذوالفقار هو. شهيد ويندو ورتو نالو ۽ پيار ورثو جو هئي. جنهن عورت جي طبقي وچولي ۾ سياست ڀٽو علي ذوالفقار ڪري هو. ان ونڊڻ محبت ڌرتي کي هن ترتيب جي هئو. هن نه پيداوار جي وقت ڪرڻ پيار سان ثقافت ۽ تهذيب پنهنجي پيار سان

کي ذوالفقار شهيد ڪندڙ پيار سان سيکاريو. پيڙائن جي عوام دللن ۽ جلدن آمرن، حڪمرانن، جي وقت ڪيون. جعوامي ڪوششون ڀرپور جون ڪڍڻ مان دلين بي بنهه پاڻ کان ڪلچر واري“ رشتي عوامي ۽ قائد

ڪيائون. سندس سازشون رات هئا. ڏينهن واقف سڀ جا ڪيائون. ميڊيا شايع پيپر وائيٽ خلف حڪومت

۾ پروپيگنڊا خلف عوام قائد رابطا نشرياتي ۽ ادارا ٿي نه ڪامياب هو به تڏهن رهيا. پر عمل مصروف

پاڪستان ته به لزمي ۽ هيو ضروري تمام سگهيا. اهو عظيم جهڙي ڀٽو علي ذوالفقار ادارا نشرياتي ۽ ميڊيائي ۽ سالگره جي حڪمران ملڪي ۽ سياستدان عوامي پيش تحسين خراج کيس تي شهادت عظيم سندس

منجهيل ۾ سياست ملڪي روايت اها ۽ هئا ڪندا ٿي ثابت اهو ۽ ها ڪري پيش به“ حل ”جو مسئلن

مشڪلتن ۾ محبت ۽ عشق ته احترام ۽ پيار ته ها وڃي جي آهي. ان هوندو موجود به حل جو ڏکيائين ۽

نهاد نام جي شريعت ۽ اسلم جو اهو ڀٽو برعڪس ۽ شهيد کي شخص نظر تنگ ۽ ڊڪٽيٽر هڪ دعويدارن

لڳايا. زور جا چوٽيء ننهن لء ڪرڻ ثابت اعظم شهيد

228

لفظ لهرون لهرون

جيڪي کي شخص اهڙي هڪ ۽ ڏنيون فتوائون مفتين سڄو ڪري ڀڃڪڙي جي نظرين اسلمي ۽ جي قانون ڪندو ڪم لء مضبوطيء جي اقتدار پنهنجي عرصو مسجد ۽ ڪيو دفن ۾ مسجد فيصل شاهه کي ان رهيو، ڇڏيو. زندگي بڻائي اختلفي کي اداري مقدس جهڙي جو شهادت وقت ان انساني متاع عظيم ۽ عزيز جهڙي مقصد عظيم ڪنهن اها ٿي. جڏهن ماڻي مرتبو عظيم

موت تي موقعي هڪ جن ملسو هيلع هللا ىلص هجي. رسول وئي ڏني لء علم اهل نهاد نام جا اسان کي جنهن گهري دعا اها لء

موت ناگهاني الله اي ”ته فرمايو آهن. پاڻ به دهرائيندا ۾ موت جي قسم اهڙي ته ڇو رکجانء ۾ پناهه کان

.“سگهي ملي ٿو نه ئي موقعو جو ٿيڻ تائب توبهه جو علم اهل هر رکڻ درست کي رڪارڊ جي تاريخ

اهو ۾ ملڪ جي اسان جڏهن ۽ ٿو بڻجي اولين فرض جو تاريخ جيڪو عوام ته سگهيو ٿي نه پورو فرض

ٿو، رکي حق حقيقي جو فيصلي جيڪو آهي، جوڙيندڙ جا عشق ۽ محبت سان“ ذوالفقار شهيد ”عوام ان

پيرين مظلوم پاڻ خود جو ڪيا. توڙي قائم رڪارڊ تيئن جو جيئن کي حالتن ويا. عوام رهجي ٿي اگهاڙا جمهوريت خاتمي، جي ناانصافي ظلم ۽ ڪيو نه قبول

شهيد ته ٿو ڄاڻي عوام ته ڪئي. ڇو مزاحمت لء نڪتل مان ڪالر جي قميص پنهنجي ڀٽي علي ذوالفقار

نه آڻ پر ڇڏيو ڪپائي تي سچائيء ۽ مقصد عظيم ڪنڌ ۽ قومن ۾ ويو. تاريخ بڻجي شڪست ناقابل ۽ مڃي

لء پڙهڻ نال ڪيترائي سان حوالي جي حڪمرانن شهيد ڀٽي سان حوالي جي پاڪستان طرح ملندا. اهڙي

۽ حصو جو تاريخ باوجود جي مخالفت تر تمام نالو جو تي ڦاهي سندس مولئس آهي. بينجمن ويو بڻجي باب

ٿوا لکي نظم وارو اڳ کان چڙهڻAll the Armies that ever marched.All the parliaments that ever out.

Have not affected the life of man on earth.

229

لفظ لهرون لهرون

As that one solitary life.I am proud of want ideal.

سڀ اهي تي، ڪئي پنهنجي آهي فخر کي مون” چڪيون ڪري قدمي پيش تائين اڄ جيڪي فوجون

پنهنجا تائين اڄ جيڪي پارليامينٽس سڀ آهن. اهي انسان تي ڌرتي هن آهن، چڪيون ڪري منعقد اجلس

آهن. سگهيا ڪري نه تبديل ايترو کي زندگيء جي سگهي ڪري قرباني جي زندگيء اڪيلي هڪ جيترو

.“ٿي ڀٽو علي ذوالفقار شهيد ته آهي حقيقت بلڪل اها ڪرڻو تسليم اهو هو. جتي انجمن هڪ ۾ ذات پنهنجي

سندس ئي عشق سان شهيد جو عوام ته آهي ته جي آريسر هو. بقول ڏاڪو پهريون جو ڪاميابيء

ڪئي جدوجهد به جيڪا تي ڌرتي هن هميشه انسان آهي. سمورن ڪئي ۾ عشق ڪنهن نه ڪنهن سا آهي،

جنهن ڌرتي ئي آهي. اها عشق جذبه محور جو لڳاپن حساب جو ضمير پنهنجي پنهنجي کي سڀني ۾ ڌوڙ جي ڌرتي آهي. تڏهن ختم ماڻهو ۽ جبر جڏهن آهي. اتي ڏيڻو نه ڪو ۽ آهي ڏيندو ورندي آسمان تي اوڻائين ئي جي ويندو چڙهي تي صليب پاڻ اچي سامهون رهبر ڪو آهي، ڇڏيندو ڌوئي کي ڌرتيء سان رت پنهنجي ۽ آهي

رشتا ۽ آکاڻيون جون عشق ۽ ماڳ جا محبت جيئن ته هڪ پنهنجي جبران رهن. خليل سلهاڙيل سان تسلسل

خواب لڌل جي ويندڙ راهه هڪ ۾“ پرافٽ دي ”ڪتاب سڀ ٿو. اهو کڻي قدم پهريون ڏانهن تعمير ۽ تعبير جي

۽ سک عشق جي رهندڙن تي ڌرتي ۽ پنهنجي ڪجهه چي کي مون ٿو. پر سگهجي ڪري ئي لء آسودگيء

لڳو وارو ڪرڻ متاثر ۽ وزنائتو وڌيڪ چوڻ جو گويرا آڌرڀاء اسان مليو جتي تها جموت ٿو چئي آهي. هو

جي ڪنهن نعرو جو اسان ته اهو ڪنداسون. شرط لء کڻڻ هٿيارن هٿ جا اسان ۽ هجي چڪو کپي ۾ دلين جي توبن بجاء ترانن ماتمي جنازا جا هجن. اسان تيار

230

لفظ لهرون لهرون

سان گيتن نون جي کٽڻ گهرجن. جنگ کڄڻ ۾ گجگوڙپون. ڦاٽي هنياء جا فضا

جي ڀٽي علي ذوالفقار شهيد ته ٿي سمجهان مان جو قيادت سندس لء طبقن پسمانده غريب جدوجهد

لء سربلنديء پنهنجي طبقو هيء ته هيو اهو ئي مقصد ڪري بلند کي نفس عزت پنهنجي وسيلي جدوجهد کي جلسي عام هڪ جي ع1970 ڊسمبر20سگهي.

لء منهنجي ”ته چيو ڀٽي علي ذوالفقار ڪندي، خطاب به ڪا جي ملڪ جڏهن هوندو، اهو ڏينهن جو خوشيء

نه پريشان ۾ ڏيڻ ڪري مهيا کاڌو کي ٻار پنهنجي ماء لء ڏيڻ کي ٻار ۾ ڇاتيء جي ماء هن هوندي. جڏهن

موقعي جي دستيابي جي کير کي هوندو. ٻار مهيا کير ويو. خليل اچي ياد زرداري بلول تاريخي ٻيو هڪ تي

نه جا توهان ٻار جا توهان ”ته ٿو لکي هنڌ هڪ جبران زندگي آهن. جڏهن ڌيئرون ۽ پٽ جا زندگيء آهن. هو

جي توهان ته آهي ٿيندي قرار بي ۾ عشق پنهنجي پاڻ جي توهان هو آهن. جيتوڻيڪ ايندا ڏانهن زندگيء ذريعي

.“آهن نه ملڪيت جي اوهان آهن. پر پليا ۾ هنج وڏو ۾ وڏي لء اسان جو ڀٽي علي ذوالفقار شهيد

آئين ان جيڪڏهن آهي، ع1973 آئين متفقه ڪارنامو اسلمي مطابق عرصي ڪيل مقرر ۾ روشنيء جي

ملڪ ته ها، وڃي ڪيو عمل ديانتدارانه مطابق نظريي خاتمو سان طرح مڪمل جو نظام استحصالي اندر ۽ نعره عليحدگي نه محرومي احساس ته ها، وڃي اچي

جي وسيلن مالي ۽ ملزمتن نه ها، هلن تحريڪون ذوالفقار ها. شهيد ٿين پيدا شڪايتون جون ورهاست

۽ سماجي سڀ جا ملڪ پوء کان شهادت جي ڀٽي علي شعبو به ويا. ڪو ڪيا تباهه سان هٿ قدر اخلقي

آهي. سگهيو رهي نه محفوظ کان انتشار بدعنواني، مرد دور سال پنج ساڍا جو ڀٽي علي ذوالفقار شهيد وڌيڪ کان سالن يارهن جي ضياءالحق ڊڪٽيٽر مومن جو مقبوليت غير ۽ تعصب جانبداري آهي. غير حاوي

231

لفظ لهرون لهرون

ڪنهن آئين ته ٿيندو معلوم ته ڪجي تجزيو هٽائي پردو ٿو. رکي حيثيت واري“ ڀتين چئن ”هڪ لء ملڪ به

جي اوهان جيڪڏهن ته آهي ويو چيو ۾ مقدس قرآن باهمي ته ٿئي پيدا تنازعو ڪو مسئلو، ڪو درميان

جو دنيا جن ملسو هيلع هللا ىلص فيصلوڪريو. رسول ملي سان مشاورت حضرت ۾ شريف ڪيو. بخاري مرتب دستور پهريون

ويو ڪيو مروٺ وقت ان مدينه ته آهي روايت جي انس پذير رهائش گهر جي والدين سندن سڳورا پاڻ جڏهن

نبوي مسجد نه اڃا جڏهن آهي زمانو اهو هيء ۽ هئا جي ملسو هيلع هللا ىلص آنحضرت هئا. گويا ٺهيا حجرا نه ۽ ٿي تعمير

تي تعمير جي مسجد کي ترتيب جي آئين نزديڪ غير حڪومت، آئيني غير ۾ آهي. اسلم حاصل فوقيت

ڪاغذ الحق ضياء کي آئين مقدس ان ۽ آهي اسلمي ملڪ جي اسان ۽ اڏايو مذاق جو اسلم چئي ٽڪرو جو مفتين ڪندڙ ڪاروبار جو فتوائن ۽ علم اهل ئي ڪي جا

شهيد ”پوء کان موت ناگهاني سندس کي الحق ضياء ڪري دفن ۾ مسجد هڪ کيس ۽“ ڏنو لقب جو اعظم ڇڏيو. بنائي متنازع کي اداري مقدس جهڙي مسجد

جي ان جي آهي. آئين وئي اچي ۾ وچ ته ڳالهه هيء ملڪي ئي کان وجود جي پاڪستان م اصل جي اهميت

ڪيا اختيار رويا دشمن عوام ۽ دشمن ملڪ ۾ معاملت عوامي ۾ مضمون هڪ پنهنجي مون اڳ کان ويا. هن

۾ پاڪستان ته هو لکيو متعلق سلسلي جي حقن بنياد مهاجر هڪ ته هئي اها ڀڃڪڙي پهرين جي حقن بنيادي

بڻايو اعظم وزير پهريون جو پاڪستان کي آيل لڏي رکندي برقرار کي راء ان به ۾ سلسلي جي ويو. آئين

جي بحرانن سياسي ۾ ملڪ ته آهي اهو تجزيو منهنجو قرارداد ”ته رويو اهو جو علي لياقت شروعات بنيادي جهڙن ،“مقاصد قرارداد ”۽“ پاڪستان توجهه طرف آئين باوجود جي موجودگي جي دستاويزن

ڪري قبول صدارت جي ليگ مسلم بلڪه ڏنو، نه ايوانن جي اقتدار کي جماعت خالق جي پاڪستان

232

لفظ لهرون لهرون

ع1951ڇڏيو. ڏئي ۾ هٿن جي ڪريسي بيورو ۽ تائين رهي. بلڪه موثر غير صرف نه تنظيم سياسي تائين

گهڻو تمام ۾ سازي آئين ۽ وئي ورهائجي ۾ حصن ۾ ٿيا. صوبن تباهه ادارا ويو. روايتي ڪيو ضايع عرصو

فيصلن ڪجهه جي عدالتن ۽ ٿي پيدا محرومي احساسڪيو. مجروح ۾ نظر جي عوام وقار جو عدليه

پوء کان ٺهڻ پاڪستان جناح علي محمد قائداعظم سڀ جا کيسي منهنجي ته چيو ڇو سان شڪستي دل

۾ ع1983 حسين عابده شريف، نواز آهن؟ کوٽا سڪا پر آهي رهندي ڄڻيندي ٻار ليگ مسلم ته چيو هنڌ هڪ ويندو. دفنايو وقت ڪهڙي ٻار ڪهڙو ته آهي نه خبر

جاويد جسٽس چيف جي ڪورٽ هاء پنجاب ۾ ع1992 مسلم ۾ تقريب جي ملهائڻ ڏينهن واري اقبال اقبال،

اچن چٻرا ۾ ليگ مسلم ته چيو ڇنڊيندي ڇوهه تي ليگ نظام تحريڪ جي پي. اين. اي هلندڙ ۾ دور ٿا. ڀٽو

تحريڪ هئي. ان دوکو سان عوام ۾ نالي جي مصطفي ڪوبه سان اسلم جو جن هيون شامل تنظيمون اهي ۾

جي. ايم. سيد ته وڃي ڏٺو طرف هو. ٻئي نه واسطو قوم سچو هو ڇا پر تي، جاء پنهنجي اختلفات سان

۾ جوڙڻ جي پاڪستان ڇا هئو؟ نه ليگي مسلم پرست، مجيب شيخ ڇا؟ آهي رهيو نه تاريخي ڪردار سندس

جي ليگ مسلم تي سائيڪل ۾ زماني واري شاگردي سال کي الرحمان مجيب ڇو پوء هو؟ وڪڻندو نه اخبار

جو هندستان ۽ سنڌي سال کي سيد جي. ايم ۽ بنگالي وزير جي سنڌ جو آهي سبب ويو. اهوئي چيو ايجنٽ الله هدايت سر جڏهن تازو شاهه عبدالله سيد اعلي ڪندي تقرير ۾ هئي. ان رهي ملهائجي ورسي جي

پر نه شڪايت اها سان ليگين مسلم ته ڪئي شڪايت شاهه ۾ ٿي. جنهن سگهجي چئي حقيقت تاريخي ڪنهن پر آهي ۾ ڌڙن ڪيترن ليگ مسلم ته چيو صاحب

جون ان ڪرڻ نه ذڪر جو رهنما سنڌي ليگي مسلم به الڳ هڪ لء انهن جو آهن ايتريون غلطيون تاريخي

233

لفظ لهرون لهرون

سياسي الحق ضياء آهي. ڊڪٽيٽر ضرورت جي ڪتاب ڇڏي کي جماعتن مذهبي پوء کان بحاليء جي جماعتن

ٽن پر جوڙائي ليگ مسلم سرڪاري هڪ الحق ضياء ذليل سامهون جي قوم کي انهن ئي اندر جي سالن ليگين مسلم برطرف وري پوء ۽ ڪيو برطرف ڪري ڏنيون. وزارتون چونڊي کي ليگين مسلم پسنديده مان نئين ڪري وفائي بي سان محسنن پنهنجي ليگين انهن اسرار ويا. ڊاڪٽر ٿي مشغول ۾ ٺاهڻ ليگ مسلم سر

جماعت هڪ ليگ مسلم ته چيو ۾ تقرير هڪ تازو احمد اسرار ڊاڪٽر کي هئي. ڪانگريس تحريڪ هڪ بلڪه نه

آهي. سوال ڏنو سرٽيفڪيٽ جو جماعت سياسي هڪ جنهن ٺاهيو، پاڪستان جماعت جنهن ته آهي اهو صرف

۾ تعمير جي پاڪستان کي هئي. ان به مڃتا عوامي کي ۾ ملڪ بغير جي تاخير ڪنهن ۽ ها گهرجي وڃڻ جنبجي

سان بدقسمتي پر گهرجي ڏيڻ ڌيان طرف سازي آئين ذوالفقار ويو. شهيد ڦاسندو ۾ بحرانن ملڪ ۽ ٿيو ائين زور اڪثريتي پنهنجي سگهيو ٿي ڪري ائين به ڀٽو علي

نه پر سگهيو ٿي ڪري نافذ بڻائي آئين طرفو هڪ تي هو. رکندڙ يقين پورو تي جمهوريت شهيد، نه، بلڪل وارن ڌر کاٻي ۽ ساڄي نمائندن چونڊيل سڀني هتي

آئين متفقه هڪ ۽ ڪيا مشورو و صلح سان نمائندن کي آئين ان ضياء جنرل ۽ ڏنو تحفو کي قوم ٺاهي

آيو. ۾ اقتدار برسر سان طريقي اسلمي غير لتاڙيندي سان طريقي اسلمي هن ته سوچڻ ۽ سمجهڻ اهو

بلڪل سگهيو، ٿي ڪري نافذ نظام اسلمي ۽ جمهوري ۾ جوئا ۽ وضو سان شراب طرح آهي. جهڙي غلط ملي ٿو نه ثواب جو ڪرڻ خيرات سان رقم کٽندڙ

اسلمي سان حڪمرانن غاصب طرح سگهي. اهڙي ڪوڙ، آهي. ٺڳي، فضول رکڻ توقع جي نظام

جو جمهوريت مان ادارن صنعتي ۽ تعليمي لقانونيت، اختلف هيروئن، ۽ ڪلشنڪوف بجاء ڪتابن خاتمو، جي خان سربلند عالم جان ڪرڻ، جلوطن کي رکندڙ

234

لفظ لهرون لهرون

سنڌ وڃڻ، مري ۾ جدائيء جي پٽ ۾ ع1986 جو ماء ويا. رچايا رنگ ڪيترا ۾ ڪرڻ ختم کي پارٽي پيپلز ۾

ڀرائڻ ۾ انداز گهڻي ٻورو جو چن ۾ قبر جي ڀٽي شهيد کي جسم جيئن ته ڪرايا استعمال ڪيميڪلس اهڙا ۾

ننگي جي ضياء سڀ ڇڏجي. اهي ڪري ختم جلدي آهن. صرف ثبوت جا فسطائيت مڪمل ۽ آمريت

ٿو نه خدمت جي اسلم کي نفاذ جي سزائن اسلمي نمائندن اخباري الحق ضياء ۾ ع1985سگهجي. چئي نظرياتي پنهنجي کي اسرائيل ته چيو ڳالهائيندي سان

حق جو استعمال جي طاقت لء حفاظت جي سرحدن جي عراق ڪرڻ حملو تي لبنان آهي. (ڪمزور حاصل عام قتل جو فلسطينن وطن بي اڏائڻ، جو پلنٽ ايٽمي

ڪهڙو جو حفاظت جي سرحدن نظرياتي پنهنجي هڪ اسرائيل ته چيو الحق آهي) ضياء انداز خوبصورت

دنيا گهرجي. مسلم ڪرڻ تسليم کي ان آهي حقيقت جماعت وقت سگهي. ان ڪري ٿي نه ختم کي ان

۾ انٽرويو جي الحق ضياء پڻ طفيل امير جي اسلمي نه غلط تجزيو جو ضياء ته ڪئي تائيد جي خيال ان

آهي. قومي ۽ ڪرڻ برطرف کي حڪومت جوڻيجي

“رافيل ”پهريون ڪلڪ هڪ جي اعلن جي اسيمبلي انٽرويو ان حڪومت ويو. ضياء ڏٺو گڏ سان ضياء کي ته ڪئي دعوي اخبار ملڪي غير پر ڪئي، ترديد جي ضياء آهي. دراصل موجود انٽرويو ٿيل رڪارڊ وٽ هنن

نه لڪائي ڪري ان نوازي اسرائيل پنهنجي الحق هو. جيڪو جمهوري رافيل سفير آمريڪي سگهيو. جو

تاريخي هر ۾ پاڪستان ۽ هو دوست ويجهو جو هن ۾ آخر ۽ هو ايندو نظر گڏ سان الحق ضياء ۾ بحران ايوان پاليسي، متعلق ڏني. افغانستان جان گڏجي ٻنهي

به ۾ مذاڪرات متعلق رهائي جي يرغمالين آمريڪي کي مسلمان عراقي آهي. ايران رهيو شريڪ رافيل

ٿيا) بحق جان مسلمان لک40 ۾ (جنهن واري ويڙهائڻ

235

لفظ لهرون لهرون

جي رهيو. ضياء شامل هٿ مڪمل جو رافيل به ۾ جنگ خلف جنگ گوريل ۾ ملڪ پنهنجي سريلنڪا ۾ دور

سان گهرايا. اسرائيل مشير فوجي مان ملڪن مختلف نه دير ۾ موڪلڻ ڪولمبو مشير پنهنجا به پاڪستان گڏ

مسلم ۽ عرب سڀني مرحوم سادات صدر ڪئي. جڏهن اچي ۾ دٻاء آمريڪي باوجود جي مخالفت جي ملڪن

جو ڪرڻ تسليم ڪيو. اسرائيل معاهدو“ ڊيوڊ ڪيمپ” ڪانفرنس اسلمي کي مصر ملڪن انهن ته ڪيو اعلن ۾ ملڪن انهن ڇڏيو. پاڪستان ڪڍي مان ليگ عرب ۽

۾ ڪرائڻ بحال رڪنيت مصري جيڪو رهيو شامل ٿيو. قتل ۾ پريڊ فوجي هڪ سادات رهيا. انور اڳيان

وڌ ۾ وڌ سان ان ته سنڀاليو عهدو مبارڪ حسني جون انبن باقاعده ۽ رکيا جنرل پاڪستاني تعلقات متعلق يهودين رهيو. جڏهن موڪليندو کيس پيٽيون

ته آهي ۽ هئي آگاهه دنيا کان پاليسيء جي پاڪستان حرڪتون اهي جون سڏائيندڙ مسلمان پڪو کي پاڻ پوء

ٿيون. شهيد سگهن ٿي ڪيئن حصو جو خدمت اسلمي آرائي محاذ طويل سان حڪومت جي عليء ذوالفقار

اتفاق مڪمل تي سمجهوتي سان اتحاد قومي پوء کان جولء5 ته ٿيو طئي اهو جو ع1977 جولء4هو. ٿيو هڪ ٿينديون. اها صحيحون باضابطا ۽ باقاعده تي

قومي جي آمريڪا تي جولء4 ته آهي، سچائي تاريخي هڪ جي خاني سفارت آمريڪي ۾ آباد اسلم تي ڏينهن

الحق ضياء جنرل سواء کان ٻين ۾ تقريب استقباليا آمر ٿيو. جڏهن شريڪ ۾ حيثيت جي اسٽاف آف چيف کيس لء ڪرڻ رخصت رافيل ته لڳو ٿيڻ واپس جنرل ۾ اڪيلئپ تي دروازي جي ڪار ۽ آيو ڇڏڻ تائين ڪار

مسڪراهٽ تي چهرن جي ٻنهي پوء کان گفتگو مختصر تي جولء5آيا. نظر تاثر جا خوشيء عجيب ۽

وئي. لڳائي ل مارشل ۾ ملڪ بجاء ٿيڻ صحيحيون ويڪ نيوز آمريڪي تي دوستيء جي ضياء- رافيل

آهي. چڪو ڪري شايع مضمون هڪ باقاعده رسالي

236

لفظ لهرون لهرون

ڦاهي کيس ۽ ڪرڻ ختم کي حڪومت جي ڀٽو شهيد وڌيڪ دوستيون اهي ۾ پهچائڻ تائين منزل جي

ميان گڏ سان ضياء ۾ ع1979آهن. رهيون ڪارفرما مڪمل سڀ وارا نصرالله زاده نواب پاڳارو، پير طفيل،

تي ع1989 آگسٽ19آهن. رهيا ذميدار سان طرح هڪ ۾ اخبار جنگ لغاري نذير صحافي ۽ ڪالمسٽ

جي پي.اين.اي ۽ پ.پ ته لکيائين ۾ ان لکيو، مضمون آرمي آف چيف ڪاپي جي معاهدي ٿيندڙ درميان هئي، ڪئي پيرزادي عبدالحفيظ حوالي جي اسٽاف

هو حالنڪه ته ڪئي ڳالهه اها پاڻ پيرزادي عبدالحفيظ ان اسٽاف آرمي آف چيف هو. پر نه پابند جو ان

کي ڇڏي. مون ڏئي کيس مون ۽ ڪئي گهر جي ڪاپيء هن کان قلم پنهنجي مان ته اچي ٿو نه ۾ سمجهه سياسي هڪ وٺان، ڪٿان ڪم جو پڇاڙي جي مضمون علي ذوالفقار شهيد ۽ ۾، حيثيت جي استاد ۽ شاگرد

چاهيندڙن جهڙن اسان ۾، حيثيت جي چاهيندڙ جي رهيو تجسس جو پڙهڻ متعلق ذات جي شهيد هميشه

ڪارنامن، آهي. سندس چڪو لکجي آهي. ڪيترو نسل نوجوان سان شهيد متعلق ناڪامين ۽ ڪاميابين

ٿا. ڪن پيار سان ان نه، به ڏٺو ڪڏهن کي مون جن ئي کي پرستن قوم بهادر ۽ سچن عزت ۽ پيار اهو

نه انصاف ساڻس جيڪڏهن آهي. اسان ملندو ۾ نصيب اڄ ۽ عوام آهي. پر ڳالهه ٻي اها ته آهيون سگهيا ڪري

شهيد ۾ ثقافت جي سنڌ ته ٿو سمجهي نوجوان جو ويو اڏجي مقبرو يادگار عاليشان جيڪڏهن جو ذوالفقار

نه ذريعو يا وسيلو جو“ گهر ڪمائي ”ڪنهن اهو ته طرف شاهراهه معاشي ۽ سياسي کي عوام بلڪه

دوران ويندو. تاريخ گهلي ضرور ۾ فضائن جي لڙڪاڻي شين پراڻين تاريخ ته آهي آيو ٿيندو ضرور اهو تي سفر ڪرايو متعارف کي ضرورتن ۽ شين نين تي جاء جي

ذوالفقار ۽ لطيف مارڪس، تائين اڃان تاريخ آهي. پر آهي. شهيد سگهي ڏئي نه جنم ٻيهر کي ڀٽي علي

237

لفظ لهرون لهرون

ان ۾ ٺڪائن جي گهڙيالن ۽ گهڙين مخالف، جا ذوالفقار وقت ته آهن، سگهيا ڪري نه فراموش کي حقيقت

تبديل کي فيلصي ۽ اهميت عوامي ۽ کي مهارن جي فائدا جا مخالفت آهي. سياسي ڪم ڏکيو ڏاڍو ڪرڻ آهي چڪائڻي ايتري قيمت جي ان پر آهن وٺندا ضرور ۽ خاندان سندس ۽ ڀٽي علي ذوالفقار شهيد جيتري

دهشت جي ضياء آهي. جنرل چڪائي نياڻي سندس کي سياستدانن ڪردار بلند انتهائي استحصال ناڪ

پر ڪرايو چپ ۾ ڪارنر مصلحتي خاموشي ۽ مايوسي ۾ برصغير رهي، ٿيندي ريڪارڊ مزاحمت عوامي

ورثو جو سامراج برطانوي برج ۽ ڪرڪيٽ سياست، وڪٽ بغير ۾ بازارين ۽ ڳلين وٽ اسان آهي. ڪرڪيٽ

به بازيگيري جي سياست ۽ ٿي وڃي کيڏي جي بيٽ ۽ وئي کيڏي جي ضابطن ۽ اصولن بغير اڪثر ۾ ملڪ هن

واري ڪرائڻ شهيد کي علي ذوالفقار ۾ آهي. جنهن کيڏي تحت اصولن اسلمي غير ۽ انساني غير به راند آهي. پيو ڀوڳڻو کي ملڪ ۽ عوام خميارو جو ان ۽ وئي ڪارنامن ٻين ڀٽي علي ذوالفقار شهيد ته سوچيو ٿورو جا انهن ۾ ڪرڻ متحد کي دنيا اسلمي سواء کان

ڪيو ادا ڪردار تاريخي نه ڪيترو ۾ ڪرڻ ختم اختلف تحسين خراج به فيصل شاهه کي مشورن انهن ۽ آهي شاهه پهريون رافيل جو نڪتو اهو ڪيو. نتيجو پيش

۾ ع1974 ڇڏيو ڪرائي شهيد کي ڀٽي پوء ۽ فيصل ڪرائي جمع تي فارم پليٽ هڪ کي ملڪن اسلمي

ڪرڻ، آگاهه کان اهميت جي شعور سياسي کي انهن ڏيارڻ، طرف دشمنن اصلي سندن توجهه جو انهن لء ڪرڻ ڪنٽرول کي پرستيء مفاد جي طاقتن وڏين

جو بينڪ اسلمي ڪرڻ، استعمال طور هٿيار کي تيل جا ڪڍرائڻ پونجي شده جمع مان بينڪن مغربي قيام،

جيئن ته بڻيا حصو جو شعور سياسي ڪري ان مشورا، انهن ٻيا ۽ ٿين مضبوط ملڪ اسلمي تي طور معاشي

پوء کان سالن20 جي قائداعظم ۾ ملڪ محتاج جا

238

لفظ لهرون لهرون

ٿيو. ۾ اڳواڻي جي ڀٽي شهيد قيام جو اسلميء وزارت سرڪاري لء زيارتن جي مقامات مقدس کي حاجين

کي مدرسن ۾ ملڪ ويو، ڪيو اهتمام تي طور سامهون ڀيرو پهريون قانون جو ڏيڻ گرانٽ سرڪاري

لء جن کي امامن ۽ ڏيندڙ آذانون ۾ آيو. مسجدن جي الله صرف هو ته هئي هوندي سوچ اها ۾ برصغير

ڏئي گرانٽون کي آهن. انهن کائيندا ماني ڏنل تي نالي دور جي الحق ويو. ضياء ڏنو مقام ۽ عزت ۾ معاشري

ڪيو. جڏهن قبضو ڀارت تي علئقي ميٽر ڪلو1500 ۾ جي قيدين جنگي سان شخصيت اڏول پنهنجي شهيد ته

جو ملڪ علئقو ڪيترو ۽ ڪرايا، آزاد ماڻيندڙ تي نالي لء ڪرڻ بلند کي معيار تعليمي جي ٿيو. عوام واپس

۾ ادارن انهن بڻيا، ملڪيت قومي ادارا ڪيا، اصلحات تعليم تائين ڪرايو. پرائمري متعارف نصاب جهڙو هڪ ڪيو فيصلو جو تعليم مفت تائين ميٽرڪ ۽ لزمي کي

کي ويو. استادن ڏنو زور تي تعليم فني ۽ ويو. سائنس ويو. پاڪستان ڪيو شامل ۾ ڪيڊر سروس قومي

اهم ۾ شعبي ثقافتي لء ڪڍڻ مان ڦندي جي سامراج خارجا پنهنجي ذوالفقار ويون. شهيد ڪيون تبديليون مطابق جي امنگن جي عوام جي دنيا ٽئين کي پاليسي قدرتي براء وزير بحيثيت آغاز جو ان ڏنو. هن ترتيب

ڪارخاني جي لوهه ۾ ڪراچي سان روس جي وسيلن ته هو ڪيو ظاهر ۽ هو ڇڏيو ڪري سان لڳائڻ

به سان ڪنهن ۾ دنگل جي طاقتن وڏين پاڪستان ٿو نه انحصار تي آمريڪا صرف بڻجندو. هو نه فريق پاليسي خارجا سابقه جو ع1966 سگهي. اپريل ڪري

حقيقت ان اسان تائين اڄ ته فرمايو ڪندي تنقيد تي چيو يونين سوويت کي جنهن آهيون، ڪندا انڪار کان

آهي. هن ڪيو پسند ڪرڻ نظرانداز کان ٿو. ان وڃي به آمريڪا ۽ روس خود تي ٿيڻ تبديل جي حالتن ته چيو

پاڪستان آهي. پر ڪئي بدل ردو ۾ پاليسين پنهنجي ۽ فهم فڪر، پنهنجي ڀٽي رهيو. شهيد بيٺل اتي جو اتي

239

لفظ لهرون لهرون

واضح ۾“ مهم آزادي ”ڪتاب هڪ پنهنجي کي خيالن ڪارآمد ۽ مفيد هڪ هيء آهي، ڪيو بيان تي طور

کي چاهيندڙن جي شهيد کي سڀني اسان ۽ آهي ڪتاب ته ٿيندي گواهه گهجري. تاريخ پڙهڻ بار بار ڪتاب هيء جي عوام زندگي پنهنجي ڀٽي علي ذوالفقار شهيد

ٻاهر کان جيل ۾ ڇڏي. جيل ڪري قربان لء سربلندي اڳتي کي عوام جيڪو آهي ورثو اهڙو تحريرون سندس

ايندو. رکندو متحرڪ لء وڌڻ

240

لفظ لهرون لهرون

ڪپت ۾ ڳڻپ جي انسانن شماري آدم چيو ڪنگ لوٿر مارٽن امڪان جا

هوInjustice any where in the world is a

threat to justice every where. لء انصاف هنڌ هر انصافي نا ٿيندڙ به ڪٿي ۾ (دنيا

آهي). خطرو اختلف سان نظر نقطئه مٿين ۾ ملڪ جي اسان

دنيا جو ڪري آهي. ان رهي نه باقي گنجائش ڪابه جي لء مفاد اجتماعي جي قوم پٽاندڙ اصول مڃيل جي

مرحل ڏکيا ڪيترائي به باوجود جي اختلفن سياسي انصاف پر ئي، سان دير ٿوري پوء کان مباحثي بحث اسان ٿا. پر وڃن ڪيا حل مطابق اصولن بنيادي جي آهي. اجتماعي آئي رهندي مختلف بلڪل صورتحال وٽ

ويا ڪيا دفن ۾ خانن تهه جي گهرن سرد ته يا مسئل پسند آهي. من ويو دٻايو کي مسئلن ئي ڪيترن آهن. يا

ڪيا استعمال“ پاور ويٽو ”۾ صورت جي نڪرڻ نه نتيجا پرست مفاد“ ڀائي دين ”۽“ مسلمانن آهن. جنج ويندا حڪمران لء مفادن گڏيل پنهنجي ئي کان شروع ٽولن

هڪ آهي. اهڙو وڙهي جنگ جي مفادن جي طبقن وقت ڪجهه آهي. جيڪو به جو اظهر اشتياق ڪردار

جو“ صاحب پير ”سان هوشياريء وڏي تائين اڳ آدم ۾ ع1994 سال اظهر رهيو. اشتياق بڻيل ترجمان

ڪجهه جون لکيو. جنهن مضمون هڪ متعلق شماريءته هيون هي سٽون ريت چڱيء ڳالهه هيء کي شاهه عبدالله سيد”

آباديء جي سنڌ جيڪڏهن ته گهرجي ڪرڻ نشين ذهن

241

لفظ لهرون لهرون

پنجاب ته ويو ڏيکاريو برابر جي آباديء جي پنجاب کيڪندو.و نه گوارا هرگز کي ڳالهه ان عوام جو

ڪئنواس جي ملڪ وقت هن مطابق سوچ منهنجي مفادن سماجي ۽ سياسي اقتصادي، جيڪي (پردي) تي

“ڇوڙ ”جو انهن آهن، (وهڪرا) موجودCurrents جا شماري آهي. آدم ڳنڍيل سان ڳڻپ جي شماريء آدم

مددگار جا وفاق آهي. صوبا ڪم جو حڪومت وفاقي لء رکڻ قائم هٽي هڪ تي موقعي ان هميشه ۽ آهن آهن. رهيا ٿيندا استعمال هٿڪنڊا ۽ رويا قانوني غير

ڪيو نه حاصل سبق ڪوبه مان نظرين تنگ ساز تاريخ سگهيو ماڻي درجو جو قبولڻ ڪوڏوهه ئي نه ۽ آهي

طرح مڪمل رٿابنديون سڀ لء شماري آهي. آدم جڏهن شماري آدم پنجين جي آهن. ملڪ رهيون ناڪام

خراب جي وقت ان ته وئي ڪئي ملتوي وري دفعو هڪ ۾ پنجاب وڃي. ڪڏهن پئي ڪئي ملتوي ڪري موسم

چونڊن عام ڪڏهن امتحان، ۾ اسڪولن ڪڏهن ٻوڏ، پر آهي، رهيو ٿيندو متاثر عمل آئيني اهو ڪري جي

آدم جي ع1994 ته ٿا سگهن سمجهي وارا سمجهڻ سياسي پر نه ڪري موسم خراب ڪنهن شماري ڪئي ملتوي بعد مرحلي پهرئين ڪري دٻاء ۽ ماحول

ها ڪري نه ائين حڪومت جي وقت ان هئي. جي وئي پناهگيرن افغان اسيمبليء بلوچستان ۽ مرڪز کيس ته

قرارداد جو روڪڻ شماري آدم تائين نيڪاليء جي اعلي هئي. وزير ٿي منظور سان راء اڪثريتي

جي وقت ۽ کي لغاري فاروق صدر بلوچستان هئا. حڪومت لکيا به خط ۾ سلسلي ان کي وزيراعظم

ملڪن ۽ ادارن ڏيندڙ قرض ۽ بينڪ ورلڊ آء.ايم.ايف، ۾ مهيني آڪٽوبر شماري آدم ڪري دٻاء شديد جي

ملڪي پر هئي، چڪي ڪري فيصلو جو ڪرائڻ جو عمل ان حالتن رحمانه بي جي“ موسم سياسي”

آڪٽوبر حڪومت ڏنو. موجوده نه ٿيڻ مڪمل حصو ٻيو

242

لفظ لهرون لهرون

ورتو ڪري فيصلو جو ڪرائڻ شماري آدم ئي ۾ مهينيآهي.

ٻيا وسيلي مينڊيٽ ڳري جتي حڪومت موجوده آدم کان ڪابينا وفاقي اتي آهن، ڪيا فيصل تڪڙا

ا تي وئي. جنهن ورتي منظوري جي شماريء تقريبا آهي. ويو لڳايو ڪاٿو جو ٿيڻ خرچ رپيا ڪروڙ اسي

طئي مرحلو اهو جڏهن ۾ ع1990-91 سال ته جڏهن لک پنجويهه ڪروڙ ڏهه ڪاٿو جو خرچ وقت ان هو، ٿيڻو

هو. ويو لڳايو رپيا هزار اسي چوڏنهن ڪروڙ35 ڪري اضافو ان ۾ ع92-1991

۾ ع1992-93ويا. ڪيا مخصوص رپيا هزار اوڻانوي لک لک پنجاسي ڪروڙ37 ڪري اضافو ۾ مد ان وري

۾ ع1993آهن. ويا ڪيا مخصوص رپيا هزار تيرنهن ۾ ع1997 هينئر ويو. پر ڪيو نه اضافو ڪوبه

شماري آدم فوج ته آهي ڪيو ظاهر ڊويزن اسٽيٽڪس وڌيڪ آهن. هاڻي گهريا ڪروڙ چاليهه طور ابتدائي لء

ته رپيا ڪروڙ آهن. ڇهه گهربل ڪروڙ چوٽيهه وفاقي ته آهن. جڏهن چڪا ٿي خرچ تي اسٽيشنريء

ڪروڙ15 وڌيڪ کان رقم ڪيل منظور طرفان ڪابينا آدم ۾ نگرانيء جي آهن. فوج چڪا ٿي خرچ رپيا

جي عدليه تي سطح عوامي پهرين کان ٿيڻ شماري ڏينهن ئي هڪ جا ڪرائڻ ڳڻپ هڻي ڪرفيو نگراني، زير تجويزون جون ڪرائڻ شماري آدم شماري گهر تي

جا حيثيت انتهائي آهن. اهي چڪيون اچي سامهون ڪري ان حدون واريون معقوليت غير يا معقول مطالبا

اکرن انگن غلط اندر صوبن ننڍن جو آهن، اورانگيل فوجي کي حڪومت ڪري آهن. ان خدشا جا اچڻ جي آهن. ويون پئجي ڪريون حاصل خدمتون فوجي نيم ۽

شماري آدم شفاف پوء کان خرچ مالي ڳري جيئن تهسگهجي. ڪرائي

آدم ۾ دنيا سڄيء کي سال ع2000 قومن گڏيل هڪڙي ڪري آهي. ان ڏنو قرار سال جو شماريء

243

لفظ لهرون لهرون

جي هئڻ ميمبر جي قومن گڏيل ته آئي به اها تجويز وڃي. پر ڪرائي شماري آدم ئي سال انهيء ۾ حيثيت ڪري وئي. ان ٿي رد تجويز اها تي طور سطحي اعلي

۾ تيارين طرح مڪمل مطابق ٽيبل ٽائيم حڪومت مطمئن کي صوبن ننڍن ۾ سلسلي ان آهي، مصروف

ڳالهين چند کي حڪومت لء ڳڻپ شفاف لء ڪرڻ پٽيل دوراب پوندو. جسٽس ڏيڻو توجهه مڪمل طرف ۾ آرٽيڪل هڪ پنهنجي ۾ اخبار ڊان ۾ ع1992 مارچ ٿا سمجهن سنڌي ۾ ميدان هر جي زندگيء ”ته هو لکيو

سندن ڪري وڃي. ان پئي ڪئي پرماريت سندن ته وسيلي ڏاڍ جي ادارن آهي. رياستي ويو کڄي ويساههسگهي.و ملي نٿي مدد ۾ گهٽائڻ تڪليف

خبر اهم هڪ سان حوالي جي شماريء آدم تازو سنڌي ”۾ خاني واري ٻولي مادري ته گذري مان نظرن ۾ ڪالم واري“ باقي ”۾ فارم شماري آدم کي“ زبان جي ٻوليء سرڪاري واحد جي آهي. سنڌ ويو رکيو

آدم شفاف ڪهڙي رويو اهو سان“ زبان ”رکندڙ حيثيت راند اها شماري آدم ٿيندو؟ ثابت ڪارگر ۾ شماريء

ٿي. رکي“ پيچ داء ”وانگر راند ٻي هر جيڪا آهي، رخ ٻه جا سڪي ئي هڪ زبان مادري ۽ آدمشماري ته ئي سگهجي. اهي ڪري نٿو عليحده کي آهن. انهن

ان کي ماڻهن لکيل پڙهيل ئي ڪيترن جن آهن خدشا ۾ شماريء آدم ”ته آهي ڪيو مجبور تي چوڻ ڳالهه جي ملڪ ته وڃن.و ڇو ڪيا نه مهيا نتيجا انجنيئرڊ ڪٿي لساني جي انهن ۽ طبقن انديش ناعاقبت ۽ بااثر

عددي ”پنهنجي سان بهانن ۽ حيلن مختلف فنڪارن آهي، وڌايو وسيلي ترقي جي زبان مادري کي“ اقليت جا حاڪميت هو ۾ نتيجي جي وڌائڻ اڪثريت عددي “ڀاڱا ڀاڱا ”کي ملڪ گڏوگڏ سان هئڻ ڀائيوار ڀاڱي وڏي به ويڙهاند جي“ تشخص عليحده ”لء ڪرڻ

بنيادي آهن. پاڪستان رهيا وڙهي سان چابڪدستيء ثقافتون مختلف چار ۾ جنهن آهي، وفاق اهڙو تي طور

244

لفظ لهرون لهرون

پسمنظر تاريخي اهڙي کان سالن هزار زبانون مادري ۽ ۽ زبان مادري جي انهن ۾ جن آهن، موجود سميت

سان حوالي آهن. ان موجود خزانا عظيم جا ادب لوڪ سندن جي شهرين، دؤران شماريء آدم ۾ دنيا سڄيء زبان مادري مقصد جوFirst Language زبان بنيادي

پنجابي پشتو، بلوچي، وٽ اسان آهي. جيئن ويندو ورتو جن گروهن اقليتي ٻين جي ملڪ آهن. البته سنڌي ۽

آهي. ٻي ڪا پوء کان زبانن چئني انهن زبان مادري جيا وغيره ڪاٺياواڙي ۽ گجراتي اردو، بنگالي، فارسي، مثل

۾ شماريء آدم جو فردن ۽ گروهن لساني انهن پوء ته ۽ تشخص الڳ سان حوالي جي زبان مادري سندن

اقليتن به حق سندن سان حوالي کپي. ان هئڻ سڃاڻپکپن. هئڻ محدود وانگر

جي حڪومت طرز به ڪنهن ۾ دنيا سڄي رابطي ڪٿي ته ملندو نه مثال ڪوبه اهڙو ۾ جمهوريتن

نفي جي ٻولين اڪثريتي جي عوام خاطر زبان واري ع1932 ۽ پيڪٽ لکنئو جي ع1916هجي. وئي ڪئي گهڻو تمام کي اقليت مسلم وسيلي ايوارڊ ڪميونل جي

جي صوبن مسلم هو. اقليتي پهتو نفعو سياسي سان حوالي جي مذهب ۽ اسلم طور عام رهنمائن هو. پر ڪيو متاثر ضرور کي صوبن اڪثريتي مسلم،

ٻوليء ته هو نه مناسب ڪرڻ ايئن پوء کان ٺهڻ ملڪ جا سيڪڙو ست ۾ شماريات قومي سان حوالي جي اچن. هتان نظر حاوي تي ماڻهن سيڪڙو93 ماڻهو هي پلئه انصاف ۽ رهيو گڏ ساڻن لء ماڻن آزادي عوام جو

حاڪم ڪري ڪيون. ان وابسته اميدون جون پوڻ فرض جو طبقن رکندڙ ويساهه ۾ جمهوريت ۽ طبقن جا عدل واري“ توازن ”۽ تقاضائن آئيني هو ته ٿو بڻجي اچي اڳتي ٿي اڳڀرا ۾ ڪرڻ تحفظ وسيلي مينڊيٽ ڳري کي اسم ۽ عمل واري شماريء آدم جيئن ته ٿين نروار

سگهي. ملي درجو وارو فعاليت ۽ مڃتا طاقت، عوامي

245

لفظ لهرون لهرون

سطح حڪومتي لء بنائڻ شفاف کي شماريء آدم کي مسئلي جنهن تي نمبر ٻئي پوء کان زبان مادري تي

غير ۾ بلوچستان ۽ سنڌ مسئلو اهو آهي، ڏيڻو منهن پاسپورٽ، سان طريقن ناجائز جو ملڪين غير ۽ قانوني

آهي. ڪرڻ حاصل وغيره پي.آر.سي ڪارڊ، شناختي ۽ آمريڪا آهي. برطانيه، جو حيثيت عالمي مسئلو اهو

پر آهن موجود مسئل اهڙا به ۾ ملڪن جهڙن جرمنيء ۾ ملڪن انهن ڪري هئڻ مضبوط قانون جا اميگريشن

سگهن. نٿا اورانگي کي حدن مقرر پنهنجي ملڪي غير مفاد مدد جي ڏوهارين ملڪي غير اهڙن وٽ اسان

مدد جي جن آهي رهي ڪري به ڪريسي بيورو پرست دستاويزات، اهم ڪيترائي رهندڙ قانوني غير اهڙا

ٿا. وٺن ڪري حاصل تائين ڪارڊ شناختي ۽ پاسپورٽ هٿ بار با جو انهن ۾ دهشتگرديء بدامني، ۾ ڪراچيء

بدعنوان قانون ڪمزور پر ٿو، وڃي ڪيو ظاهر رهنمائيء جي ٽولن سياسي مخصوص ۽ بيوروڪريسي

سواء کان ڪراچيء شهري قانوني غير اهڙا سبب لياقت وزير وڏي جي آهن. سنڌ موجود ۾ سنڌ سڄيء اهڙن اڳ کان شماري آدم ”ته اعلن اهو جو جتوئيء

آهي موجود“ ويندو ڪڍيو ٻاهر کي شهرين قانوني غير اڄ تائين حڪومتن صوبائي کان حڪومت وفاقي پر

سگهي اچي نه آڏو عوام پاليسي اهڙي ڪابه تائين موجود تي طور غيرقانوني اهڙي ۾ آهي. ڪراچيء

وڃي ٻڌايو تائين لکن40 کان لکن16 تعداد جو ماڻهن موجود دستاويز سڀ سان طرح مڪمل وٽ ٿو. جن

انهن ۽ آهن پذير رهائش طور قانوني غير آهن. اهي به ۾ بنديء منصوبه سواء کان امان امن وجودگي جي

هتي کي ماڻهن لکين ٻين ماڻهو لک50آهي. رڪاوٽ ۽ حڪومت ڪري آهن. ان ويا بڻجي سبب جو اچڻ وٺي

گهرجن. کڻڻ قدم جلدي ۽ تڪڙا کي ڪميشن سينس جي فرض قومي ان ۽ آهي فرض قومي شماريء آدم

وٺي عملو مان اداري به ڪهڙي حڪومت لء ادائيگي

246

لفظ لهرون لهرون

لء شماريء آدم ۽ شماري خانه استاد ٿي. پر سگهي مقرر استاد هڪ تي گهرن250ٿا. وڃن ڪيا منتخب

جي اسڪولن سيڪنڊري ۽ پرائمري آهي، ويو ڪيو خدمتون جون استادن مرد وڌيڪ کان سيڪڙو اسي

تائين آڪٽوبر31 کان18آهن. ويون ڪيون حاصل جو سکيا جو استادن جو ڪري رهندا. ان بند اسڪول

اڳ شعبو تعليمي جو آهي. اسان ڪرڻو مڪمل به عمل سال سڄي آهي، ويل بڻجي شڪار جو مهريء سرد ئي آهي. تعليم ميسر وقت گهٽ تمام ئي اڳ لء“ تعليم ”۾

(غيرNon Productiveڻ کي مقصد اهم جهڙي لء شماريء آدم ۽ اليڪشن وارا ڏيڻ پيداواري) قرار

منصوبه ۽ ڏين نٿا توجهه ڪوبه طرف نقصان تعليمي نياڻين يا ٿين بند جا ڇوڪرن ادارا ڪن. تعليمي نٿا بندي

ڪري آهي. ان جو شاگردن نقصان طرح مجموعي جا، لء ڪم ان کي استادن ۾ موڪلن جي سردين يا گرمين ۽ اهم ٽن ٿيندو. انهن بهتر وڌيڪ ته ڪجي منتخب به هيء ڳالهه اهم وڌيڪ هڪ سواء کان ڳالهين بنيادي عمدو وارو شماريء آدم ۾ ڳوٺن ته کپي ڪرڻ شامل

وڌيڪ ته پهچي تائين دروازن وقت جي شام جيڪڏهن ٻني جي ماڻهن مرد جو ڪري ٿيندو. ان حاصل“ لڀ”

نه ڄاڻ صحيح عورتون جون اسان ڪري هجڻ تي ٻاري اهم غير نامو سوال يا فارم مليل اهو يا سگهنديون ڏئي

مرد ڪوبه ۾ گهر بابا ”ته ڏينديون آواز اهو سمجهندي قومي جو اسان ڄاڻ اڻپوري سبب آهي.و ان نه موجودٿي. سگهي ڪري نقصان

247

لفظ لهرون لهرون

پڌري حقيقت اصل جي جيلن خانگيگهرجي ٿيڻ

وڏي کان سڀ جي تاريخ احساس جو شعور ۽ تمنا تجسس، جو عوام آهي، ٿي ثابت خوشخبري

جو چوڪسيء جي ادارن سڀني جي سماج تشويش جنم کي روين ۽ روايتن مند صحت نئين نڀائيندي فرض

زندگي ئي ڪري روين انهن جي آهي. انسان ڏنو به هڪ به ۾ بدصورتين جي هن جو آهي خوبصورت ايتري کي اسان وڌيڪ حسن آهي. اهو رهيو موجود حسن

بنيادي ”عنوان جو اسان جڏهن ٿو ڪري متوجهه جيڪڏهن پر ٿي، ٿئي ڄاڻ متعلق انهن ۽“ حق انساني ته وڃجي ۾ تفصيل مند صحت مڪمل جي واقعن ڪندڙ مطمئن غير صورتحال موجوده جي حقن بنيادي

حقن بنيادي ۽ منشور جي قومن ٿي. گڏيل اچي نظر نتيجن به پوء کان گذارڻ صديء اڌ يعني فاصلي جي جون حقن انساني جتي ۾ ملڪن انهن کان لحاظ جي

مصروف وڌ ۾ وڌ لء مقصدن اعلي پنهنجي تنظيمون ڏينهن ڏينهون رجحان جو پاماليء جي حقن اتي آهن،

استحصال هٿان انسانن جو انسانن آهي؟ رهيو وڌي ڇو وڌ ۾ وڌ ۾ ان بلڪه آهي سگهيو پر ٿي نه ختم صرف نه

آهي. آئي پڻ طاقت پنهنجو هڪ جو ڪميشن رائيٽس هيومن وٽ اسان

شعور سماجي جي آهي. معاشري رهيو ڪردار اهم ڊيم آهي. ڪالباغ تعريف قابل ڪردار سندن ۾ وڌائڻ

معصوم مسئلو، جو ڪاروڪاريء يا هجي مسئلو جو عنوان جو مقام ۽ حيثيت جي عورت يا هجي صدام

يا هجي مسئلو جو چونڊ جداگانه لء جي هجي. اقليتن مسئلن اهم سڀني انهن مخالفت، جي فرقيواريت

پوري جو پاڪستان آف ڪميشن رائيٽس هيومن متعلق

248

لفظ لهرون لهرون

آهي، چڪو والري جاء اهم ۾ تاريخ احتجاج سان طاقت بنيادي جي زراعت ۽ لڳاپن جي زميندار ۽ هاري پر

جي ترميم ۾ پهچ ۽ سوچ جي ڪميشن متعلق ڍانچي ڪجهه اظهار جو ان ۽ٿيÔ. اچي نظر کي مون گنجائش

طرفان جي ڪميشن ۾ حيدرآباد ڪلب پريس اڳ وقت بنيادي منهنجي آهيان، چڪي ڪري به ۾ سيمينار ٿيل

کي دوستن جي فورس ٽاسڪ جي ڪميشن جي حقن وابسته سان معاشي زرعي ۾ سلسلي ان ته آهي اپيل مسئلو گهرجي. هڪ کڻڻ به کي مسئلن بنيادي ٻين

پيماني عالمي سان حوالي جي“ جيلن خانگي ”جيڪو سياستدانن تي سطح ملڪي بابت جنهن آهي، پهتل تي

ورهايل ۾ راين مختلف ٻن تائين دانشورن وٺي کان ۽ ڪندي عظيم احسان تي عوام بابت معاملي ان آهن، ڇوٽڪارو مان مونجهارن کي عوام ۾ تاريخ جي آئينده

ڪرڻ واضح ۾ نموني جانبدار غير کي اسم اهم لء ڏيڻ جا نجات جي قومن ئي قدر اخلقي اعلي ته ڇو کپي، مشڪل ۾ مشڪلت بنيادي ۽ ٿا سگهن بڻجي ذريعا

جيئن ته آهي ضروري لء ٿا. ان سگهن ڪري ڪشائي ٺهنديون ڪميٽيون تي سطح سرڪاري ۾ وقتن مختلف رائيٽس هيومن تي مسئلي ان تيئن آهن، رهيون

هڪ طرفان تنظيمن سرڪاري غير ٻين ۽ ڪميشن اصل جي جيلن خانگي وڃي. جيڪا جوڙي ڪاميٽي حقن انساني ۾ ڪاميٽيء ان ڪري، جاچ بابت حقيقت

۽ وڪيل صحافي گڏوگڏ سان ماڻهن پتوڙيندڙ لء جي کي ماڻهن رکندڙ نالي ۽ ڄاڻ سٺي وابسته سان زراعتوڃي. ڪيو شامل

گڏوگڏ سان سرحدن جاگرافيائي ۾ دؤر موجوده آهي. پئي ٿي ضروري به حفاظت جي سرحدن معاشي

دهشتگرديء معاشي وڌيڪ کان توبن ۽ بمن ۾ دنيا ۾ صورتحال سڄي آهن. ان ڪيا پيدا بحران مالياتي ڪرنگهي ۾ نظام معاشي جي اسان ته آهي ضروري

سگهارو ۽ بچايو کي زراعت رکندڙ حيثيت جي هڏي جي

249

لفظ لهرون لهرون

ته استحصال القوامي بين اهو طرف وڃي. هڪ ڪيو غير جي تنظيمن هاري ۾ سماج جي اسان طرف ٻئي

اثرائتي به ڪا هاري لڳاپيل سان زراعت ڪري فعال ته سگهن. جڏهن ڪري نٿا مزاحمت يا تحريڪ

طريقا ڪيترائي جا استحصال وٽ طبقي جاگيردار انڪار به ڪو کان ڪرڻ تسليم حقيقت آهن. ان موجود

پارٽي ۽ وراثت سياسي يعني فسطائيت ته آهي نه آهي. فيوڊل موجود تائين اڃان مريدي پيري ۾ سسٽم

تبديلي انقلبي به ڪا سيڪٽرتحت زرعي ڪري پاليسين غير ته آهي ويو اچي وقت انڪري آهي، سگهي اچي نه

ڏتڙيل ڪميشنون ۽ تنظيمون قائم تي سطح سرڪاري منشورن پنهنجن طرف تبديلين بنيادي لء طبقي هاريآڻين. تبديليون ۾

معيشت ته آهي ڪئي دعوي اها ۾ دور هر اسان وڌاء ۾ دعوي ان جي اسان پر آهي زراعت ئي بنياد جو ته ٿا ڏسون جڏهن ٿو ملي تڏهن ثبوت جو آميزش جي

آهيون، رهيا نه پاڻڀرا به ۾ معاملي جي خوراڪ اسان پيداوار جي شين جي خوراڪ اندر جي ملڪ وقت هن

ضرورت سخت جي اپائن مربوط مضبوط لء وڌائڻ نه وڌ ۾ وڌ مان زمين پنهنجي کي طبقي آهي. هاري

وڌائڻ پيداوار ايڪڙ في نه ۽ آهي سگهيو ملي منافعو ويو ڪيو محفوظ کان ڪلر ۽ سم کي زمين زرعي لء

پوک جيڪي آهن ڪامياب ملڪ ئي اهي وقت آهي. هن کي ملڪن ٻين پر ٿا کائين پاڻ صرف نه ۽ ٿا ڪن وڌيڪ

وقت هن ۾ ٿا. دنيا ڪمائين ناڻو پرڏيهي موڪلي به اناج مارڪيٽن بجاء ڪرڻ قبضي تي علئقن جي ٻئي هڪ ڪئي اختيار عملي حڪمت جي ڪرڻ حاصل برتري تي

ايڪڙ في وٽ اسان ۾ ڀيٽ جي ملڪن آهي. ٻين وئي هيڪٽر ملين0.95 جو آهي، گهٽ ڪري ان پيدوار سسٽم، آهي. ڪئنال چڙهيل ور جي ڪلر ۽ سم زمين مان انهن جو آهن جا طرح اهڙيء سسٽم ڪورس واٽر

ضايع پاڻي سيڪڙو س( ) ذريعيSeepage( سيپيج

250

لفظ لهرون لهرون

يا پنجن اڄ ڪري ٿيڻ شروع سسٽم وڃي. ڪئنال ٿيو نڪري پاڻي اندر زمين سان کوٽائيء جي فوٽن ڇهن آهي. ناڪاره ئي کان شروع سسٽم ٿو. ڊرينيج اچي آهن. خراب سيڪڙو س( مان ويلن ٽيوب

سڀ اسين کان ڪارڪردگيء جي رٿا ايل.بي.او.ڊي جي ڪناري کاٻي جي درياء آهيون. سنڌو واقف بخوبي لء ڪرڻ ڇوڙ ۾ سمنڊ پاڻي وارو سم جو زمين زرعي ڪيو تيار منصوبو هيء سان سهڪار جي بينڪ عالمي

بدين سال هر بجاء وڃڻ ۾ سمنڊ پاڻي اهو اڄ پر ويو، لنڪ ٽائيڊل اچي چڙهي تي ڪنارن سامونڊي جي

جي ساريال ڪري وهڻ ابتڙ جي نالين سم سميت اپت زرعي کانسواء ٿو. ان لڳي ڌڪ ڪاپاري کي فصل

آبي ۾ صورت جي گدلڻ ماحولي ۽ ڪارين تباهه جي ۾ اڌ جي پروگرام ڊرينيج نيشنل خطرو کي جيوت

ڊرينيج ۾ آهي. سنڌ ويو وڌي ڪري وڃڻ رڪجي وارو سم جو صوبن ٻين ڪري رڪجڻ ڪم جو پروگرام

جي ڍنڍن ٿي داخل ۾ سنڌ مواد صنعتي زهريلو ۽ پاڻي وڃڻ ٿي زهريلو جو ڍنڍ ٿو. منڇر ڪري اختيار صورت

ڳالهين بنيادي انهن ڪري ان آهي، به اهو سبب هڪ جو طرف مفادن بنيادي جي هارين پهچ غريب ۽ طرفآهي. ضرورت وڌيڪ جي ڏيڻ ڌيان

ڪري پاليسين جوڳين اطمينان ڪجهه ۾ ع1960 پيدا چيني بي سياسي ۾ ملڪ پر ڪئي ترقي صنعت

حڪمت ڪامياب ڪري جي مصلحتن سياسي ٿي. هتي عالمي جو ٿيون. ڇاڪاڻ وڃن ڪيون ترڪ به عمليون

توقع جي ڪرڻ فيصل ۾ حق جي مفادن جي ادارن ته آهي ضروري اهو ۾ صورتحال آهي. هن فضول

کان لحاظ معاشرتي ۽ معاشي نمائندا عوامي چونڊيل روزگاريء بي ۽ مهانگائي کي عوام ڪري فيصل اهم غير ڪندڙ ڪم اندر ڪڍن. ملڪ مان ڌٻڻ جي

جي عوام ۾ سلسلي ان به تنظيمون سرڪاري ئي ڪيترن جي دنيا ٿيون. سڄي سگهن ڪري رهنمائي

251

لفظ لهرون لهرون

لء ڏيڻ منهن کي قيمتن وڌندڙ ۽ مهانگائيء ۾ ملڪن ٺهيل سوسائٽيون ۽ ڪائونسلون پروٽيڪشن ڪنزيومر

ته آهي چڙهندي قيمت جي شيء به ڪنهن آهن. جڏهن وٽ پراسان آهن ڪندا پاسو کان ڪرڻ خريد کي ان هو

آهي. حڪومتون مليل گهٽ بنهه تعليم اها کي عوام پر ٺاهين نه ڪائونسلون اهڙيون تي طور پنهنجي

ڏيڻ رليف کين ۽ رهنمائي عوامي تي سطح پرائيويٽ ٿو. مون سگهجي کڻي ۾ هٿ ڪم جو نيڪيء اهو لء عورت دفعو هڪ ۾ تاريخ جي پاڪستان ته آهي ياد کي

ڪنزيومر ”۾ آباد اسلم ۾ دور جي حڪمرانيء واري ۾ جنهن هئي، وئي ڪئي قائم“ ڪائونسل پروٽيڪشن

چيئرمين ۽ ايم.اين.ايز آفيسر، مان وزارتن، مختلف ٿيا اعلن جا ڪرڻ شامل کي اٿارٽيء ڊولپمينٽ ڪيپيٽل

سگهي. ٿي نه رفت پيش وڌيڪ پر هئا آهي ضروري اهو لء خوشحاليء معاشي جي سنڌ

پيسجندڙ ۾ چڪيء جي سرمائيدار زرعي ۽ جاگيردار ته حقن انساني ۾ سلسلي ان ڏيارجي، نجات کي هاريء

پڙاڏا تائين ميڊيا تنظيمون سرڪاري غير تنظيمون جونسگهن. پهچي تائين تهه جي مامري ڪندڙان

252

لفظ لهرون لهرون

سنڌي شڪار جي روين مهذب غيرپريس

مترادف جي نگاريء مجسمي تي برف صحافت آهي، تاريخي ۽ ڪارگر ايستائين ڪردار جو فرد ۽ آهي

ٿو. سمجهي ذميوار ڏانهن عوام کي پاڻ هو جيستائين (You can not argue with a sick mindسگهو) ڏئي نٿا دليل سان ذهن بيمار توهانYou

get, what you pay forملندو اهوئي کي (اوهان پيا) ڪريو ادائگي جي جنهن

ا جمل مٿيان آهن. پر چيل ئي جا ڏاهي ڪنهن يقيناا ٿيڻ، وائڙو منهنجو جي روش مهذب غير ۽ احتراما آهي. سنڌي پيو بڻجي لزمي ۾ ماحول واري قبوليت تعلق ۽ رستو منهنجو ڪاوش) سان (بشمول اخبارن جيڪي روزنامه آهي. اهي وارو قاريء ۽ خريدار

معيارن اعلي ڪيل مقرر جي دنيا اخباري ۽ صحافتي جانبدار آهن. غير چڪا ڪري ثابت وڌائي وک طرف

لوثي، بي اداريه، پاڪ کان مصلحتن سياسي ڪوريج، غلطين وسيلي ريڊنگ پروف بيلنس ۽ چيڪ بهادري،

جي عوام ڦهلء جي ٻوليء مضمون، تجزياتي پاڪ کان تي واقعات وارن ڀڃڪڙين جي حقن شهري بنيادي

۽ وقار کي صورتحال دردناڪ ۽ لکڻ اداريه احتجاجي منهنجي روزنامه اهڙا ڏيڻ، منهن سان سنجيدگيء

انهن خرچ تي ذات پنهنجي منهنجو ۽ آهن رهيا ڪمزوري سنجيدگيء ڪري آهي. ان ايندو گهٽ تمام کان اخبارن

حملي تي ڪاوش مان ته ٿو بڻجي حق منهنجو سان هلن. اهو ڪرائيندي نوٽ احتجاج تاريخي پنهنجو خلف

نوٽ به تي ٽيليفون سان قاضيء علي مون احتجاج ڏوهاري اهي ته آهي نه خبر کي آهي. مون ڪرايو ۽ پريس سنڌي متواتر سان وقفي وقفي جيڪي

253

لفظ لهرون لهرون

۽ روحاني جون انهن ٿا، ڪن ناانصافيون سان صحافين اسين ته آهي آيو آهن. وقت کتل ڪٿي پاڙون نسلي ڪيون. وائکو ۽ ڪيون تلش کي ڏوهارين قومي اهڙن ۽ مهذب غير جي قوتن شيطاني (ترجمان) بڻجي آرگن

صحافي ۽ اٿاريون آواز اجتماعي خلف حرڪتن ڪريل ڳالهه رهون. سچي گڏ تي طور عملي سان برادريء

جذبا ۽ دليون حساس ئي ڪيترن مان اسان ته آهي اها پيدا ۽ حملن تي آهن. پريس جهوريل جيء جا رکندڙن

واري داخليت جي احساسات ۽ خارجيت جي حالتن ٿيل ڪشمڪش ۽ ڪيفيتن انساني عجيب کي اسان اڄ تضاد جنهن آهي، ادارو ڪهڙو آهي. اهو ڇڏيو ڪري مبتل ۾

قومي آهي؟ ڪيو نه ڪمزور سان ڪوتاهين اسان کي صحافت آزاد ڇو ”ته آهي سوال منهنجو کان ڏوهارين

هيسائي سان ڪلچر داٻي ۽ هٿيارن کي پکيئڙي جي ئي صحافت اها ته ڇو“ آهيو؟ رهيا ڦٽائي سک جو عوام جي جنهن آهي، بچيل سهارو جو عوام غريب وڃي

ٿا. اوهان سگهون ته روئي اسان رکي ڪنڌ تي ڪلهي ڪنهن ڪنهن ٿي گامزن تي واٽ واري غدارين شعوري

ڪندڙن حمل تي پريس آهيو؟ رهيا ڪري خدمت جي ۽ رڪاوٽون آڏو آزادي فطري ته کپي سمجهڻ کي

ذهنيت نه جاگيردار ۽ غلمانه ڪرڻ پيدا رنڊڪون آهي. ٻٽ سان دهشتگرديء جيڪو آهي، واروعمل ئي تشدد وسيلو جو نبيرڻ کي اختلفن ۽ مونجهارن

۾ انديشيء دور رويو وارو موٽ ڏانهن ٻئي هڪ ڇو؟ آهي. موجود وسيلي ديانتداريء صحافتي ۽ رٿابندي

بالدست کي سچائين ڪرڻ، حفاظت حقن جي عوام آسان يا سياست رواجي ڪا ڪرڻ وائکو آڏو طبقن وسيلي، واٽ ڪيل بيان مٿين آهي. اسان نه رستو ڪري مقابلو جو طوفانن ئي ڪيترن ايندڙ سان ڏاهپ

آزادي جي فڪر ۽ تحرير ۾ معاشرن ٿا. جن سگهون سيلبي به باوجود جي شڪايتن هزارين اتي آهي

شيء هر سان پاڻ جيڪا سگهي، ٿي نٿي پيدا صورتحال

254

لفظ لهرون لهرون

ڪردار وڏو کان سڀ جو وڃي. اخبارن کڻي وهايو کي جي عوام گڏوگڏ سان آهي. ان ڏيڻ آگاهي کي عوام

پنهنجو اخبارون جون اسان خلف تلفين حق بنيادي ڪردار اهو جو اخبارن ۽ آهن رهيون ڪري ادا ڪردار ٿو، ڪري تعمير طرح جهڙيء کي“ بنيادن ”جي رياست

انحصار جو مستقبل جي رياست ۽ سياسي ئي تي ان جمهوريت سنڌ ته ٿا چئون جڏهن آهي. اسان هوندو

مان فائدن جي جمهوريت پوء ته آهي گاهه پناهه جي جمهوري ته آهي فائدو گڏيل جو اسان ته به اهو هڪ

لڳائي نٿي بندش به ڪا تي اخبار به ڪنهن ۾ ماحول حڪومت طرف هڪ آزادي جي سگهجي. اخبارن

ٻئي ته ٿيون ڏين ڪم جو“ بند حفاظتي ”لء ڪندڙن ثابت معاون ۾ عڪاسيء جي مسئلن ۽ شڪايتن طرف

اسان مان جنهن آهي سچائي اهڙي هڪ ٿيون. اها ٿين طور خاص اخبارون ته ٿا سگهون ڪري حاصل اهو لڀ پوء کان لوڏن صحافتي پريس يا اخبارون سنڌي تي

شجاعتي ”بغير سواء کان سرپرستيء سرڪاري طرف ذميوارين صحافتي پنهنجي جي“ اعزازات

۽ رليزن پريس آهي. سرڪاري جنبيل ۾ سهڪار مڪمل جو پريس جي اسان تي مسئلن قومي اهم بجاء موقف صحافين سڏجندڙن“ پريس قومي ”ڪردار ۽ مؤقف

وارن واقعات صحافي ڏاها جا آهي. اسان مثبت کان جي صحافت مڃيل پوء کان مشاهدي پهچي تي هنڌن

ڪيٽي کان بهاول ٿا. ٽنڊو ڪن رپورٽنگ پٽاندڙ اصولن اداريا. متعلق جي پاڻيء ۽ ناڻي ڊيم، ڪالباغ ۽ بندر

سان جانبداريء بجاء سچاين جا پريس قومي تجزيا،ٿا. وڃن ڪيا پيش

Extra Judicial Killingقتل) مٿڀرا کان (عدالتن پريس قومي متعلق مسئلي بنيادي ۽ انساني جهڙي ڪري نه پيش اکر انگ سان جانبداريء غير ۽ صحيح سرڪاري هڪ جي ڪراچي ۾ ع1980آهي. سگهي شهيد نوجوان هڪ جو سالن ستاويهن ۾ ڪيمپ ٽارچر

255

لفظ لهرون لهرون

خلف موت ان ٿيو، شڪار جو تشدد عباسي نظير ريلوي سگهي. سانگي ڏئي نه به هيڊنگ پريس قومي

سڀ پوء کان حادثي وڏي هڪ جي ريل تي اسٽيشن ڏني خبر پريس قومي متعلق ڳوٺاڻن پهتل اتي اڳ کان

ويا. لٿا زيور سونا مان ڪنن ۽ ٻانهن جي عورتن ته رويو اهو به اڄ ته، چونديس اهو لء بچڻ کان طوالت سنڌي ته آهي آيو ايترو صرف آهي. فرق برقرار ڇپيو ڪري ترجمو هفتيوار کي مواد ڇپيل ۾ اخبارن

لوڏن ۽ روين ئي انهن پريس سنڌي جي ٿو. سنڌ وڃي پنهنجو سان حوالي جي پروفيشنلزم پنهنجي مان

۽ ويٺل تي ڪرسين مٿانهين ڪري حاصل استحقاق آگاهه وسيلي تحريرن پنهنجي کي ڪندڙن حڪومت

جيڪڏهن آهي. هاڻي سمجهيو فرض اولين پنهنجو ڪرڻ هيسايون ۽ دٻايون کي پريس کڻي ڪهاڙا ڪات به اسان

مبني تي حقيقت بلڪل جملو جو قاضيء علي پوء ته ڊنل ۽ هيسيل کي پريس بلوڊ هڪ آخر ڇو ”ته آهي

سنڌي ۾ سلسلي ان“ ٿا؟ چاهيو ڪرڻ تبديل ۾ پريس چڪو ڪرائي نوٽ احتجاج پنهنجو عوام پڙهندڙ اخبارون

جي سالن7 ۾ شهر لڙڪاڻي عوام آهي. ڏمريل ئي ائين به تي قتل هٿان ڌاڙيلن جي راجيش معصوم جو هڙتال مڪمل تائين بازارين کان ادارن تعليمي

فتح ايس.پي جي اتان وقت ان تي جنهن هو، ڏنو ثبوت سواء کان هو. ان ڪيو ادا ڪردر فعال خواجا علي

سان عورت ۾ جروار ڳوٺ واري تڪ جي ڀٽو بينظير ته ٿي ڪوشش جي لوڙهڻ کي ڪيس واري لڄالٽ آزاد جا هئي. اسان تي ڳالهه هڪ ميڊيا جي ملڪ

صحافت انهن جو ٿيا ڪامياب ڪري ان صحافي طبيعت ڪري ڪيو. ان پنهنجو کي اصولن معياري اعلي جي

سمجهي معمولي غير کي احتجاجن انهن ۽ سوڀن انهن ته وٺجي ڪري محفوظ ۾ لکڻين جي ڊائرين پنهنجي

ٺاهه آڏو طاقت ”ته جي قاضيء علي آهي. بقول بهتر مڏو پوء ته آهي ڪرڻي چٻي نب جي قلم پنهنجي ڪري

256

لفظ لهرون لهرون

لڄالٽ جي عورت ڪنهن ٺاهه، جي ناڻي ڪنهن قلمسگهندو.و نه لکي خلف

سنڌ ۽ پروفيشنلزم جي صحافت سوال آخري رهيو طلب بحث وڏو هڪ اهو ته جو وڙهڻ ڪيس جي

ٿو چوي هنڊرسن فلپ ڏاهو مشهور آهي. هڪ موضوع ٿو چوي لکندڙ يا اديب ڪو اگر آهي، دوکو وڏو تها اهو

رهيا لکي لء ذات انسان اسان ته ٿو ڪري دعوي يا ئي بنياد جو سماج جڏهن آهيون، جانبدار غير ۽ آهيون

ذات انساني خالص اتي ته آهي ٻڌل تي ورڇ طبقاتي جي ٿيڻ جانبدار غير وقت اهڙي ڪونهي، شيء ڪا

نه حامي جا ترقيء ۽ انقلب اسين ته ٿيندي اها معني رکڻ قائم تيئن جو جيئن کي حالتن گذريل پر آهيون

ٿا. گهرون نظام طبقاتي جتي ته آهي حقيقت مڃيل اها

۽ هوندو. غلمانه طبقاتي به فلسفو سوچ، اتي هوندو سڀ تائين نظام سوشلسٽ کان نظام جاگيردارانه

قلم ڪري آهن. ان چڪا ٿي ثابت نظام طبقاتي نظام پٺتي ۽ آهي اثاثو مشترڪ جو صحافيء ۽ شاعر اديب،

رهي پري کان حڪومت ذميواريون اهي ۾ قومن پيلآهن. رهيا ڪندا پوريون ئي دانشور

257

لفظ لهرون لهرون

جو حڪومت عوامي ۽ مهينو مارچاٺينتتتت- تتتت ترميم آئيني ورثو

۽ گهڻو تمام لکڻ تي موضوع سياسي به ڪنهن کي لفظ هر ۾ سياست ته آهي. ڇو هوندو مرحلو ڏکيو

تلش بهانو جو اختلفن پهرائي معنائون ۽ ويس هزارين جي ان ۽ ۾، ملڪ جي اسان ليڪن ٿو، وڃي ڪيو

۽ آئيني اهڙو هڪ“ ترميم آئيني اٺين ”۾ نظام سياسي مرڪزيت جي اختيار ذريعي جنهن آهي، مسئلو سياسي

حقن عوامي لء جي ڏيڻ طول ۾ بچائڻ کي اقتدار ۽ رهيل باقي جا طبقي ان ۽ ويو ڪيو بند ۾ م( ساهه جو

سان سياست تضادي ۽ منافقي کي صورتحال ان چهرا عالمي جي پارليامينٽ آزاد ۽ ٿا چاهين رکڻ برقرار ته آهي سبب آهن. اهوئي بيٺا ٿيا منڪر به کان حقيقت

پاڪستاني سڄي کي اثرات جي“ ترميم آئيني اٺين” پاڪستاني پسند جمهوريت ۽ آهي، ڪيو محسوس عوام جلد از جلد کي صورتحال ان ڌريون سياسي ۽ عوام ته آهي حقيقت هڪ ٿيون. اها چاهين ڏسڻ ٿيندي ختم

ٻني پوکيل جي آزمائن طالع ڪندڙ غضب حق جا عوام آهي. پوندو لڻڻو کي عوام مجبور ۽ معصوم فصل جو

جي روم يا ڪريون گرداني ورق جي خلدون ابن مقدمه ڪريون ڪوشش جي سمجهڻ کي زوال جي سلطنت

جي پاڪستان وري يا پڙهون کي تاريخ جي بي ٽوائن يا نڪري نتيجو ئي مٿيون ته سمجهون کي تاريخ سياسي

سامراج برطانوي پهريون کان پاڪستان قيام سگهندو، ئي اهڙن ۾ نظام استحصالي ڪيل قائم پنهنجي

مقصد ۽ مطلب پنهنجي جي طبقن دار اجاره ۽ عناصرن طور مستقل پوء کان ان ڪيو، مسلط تي عوام لء

آميز زهر اندر سياست واري مونجهارن طبقا اهي فروغ کي روين جمهوري غير ۽ آهن، رهيا پوکيندا فصل

258

لفظ لهرون لهرون

آهي سبب ئي اهو آهي، ڪيو استعمال حربو هر لء ڏيڻ ۾ ملڪ اندر سالن چند جي ٺهڻ جي پاڪستان جو

بنائيندا“ آئين بي ”کي ملڪ ۽ کنيو ڪنڌ آمريت فوجيرهيا.

تائين عرصي طويل جي سالن20 ۾ وقفي وقفي سان حيثيت نمائنده رهيا. غير ڪندا غضب حق جا عوام

زبان شهري ليڪن، مطابق اصولن جي ڊسيپلين فوجي معاشي ڪيترائي، ذريعي جي اقدامات جمهوري غير ۾ ع1973 مسئلو اهڙو هڪ ڪيا، پيدا مسئل معاشرتي ۽

الحق آهي. ضياء آئين اسلمي ۽ جمهوري متفقه جو جي سمجهه ۽ سوچ ڪنهن بغير ۾ دؤر جي حڪومت

ڪيل قائم جو ويا کنيا اقدامات ڪري هٽي کان آئين ۾ آئين جي ع1973آهي. رهيو نه عمل قابل نظام

جو مملڪت ته ويو ڪيو تسليم اهو دفعو پهريون نظرياتي اسلمي هوندو، اسلم مذهب سرڪاري تي رپورٽ جي ڪائونسل ويئي. ان جوڙي ڪائونسل بتدريج طرح ٿيو. اهڙيء مباحثو بحث ۾ پارليامينٽ

جي وقت ۾ ڪوشش جي بنائڻ اسلمي کي قانونن جي ترميم اٺين ۾ دؤر ضياء ليڪن رهي، رڌل حڪومت

تحت ان ۽ ٿيو اضافو (الف) جو270 آرٽيڪل وسيلي عدالت فوجي موجب احڪامات سڀني جي ل مارشل

صورتحال ويو. هينئر ڏنو تحفظ آئيني کي فيصلن جي جي اسلم ۾ (الف) 2 ۽ 2 آرٽيڪل ته آهي هيء

270 آرٽيڪل ۽ آهي ويو ڪيو تسليم کي بالدستيء آهي، حاصل تحفظ کي اقدامات جي ل مارشل ۾(الف) سان عوام کي حڪومت عوامي جو آهي سبب اهوئي قانون انقلبي لء جي ڪرڻ پوري کي وعدن ڪيل

رهي روڪي ترميم اٺين آندل ۾ آئين لء ڪرڻ سازي تاريخ سياسي“ فيصلو عوامي ورهايل ”ڳالهه آهي. ٻي

پارٽين ٻين ۾ صوبن ۽ مرڪز دفعو پهريون اندر ملڪ ۾ پاڪستان صدر سواء کان ٺهيون. ان حڪومتون جون عوام ان به اختيار جو ڪرڻ مقرر اعظم وزير کي

259

لفظ لهرون لهرون

لحاظ ان آهي، گند ڪيل جو ترميم آئيني اٺين دشمن ضياء ل مارشل آندل جي خان يحي ۽ خان ايوب کان

ته آهي. ڇو ٿي ثابت مختلف لء مارشل جي الحق مارشل ۽ آمريت جي فوجين ٻن پهرين ڪيل ذڪر مٿين ويو. اعلي ڪيو چيلينج سان طرح قانوني کي لئن

۽ ڪيس جيلني ويا. عاصم ڪيا دائر مقدما ۾ عدالتن آئيني اٺين ليڪن ويو، ڏنو قرار غاصب کي خان يحي

تحفظ آئيني کي اقدامات جي الحق ضياء ذريعي ترميم آئين اٺين ”ته جي صاحب آخوند اقبال ويو. بقول ملي

جنهن آهي، شڪل ٻي جي اصلحات مارلي منٽو ترميم وين ڪيون تخليق“ قوتون ”اٿارٽيز ٻه ۾ ملڪ زريعي

ضرورت وقتي جي حڪومت سابقه ترميم آهن. هيء تي پارليامينٽ هئي. ترميم ويئي آندي سامهون تحت ۾ وچ جي پارليامينٽ ۽ آهي. صدر حملو راست براه

وئي. ڪئي ڪوشش جي ورهاست جي اختيارات لء جي ملڪ ۾ صورت اصلي پنهنجي آئين جو ع1972

سامهون فارمولو آئيني متفقه پوء ته نه آهي. اگر مفيدآهي. ضروري اچڻ

عام جو پاڪستان پر مؤقف حڪومتي هيو ته هيء طرح چڱي اهو به عوام پسند جمهوريت ۽ عوام

جي حڪومت جنهن ترميم اٺين ته آهي چڪو سمجهي قدر گهڻي جو ان آهي، ڪئي پيدا عملي ٻه اندر ايوان ته به اهو ۽ آهي وڌيڪ ۾ حق جي مملڪت صدر توازن

۽ آهي خلف جي مسئلن پنهنجي لء جي حقن عوامي تيئن جيئن جي صورتحال ان سي.او.پي سان بدقسمتي

جي سال هڪ صرف اندر ملڪ لء جي رکڻ برقرار شروع سياست واري ايجيٽيشن ۾ عرصي مختصر

فرضن ٿيل عائد طرفان ووٽرس عام ۽ آهي، ڏني ڪري حڪومت بجاء فروغ جي عمل جمهوري ۽ پورائي جي منتخب جي ملڪ ۽ بغاوت خلف مرڪزيت تبديلي، جي

الزامات جا تائين هئڻ“ دشمن ۽ غدار ”کي اعظم وزير جي پنجاب تازو شريف نواز آهن، رهيا ڪري عائد

260

لفظ لهرون لهرون

طرح جهڙيء ڪندي تقريرون ۾ ڳوٺن ۽ شهرن مختلف صاف مان آهي. ان ڏنو ثبوت جو بصيرت عدم سياسي

جارحانه رويو جو سربراهن جي آء.جي.آء ته آهي ظاهر اعظم وزير سانئڻ جو ايستائين آهي، مصالحانه غير ۽

مسٽر کي زرداريء علي آصف سرتاج جي ڀٽو نظير بي سي.او.پي تي طور دانسته ڏنو، قرار پرسنٽ ٽين

ماڻهو جيئن ته آهي رهي وڌي طرف آرائيء محاظ ٿئي. ختم ويساهه ۾ جمهوريت سندن رهن، پريشان

مارشل ۽ اچي جنرل جيئن ته ٿئي خراب حشر جو ملڪ ماڻهن بصيرت بي ۽ سياسي غير ته ڇو ڪري لڳو ل

هو ته جڏهن ملي، نٿو موقعو جو اڀرڻ ۾ جمهوريت کي انتها جي ٿا. سي.او.پيء رهن محفوظ وڌيڪ ۾ آمريت جوڙي ڪونه حڪومت هو ته آهي خبر کي پسندن

اميدوار جا ٿيڻ منسٽر پرائيم ته پنج وٽ هن سگهندا، اميدوار، جا وزارت انڊسٽريز ۽ ڪامرس ست آهن. ڇهه

ٿا رکن حيثيت جي ڪينسر لء جي ملڪ ماڻهو اهڙا ڪن ڀڃڪڙي جي ثقافتن ۽ روايتن مفاد، پنهنجي جيڪي

آهن. حيرت علمتون جون هنن مافيا ڊرگ ناڻو ٿا. ڪارو پوائنٽ جي دشمني جمهوريت ته آهي اها ڳالهه جي

پنجاب ڌرتا ڪرتا ٻيا جا سي.او.پي ۽ شريف نواز ڪري جا خودمختياريء صوبائي تان فارم پليٽ جي عوام

ستم نه ڪيڏي جي آهن. تاريخ رهيا ڪري مطالبا صوبي وڏي هڪ ته آهي ظلم نه ڪيڏو آهي؟ ظريفي

جمهوريت ٽوڙي کي روايتن ثقافتي پنهنجي اندر صوبي کي وارن ايم.ڪيو.ايم ۾ مخالفت جي دشمنيء

۽ ڪئي ابتدا جي ڇڪتاڻ لساني ۽ فرقيواريت گهرائي ۾آهي. پوکيو ٻج

پهريان جا ع1990 سال سواء کان صورتحال ان کان لحاظ سياسي ته ٿو وڃي چيو لء جن مهينا ٽي

آئيني اٺين جيڪو آهي تاثر هڪ اهو آهن، خطرناڪ حزب متحده ۽ آهي رهيل باقي ۾ نتيجي جي ترميم

ٿي، چاهي وٺڻ فائدو وڌيڪ مان صورتحال ان اختلف

261

لفظ لهرون لهرون

پنهنجي سي.او.پي ۾ مهينن انهن ته آهي ئي اهو اندازو ڪونه هلئي سان شور زور وڌيڪ مهم واري ايجيٽيشن

جو آهي سبب ئي چاهيندا. اهو ڪرڻ پيدا ڏڦيڙ ڪو مختلف جي اختلف حزب متحده کان ڏينهن چند گذريل مصطفي غلم آهن. مسٽر آيا سامهون بيان جا اڳواڻن اڳ کان مارچ20 کي اعظم وزير ته آهي چيو جتوئي وزير طرفان صدر ته ڇو پوندو وٺڻو ووٽ جو اعتماد ٿا. ٿين ختم ڏينهن ان اختيار جا ڪرڻ نامزد کي اعظم

ته چيو به اهو صاحب مصطفي غلم گڏ سان ان پر ماهر آئيني پر سگهجي چئي نٿو ڪجهه ۾ نموني قطعي

مارچ20 ته آهي هيء آهن. صورتحال ويا ويهاريا لء ان سان روء جي پاڪستان دستور جو تاريخ ان ع1990

منظور جي آهن. آئين ضروري کڻڻ اقدامات آئيني چند ويو چيو ۾ جن آهن91 الف) 2( ۽ 91) 2( آرٽيڪلس

جي صوابديده پنهنجي صدر جو پاڪستان ته آهي کي ميمبر اهڙي ڪنهن جي اسيمبليء قومي مطابق

جي ميمبرن ڪل جي اسيمبليء ۾ راء جي هن جو ٿو. ان رکي امڪان جو ڪرڻ حاصل حمايت اڪثريت

کان لحاظ ٿو. ان سگهي ڪري مقرر وزيراعظم کي جو اسيمبليء قومي مطابق جي فقرن مٿين جي آئين گهرائڻ يڪدم پوء کان ع1990 مارچ20 اجلس هڪ

جي نتيجن ۾ ڪاروائي ۾ اجلس ان آهي. مگر ضروري چند آهي، اختلف ۾ راء جي ماهرن آئيني ۾ باري

وزيراعظم موجوده ۾ اجلس هن ته ۾ راء جي ماهرن پوندو. ڪرڻو حاصل ووٽ جو اعتماد سر نئين کي

ٿي منتخب وزيراعظم ته، ٿا چون راء اهل ٻيا ته جڏهن جي حمايت اظهار وڌيڪ کي هن ڪري ان آهي آئي

ماهر چند کانسواء آهي. ان رهي نه ضرورت بلڪل سڀ جا صدر ع1990 مارچ20 ته آهي خيال جو قانون

اعتماد سر نئين کي وزيراعظم ۽ اختيار وارا مرضيء هٿان صدر وغيره اختيار جو ڪرڻ حاصل ووٽ جو

جو ماهرن ٻين جي آئين وري ته جڏهن ويندا، کسجي

262

لفظ لهرون لهرون

اختيار هڪ پنهنجي صرف صدر تاريخي ان ته آهي خيال جي اسيمبلي به ڪنهن سان مرضيء پنهنجي (يعني کان اختيار ڪرڻ) جي مقرر اعظم وزير کي ميمبر

رهندا. جيئن برقرار اختيار ٻيا جا هن ۽ ويندو ٿي محروم وڃي، پئي ايندي ويجهي تاريخ جي مارچ20 جيئن

ٿيندو ڊگهو سلسلو جو ڏکيائن قانوني ۽ آرائيون قياس تازو اعظم وزير سانئڻ جو آهي سبب وڃي. اهوئي پيو

خائف کان انتخابات مڊٽرم حڪومت ته آهي ڪيو اعلن ملڪ ۽ قوم اهو ته ٿا سمجهون اسين ليڪن ٿيندي، نه

آهي امڪان به جو ڳالهه ان ٿيندو، نه بهتر ۾ حق جي وضاحت ۽ تشريحات آئيني ۽ قانوني ڪيل بيان مٿي ته آئيني حالنڪه ڪري، رجوع طرف عدالت حڪومت لء

حل سان مباحثي بحث ئي اندر پارليامينٽ کي مسئلن وڏي اها جي پاڪستان هڪ پر ٿو، سگهجي ڪري

طرف عدالت اختيار جا پارليامينٽ آهي بدقسمتي ٿيندي، نه روايت نئين ڪا اها آهن، رهيا ٿيندا منتقل آئيني تائين ڏينهن اڄ کان ڪيس الدين تميز مولوي

ته ٻيو ۽ آهي ويو ڪيو رجوع طرف عدالت لء معاملت آهن. اهڙا اڳواڻ ڪيترا ۾ جن اختلف حزب موجوده

صوبائي تان فارم پليٽ جو ايم.آر.ڊي ۾ جن ترميم آئين ڪيو. اٺين معاهدو ۾ پاڻ لء خودمختياريء

هو. ليڪن ڪيو اعلن جو رهڻ ڪوشان لء خاتمي جي تي وعدن ڪيل سان عوام هو ۾ عرصي جي سال هڪ هو کي تصور جي پارليامينٽ آزاد ۽ سگهيا رهي نه قائم

جي ٿيڻ ٻيلي ٻانهن سان طرح به ڪنهن سان حڪومت اندر ملڪ ڦڏو جيڪو ٻيو آهن. سي.او.پيء نه تيار لء

جو ڪائونسل مفادات مشترڪ آهي اهو آهي ڦهليو ضروري رکڻ باخبر کان ڳالهين انهن کي اجلس. عوام

ٿي شڪار جو فهميء غلط ڪنهن کي عوام ورنه آهي شڪار ۽ حصو جو سياست واري افراتفريء ۽ جاني هي وزير تحت152 آرٽيڪل جي آئين ع1972وڃن. ٿي نه

ته ٿي سگهي ڏئي مشورو اهو کي مملڪت صدر اعظم

263

لفظ لهرون لهرون

وڃي. آئين ڪئي قائم ڪائونسل جي مفادات مشترڪ چئني ۾ جوڙجڪ جي ڪائونسل مفادات مشترڪ تحت

جن ميمبر چار جا حڪومت وفاقي وزيراعلي جا صوبن ڪائونسل وزيراعظم اگر ڪندي نامزد وزيراعظم کي کي مسئلن ۽ هوندي. اختلفن پاڻ به چيئرپرسن جي ع1972 جيڪو طريقو جمهوري هڪ اهو جو ڪرڻ ختم انتهائي پاڻ جيڪا سي.او.پي آهي. پر درج ۾ آئين جي

هن اها آهي، رهي ڪري ادا ڪردار جمهوري ۽ ڪريل جو اجلس جي ڪائونسل مفادات مشترڪ تي موقعي ڪري لء جي ڪرڻ پيدا ڪيفيت بحراني هڪ مطالبو

۽ امنگن عوامي ۽ مفادات جا صوبن کين اگر آهي، رهي انداز جمهوري هو پوء ته ها هجي خيال ايترو جو جذبن نه بائيڪاٽ جو اجلس جي ڪميٽيء رابطا صوبائي ۾

ها. ڪن جي پاڪستان ته آهي خبر کي دنيا سڄي آهي، ادارو واحد اهو سينيٽ ايوان ٻيو جو پارليامينٽ

ميمبر ٻه صرف جا جماعت فائز تي اقتدار ۾ جنهن آهي. آئين جو ڌر مخالف لڏو سڄو آهن. باقي موجود ڪنهن جي ڪائونسل مفادات مشترڪ تحت ع1972 مسئلو ۾ صورت جي ٿيڻ مطمئن غير کي فيصلي

سگهجي ڪري پيش ۾ اجالس مشترڪ جي پارليامينٽ اگر ۾ اجلس مشترڪ ته ٿا سمجهون ٿو. اسين

بجليء صوبي سرحد يا متعلق گيس صوبي بلوچستان ڪي متعلق رائلٽيء جي تيل صوبو سنڌ يا متعلق جي

پنجاب نقصان جيترو پوء ته آندا آڏو مسئل اختلفي شريف نواز کان ان پهچندو، کي عوام جي صوبي مثال جي محبت ۽ جنگ آهن. پر واقف بخوبي صاحب آهي. ليڪن جائز سڀڪجهه ٻوٽي اکيون ته وانگر

تي اکين يا ٻوٽي اکيون ۾ سياست عوامي ۽ سياست آهي. هوندي نه جڳهه ڪابه لء ڪرڻ سياست ٻڌي پٽي

کان لحاظ جي گهڻائيء جي آبادي کي عوام جي پنجاب نواز آهي، حاصل پوزيشن مالي ۽ سهوليتون جيڪي

264

لفظ لهرون لهرون

کان ان تحت مفادات مخصوص پنهنجي صاحب شريف وزير ۽ حڪومت جمهوري پوء ۽ ٿو چاهي ڪرڻ محروم يا دشمن ملڪ جا چوڻ غدار کي منصب جهڙي اعظم آئيني ڪابه مٿان ساڻس تي چوڻ دشمن پنجاب

آهي. نه پابندي يا رڪاوٽ جمهوريت دوست عوام ڪندس اپيل مان ۾ آخر

حرڪتن انهن هو ته کي خواهن خير جي ملڪ ۽ پسند وڌيڪ ۾ مقابلي جي قوتن غيرجمهوري ۽ رکن، نظر تي

ٿين. مضبوط ۽ طاقتور

265

لفظ لهرون لهرون

اوليتي ٻه سندس ۽ راڄ جو گورنرايجنڊائون

پرورش جي ٻارن ۾ گهراڻن شاهوڪار جي يورپ ويندي ورتي مدد و جيGoverness ”گورنيس لء

جي گورنيس کي اولد معصوم پنهنجي آهي. والدين ڦلڪو هلڪو ۽ آزاد کي پاڻ پنهنجو پوء کان ڪرڻ حوالي

اها شايد به ۾ ذهن جي آهن. اولد ڪندا محسوس جي بخشرائڻ کير کان ماء ته ٿي وڃي ڪري گهر ڳالهه جي پيئندڙن کير ٿيل بند ۾ آهي. دٻن نه ضرورت ڪابه

پيتو کير جو ماء پنهنجي جن آهي. البت ڳالهه ٻي ته آهن. سنڌ ڪندا ادا ضرور حق جو کير ان اهي هوندو ماء پنهنجي کي جمهوريت جيڪو آهي، ٻار اهڙو

۽ ڪمزور سهي، ئي ڏٻري ماء جي ٻار ٿو. هن سمجهي ٻار سهي، ئي ويل سڪي ٿڃ سندس سهي، ئي بيمار پر ٿي چاهيو رهڻ ئي ۾ ڇانء جي مامتا جي ان به وري

ڪري، ڌار کان ماء کي ٻار هن وڏڙن جي گهر اقتداريآهي. ڇڏيو ڪري حوالي جي“ آيا”

رکيل نسخو جو راڄ گورنر ۾ آئين جي ع1973 آزمايو ۾ صوبي بلوچستان دفعو پهريون کي جنهن آهي،

نه ۾ بحث آهي. ان اپاء جمهوري ڪيترو راڄ ويو. گورنر بهرحال اهو ته چونداسين اهوئي فقط اسين پوندي

فرض اهو باوجود جي ان آهي. پر ضرور اپاء آئيني هڪ به جيڪو رهندي ۾ دائري جي آئين ته ٿو سگهجي ڪري ۾ حق جي جمهوريت اهو ٿو، وڃي کنيو قدم يا آپشن

صوبي حساس جهڙي سنڌ البته ٿو. اها سگهي وڃي ئي جي راڄ هن ۽ تعين جو آهي. ان فائديمند ڪيترو اهو لء

ڪندو. جيڪڏهن تاريخدان جو مستقبل ڪٿ جي نتيجن واضح ڳالهه اها ته ويو هليو عرصو گهڻو کي راڄ ان

ئي ٿيندا. هن پيدا مسئل ڏکيا وڌيڪ سان ان ته آهي

266

لفظ لهرون لهرون

ڏنو ڪري شروع ڪم به عدالتن فوجي ۾ سنڌ ۾ هفتي فائرنگ، ۾ عدالتن انهن تحت آرڊيننس آهي. صدارتي

قانوني غير ڪرڻ، وصول ڀتو کسڻ، گاڏيون چاڪنگ، ملوث ۾ دهشتگردي ۽ ڪرڻ قبضو تي ملڪيتن تي طور

قيام، جو عدالتن ويندا. انهن هليا ڪيس تي ڏوهارين ڇا ڪردار جو انتظاميه شهري يا حق جو اپيل ۾ عدالتن رايا سنجيده ۾ ڏس ان کپي. قانوندان هئڻ ڇا ۽ هوندو

جي ڪارڪن سماجي استاد، ٿا. هڪ رکن وٽ پاڻ پنهنجو مان ڏيڻ آگاهي اها کي پڙهندڙ پنهنجي ۾ حيثيت

صورتحال ان جو عوام ته ٿي سمجهان فرض سماجي جا ليڊرن سياسي آهي. سڀني رويو ۽ رخ ڪهڙو طرف

ان اهي ۽ آهن هڪجهڙا متعلق صورتحال مٿئين بيان سول ۽ لء مارشل آئيني ل، مارشل آئيني غير کي

نوان لء اسان آهن. اهي رهيا سڏي وغيره ل مارشل عرصي وڏي اسين اصطلح اهي ته آهن. ڇو نه لفظ فائدو سماجي ۽ معاشي کي اچون. عوام پيا ٻڌندا کان

جو زندگيء ڪرڻ، ميسر زندگي ڀري انصاف پهچائڻ، حق جا صحت ۽ تعليم انصاف امن، روزگار، ڏيڻ، تحفظ آهن. هونديون ممڪن ئي ۾ جمهوريت سهوليتون ۽

جمهوري جو افسوس پر آهي هوندي آمريت ته آمريت سگهيو نه پهچي تائين عوام ڪجهه سڀ اهو به ۾ دؤر

اهو جو آهي ويو ڪيو وائڙو ته ايترو کي آهي. عوام کي جمهوريت ۾ لء مارشل ۽ لء مارشل ۾ جمهوريت

سان عوام ۾ نظامن ٻنهي انهن ته ٿو. ڇو ڪري ياد يافته مراعات ۾ آهي. آمريت سگهيو ٿي نه انصاف گروهه سرمائيدار ۽ جاگيردار ۾ جمهوريت ۽ اقليتآهن. رهيا قابض تي اقتدار

ترجيحي اسم ٻه بظاهر تي ايجنڊا جي گورنر تعليم ٻيو ۽ امان امن ٿا. هڪ ڏسجن تي بنيادن

ڪارواين شفاف مبني تي انصاف خلف دهشتگردن جي شهرين ته ڪندو. ڇو حمايت شخص هر جي

هتي آهي. پر پسند امن ۽ مهذب پڙهيل، اڪثريت

267

لفظ لهرون لهرون

چڪو ٿي مضبوط به عنصر اهڙو هڪ سان بدقسمتيء ۽ ٿو رکي يقين تي استعمال جي“ طاقت ”آهي. جيڪو

ان ته ٿو چمڪائي به سياست سان قتل جي انسانن قانوني غير ۾ ٿو. ڪراچيء ڪري حاصل به لذت مان وڌايو مسئلو جو امان امن به پناهگيرن آباد تي طور

ماڻهن لک50 ايندڙ تي طور قانوني غير آهي. اهڙن مدد ئي ادارا مقامي ۾ ڪرڻ آباد سان دليري ديده کي

غير ته آهي جي ڳالهه ان آهن. ضرورت رهيا ڪندا ڪيا رد ڊوميسائل ۽ پاسپورٽ ڪارڊ، شناختي قانوني

مليل سان دهشتگردن ۽ نااهل مان ادارن وڃن. اهڙن آفيسر ايماندار هٽائي کي ملزمن ۽ آفيسرن مافيائي

ماڻهن پذير رهائش طور قانوني غير وڃن، ڪيا مقرر پرڳڻن ۽ ملڪن اصل کي انهن آڻي ۾ گرفت قانوني کي

ڀارت، ته آهي ويو وڃي. ڏٺو اماڻيو واپس ڏانهن اچن هتي ماڻهو کان ملڪن ٻين ۽ لنڪا سري بنگلديش،

ويزا پوء رهي وٽ مائٽن مٽن عرصو ڪجهه ۽ ٿا ٻين لڏپلڻ ٿا. اها ٿين آباد ئي هتي ڦاڙي پاسپورٽ

وارن لڏپلڻ آهي. تنهنڪري رهي ٿي به مان صوبن ۾ ع1995وڃي. آندو ۾ ڊسيپلين سخت کي محڪمن

جنرل ڊائريڪٽر سابق هڪ جي کاتي رجسٽريشن هڪ ۾ اخبارن تي شرط جي ٻڌائڻ نه نالو طرفان جي حڪومت وفاقي ته ٿي شايع رپورٽ تفصيلي

ڪري پڙتال جاچ باقاعدي پاران کاتي رجسٽريشن کي ماڻهن ئي ڪيترن اهڙن ڪري حاصل ثبوت ٺوس

آزاد تحت دٻاء سياسي ۾ بعد جيڪي ويو، ڪيو گرفتار طور قانوني غير ميمبر ست جا تنظيم شهري ٿيا. هڪ

سندن ۾ ع1985هئا. ٿيا آباد هتي اچي ۾ ع1983 تي ٿيا. ان ثابت پرڏيهي قانوني غير ايم.پي.اي چونڊيل ٻه

شناختي قانوني غير هن ته ٻڌايو به اهو جنرل ڊائريڪٽر ڪري تيار رٿا جامع هڪ سان حوالي جي ڪارڊن

ملي نه پذيرائي کي ان هئي. پر رکي آڏو حڪومت ملڪ ۽ ڪراچي کي حاڪمن جي وقت ان سگهي. شايد

268

لفظ لهرون لهرون

ٿيو نه احساس ايڏو جو مسئلي سنگين هن درپيش کيهوندو.

جو ادارن تعليمي ۾ پنجاب يا هجي، شماري آدم انتظام جو واپڊا يا هجي وي هجي. موٽر سڌارڻو ماحول اجگر جو ملز اسٽيل يا هجن جهاز جا پي.آء.اي هجي، لء هلئڻ انتظام جو شعبي هر هجي، آڏاڻو جيڏو

بنايو لزمي استعمال جو نفسيات جي خوف عسڪري کائي موٽ انتظاميائون سويلين هنڌان هر ۽ وڃي پيو

بغير اسم جيڪي ۾ سوسائٽي آهن. مهذب رهيون ۾ ڏس جي تن کپن، ٿيڻ جي رعب يا دٻاء خوف، ڪنهن

ضروري لء معاشري استعمال جو خوف عسڪري هتي ڇو شامل ئي نيتي نيڪ کڻي ڀلي ۾ آهي. ان ويو بڻايو

غير ۽ گير سخت کي سماج ڳالهه اها پر هجي، نه ٿي. سياسي سگهي وڃي وٺي ڏانهن روين لچڪدار

سياسي ”۾ ملڪن جمهوري لء هلئڻ کي نظام طاقت يا“ ڀرائي پ( ”ڪابه ٻي وڏي کان“ مينڊيٽ

الئي کان مينڊيٽ سياسي هتي پر آهي هوندي ڪانه مطابق اطلعن پڄي. اخباري ٿو ڪونه ڪم ڪوبه ڇو

سنڌ تي موقعي جي شاديء جي پٽ پنهنجي ۾ لهور ۾ صوبي سندس کان اعلي وزير جي پنجاب گورنر جي

وٺي ڏي جي خيالن بابت اپائن ورتل لء سڌارڻ تعليمي ۽“ مافيا ٻوٽي ”۾ پنجاب وزير وڏي جي ڪئي. پنجاب

مدد عسڪري لء ڪرڻ ختم کي اسڪولن ڪاغذي کي ملزمن حاضر ۽ رٽائرڊ ۾ جنهن آهي ڪئي حاصل

جي سنڌ پهچي تي نتيجي ڪنهن آهي. شايد ويو کنيو اهڙن ۾ تعداد گهڻي پهرين کان سڀ ئي تازو گورنر

غير طور مبينه کي آهي. جن ڪيو برطرف کي ماسترن ويٺي گهر جيڪي يا هو ويو ڪيو ڀرتي نموني قانوني

۽ نقصن جي نظام تعليمي پيا. هتي کڻن پگهارون ٿيل آهي. تباهه ضرورت جي سمجهڻ کي ڪمزورين

لء ڀوڳڻ ئي ملزم ڪمزور مصروف ۾ نظام معاشي منصبي وڏن اندر ادارن آهي؟ ويو رهجي اڪيلو ڇو

269

لفظ لهرون لهرون

۽ احتساب حضرات ۽ خواتين ڪندڙ ادائگي جي فرضن ۽ اعلي جن وڃن؟ رکيا پري ٿا ڇو کان عمل جي سزا

فيلص غلط اهڙا جڏهن شخصيتن رکندڙ حيثيت سياسي يا انتظامي ڪوبه وارو روڪڻ کي انهن ڇا ته ٿي ڪيا

اهڙا جيڪڏهن ۾ دؤر جمهوري هو؟ ڪونه هٿ سياسي ته ها وڃن ڏنيون ڪرڻ نه ڀرتيون قانوني غير ۽ فيصل

ڀوڳڻي نه بيروزگاري تي پيماني وڏي ايڏي کي ماڻهن اڄ استادن يا ادارا تعليمي قائم ۾ فائيلن ها. صرف پوي پتيون حصا جا فنڊن ۽ پگهارن جي انهن ۽ ڀرتيون جون جي ڪرپشن ۽ ڪوٽا سياسي ماڻهو نظر منظور ڪندڙ

پر آهن، سگهيا ڪري ممڪن ڪجهه سڀ اهو وسيلي پيدا ٿو سوال ٿا. هتي بنجن ئي ڪمزور رڳو اڄ نشانو

ماڻهن چند صرف کي ڪمزورين جي تعليم اها ته ٿئي ٿو؟ سگهجي ڪري بهتر سان ڪرڻ تبديل ۽ ڪڍڻ جي

۾ وچ راڄ گورنر ۽ حڪومت سياسي سان اپائن اهڙن افسوسناڪ ۽ وڃي پيو ڪيو ظاهر فرق جو مئنيجمينٽ

حڪومتن سياسي ته ٿي ٿئي پري ڳالهه اها پر سهي ئي مئنيجر سٺا جا شعبي به ڪنهن تائين اڃا ڌرتا ڪرتا جا

جي رسوخ اثر سياسي هو ته سگهيا. ڇو ٿي ناهن ثابت کي ادارن سڀني هنن ۽ سگهن ڪري نٿا مزاحمتآهي. ڇڏيو ڪري زده سياست

ته ٿو سگهجي کڻي قدم اهو ۾ اپ سيٽ موجوده جي نظام تعليمي گڏوگڏ سان ڪرڻ رد کي ڀرتين غلط جيڪڏهن طور وڃي. مثال ڪئي اڏاوت سر نئين

چاهي بنائڻ فعال کي ادارن تعليمي سرڪاري حڪومت سازي قانون ڪنهن ته ٿو سگهجي ڪري به اهو ته ٿي

ته وڃي ڪيو پابند کي ملزمن سرڪاري سڀني وسيلي ۾ ڪاليجن ۽ اسڪولن سرڪاري کي اولد پنهنجي اهي خانگي ته آهي ضروري ڪري ان ڏيارين. اهو داخل آهن. ويا بنجي علمت جي اسٽيٽس مالياتي ادارا

آهي. مهانگي تعليم اميراڻي ۽ آهي تباهه تعليم غريباڻي حاصل طبقا ئي اهي صرف تعليم حقيقي ۽ مهانگي

270

لفظ لهرون لهرون

اڪثريتي آهي. هتي سرمايو وٽ جن ٿا سگهن ڪري ٿي. رهي محروم کان ادارن سٺن ۽ تعليم سٺي آبادي

ٿرڊ مان ملڪ سان تبديليء جي نالي کان جڏهن نه فرق طبقاتي کان تڏهن آهي، ٿيو ختم ۾ نالي ڪلس

آهي. تعليمي ٿيو به چٽو وڌيڪ پر آهي وڌيو رڳو هتي ابتڙ جي هدايتن جي ڊيوي جان باني جي فلسفي

آهي. سنه وئي ورهائجي ۾ خانن طبقاتي به تعليم ۽ نعرو کوکلو وارو“ لء سڀني تعليم ”تائين ع2010 تعليمي حڪومت کپي. جيڪڏهن ڇڏڻ وٺي واپس اعلن ته آهي اهو حال ٻيو پوء ته سگهي سنڀالي نٿي شعبو

ڪڍڻ هٿ کي حڪومت به مان تعليم وانگر شعبن ٻين تائين عوام تعليم معياري ۽ ڪرڻ سستو کي کپن. تعليم

وڃي. ڪئي حوالي سيڪٽر پرائيويٽ اها لء پهچائڻ مٿو في کي بجيٽ تعليمي تيسين ٿئي ائين جيسين کپي. تعليم آڻڻ تائين سيڪڙو ڇهه جي آمدنيء قومي

تي تعليم کي سرچارج اقرا ٿيندڙ وصول تي نالي جي ته جي ان کپي. بجاء ٿيڻ عمل ۽ اعلن جو ڪرڻ خرچ

بار تي عوام پهچ بي وڌائي فيون اندر ادارن تعليمي طرف تعليم حصو وڏو جو بجيٽ وڃي. ملڪي وڌو

استاد منسلڪ سان ادارن وڃي. سرڪاري ڪيو منتقل وڃي. ڪرايو متعارف ڪلچر نئون جو جزا ۽ سزا لء

قاعدن موجوده لء ڏيڻ“ شعور تعليمي ”کي انتظاميه استادن اندر ادارن جن کپن، ڪرڻ تبديليون ۾ قانونن

استاد کي ادارن انهن تي طور فوري آهي، کوٽ جي ڳوٺاڻن ۽ شهري لء ملزمن وڃن، ڏنا ڪري مهيا

سروس وڃي. پبلڪ ڪئي پيدا يڪسانيت ۾ الئونسز روزگار ۾ صورت هر کي استادن ڪندڙ ڪليئر ڪميشن

هائوس روزگار بي گڏوگڏ سان ان ۽ وڃي لڳايو سانوڃي. ڪيو مستقل به کي ڊاڪٽرس جاب

آئونس هڪ جو عمل ”آهي قول هڪ جو انگريزيء . سمورا“آهي هوندو ڳرو وڌيڪ کان ٽن هڪ جي تول

فيصلن جي اڄ ته کپي رکڻ ياد اهو وقت ڪرڻ فيصل

271

لفظ لهرون لهرون

۽ پرک جي دانائي، موجود ۾ انهن ۽ نتيجن اثرن، جي فيصل اهي ته آهي ويندي ڪئي ۾ دؤر ايندڙ ڪٿ

ٿيا. ثابت ديرپا ۽ درست قدر ڪيتري

272

لفظ لهرون لهرون

سگهجي ڪري ٿو ڇا جهڙو داستانن ليلي الف ۾ وقت نواء ۽ نيشن دي

آهي. ٿيو شايع پهريون ڏينهن ڪجهه داستان هڪ ڀرپور سان دلچسپيء انتهائي ۽ پراسراريت تجسس،

ڪرتبن جي“ بابن علي ”جي سياست هئي. شاهڪار يورو ته ٿو ڪري بيان ٿو. راوي ڇڏي شرمائي به کي

مان لنڊن ميگزين هڪ ) ناليEuro money( مني مطابق جي انتظاميه جي آهي. رسالي ٿيندو شايع ڇاپيون ڪاپيون هزار ٽيهه صرف جون مئگزين تڏهن

جي“ اڪنامسٽ ”هفتيوار ته جڏهن آهن، وينديون غير يعني يورومني آهي، لک ڇهه ساڍا سرڪيوليشن

بڪ به ڪنهن جي پاڪستان ميگزين ڪاروباري معروف سيپٽمبر ميگزين آهي. هن نه دستياب تي اسٽال جناب خانه وزير عزيز دل هر جي پاڪستان ۾ ع2001

جو خزانه وزير بهترين جو سال کي عزيز شوڪت هڪ سميت تصويرن خوبصورت سندس ۽ ڏنو خطاب ڏني خبر به کي پاڪستان ڪيو. اهل شايع به شمارو

قرار خزانه وزير بهترين جو دنيا عزيز شوڪت ته وئي ڪيو، اظهار جو خوشيء عوام ۽ آهي. اخبارن ويو ڏنو

وارن ڪيا. چيمبرز شروع ڏيڻ استقباليه برداري واپاري تمام جن صاحب عزيز ملهايا. شوڪت جشن

تعالي الله ڪجهه سڀ هيء ته فرمايو سان انڪساريء ملڪ سڄي پر نه کيس اعزاز آهي. هي کان طرف جي جناب ته آهي پئي خبر اچي آهي. هاڻي مليو کي

پر کيس، صرف نه لء اعزاز ان کي عزيز شوڪتا کي شهرين غريب جهڙن اسان ۽ کي اوهان هڪ تقريبا وڌائڻ وقار جي آهن. پاڪستان پيا ڪرڻو ادا رپيا ڪروڙ وزارت جي اسان لء ڇڏڻ تاثر بهتر پنهنجو ۾ اولهه ۽

جو ميگزين گرامي نامي جهڙي“ يورومني ”خزانه کي صاحب عزيز شوڪت مهيني جنهن ڪيو، انتخاب

273

لفظ لهرون لهرون

وزارت جي پاڪستان مهيني ئي ان مليو، اعزاز اهو مشتمل تي صفحن ويهن کي رسالي مان خزاني جي

پرائيويٽ سواء کان ڪيو. ان عطا سپليمينٽ اشتهاري قيمتي به وسيلي ڪمپنين ئي ڪيترن جي سيڪٽر

جي ڪراچيء ڏينهن جنهن ۽ ويو ڏنو نذرانو جو اشتهارن ۾ خدمت جي خزانه وزير اعزاز هيء ۾ تقريب هڪ به کي اخبارن مقامي تي ڏينهن ئي ان ويو، ڪيو پيش

جا مبارڪباد سان قلبيء وسيع ۽ فراخدلي انتهائي ٿيو معلوم سان ڪرڻ ويا. تحقيقات ڪيا جاري اشتهار

جاري کان طرف جي انويسٽمينٽ آف بورڊ ته آهي هئي. ايڪسپورٽ رپيا لک15 ماليت جي اشتهارن ٿيندڙ

ا به بئنڪ حبيب ۽ آئل اسٽيٽ بيورو، پروموشن تقريبا بينڪ، ڪمرشل ڏنا. مسلم اشتهار تي قيمتن ئي انهن

به هوٽلن ڪانٽينيٽل پرل ۽ لميٽيڊ پاڪستان آء.سي.آء اشتهارن مجموعي سڀني ڏنا. انهن اشتهار پنهنجا پنهنجا

ا يعني ڊالر آمريڪي لک ڏيڍ اندازو جو ماليت جي تقريبا مطابق آهي. رپورٽ وئي لڳائي رپيا ڪروڙ هڪ

وصول قيمتون اشتهاري جيڪي ميگزين“ يورومني” واري رکڻ اشاعت هفتيوار لک ڇهه ساڍا اهي ڪيون،

واري رکڻ اشاعت جي روزانه لک ويهه ۽“ اڪنامسٽ” تمام کان مقابلي جي“ جنرل اسٽريٽ والد ”اخبار جو آهي حشر اهو جو هئي. ڪارڪردگيء گهڻي

سڄو مطابق جي سائيٽ ويب جي ميگزين يورومني اميج ”آهي چئبو کي آهي. ان حصو جو ڀارت ڪشمير

“بلڊنگ اميج ”ته آهي ويو ٻڌايو وڌيڪ ۾ رپورٽ“ بلڊنگ نادر جو هلئڻ مهمون اشتهاري جي طرح اهڙي لء

جيڪو هيو، اختراع جو ذهن جي مشير هڪ تصور رهيو. ان ويجهو به جي شريف نواز ۽ صاحبه بينظير

ڪوبه مان ٻنهي پر رهي، ٿيندي مشق اها به ۾ دؤر ۽ سگهيا ڪري نه حاصل اعزاز جو اعظم وزير بهترين

جي وزارت پنهنجي وزير به ڪو جو ڪابينا سندن ئي نه سگهيو. ڪري سودو جو سند ڪنهن سان حوالي

274

لفظ لهرون لهرون

اعتداليون بي ئي اهڙيون جون عهد جي سياستدانن لغزشون ئي آهن. اهڙيون وينديون بڻجي ڪبيره گناهه

چيڪ جيان داغن ڪارن جي ڪرپشن تي پيشانيء ۾ فائيلن جي بيورو احتساب ٿيون. اڄ وڃن ڪيون ڪري جي جن ۽ آهن حال شامل ڪهاڻيون جيڪي آهن. ۾ گرداب جي نااهلين ۽ زندانن سياستدان ڪيترا

تر لذيذ حڪايت هر اهڙي پر آهن؟ نه ته نيون ڪي اهي جمهوري ڪنهن پلٽ جو جنهن ٿي، وڃي ٿي ثابت

ڪو ولن جو ٿو. جنهن وڃي اڻيو اردگرد جي حڪومت جي عوام ڪردار جو جنهن ۽ هجي اعظم وزير منتخب

نامطلوب هجي. انهن سياستدان ڪڏندڙ تي ووٽن ڪنهن جڏهن تيزگي ۽ تکائي جي اعمالنامي جي ماڻهن

ڏني قرار“ حسن ”اها ته ٿي ڪري تائين زلف جي ٻئيٿي. وي

ڪارڪردگي، عظيم جي عزيز شوڪت جناب رنگ پنهنجا ۾ ايوان ڪنڊيشن ايئر جي آباد اسلم جڏهن ٿي زده سحر ماڻهو ۽ نال وڏا وڏا تمام ته ٿي وکيري

۽ بيروزگاري غربت، مهانگائي، طرف ٿا. ٻئي وڃن رهن ڪندا خشڪ رت جو عوام احساس جا ويچارگيء

“يورومني ”ڪنهن نه ڪنهن سال هر باوجود جي ٿا. ان وزير بهترين ڪري ادا قيمت وڌيڪ به کان ان کي

ٿو. سگهجي ڪري خريد اعزاز جو خزانه

275

لفظ لهرون لهرون

سياسي ۾ پاڪستان ۽ ريفرنڊمخواب وارو استحڪام

ساڳيا ڀاڱي گهڻي ايذاء اهنج جا ذات انسان ۾ دنيا رهن اينديون تبديليون ۾ انهن آڏو ماحول وقت پر آهن

لفظ جا“ نٽشي ”دانشور ۽ مفڪر جي ٿيون. مغرب غلبو جو عملن سائنسي تي تمدن ۽ تهذيب ته آهن

وحشي ۽ رحم بي باوجود جي ان ليڪن آهي، ٿيو ضرور بي لفظ جا معقولين آڏو خروش ۽ جوش جي قوتن ته هوندو ڪيو محسوس ٿا. اوهان وڃن ٿيو معني

نٿا ئي ۾ ٻڌڻ مسئل ڪيترا ۾ گوڙ ۽ شور جي ريفرنڊم بين ته آهي برڪت ۽ حوال ئي جو ريفرنڊم به اهو اچن،

پر آهن ويون وڌي قيمتون جون تيل تي طور القوامي اگهه جا بجليء نيپرا ۽ آهي. واپڊا خاموشي وٽ اسان روڪي کي انهن ريفرنڊم پر آهي، ۾ چڪر جي وڌائڻ جي عمل جمهوري عمل جو آهي. ريفرنڊم رکيو

سياسي، جي آهي. جنهن هڪ مان هٿيار ترين طاقتور ڪري پريشان کي عوام پاڪستاني جواز قانوني ۽ آئيني لفظ جا منٽو حسن سعادت ليکڪ آهي. عظيم ڇڏيو ڪري وائکو ٿو ڪيئن کي سماج پنهنجي مان ”ته آهن

مان آهي.و هتي اگهاڙو سڄو پاڻ پنهنجو جيڪو سگهان، هڪ وطن جو اسان ته چاهينديس ڪرڻ اضافو اهو

۾ نتيجي جي ويڙهه جي جنگ قانوني ۽ سياسي ڊگهي اسان ۾ ڪلچر ٿيو. جمهوري نمودار تي نقشي جي دنيا منزل اهم اهڙي ڪري آهي. ان ڪامل يقين ۽ ساهه جو ليکي ئي غداري ۽ ڏوهه قومي به جانبداري غير تي

هوندو نه استحڪام ۾ فضا سياسي جڏهن ۽ ٿي وڃي وسوسن ۾ باري جي مستقبل جي ملڪ يقينن عوام تهتها جي شاعر ويندو. بقول ٿي مبتل ۾ وهمن ۽

276

لفظ لهرون لهرون

ڪهين آئي تم نه سمجها مين نهسي،سي. جبين اپني پونچهيئي پسينه

نه راس کي اسان آزادي ئي کان ابتدا ۾ اصل جو جمهوريت ڪري ضابطگين بي جي آهي. انتشار

ٻئي هڪ جماعتون ويو. سياسي ٿي فوت ئي مقصد ملئڻ نه ها ۾ رهيون. ها بڻيون دشمن جون وجود جي ويو. ڏنو قرار ڏوهي وڏو ۾ دؤر هر جي تاريخ فرد وارو منتخب جون عوام صرف ته آهي ٿيو ثابت ڇو ائين

قرار وار سزا ۾ ڏوهه جي ڪرپشن ئي حڪومتون پنهنجي حڪومتون نگران طرف آهن. ٻئي ويون ڏنيون

ڪي سان عوام جي ملڪ هن سان حوالن پنهنجي وڃڻ ۾ تفصيل ان آهن؟ ڪيون گهاتيون ويساهه گهٽ ڪري ويندو. ان ٿي فوت مقصد اصل جو مضمون سان

طرف مقصد اصل ٿا اچون سان حوالي جي ريفرنڊم اقتدار بغير تعاون جي عوام حڪمران يا حڪومت ڪابه

صدر جو آهي سبب سگهي. اهوئي ڏئي نٿو طوالت کي مختلف جي ڪيو. ملڪ پسند وڃڻ وٽ عوام مشرف

جمهوريت ته ڪيا. ڇاڪاڻ شروع ڪرڻ جلسا ۾ حصن ليڊرن سياسي قداور ۾ ڏک ان ۽ ۾ ڪلچر انتخابي ۽

ڏٺو ۽ آهي، وئي ڪئي محسوس ضرورت هميشه جي ريفرنڊم يا انتخابي ۽ صورتحال موجوده ته آهي ويو اهو چهرا جا ماڻهن نااميد ۽ مايوس ۾ گهماگهميء جي

آهن. ويا ٿي فعال وڌيڪ گروپ ننڍا آهن. ننڍا ويا ٻهڪي سان صاحب صدر ۽ فعال وڌيڪ جماعتون اهڙيون

جو اميدوارن جي آهن. جن رهيون ڪري پيدا ويجهڙائي انهن آهن. حالنڪه ٿيل ضبط ضمانتون سيڪڙو95

ته آهي وئي وسري ڳالهه اها کان شوقينن سياسي نظريه آهي. پر بدظن کان انهن مشرف پرويز صدر

ته ڳالهه ٻي ۽ رهيو ڪري برداشت تحت ضرورت رکي؟ نٿي حيثيت ڪا ڪاميابي وقتي بغير تائيد عوامي

277

لفظ لهرون لهرون

بلڪل طرف تبديليء جي نظام“ پائمالي قانوني” تربيت شعوري جي ماڻهن سگهي؟ ٿي نٿي معاون ڳالهه اها آهي، رهيو فرض اهم جو سوسائٽيء سول

معتبر گروهه ننڍا ننڍا اهي پر آهي نه ته جهڙي وسارڻ آهي، اهم سوال اهو ڪندا؟ ضايع ڪيئن موقعو جو ٿيڻ

ته جي شاعر بقول ڪرتي بات ڪي فرشتون تم

هو، کي آدمي هين ترستي هم

لئي.

حقيقت منظر پيش هڪ سان حوالي جي ريفرنڊم حيثيت پنهنجي به اها آهي، ڪرڻي بيان کي مون جيڪا پنهنجي ناظم جا ضلعن ٿي، رکي اهميت سياسي ۾

وڌيڪ ۾ ڪرڻ ڪامياب کي ريفرنڊم لء بقا جي منصب صاحب صدر ته هوندو ڏٺو آهن. اوهان ٿيا ثابت معاون

تي اسٽيج گروپ سياسي ڪيل ذڪر مٿي ۾ جلسن جي آهن. بڻيا حصو جو تقرير ڪنهن نه ۽ ايندا نه نظر به

۽ آهن حصو جو سياست بهرحال ناظم چونڊيل ليڪن سگهيا نه رکي برقرار کي جانبداريء غير پنهنجي اهي

حڪومت طرف هڪ ته آهي اهو صرف آهن. سوال جي ناظمن سان حوالي جي ريفرنڊم قانون وزير جي

طرف ٻئي ۽ آهن ڇنڊيا ڇوهه تي ڪردار سياسي کان جماعتن سياسي پنهنجي پنهنجي کي ناظمن جيڪي ناظم آهن. چونڊيل ٿيا شروع ملڻ شوڪاز

حڪومتن ضلعي پٽاندر آئيڊيا جي صاحب نقوي جنرل نئين ان سان محنتن وڏي تمام ۽ آهن بڻيا سربراهه جا

اهڙن آهن. اگر رهيون ٿي پختيون پاڙون طرف نظام پارٽي يا حڪومت جو قسم به ڪنهن خلف ناظمن

۾ حرڪت آرڊيننس ڪو يا ٿو وڃي کنيو قدم تي ليول مرڪزي يا صوبائي پوء کان ريفرنڊم ڇا ته ٿو اچي

اليڪشني يا سياسي ٻيهر دفعو هڪ لء حڪومتن

278

لفظ لهرون لهرون

ريفرنڊم لء جي تسلسل جنهن ٿيندو؟ نه ته پيدا بحران اهو ته ٿئي نه پيدا ڪمزوري ڪا ۾ اهي. ان رهيو ٿي

ٿيندو. بهتر وڌيڪ جي اسان صرف نه سان حوالي جي ريفرنڊم

غير انهن جي تاريخ بلڪه جماعتن سياسي ۽ ناظمن آهي. جيڪي امتحان جو بصيرت جي قوتن محسوس

آهن. عمل سرگرم سان طرح مڪمل ۾ عمل ان ان وڪيل ۽ ماهر قانوني جا ملڪ جو آهي سبب اهوئي

۽ آهن رهيا ڪري ادا ڪردار مڪمل پنهنجو ۾ سلسلي وڌيڪ تي اليڪشن جي آڪٽوبر هو تي جاء جي ريفرنڊم

چونڊيل ته آهن رهيا ڏيکاري يقين ۽آهÔن. رهيا ڏئي زور ووٽ ئي ۾ حق جي مشرف پرويز صدر پارليامينٽ

جي ملڪ وقت هن ته ڪندي. ڇو ڪامياب کيس ڪري آهي؟ نه موجود متبادل ڪو جو صاحب صدر ۾ سياست

ورلڊ ”نيو ۾ واپسيء ڏانهن جمهوريت تي طور بنيادي هڪ کي قوم جيئن آهي. ته ڪردار اهم وڏو جو“ آرڊر

اقتصادي جيڪا هجي، ميسر قيادت بااختيار مضبوط هڪ دنيا سگهي. سڄي ڏئي توجهه مڪمل تي ترقيء آهي. ڦاٿل ۾ چنگل ۽ پڃري جي آمريڪا وانگر پکيء

کان ٻئي هڪ ڪا صورتحال جي ملڪن آزاد نيم ۽ آزاد تسلط ۽ پسندي توسيع جارحيت، آهي، نه مختلف گهڻي

آهن. ويل بڻجي حصو جو زندگيء جي روزمره مثال جا ٿو اهو امڪان پوء کان واقعي جي سيپٽمبر هين11

پختو وسيلي نظام شخصي عمل سياسي ته اچي نظر ۽ تائيوان کي پاڪستان سان اعتبار اقتصادي ڪري

ته وڃي ڏٺو وڃي؟ پهچايو نه تائين سطح جي سينگاپور شڪار جو تضاد ۽ دٻاء جمهوريت به تي سطح عالمي

ويا. ليڪن ڏيکاريا خواب جا جمهوريت ۾ روس آهي، وئي. ٿي تباهه معيشت ٿيو. ملڪي نه نصيب استحڪام

وقت ان ۽ آيو وارو جو افغانستان پوء کان روس هو. ملڪ بهترين افغانستان نزديڪ جي آمريڪا

انهن آمريڪا سال جا سالن سان مدد جي پاڪستان

279

لفظ لهرون لهرون

ايترا جنگجو جا افغانستان ڪئي. ليڪن مدد جي هو. نه اندازو هرگز کي آمريڪا ويندا؟ بڻجي خطرناڪ

تباهي جي بلڊنگن ٻن ۽ جانين انساني800 ڪري ان رهنمائيء جي ويو. اسان رچايو ڊرامو وڏو هڪ ڪري

هتي دانشور ۽ جنرل آزموده سربراهه، جا آمريڪا لء معاشي جي پاڪستان کي ٿا. آمريڪا رهن ايندا

سندس جو ڪري آهي. ان ارمان وڏو جو استحڪام ڪاميابي اها ۽ سگهن رهي محفوظ ۾ خطي هن مفاد

۾ نظام شخصي ۽ جمهوري ۾ خطي هن کي آمريڪا ڇا ته آهي سوچڻو کي آهي. اسان رهي اچي نظر

ته تي دشمنن ٻيهر دفعو هڪ وانگر ماضيء اسان ڦيري منهن کان پنهنجن ۽آهÔيون. رهيا ڪري نه ڀروسو

پاڪستان ته آهي رهيو اهو الميو جو اسان آهيون؟ رهيا آهي. پاڪستان رهيو شڪار جو دٻاء بيورني هميشه

وقتي ڏئي ساٿ جو اتحاد عالمي خلف دهشتگردي سرحدن به اڄ ليڪن آهي، بچائي جان پنهنجي تي طور

ا موجود فوج جي ڀارت تي کان مهينن چئن آهي. تقريبا آهي. ڪشيده ۽ خطرناڪ صورتحال جي خطي هن

جاري بيان اهو هفتي هر تي موقعي ان آمريڪا ليڪن حل مسئل سان ڳالهين باهمي ملڪ ٻئي ته ٿو ڪري بيان هڪ تازو بش جارج صدر ٿا. آمريڪي سگهن ڪري تيار هٿيار ڪندڙ تباهي تي پئماني وسيع ته آهي چيو ۾

کي غضب جي آمريڪا جلد تمام کي ملڪن وارن ڪرڻ کان عرصي هڪ ڀارت ۽ پوندو. اسرائيل ڏيڻو منهن رهيا ڪري تيار هٿيار ڦهلئيندڙ تباهي تي پئماني وسيع

ملڪ ڦهلئيندڙ تباهي ڪو وڌيڪ کان بم ائٽم آهن. ڀل ڪرڻو ثابت اهو مان تفصيل هن ٿو؟ سگهي ٿي هٿيار هميشه شڪار جا پاليسيء ٻٽي جي آمريڪا ته آهي

اسان ڪري آهن. ان رهيا ٿيند ملڪ ڪمزور جهڙا اسان تر مضبوط کان مضبوط کي محاذ سياسي پنهنجي کي

جو ملڪ ته آهي خواهش ذاتي منهنجي ۽ پوندو ڪرڻو جي طرح هر کي ساک جي ان ۽ عهدي اعلي هڪ

280

لفظ لهرون لهرون

کپي. ان رهڻ صاف ۽ پاڪ کان گدلڻء سياسيجيا شيڪسپيئر شاعر انگريزي بقول ۾ سلسلي

آهي، نه هستي مطلق ڪابه کي بديء ۽ نيڪي”.“ٿا بخشين هستي مطلق کي انهن ئي خيال فقط

هڪ ڇپيل ۾ اخبار ڊان تي مسئلي جي ريفرنڊم ڄاڻ جي پڙهندڙن ترجمو جو يار احمد جو ان ۽ تحرير

آهيا عرض لء لء سالن پنجن وڌيڪ کي مشرف پرويز جنرل” ريفرنڊم سان غرض جي رهڻ نه يا رهڻ اقتدار برسر برقعي جي جن ملسو هيلع هللا ىلص حضور ۾ 632 وڃي. سنه پيو ڪرايو دنيا سڄي مسئلي جي جواز سياسي پوء کان مٽائڻ

پاڪ آهي. قرآن ڇڏيو ڪري پريشان کي مسلمانن جي مسلمان ته آهي ويو چيو نه به ڪجهه وڌيڪ کان ان ۾

ڪرڻ طئي سان مشاورت باهمي مسئل پنهنجا کي ۽ ڪرڻ مقرر جانشين پنهنجو جن ملسو هيلع هللا ىلص کپن. حضور

روڪيو کان ٺاهڻ جي قاعدن لء جانشينيء سياسي فيصلو جو مسئلي جي جانشينيء تي طور هو. عملي

سختي جي ڌر جي ان ۽ ڊيگهه جي تلوار جي فرد ان کي حڪومت خليفو جو بغداد پوء کان ان ۽ هئي ڪندي سپريم ڪردار اهو هاڻي ۾ هو. پاڪستان ڪندو تسليم

۾ جمهوريت آهي؟ ڇا ٿي. ريفرنڊم ڪري ادا ڪورٽ اسيمبليء ساز قانون ته آهي حق اهو هيء جو شهرين

عوام متعلق سازيء قانون ٿيندڙ پاس کان طرف جي جيڪو جيفرسن وڃي، ڏنو زور تيBinding vote کي

هو چيو ٿو. ان رکي حيثيت جي پيغمبر جي جمهوريت جو طاقت قطعي جي سماج تي آغاز جي قوم نئين ته

خود سواء سگهي، ملي ٿو نه ڪو رستو محفوظ به ڪو کان سڀ جا ان ئي خود جيڪي جي ماڻهن جي قوم ان

جو عمل جي ريفرنڊم ٿا. جيفرسن ٿين محافظ وڌيڪ بادشاهن بادشاهه، جا انگلينڊ ته هو. جڏهن حامي وڏو چوندا ۽ هئا ڏيندا زور تي ڳالهه جي حقن خدائي جي جي خدا طاقت جي ڪرڻ حڪومت کي بادشاهه ته هئا

281

لفظ لهرون لهرون

آمريڪا تائين عرصي آهي. ڪيتري مليل کان طرف کي عمل جي ريفرنڊم ۾ شعبن سياسي پنهنجي حوالي جي اختيارات ۽ ترجيحات جي حڪومت پنهنجي

۽ آهن. ميڊيسن رهيا ڪندا استعمال لء تبديليء سان ماڻهن جن ته هئا واقف بخوبي کان ڳالهه ان جيفرسن

تي موقعن مختلف اهي ويندو، ڪيو منتخب کي جيڪي کڻندا قدم اهڙا ڪري استعمال کي اختيارات

جي دلچسپين ذاتي سندن ۽ هوندا نه مطابق آئين اينڊ چيڪ ”۾ آئين لء مقصد ڪندا. ان نمائندگي

تلفي جي غلطين جيئن ته ويو رکيو سسٽم جو“ بيلنس کي شهرين ۾ سوئٽرلينڊ ۽ سگهجي. آمريڪا ڪري

حق جو ڪرڻ ترميم ۾ ان ٺاهڻ، ذريعي قانونسازيء قانون ته آهي حاصل حق به اهو کي آهي. انهن حاصل

کي قانونن يا ترميمن ٿيندڙ تجويز طرفان ادارن سازٿا. سگهن ڪري رد وسيلي ريفرنڊم

کي ريفرنڊم ۽ سازي قانون مان نظام جمهوري نه جمهوريت ۾ ملڪ سگهجي. جڏهن ڪري نٿو جدا

ته هجي ٿيل تحليل پارليامينٽ هجي، معطل آئين هجي، وڃي ٿي معني بي عمل سمورو ڪيل ذڪر مٿي پوء

وانگر اڳي خواهش جي نظام سياسي ٿو. مستحڪم ان بار بار کي عمل به آهي. ڪنهن ئي خواهش به هاڻي مختلف نتيجو شايد دفعي هن ته دهرائڻ تي توقع

گذري به پهرين اسان مان صورتحال اهڙي نڪرندو، منهن کي صورتحال اهڙي ٻيهر دفعو آهيون. هڪ چڪا مستحڪم، ڪيئن ريفرنڊم جو طرح اهڙيء پوندو؟ ڏيڻو

سگهي ڪري رهنمائي طرف نظام جمهوري ۽ حقيقي انتها هڪ جي“ پنڊوليم سياسي ” ريفرنڊم هتي ٿو؟ روڪي ڪيئن کان ڪرڻ حرڪت تائين انتها ٻئي کان

اهوئي ۾ تاريخ سڄي جي اسان ته ٿو. جڏهن سگهيآهي. رهيو ٿيندو ڪجهه

خوش خطاب پهريون جو مشرف پرويز جنرل جي نمائش ۽ عظمت خاموش هو. سندس رليف آئنده

282

لفظ لهرون لهرون

جنهن ڏيکاري، قوت مستحڪم هڪ کي ماڻهن فقدان مشرف پرويز ته سمجهيو هئا. عوام متلشي هو جا

بنياد جي فطرت پنهنجي جي ان کي قوم هن صاحب جيڪي اهي هڪڙا ٿو، وڃي ٿي تقسيم ۾ حصن ٻن تي

ڪن، نٿا اعتبار تي انهن ٿا، ٿين خوفزده کان ماڻهن يا مرتڪز ۾ ذات پنهنجي کسي اختيار سڀ کان انهن

عوام شناخت پنهنجي جيڪي اهي ٻيا ٿا، ڇڏين سهيڙيٿا. ڪن اعتماد تي ماڻهن ۽ ٿا ڇڏين ڪري وابسته سان

283

لفظ لهرون لهرون

ورجاء; تاريخي ۽ ڊيم ڪالباغ اڄ عوام جو سنڌ ويل ٿي وائڙو ويڳاڻو، مايوس،

جهڙي پاڻيء ئي اڳ کان ٺهڻ ڊيم باغ ڪاري ڪلهه ويٺل اندر ادارن آهي. پارليماني محروم کان نعمت

۾ تڪليفن جي عوام پسپائيء جي عيوضين چونڊيل عوامي جي ملڪ جي آهي. اسان ڪيو اضافوئي طبقي ڪندڙ حڪمراني هميشه جهڪاء جو نمائندن

چونڊجي حڪومت نئين ڪا به آهي. جڏهن رهيو ڏانهن انهن سان نظرن وارين اميديء پر عوام ته آهي ايندي حڪومتي آهي. موجوده ڪندو وابسته توقعات مان

ورهايل شايد ته هئي پڪ اها کي عوام ۾ اپ سيٽ جو افسوس پر پهچندو، فائدو ڪو کين مان مينڊيٽ

وزيراعظم ۽ لهور وزيراعظم ته سگهيو ٿي نه ائين رهي ڪري ڪم سوچ نظرياتي مختلف ۾ لڙڪاڻي

ٿا سوچين ۾ حيثيت جي وطن محب سچي آهي. عوام سنڌ ته آهي نه هرگز سوال جو لڙڪاڻي يا لهور ته

ويو ڪيو تنگ ڇو گهيرو ايترو چوگرد جي عوام جي ته ٿا اچن ياد جمل اهي جا پاڳاري پير کي مون آهي؟ سنڌ ئي سان سال) اچڻ ع1997( جي حڪومت نئين لڀ اڻ ئي پهريون پاڻي لء ڳوهڻ اٽي ۽ ٿيو گم اٽو مان

چوڏنهن اٽو کي عوام ۾ ع1997 سال ته رهي آهي. ياد ڪڻڪ ۾ رهيو. سنڌ ملندو سان حساب جي ڪلو رپيا تائين افغانستان ۽ ايران پيرا جا جنهن هئي، موٽ جي جو خوراڪ جو پنجاب صوبه ۾ صورتحال ويا. ان کنيا

ڪڻڪ مان سانگهڙ ۽ خاص ميرپور خاڪواني اقبال وزير ته آهي ڳالهه ٻي اها ۽ هو ويو کڻي ڏانهن صوبي پنهنجي

هئي. وئي ڏني کي سنڌ وري طور اڌاري ڪڻڪ اها بيروزگاري، بک، ۾ دور جي حڪومت عوامي موجوده

اهم هڪ جو ڪلچر جي“ اورڊرافٽنگ ”سنڌ حڪومت رهي ٻاڏائي بار بار آڏو وفاق جيان فقيرن بڻجي حصو

284

لفظ لهرون لهرون

مڪمل جيڪي کي رينجرز هينئر تازو ته آهي. اڃا وفاق ۽ سنڌ آهي، ويو ڪيو اعلن جو ڏيڻ اختيارات شڪل جي بحران مالياتي وڌيڪ هلي اڳتي ۾ حڪومت

ڪروڙها تي مسئلي واري امان امن ۾ وٺندو. ڪراچيء جي سرڪار سنڌ بار سڄو اهو يقينن آهن، ٿيا خرچ رپيا

ويندا. ڪيا ختم منصوبا اهم ترقياتي ۽ پوندو تي ماليات وڪتابت خط ۽ وعدن اقرار، قول، صرف تي خرچ ٿيندڙ

آهي. هن ڪئي ڳالهه اضافي هڪ مون ته هلندي. هتي جي پاڻي ۽ ڊيم باغ ڪال آهي موضوع اصل جو مضمون

ڇڪتاڻ جي پاڻي پوء کان ورهاست جي ورڇ. برصغير اڳ کان ان ٿي شروع درميان پاڪستان ۽ هندستان

به ۾ دؤر جي گورنمينٽ برٽش ۾ هندستان متحده رهي هلندي ڇڪتاڻ مسلسل تي پاڻيء جي درياء سنڌو

ٺاهه هڪ ۾ حڪومت جي خان ايوب آهي. جڏهن ته ويا ڪيا وڪرو کان هندستان درياء ڪجهه وسيلي اڄ ۽ ويو اچي ۾ هٿ جي پنجاب صوبا مسئلو جو پاڻيء لتاڙ جي حقن انساني موجون جون درياء سنڌو ڪلهه

چوڌري ته آهي هيء حقيقت آهن. اصل چڙهيل ور جي ڊيم ڪاروباغ اعلنيه ته آهي ٿيل تسليم اهو سميت نثار

ڊيم ان پر آهي خطرناڪ لء سلمتيء وفاقي جي ملڪ لء عرصي ڪجهه آهي، ويو کنيو نه هٿ به ڪڏهن تان

ان کان ع1997هو. ٿيل بند ڪم ڪري کوٽ مالياتي ۽ ويو. سنڌ ڪيو شروع سوچڻ سان تيزيء تي ڊيم

ٺاهيو. ڊيم ڪالباغ لء ڪرڻ قائل کي عوام جي سرحد هڪ اندر پنجاب صوبا ۾ ع97 سان نالي جي تحريڪ تي صفحن12 پاران واپڊا وئي، ڪئي قائم به تنظيم

اعلن اهو صرف ته پهريون ويو، ڪيو تيار بروشر هڪ هائيڊل پر ڪندو، تيار بجلي ڊيم اهو ته هو موجود

ان ۽ معاهدا ڪيل لء گهرن بجلي ٿرمل ۽ پراجيڪٽ پاڻي جو ڊيم ته وئي ٿي واضح صورتحال کانپوء

۾ سلسلي ويندو. ان ڪيو استعمال وڌيڪ لء آبپاشيء اٿاريل اهو ته ويو رکيو ڪم تي صحافين جي آباد اسلم

285

لفظ لهرون لهرون

سهڪاري جا حڪومت ۽ ڏيندا جواب جا اعتراضن صحافي ڪجهه به جا پريس سنڌي جي رهندا. اسان

جا اتان وڃي ۾ علئقي واري ڊيم ۾ ع1997 سال ان ته آهي حقيقت آهن. اها ڏنا احوال حال باتصويري

پر آهي رهي کي حڪومت هر تمنا جي ٺاهڻ جي ڊيم ٿي نه مڪمل منصوبو اهو ڪري مزاحمت عوامي چونڊيل جي اسيمبلين ٽن جي عزيز وطن آهي، سگهيو

فاروق ڪندي، مجروح کي استحقاق جي نمائندن موجود اعلن جا ٺاهڻ ڊيم سميت محترمه ۽ کر لغاري،

وڏي به کان درياء نيل وسعت جي جنهن درياء آهن. اهو پناهه کان تهذيبن ئي ڪيترن جي دنيا درياء آهي. جنهن

خوبصورت پنهنجي کي علئقن ڪيترن آهي، ڏنو جنم ۽ آهي، اباسين جيڪو آهي، بڻايو زرخيز سان موجن

پئي واري جي پيٽ جي درياء ان پيء) اڄ جو (درياهن پيداواري ۽ ذريعن جي جياپي جيڪي قوتون اڏامي. هي

نئين آهن. انهن مبتل ۾ جنون جي رهڻ قابض تي عمل طئي ڪندي غور تي اسمن اهم جي ايجنڊا عالمي سنڌ بڻجي يزيد جا دؤر موجوده ته، آهي ڇڏيو ڪري

جي“ ريگيوليٽرس ”ڪنجيون جون پاڻيء جي عوام جي غلم ۽ گولو سان آرام کين رکي وٽ پاڻ ۾ صورت

جا ليس جو شهنشاهه ڊڪٽيٽر جي روم وٺجي، بڻائي مانI come. Saw and conquered ته لفظ هي

.“ڪيم فتح ۽ ڏٺو مون آيس، سان سنڌ جديد سوچ اها واري پرستيء رجعت

ٿيل رد سنڌ سڄي ڪري اچي. ان پئي نظر ٺهڪندي متعلق آهي. پاڻيء احتجاج سراپا تي اعلن جي ڊيم

آزادي ته ٿي پوي خبر مان ڇنڊڇاڻ جي روين تاريخي ماهر آمريڪي هڪ پهريون کان سڀ پوء کان ماڻڻ

ڪيون حاصل خدمتون جون سيويج جي.ايل مسٽر ميسرز ۾ ع1956 ڪمپني آمريڪي ٻئي هڪ ويون،

جي هئڻ عمل قابل ۾ رپورٽ هڪ پنهنجي ٽپئن جي واپڊا تائين ع1975 کان ع1971 ڪئي نشاندهي

286

لفظ لهرون لهرون

پاڪستان کان شعبي جي بنديء منصوبه تحقيقاتي ڪنسلٽنگ ايسوسيئيٽيڊ ميسرز ڪمپني مشاورتي

اشارا جا هئڻ عمل قابل جي ڊيم سڀ تائين انجنيئرز ۾ ع1985 ته ويو ڪيو اعلن طرفان رهيا. واپڊا ڏيندا

سالن اٺن ۽ ويندي ڪئي شروعات جي ڪم باقاعده تڪراري اهو سان رقم خطير جي ارب ٽيهه اندر جي

عوام متعلق ڊيم ٿيل پهچندو. رد کي تڪميل منصوبو آزاديء ته اچي. ڇو پيو هلندو کان ع1985 احتجاج جو

جي منصوبي رٿيل کي ماهرن ۽ ڪمپنين ست کان حاڪمن پرڏيهي اڳ کان ويو. ان ڪيو شامل ۾ پلننگ

پروفائيل جيڪو متعلق پاڻيء جي درياء سنڌو جو کي حڪومت انڊا ته آهي طرح هن ڪجهه اهو رهندو،

درست کي نظام منظم غير جي آبپاشي جي سنڌ ۾ ع1953 نيپئر چارلس رهيو، ضرور اونو جو ڪرڻ جي اسڪاٽ والٽر ڪرنل محڪمو جو آبپاشي ۾ سنڌ

۾ سنڌ فائيف جنرل ۾ ع1855ڪيو. قائم ۾ نگرانيء تجويزون لء بهتري جي نظام جي پاڻيء جي درياء

ئي ۾ ع1871سگهيو. ٿي نه عمل تي جن ڏنيون، ته رهي سرگردان ۾ ڪوشش ان حڪومت پنجاب ڪري حاصل پاڻي تان جاء واري باغ ڪاري تي سنڌو

جي وقت ليڪن وڃي، ڪرايو منظور“ پراجيڪٽ ٿل” پنجاب ڏني. حالنڪ نه اجازت جي ان کين وائسراء پاڻي سان آسانيء مان دريائن ئي پنجن پنهنجن

ڪميشن، ايريگيشن آهي. انڊيا رهيو ڪندو استعمال قائم تائين ع1903 کان ع1901 لء سالن ٽن جيڪا پيش رپورٽ پنهنجي جڏهن ۾ ع1919 ان وئي، ڪئي

کي پنجاب ته ويو لکيو ۾ لفظن واضح ۾ جنهن ڪئي، وڃي ڏنو نه جو پاڻي به ڦڙو هڪ تائين وقت ان

جي پاڻيء ٿئي. وري نه مڪمل بيراج سکر جيستائين انڊيا حڪومت بمبئي ۾ آگسٽ ع1919 تي مسئلي

سنڌو ته ڪيو آگاهه کان انديشن پنهنجن کي گورنمينٽ نه ٺيڪ ارادا جا حڪومت پنجاب متعلق پاڻيء جي درياء

287

لفظ لهرون لهرون

هئي) لرڊ شامل ۾ بمبئي سنڌ وقت آهن. (ان ٻي هڪ جي گورنمينٽ پنجاب جي ع1871 چيمسفورڊ

جي بيراج سکر ۾ ع1919 جيڪا پوء کان ڪوشش ڪئي لء منظوريء جي“ پراجيڪٽ ٿل ”۾ مقابلي

ڇڏيو. ڪري رد ڏئي قرار قانوني غير کي ان وئي، ته وئي ڪئي منظور بيراج سکر جڏهن ۾ ع1923 بمبئي ۾ ردعمل ڪيو اعتراض حڪومت پنجاب

گورنمينٽ انڊيا ۾ نتيجي ڪيو، احتجاج سخت حڪومت ڪوبه ٻيو آئينده ته ڪيو اعلن تي طور سياسي

پوء کان عرصي ويندو. ٿوري ڪيو نه منظور پروجيڪٽ دفعو هڪ کي حڪومت انڊيا طرفان پنجاب حڪومت

ڪيوسڪ750 طور آزمائشي لء“ ڪئنال ٿل ”ٻيهر درخواست اها اڃا ڪئي، درخواست جي ڏيڻ پاڻي

ع1925 ته پهچائي کي حڪومت بمبئي انڊيا حڪومت لء ڪئنال ٿل ۽ پنجاب درخواست نئين ٻيهر دفعو هڪ ۾

لرڊ وائسراء جي وقت ان پهچائي کي انڊيا حڪومت حڪومت درخواست اها سان دليلن اهم تمام ريڊنگ سان ڪرڻ ائين ته چيو ۽ ڇڏي ڪري رد جي پنجاب

ٿيندي. سکر ناانصافي سنگين ۽ ٿيندو نقصان کي سنڌ پنجاب پاڻي لء ڪئنال ٿل تائين ٿيڻ مڪمل جي بيراج

جي“ ڪميٽيء اينڊريسن ”هو. پر ڪرڻو مهيا کي ماهوار لء ڪئنال ٿل ئي اڳ کان ع1939 ۾ سفارشن

وئي، ڪرائي مقرر طرفان پنجاب ڪوٽا جي پاڻيء تي ايجنڊا جي“ ڪميٽيء اينڊرسن ”مسئلو اهو حالنڪ

جون پاڻيء جي سنڌو طرفان هو. پنجاب ڪونه ئي بمبئي ۾ ع1936 جيڪا سنڌ ته لڳيون ٿيڻ تيز حاصلت

پنجاب جو ع1941 جون7 هئي چڪي ماڻي آزادي کان آڏو جنرل گورنر اعتراضات پنهنجا خلف رويي ان جي

جنرل گورنر ۾ مهيني سيپٽمبر ع1914 ڪيا، پيش راء ”پويان نالي جي جج جي ڪورٽ هاء ڪلڪتي اگر ته ڏني راء اها پنهنجي جنهن ويهاري“ ڪميشن

تي مطالبن جي حڪومت پنجاب تي پاڻيء جي سنڌ

288

لفظ لهرون لهرون

جو ان تي نظام آبپاشي جي سنڌ ته ويو ڪيو غور جي پاڻيء درميان جي پنجاب ۽ پوندو. سنڌ اثر خراب

جا صوبن ٻنهي ۾ ع1943 اپريل لء حل جي مسئلي کان ڳالهين تفصيلي جي مهينن18 ۽ ويٺا انجنيئرز چيف

پنجاب حڪومت ٿيو، معاهدو پنجاب سنڌ ۾ ع1945 پوء تسليم ۽ ڪئي تعريف جي ان ماڻهن ٽيڪنيڪل جي

مسئلو جو ادائگي جي رقم رپيا ڪروڙ چار پر ڪيائون پاڻيء ڪلف ريڊ پوء کان ع1947سگهيو. ٿي نه حل بي ”کي جنهن جوڙي ڪميٽي هڪ تي مسئلي جي

صوبن ٻين ۽ سنڌ ۾ ڪميٽيء ويو. هن ڏنو نالو“ ڪميٽي بي ”۾ ع1948 پوء کان ويو. آزاديء ڪيو نظرانداز کي

هندستان پوء کان ٿيڻ پوري عرصي جي“ ڪميٽيء سان نهروء لعل ڇڏيو. جواهر ڪري بند پاڻي جو ندين

۾ شمل تي مسئلي ان نمائندن پاڪستاني جڏهن خبر ته ٿيون صحيحون تي معاهدي شمل ڪئي، ملقات

جو پاڻيء جي سنڌو تي ادائگيء جي قيمت ته پئي نه به مرضي جي صوبن لء ان آهي، ويو ڪيو سودو جي پنجاب مغربي ۽ قزلباش مظفر نواب ويئي، ورتي

ڪيو. ان وڪرو سان آسانيء پاڻي پنهنجو رهنمائن ٻين پاڪستاني اگر ته لکيو رسالي آمريڪي هڪ وقتا ته ها وڃن کڻي ۾ ڪورٽ عالمي معاملو جو پاڻيء يقينا

پنجاب ها. جسنڌ ملي ڪاميابي ۽ فتح کي پاڪستان جي سنڌ به اندر حدن پنهنجي پنجاب مطابق“ معاهدي ليڪن سگهيو، ڪري نٿي ڪم ڪوبه سواء کان مرضيء

يتيميء سياسي جي سنڌ پوء کان وڃائڻ پاڻي پنهنجوبي-آر- لء ڪرڻ حاصل پاڻي جو سنڌ وٺندي فائدو مان لء جنهن ڪيو آغاز جو لنڪ) ٺاهڻ بيريا راوي (بمبا بي

ڪابه جي وٺڻ اجازت جي سنڌ يعني جي اسان هنن جڏهن هو موقعو ڪئي. اهوئي نه محسوس ضرورت

گزدر هاشم ميمبر هڪ مان سنڌ جي اسيمبليء آئيني ۽ ڇڪايو ڌيان تي ڀڃڪڙيء جي معاهدي جي ع1945

چيف جي حڪومت سنڌ حڪومت مرڪزي

289

لفظ لهرون لهرون

يقين ۾ ع1953 لکي ليٽر او ڊي هڪ کي سيڪريٽريء ويندي. ڪئي نه ورزي خلف جي معاهدي ان ته ڏياريو کان اجازت جي سنڌ وسيلي لنڪ بي بي. آر ليڪن ڪيو حاصل پاڻي فوٽ ايڪڙ ملين ڏيڍ وقت ان سواء

مڙهيو“ يونٽ ون ”۾ ع1955 تي ملڪ ئي ويو. جلد بينڪ ورلڊ تي مسئلي جي پاڻيء ۾ ع1953 مارچ ۽ ويو بينڪ عالمي ۽ ويو ڪيو ملوث ۾ مسئلي جي پاڻيء کي ۾ واشنگٽن نمائندا جيڪي جا صوبن ننڍن ۾ وفد جي ڊاڪٽر نمائندو جو ويو. سنڌ گهرايو واپس کي انهن هئا،

ته جڏهن ويو، ورايو واپس وطن قريشي صالح محمد جا صوبي پنجاب لء نمائندگيء جي پاڪستان باقي پنجاب ۾ وفد جي بينڪ ويا. عالمي رهجي ڪريٽ بيورو

ڪهڙيء ته رهيا ۾ فڪر ۽ ڪوشش ئي ان نمائندا جا جي وڃي. سنڌ ڪيو حاصل پاڻي جو سنڌ به طرح

خاطر ڏيکاء ۽ ڪرائڻ محسوس صرف کي شڪايتن ۽ وئي ٺاهي متعلق ورهاست جي پاڻيء ڪميٽي هڪ (ايريگيشن بلوچ محمد شير کان طرف جي سنڌ

ڪتاب هڪ پوء کان ريٽائرمينٽ سيڪريٽري) جنهن شيخ ۽ عبدالباقي لکيو. شيخ“ پساهه منجهه پاڻيء”

يارنهن جا پنجاب وقت ويو. ان رکيو به کي عبدالغفور ميمبر هڪ مان ويا. سرحد کنيا تي ڪميٽيء ميمبرويو. کنيو کي جان سرور ختم ڪميٽي مٿئين کانپوء خاتمي جي“ يونٽ ون” ڪئي، مقرر ڪميشن هڪ صدر جي پاڪستان ڪري معاهدن ٿيل پراڻن ۽ ورهاست مسئلي، جي پاڻيء جيڪا

جي پاڻي جيڪا ڪئي مقرر ڪميشن ان به نگراني جي به نگراني جي معاهدن ٿيل پراڻن ۽ ورهاست مسئلي

ان ته هو موقف جو وئي. سنڌ ڏني کي ڪميشن ان وقت کپي، هئڻ چيئرمين کي رهنما بنگالي تي ڪميٽيء

سنڌي هڪ وقت ٿيو. ان راضي تي ان يحي صدر جي ان هڪدم هو، سيڪريٽري اي.جي.اين قاضي ڳالهائيندڙ

السلم قمر تي جاء جي ان ۽ ويو ڪيو ٽرانسفر کي

290

لفظ لهرون لهرون

پاڻيء جي دريائن ۾ دؤر واري يونٽ ويو. ون رکيو کي آندي ۾ عمل تحت معاهدي جي ع1945 ورهاست جي ٿيندو آمد در عمل تي معاهدي ان تائين ع1940 ۽ وئي

کي سنڌ رپيا ڪرور چار کان لحاظ مالي رهيو. صرف جو پاڪستان وطن محب عوام جو سنڌ سگهيا، نه ملي

پيارن ئي ڪيترن لء ان حامي جو جمهوريت خالق ته ٿو سمجهي آهي. هو چڪو ڏئي قربانيون جون

آهي. مشروط سان بقا جي پاڪستان بقا سندس نامو منظر جو سنڌ تي اعلن اوچتي جي ڊيم باغ ڪاري ڪرائي نوٽ احتجاج پنهنجو آهي. عوام ويو ٿي تبديل

وقت آهي. هن ڇڏيو ڏئي فيصلو خلف ڊيم ڪيل رد ان لوڻ نمائندگي جي سنڌ ۾ حڪومت مرڪزي جڏهن ڊيم رٿيل ۾ ٺهراء اسيمبليون آهي، نه به جيتري چکڻ جيڪا سنڌ ڇو؟ ضد تي ڊيم پوء ته آهن، خلف جي

حصي کيس آهي، رهي ڏئي ڏيک جا بيابانيء ئي هينئر جي ماضيء ۽ تاريخي جي پنجاب ملي، نٿو پاڻي به جو

ورڪس هيڊر ته آهي ظاهر صاف مان روين ڪيل ذڪر پنهنجي صوبو ويندو. پنجاب گهٽايو پاڻي جو سنڌ وسيلي ٺهندي، بجلي مان ڊيم رٿيل جيڪا پوء کان فائدي زرعي

کي پنجاب به رائلٽي جي بجليء واٽ ميگا3600 ان کين مان ڊيم ڀاشا فائدا سڀ اهي ۽ ٿيندي حاصل نه متفق تي ڊيم ڀاشا ڪري ان سگهن، نٿا ٿي حاصل

ڏنو اهو دليل هڪ ۾ حق جي ٺاهڻ آهن. ڊيم رهيا ٿي ٿو وڃي ٿي ضايع حصو جو پاڻيء ۾ سمنڊ ته ٿو وڃي

ماحولياتي ۽ موسمن ته آهي حقيقت آفاقي هڪ اها رهن نٿا ساڳيا سال هر وهڪرا جا پاڻيء ڪري تبديلين

61 اٽڪل وقت آزاديء جيڪو استعمال جو پاڻيء ۽ لنڪ هو، ٿيندو استعمال ساليانو ۾ واهن ايم.اي.ايف

استعمال جو پاڻيء سان ڪرڻ تعمير ڊيم ۽ ڪئنالن ضروري ويو. اهو وڌي تائين حد جي ايم.اي.ايف106

مختلف ۽ معاهدي طاس سنڌ واري ع1960 ته هو پاڻي صافي پوء کان تعمير جي ڪئنالن لنڪ ۽ بيراجن

291

لفظ لهرون لهرون

ته ها. ڇو وڃي رکيو رڪارڊ جو موجودگيء جي ذخيرو پاڻي وڌيڪ کان هڪ طرح سراسري جيستائين

ترقياتي تيستائين هوندي نه گنجائش ڪافي جي ڪرڻ بيهارڻو تي سطح اهڙيء جي وهڪرن کي رٿابنديء

جي پاڻيء جي سالن5 گهٽ ۾ گهٽ جو آهي پوندورهي. جوڳي اعتبار سطح

واپڊا پوء کان معاهدي جي پاڻيء ۾ ع1991 سال واري ورهاست جي پاڻيء ۽ ڳالهه اها اهلڪارن جي

نديون واريون پاسي اڀرندي ته ڪئي تسليم پوزيشن حاصل پاڻي مان انهن تنهنڪري آهن مخصوص لء ڀارت

ڪيو مفروضو غلط اهو گڏوگڏ سان سگهي. ان نٿو ٿي رم ۾ علئقي جي پاڪستان وهڪرو ڪجهه ته ويو

پيدا مان“ ندين جي اوڀر ”مان مينٽ ڪيچ کان اسٽيشن ع1960 آهي اسٽوري بلڪل ٿو. اها سگهجي ڪري هندستان تي بنياد جي شرڪت غير پاڻي سڄو جو واري بند ڪيترائي تي انهن هندسستان ۽ ويو ڪيو حوالي جي

فني ئي ڪيترن سواء کان انهن اهي ۽ آهي چڪو ٺاهي اهو نچوڙ نظر پيش جي سچاين حقيقتن القوامي بين ۽

به ڪنهن جهڙي باغ ڪاري تي نديء سنڌو ته نڪري ٿو جو کپي، هئڻ ضرور پاڻي ته ايترو ۾ نديء لء ٺاهڻ بند ڏي. مدد ۾ رکڻ برقرار کي ندين يا دريائن هي

روڪي کان اچڻ گهڙي اندر کي کاراڻ سامونڊي 1100 مطابق اکرن انگن جي معيار عالمي سگهجي،

کپي، وڃڻ ضروري ته مقدار جو پاڻيء ايم.اي.ايف سطح جي پاڻيء موجوده ۾ دريائن ۾ حالتن موجوده

کان پاڻ پنهنجو ٿي پريشان ۽ حيران ماڻهو هر ڏسي کي ڇا پوء ته ڪونه، ئي آهي پاڻي جڏهن ته ٿو ڪري سوال

جڏهن لء ان ته سوال جو بجليء رهيو آب؟ ذخيره جو جو ان پوء ته آهي چڪو بڻجي طاقت ايٽمي پاڪستان

مان ڪوئلي سسٽم، کپي. سولر ملڻ کي عوام لڀ بجليء ٺاهي ڊيم ٿي. ڀاشا سگهجي ڪري پيدا بجلي

جو وارن واپڊا ٿي. خود سگهجي ڪري پوري کوٽ جي

292

لفظ لهرون لهرون

فرق ايترو ۾ کپت ۽ اپت جي بجليء ته آهي چوڻ اهو وڌڻو طرف توانائيء جي سچ ۽ جوهري لء ان جو آهي

مرحوم وزيراعظم جي وقت ان ۾ ع1988پوندو. تائين ع2000 سال ته هو چيو جوڻيجي خان محمد

ان پوندي، ضرورت جي بجليء ايم. ڊبليو کي پاڪتان ڪرڻو رجوع ڏانهن توانائيء جوهري کي پاڪستان لء

تي ڊيم ڪيل رد ۽ رٿيل هن ته ڳالهه آخري پوندو. هڪ قومي ته ڇو وڃي، پڙهي فاتحه طرح مڪمل هاڻي

باغ ڪاري وڌيڪ کان اتحاد اتفاق، جو صوبي يڪجهتي،کپي. هئڻ نه وقعت جي ڊيم

293

لفظ لهرون لهرون

تي زبان آئي سا هئي، ۾ دل جا هن مهمانو! مان معزز جا تقريب ادبي هن جي اڄ انهن ساعتون چنڊ هي جون اڄ سان حوالي جي تقريب ۽ جهانگيئڙن بکين، پيٽ اگهاڙن ماروئڙن، اٻوجهه

مظلومن ۽ بيگناهه جن ٿي، ارپيان نالي جي سانگيئڙن سان هٿيارن جديد ۽ وحشتن پنهنجي ٽولي سازشي کي

نظم آزاد جو ڪالڻيء ڪيو. پرديپ خون ناحق ۽ ڪٺوتها آهي

ٿڪل سڄو جسم لڳل، سان پٺيء پيٽ اندر، اکيونکتل، ۾ شاگردن نگاهون ڀريون حسرت

ڦاٽل، جوراب ڍڪيل، پير جا شاگردنمشغول، ۾ پڙهائڻ استاد نڪتل، پيٽ ٻاهر، اکيون

ٿو، سوچي چهرو معصومساڳي، عمر ساڳيو، قد ساڳي، شڪل

فرق هي بيٺل، تي دروازي آءي اندر، ۾ ڪلس هيجو؟ ڇا

پنهنجي ذوالفقار ڊاڪٽر واردات، قلبي ساڳي اها سان رانديڪن جي لفظن آهي، ڪئي پيش ۾ ڪتاب

حال جو موسم وندرائيندي کي ٻارن رهي رهي راند باغ راڻي اسٽيشن، ريلوي جهاز، هوائي ٻڌائيندي، احوال

جون ڪمپيوٽر کي ٻارن جڏهن ڪرائيندي، سير جو کي فرق انهيء ذهن سندس تڏهن ٻڌائي، ٿو خوبيون

آزاد ڪالڻيء پرديب جيڪو ٿو، وٺي ڪري محسوسآهي. ڪيو پيش ۾ نظم

ٿو لکي رانديڪن لفظن سيال ذوالفقارممڪن......

آهن. هوندا ۾ گوڏ گنجي ننڍا منهنجا سوير صبح ويندا ڏي اسڪولن کائي ماني سان وٽي لسي

آهن.

294

لفظ لهرون لهرون

پوندا روئي ته ڪڏهن ٻچڙا تي لنگهڻ پيٽ اڪثرآهن.

جي شاعرن ٻن ۾ شروعات جي مقالي مون آهن، سمجهيان ضروري ڏيڻ انڪري حوال جا شاعريء

سمجهاڻيء مقالو جو پٺاڻ درمحمد محقق هڪ وري ۽ ته هنڌ ٿوا هڪ لکي صاحب درمحمد آهي، ڪافي لء

کي ڪردار جي ڌڻيء ذات ڌڻي، قلم انسان اڄوڪو واري وچ پنهنجي ۽ ڏئي قلم کي پٽي ڦٽ هو ٿو، جاچي

ٿو. ماپي کي مفاصلي جي اڄ اسان ۾ روشنيء جي چوڻيء ان اگر

ماپينداسون کي مفاصلي درميان عوام ۽ اديب سنڌي ۾، لکڻ متعلق سنڌ ته پوندي، مڃڻي حقيقت اها ته

آهي. نه للچ ڪا کي اديب جي اسان ۾، ڪرڻ خدمت هميشه کان ٿيڻ ڪاپي ڪارين جي وقت اديب سنڌي

سرپرستيون سرڪاري هنن نه آهي، رهيو انڪاري ۽ لکيا ديباچه جا ڪتابن جي جرنلن فوجي نه قبوليون،

غلطان ۾ خصوع ۽ چمڻ پيرن هٿن جي حاڪمن سنڌ نه ڏات اها يا شاعري اها ته آهي حقيقت به آهن. اها رهيا

ڪيل ڳالهه جي سچ حق خلف جبر ۽ ڏاڍ ۾ جنهن هجي ذڪر جو ٺڪائن جي گولين ۽ بارودن بمن، هجي، اگهاڙي جيڪي اکر اهي هجي، ڳالهه جي نفرت ۽ جنگ کي ويري ۽ غدار اکر جيڪي آٿت، جي ڍڪڻ کي انگ

اهي سگهن، نه پرچائي اکر جيڪي سگهن، نه ڇرڪائي مان آهن، نه جا ڪار تخليق ڪنهن پر آهن ئي اکر

شاعري فطري ئي کي شاعري قومي ته ٿي سمجهان جي سيال ذوالفقار جيستائين ٿو، سگهجي ڪوٺي

آهي، به ڊاڪٽر ذوالفقار ته آهي تعلق جو شاعريء نه شاعر ۽ ڊاڪٽر مامور تي حفاظت جي جسم انساني

بينظير اعظم سانئڻ! وزير اگر ۾ سلسلي ان آهي، ۽ فزيشنز آف ڪاليج ۾ ڪراچيء تازو جو صاحبه ۾ ڪنوينشن خصوصي جي پاڪستان آف سرجنز ڪجي ذڪر جو ان آهي، ڇڏيو پيغام لء ڊاڪٽرن جيڪو

295

لفظ لهرون لهرون

صاحبان ڊاڪٽر ”ته فرمايو سانئڻ ٿيندو، مهل موقع ته تي قوم جي اسان ٿا، ڪن علج ته جو زخمن جسماني

زخم ۽ آهن ڪيل طاري محروميون ۽ مايوسيون جيڪي مان ،“آهي ڪرڻو علج به جو انهن کي اسان آهن، لڳايا

جو سوال ان کي ذوالفقار جيڪڏهن ته ٿي سمجهان ته پوندو ڪرڻو تسليم اهو ته ڪجي پيش بڻائي جواب

ماڻهو جيڪي ته آهي. ڇو جواب بهترين جو ان ذوالفقار ڪندا ظاهر ۾ نالي جي ادب کي قوت ۽ جذبي پنهنجي

ادب جو اسان ۽ آهي هوندو مان پنهنجو جي ان آهن، جي زندگيء واقعاتي سڀ افسانو يا شعر جو اسان

يا شاعري آهن. سنڌي وابسته سان روئداد روزاني اسان تصور يا خيال عاري کان اخلق به ڪڏهن ۾ ادب انت پر ٿيندي، شروع شاعري کان مجاز ملندو، نه کي

ع1981 سيال ٿيندو. ذوالفقار سان عشق حقيقي وڃي لء جنهن ڏنو، کي اسان مجموعو جو شاعريء هڪ ۾

جي شاعريء کي جذبن پنهنجي مون ته ٿو لکي پاڻ ان سندس ته ٿي سمجهان آهي. مان اوتيو ۾ ٿانءآهن. جذبا جا عوام جذبا جا هينئر ۽ وقت

آهنا خدمت پيش شعر چند جا“ چهرا پيل”…… اسريا ڪي ڦول ريٽا هيٺان، ڇپر جي گهاٽ ڦاهي

آهن؟آهن، وکريا سپنا منهنجا آهن، اجڙيا تي جوواڻن

آهن، اسريا سپنا روڳاٿو چئي وري

رت بدران جي تيل ٻاري ڏيئو ۾ اونداهيءڏينداسون

ڪو. ٿي نه انت پنهنجو جيستائين مقصد جو اديبن جي اسان ته ٿي سمجهان مان

نه آڻڻ تائين بازار مجموعا جا شاعريء يا ادبي صرف ڪرڻ اجاگر کي ضرورت جي رويي اهڙي بلڪه آهي،

زندگي ۽ آموز زندگي کي تخليق هر مان جنهن آهي، به رهي نه ضرورت هنگامي وقتي اها ۽ آهي، به بنائڻو

296

لفظ لهرون لهرون

وابستگي سان عوام ۽ ڌرتي ڪجهه سڀ اهو آهي. بلڪ جي غمن ۽ ناڪامين جي زندگيء آهي، نتيجو جو

آهي. نتيجو جو محروميء ۽ ڪسڪ عوامي دردناڪ ڪتاب هن کانپوء لفظ پيش يا انتساب تمهيدي ان

پيش تاثرات پنهنجا چند متعلق“ رانديڪا جا لفظن” ليکڪ ۾ جنهن آهي، موضوعاتي مجموعو هيء ڪندس،

سولي تمام آهن. ٻولي ڪيا منتخب موضوع سٺا غلطيء جي ڪتابت ڪٿي ڪٿي اٿس، ڪئي استعمال

سنڌي ته ٿو. ڇو ٿئي محسوس تشنه موضوع ڪري هن ڪري ان آهي، برابر هئڻ نه ادب جو ٻارن ۾ ادب

۽ فنڪارن ٻارن، جي اسان ۾ صورت جي ڪتاب جيڪو آهي، ٿيو ميسر ڪتاب اهڙو هڪ کي استادن

استاد ۽ ٿو سگهجي جهونگاري ٿو، سگهجي ڳائي ٻارڙن کي ڪتاب ان وستي وستي ڳوٺ، ڳوٺ وسيلي

آهي. ضرورت اجتماعي جي سڀني اسان پهچائڻ تائين جيجي ۾ صورت جي لفظ پيش ۾ ڪتاب ۾ سلسلي ان

صاف مان وضاحت جي شاهه نورالهدي ۽ بلوچ زرينه جي ان يا پڙهڻ سنڌي ۽ لکڻ سنڌي ته، آهي ظاهر

آهي. جيجي فرض قومي جو سڀني اسان حفاظت شرط بنيادي لء پروڙڻ ۽ پڙهڻ ”ته ٿي لکي بلوچ زرينه

آهي.و ٻولي مادري آهي، ٻولي سنڌيتها ٿي لکي شاهه نوالهدي

هڪڙو آهي، ويو وڃائجي ٻار جو اندر جي اسان کيس ٻاهر کان چارديواريء جي گهر ته خوف، دٻيل

۽ استاد هڪ ۽ نه؟ يا گهرجي ڳالهائڻ ٻولي پنهنجي ڪنديس تائيد جي ان آءي ۾ حيثيت جي ورڪر سماجي

ڪا ٻولي سنڌي جي اسان آهي، جان جي ادب ٻولي ته سليم ۽ مل جهڙا ندويء جو آهي نه ملڪيت جي اوقاف

نذرانن عوامي جي پيتين جي مزارن ڇاڙتا جهڙا حيدر جڏهن آهي نه دؤر اهو هي وڃن، ڳڙڪائي کي ان وانگر سان حمايت جي ميمبرن55 ۾ دؤر جي ڀٽي ممتاز ٺهيو ته اردودان ٻيا ته ويو ڪيو پيش بل جو ٻوليء

297

لفظ لهرون لهرون

ميمبر ٿيل منتخب تي ٽڪيٽ جي پارٽي پرپيپلز پڻ قريشي عبدالوحيد ۽ حسين سعيد جهڙوڪا سيد

محاذ خلف زبان سنڌي لبي اردو ڪيو. سڄي بائڪاٽ باهه کي بنگلي جي بلوچ عبدالله محنت ڪيو. وزير کڙو ڇاڙ ڇيڙ لساني ۽ هنگامي هل طرح اهڙي ۽ ويئي ڏني حقيقتن انهن آهن، حقيقتون هي ويئي، ڏني ترتيب جي ڪرڻي حفاظت جي زبان سنڌي کي اسان رکي آڏو کي

به ڪنهن آهي. اسان وٺڻو واپس اعزاز کسيل آهي، جو استحصال کي زبانن آهيون. پر نه خلف جي زبان

سمجهون. نٿا به ذريعو جي سنڌيء تحت، سازشن منظم طرح جهڙي

4 جي ڪراچيء آهي، ڪيو محدود کي دائري ۽ حيثيت اسڪول ميڊيم سنڌي ٻه صرف لء آباديء سنڌي لک

السلم. مدرسه سنڌ ۽ اين.جي.وي فيصلو، خلف زبان سنڌي جو يونيورسٽي ڪراچي

خاتمو، جو زبان سنڌي مان اسڪولن اهم ۾ حيدرآباد پنهنجي ته تائين درجي پرائمري ٻار جو اسان يعني

جي اسان هلي اڳتي پر ٿو، سگهي پڙهي ۾ زبان مادريا بند راهون لء ٻار کي ٻارن والدين اسان آهن. مجبورا

ٿا، ٿيون مطمئن ڏياري وٺي داخلئون ۾ سيڪشن اردو پڇي ڪو کان پيڙائن جي لوچ ۽ سوچ جهڙي اسان پر

ته آهي اهو سوال آهي؟ ڇا ڪيفيت جي دل ته ڏسي سنڌي پوء ته رهي اها ڪيفيت تعليمي ۽ ثقافتي اگر

اسان ڪڏهن هلئيندو؟ ڪير ادارا ثقافتي سنڌي ڪتاب، هي آهي؟ ڪيو تجزيو جو ان ويهي سان سنجيدگيء

جي اسان بلڪ آهن، نه لفظ جا رانديڪن حقيقون ڪرڻا بندوبست جا حفاظت نسلي ۽ تشخص قومي

مستقبل اسين جيئن ته آهن ڪرڻا اقدامات آهن. اهي هن سگهون. مان ڪري پيدا رکوال جا“ ادب سنڌي ”۾

استاد، اديب، هڪ هڪ جي سنڌ ۾ گڏجاڻيء ثقافتي ٿي اپيل ۾ نالي جي خدا کي نسل نوجوان ۽ دانشور اپيل کي ڪندڙن دعوي جي نمائندگيء عوامي ڪريان،

298

لفظ لهرون لهرون

ڪم عملي ۽ ٿيو متحد ٿيو، سجاڳ خدارا ته ڪريان ٿي ڪجهه گهڻو لکندڙ اديب اسان ۾ سلسلي ان ڪريو، هينئر صاحب راڄپر ڪامل ٿا. جيئن سگهون ڪري جا لفظن ڪتاب جي سيال ذوالفقار هن ته ڪيو اعلن

هينئر ۽ آهن، ڪيون خريد ) ڪاپيون200( جون رانديڪا هيڊ اسڪولن، جي علئقي پنهنجي هو ڪاپيون اهي

ڪتابن جي نصاب جيئن ته پهچائيندو، تائين ماسترن پنهنجي ۽ پڙهن ٻار به ڪتاب جا قسم اهڙي گڏ سان تبسم مصطفي غلم صوفي سکن، جهونگارڻ ۾ زبان ائڊريس ڏنل منهنجي ته ٿي ڪريان اپيل اها به مان کي خط سان مون ڪوڏيا جا زبان سنڌي واسي سنڌ تي

ڪنديس ڪوشش ادبي اها انشاالله آءي ۽ ڪن وڪتابت ته رهي نه شڪايت اها کي ٻچن جي اسان جيئن ته

ڪم زباني صرف ۽ وڃن پهچايا نٿا ڪتاب تائين انهن اعلن به راشديء مهتاب ڀيڻ طرح ٿو. اهڙي وڃي ڪيوا لء ٻارن کاتو سندس ته آهي ڪيو ڪتاب40 تقريبا

آهي. رهيو ڇپرائي سڃاڻ ۽ ساڃاهه جي جي دنيا ڪتابي کانسواء ان ادبي ناري سنڌي ”ڪنديس گذارش آخري هڪ کانپوء

به فرض مذهبي منهنجو اهو ته ڇو متعلق“ سنگت جو لء ان اهو ڪجي، حاصل تعاون جي اوهان ته آهي، عورت ٿي. سنڌي سمجهان سان ايمانداريء مان

وٽ رواجن ۽ رسمن ڏاڍاين معاشرتي جي مرد سنڌي واهيات طرف هڪ عورتون جون آهي. اسان ٿيل اغوا

جي رواجن رسمن طرف ٻئي ۽ نظام، اقتصادي ته رکون يقين آهن، قيد وانگر مينا طوطا ۾ سازشن

اهوئي سبب به جو پسماندگيء سماجي جي اسان تمام ايندڙن سڀني هتي ته آهي حيرت کي آهي. مون

مضبوطي، جي ڪيا. ٻار پيش خيالت ۽ نڪتا سهڻا سهڻا پر ڪيو ذڪر جو اوسر ادبي ۽ صحت نفسيات، جي ٻار

حقيقي جيڪو جو ڪندڙ پيدا ٻار ته آهي، افسوس ذهني جي ان يعني ماء يعني عورت، يعني آهي“ يونٽ”

299

لفظ لهرون لهرون

نه فرد هڪ ڪنهن متعلق بهتري اقتصادي ۽ تعليميآهي. ڏني راء نه ۽ آهي ڳالهيو

: ته چونديس هيئن آءي حالنڪ ناهن جا اسان گيت

اڌارا، درد جا ديس ۾ جن

سمورا، پنهنجا ٿيندا پل پل

نيارا،ڏيئي، لولي ماء امڙ

گولي، وجهي بندوقهلئيندي، تي رهزنن

ريجهائيندي، نه ٻالڪڊاهيندي، به ڊيم هيء

بچائيندي، به مهراڻجو، آسنڌ قسمجو، جند مٺيء جيجل

هٽائيندي، ڪين لکمٽائيندي. ڪين دڳ

ا ڪڙاڻ هي جي قلم اسان وڻندي؟ کي ڪن يقينا اها به اڄ آهي. جو ويو بڻايو مظلوم ته ايترو کي عورت

آهي هيء ڳالهه جي حيرت ۽ لء وڪڻڻ آهي، ملڪيت ڳالهائين تي نڪتي تعميري ان دانشور ۽ اديب سڀ ته، 14 عورت ڳوٺاڻي رهيو، پري ته ٿا. احتجاج نه ڪو به

کان وهراج جي ٿي. سارين ڪري ڪم ڪلڪ18 کان کان ڪٽائيء جي ڪمند لڻڻ، جي ڪڻڪ چونڊ، جي ڦٽين مرد ٿي هارياڻي عورت ئي اها گڏوگڏ، سان ڏهڻ کير

ملي ڇا معاوضو کيس ٿي. پر ڪري ڪم گڏوگڏ سان پيرن ديوي. تنهنجي جي ايثار تون لفظ هڪ صرف ٿو؟

کي ان سان لفظن جهڙن مان مقدس جنت، هيٺان اها ته ڪريو فيصلو ئي اوهان ٿو. هاڻي وڃي ريجهايو

300

لفظ لهرون لهرون

ويٺل هتي ڪندي. مان پيدا سورهيه ڪهڙا عورت ڇوڪري سنڌي کي اوهان بابا ته چونديس کي نوجوانن

ڇو در جا قومن ٻين اوهين لء ان پوي، ڀانء نٿي ڇو امر بقول لٽايو، ڇوٿا دولت پويان واجهايو. انهن ويٺا

سونهن جي پنجاب جو رات مرد سنڌي ته جي جليل ننڊون ۾ هالن اسيمبلي جو ڏينهن ۽ ٿو چمڪي سان

ٿو! ڪري پهرا تان سوچن جي ناريء ڀائرو! سڄڻو! سنڌي

ٿي شاهڪار حسين جو حسن قدرتي هوء ته ڪريو ختم نارين يافته تعليم انهن اوهان پوء ايندي، آڏو جي اوهان پيدا نسل پختو ۽ صحتمند هڪ رچائي شاديون سان

هوندو. شعر به بغاوتي ۽ انقلبي جيڪو سگهندا، ڪريتها آهي

بيان منهنجي ڪري حسد ڪو ڀلتي، زبان جي قلم آئي سا هڻي ۾ دل جا

تي.

301

لفظ لهرون لهرون

زندگيتتتتت جي جن زهر ته آهي فرض منصبي منهنجو پهريون کان سڀ

جن جا، ماروئڙن جي مارئيء انهيء مڃان ٿورا مان موقعو جو ڪرڻ پيش خيالت ۾ رهاڻ هن کي مون

وعظ پر آهيان، معلم هڪ آهي. مان ڪيو فراهم آهي صحيح کپي. اهو هئڻ نه منصب منهنجو ئي ڪرڻ اسين پر ٿا، وڪڻون ذهن پنهنجو لء ٽڪر ڳڀي

اها ته رکون محدود کي شوق جي وعظ جيڪڏهن تخليل ته اسين ليکبي، ادبي بي سان تقاضائن قومي آهيون، رکندڙ حسن فطري ۽ جمالياتي آهيون، پسند

۽ غدد سگهون. دوستو! اهڙي سڏائي فلسفي جو آهي، نه تعلق ڪوبه منهنجو سان ماحول واري ثمود اچڻ آهي. هتي نه تعلق به ڪو منهنجو اچڻ هتي

شامل ۾ ڪاڄ قومي ان ۽ آهي فرض قومي منهنجو سگهي، روڪي ٿو نه ضابطو سرڪاري ڪوبه کان ٿيڻ

ان اسين آهن، کتل ۾ ڌرتي ۽ عوام پاڙون جون اسان جي ابڙي جمال جتي آهيون، پيداوار جي سماج ان ڪري اچڻ پير تي رانديڪي جي ٻار هڪ ۾ ڪردار ۾ ٻڪ جي پاڻيء کي پاڻ پنهنجو ڪندي ملمت ڪردار

روحاني هئي. ان ڏيکاري خواهش جي مرڻ ٻڏي قوم جي اسان ۽ اسين جا درياء وهندڙ جي قدرنآهي. وارث

اها ته ٿيندو نه غلط ته چوان ائين کڻي مان جي صاحب شيخ ته آهي ڳالهه جي خوشيء انتهائي

“واري خاصيتن پنجن ”رهاڻ اعزازي سندس ۾ مان سوچ جي آهي. اسان رهي ٿي هتي بجاء جي ماحول

هلي سهڪندا هلندا، کڄي جلدي قدم ۾ هوٽلن ته جا شايد ۾ اچڻ تي جڳهن هنن پر ٿينداسون، سهڪاري

حالنڪه ڇا؟ آهي ٿيندي تڪليف ذهني ڪا کي اسان مناسب پر نه سان خواهشن قومون ته اٿئون خبر

302

لفظ لهرون لهرون

جي روايتن ۽ ٿيون. سماج رهن زندهه سان عمل کاڌل ڪلر ۽ اڏوهي آهي، نه ته راند ٻاراڻي ڪا تبديلي

ڪيترا ۽ لش زندهه ڪيترا آڏو اسان ۾ معاشري هن چڪا ڪري دفن اسان ۾ جلوسن ماتمي لش مرده

واري آسودگيء ذهني ڪيئن اديب هڪ پوء ۽آهÔيون. حالتن جذباتي ڪيفيت، اضطرابي پنهنجي ۾ ماحول

۾ ڪوشش جي ڳنڍڻ سان ضميرن انساني کيٿيندو. ڪامياب

۽ آرائش تزآئين، آسودگي، دوستو! وڌيڪ تي ساخت جي رهاڻين هنن ۾ صورت جي برخاست

ليکڪ جهڙا صاحب شيخ ۽ٿيون. سگهن ٿي انداز اثرا تي طور روحاني وڌيڪ کان ساخت ظاهري عموما سگهڻ پهچي تائين حصي آخري جي ضمير ۽ ضمير

سطح جي سمنڊ هو ته ٿا. ڇو رکن ڏاهپ ۽ همت جي استطاعت جي ڪڍڻ“ موتي ”به مان پاتال پر نه تان

قول جو ڪريون! والٽيئر ڇا ٿا. دوستو! اسين رکن پر آهي، وقوفي بي رکڻ اصول پختو ۽ پڪو ته آهي غير رکڻ نه عقيدو ڪوبه لء قوم ته ٿي چوان مان

ڪرڻ ٽاء ٽاء هاء، هاء هلو، هلو صرف رهڻ جانبدار ۽ آهي ثبوت جو ذهنيت غلمانه عمل آهي. اهو جرم

ئي آهي ڪو ٻيو ته ڪم سولو جهڙو ٿيڻ غلمانه ته آهي تلخي ڪا جيڪڏهن ۾ ڳالهين ڪونه. منهنجي

جون دوستو! سچ ته اچو پر آهيان، خواهه معذرت ڪندي ترجماني جي دؤر پنهنجي سرڪيون صراحيون

ته هيء اها ته ڪنديس ڳالهه آخري هڪ طور تمهيدي جو اندر هيء ۾ ماحول واري وڇوٽي جي نياء ۽ انياء مليو ۾ ورثي طرفان“ سماج سنڌي ”کي اسان زهر

ڪرڻ قبول کي پابنديء به ڪنهن اديب آهي. نراس کي ڪردار جي ڪافڪا آهي. فرنر انڪاري کان

ٿي، محسوس تڪليف ۾ ٿيڻ مقابل سان دنيا جڏهن مان اسان وجود سارو هيڏو پنهنجو کيس تڏهن

کي دنيا ڪاميو ٿيو. البرٽ محسوس ٿيڻ“ ڪاڪروچ”

303

لفظ لهرون لهرون

ڪنهن پر ڪيائين آپگهات پر ڪئي، بغاوت سڏيندي آقا اديب جا اسان طرح قبوليائين. اهڙي نه کي پابندي به جي قبولڻ پابندي ڪابه ۾ دؤر به ڪنهن به عوام ۽

کان لحاظ جي خاصيت ۽ تعداد تي معيار عالمي ايترو کي عوام جي اسان ايندا. اڄ نظر مٿانهان وارو ڪرائڻ بعيت آهي. جو ويو ڪيو سوڙهو

ڳنڍجي آهي. دنيا ويو کائي مات به“ فلسفو يزيداني” جو گوليء آهيون. جي رهيا ٽٽي آهي. اسان رهي

ته رهون خاموش ۽ ڏيون ٿا نه سان گوليء جواب وسائيندو، گوليون ۽ ڪندو ظلم ايستائين دشمن

وڃون. بڻجي نه“ ظالم ”اسين جيستائين هلنديون گوليون تي ٽوڙڻ کي ديوار جنهن ڪالهه

۾ هٿ عوام متحده پر مڇريل جي عوام اڄ هيون، لء ڊاهڻ کي“ برلن ديوار ”کڻي تيشيون ۽ هٿوڙيون

جو ان ۽ ديوار اها ته رهي ياد آهن، آيا نڪري ۾ ميدان نه مال جو ڀائرن شريف جي“ فائونڊري اتفاق ”واپار سگهي. هن ٿي وڪرو تي زور جي قرضن ڪو ته آهي

آهن، ڇڏيا ڪري محفوظ ماڻهو ٽڪرا ٽڪرا جا ديوار ٿي کان قوتن دشمن همت،“ نفرت ”کين جيئن ته

دشمن پنهنجي هو تي بنياد جي نفرت ان ۽ سگهي، ڪرڻ ٿي ڳالهه اها به مون سگهن، رکي ياد کي قوتن پهرين جي نالي جي صاحب شيخ جڏهن اڄ ”ته چاهي جواب قلم ته چاهيم لکڻ ۽ ڪيو غور مون تي لفظ

ئي لفظ“ شيخ ”۾ مقالي سڄي مون ڪري ڏنو. ان رکيل ئي جا ڪيترن ته . نال“آهي ڪيو استعمال

مان حصار ان ۽“ حصار ”پنهنجي نال سڀ ۽ هوندا آهي. حقيقت سائنسي هڪ کي اچڻ ۽ نڪرڻ

منفرد هڪ جي ادب سنڌي جيڪا جعفري خيرالنساء ته ٿي لکي ۾ تحرير هڪ پنهنجي اها آهن، ليکڪا

وقف تي ليز جي سالن90 حصا وارا دلين اسان” هي( اثر جي زير نال اهي ڪري خدا آهيون. پر رکندا زير تائين حشر پوء ته چڙهندا ور جي زبر جي رهن،

304

لفظ لهرون لهرون

۾ لفظن جي قومن چڱا به ڪيڏا هوندا. اسين وزير ته آهي، ٻڌو ۾ آمريڪا ۽ لنڊن آهيون،“ پاڪي”

الئي آهن، سڏيندا“ پاڪي ”کي پاڪستانين سندن مان پاڪيء وري يا لڳن ٿا پاڪ ايڏو پاڪستاني

آهي.و پاڪي واري ڪوڙڻ مٿي مراد ۽ فڪر ادب ۽ علم تبديلي يا دوستو! انقلب

جي لفظن آهي، رهي ايندي تي طاقت جي فلسفي ٿي سگهي رکي توقع هينئر مان اسان ڪاريگري اها هنن پر ويٺاسون، اورانگي حد جي محبتن اسان ته

آسمان ته کي مسيح ڪيون، پڄاڻيون جون نفرتن اسان“ مسيح تارا ”هتي جا اسلم پر ويو نيو ڏانهن

بهاني جي“ هفتن جي صفائي ”لء اسان ۽ ڌرتي جي نعرا وارا ڪٽڻ هانء ڪري، پاڪنگ جي گهرن سان جي سالن16 کان6 ڪري چونڊ ڳڻي ڳڻي هڻي، جي اخلق ته اچو آهن، ٺپيندڙ جسم ۽ قاتل جا نياڻين نفرت طرح سماجي کان اورانگهيندڙن حدن انهن

ڪريون. بقول پيش ثبوت جو پختگيء سياسي ڪري ٻڌي ڌاڳا ڪارا ۾ هٿن سر نئين اچو ته جي خيروء کي اسان جيڪي رکون، نال نوان ڪري ڇٺيون

بيهارين. شاهه آڻي ۾ قطارن جي غازين ۽ شهيدنته چواڻيء جي لطيف“جو ٻروچ ڪم ٻڌڻ وس، مون ڪرڻ واڪا”

جي تمهيد ڊگهي ان کي ساٿيو! مون دوست ادب به ڪري يقين اوهان شايد هلجو، ڪندا به معاف لء جي صاحب شيخ اندر ڏينهن چند هنن مون ته وٺو

ا ميمڻ فيروز جي نيوفيلڊس جو ڪتابن15 تقريبا ادبي آهي. هن ڪيو مطالعو سان تعاون جي صاحب

امتحان وٽ مون نياڻي سندس ٻڌوسين نالو جو ڀاء شام سان ادا، ته ها هجي خبر آئي. اگر به ڏيڻ

خيرات کان نياڻيء ئي سندس مان ته ويندي ملهائي ڪيا هٿ ضرور تصنيفون سندس چند ۾ حصي واري

محسوس پڙهي موضوع ۽ ڪتاب سندس ها. مون

305

لفظ لهرون لهرون

مشاهدو وصف اصلي جي نامن سفر ته هڪ ته ڪيو هڪ سان واسين ديس پنهنجي جيڪا علمت اها ٻيو ۽

شيخ ٿي. اها سگهي ٿي کي ماڻهو دل حساس اديب سفر ”ملندي، ۾ انداز ڀرپور ۾ ڪتابن جي صاحب

ڪئي محسوس ۾ ادب سنڌي جيڪا کوٽ جي“ نامن ڳالهه ٻي ۽ اٿس، ڪئي پوري کوٽائي جي ان وئي، آهي، رکي ۾ نظر سان طريقي مشاهداتي مون جيڪا

به جيترو ۾ معاشري جي اسان ته هئي هيء اها آهي. ڄاڻ کي اوهان جي آهي. ان تعداد جو پڙهيلن

به ڪتاب جا“ نامن سفر ”ته آهي ڳالهه جي حيرت پر پڙهن ڪري خريد نوجوان جا اسان ۾ تعداد ئي ايتري

سندس اها“ تي حصي قومي ”ڪنهن جيترا ٿا، دؤر جو اوج ۽ ڪاميابي جي پورهئي قلمي ۽ ڪاميابي

ته طرفان. ڇو عوام آهي موٽ ٿو. اها سگهجي چئي ڪا يا پلٽ ڪو پرمٽ مسئلو جو اديب ڏاهو جو اسان سرپرستي سرڪاري ڪا يا ٽڪيٽ جي جهاز هوائي ۽ سونهن اديبن آهي. سنڌي رهيو نه مسئلو ڪڏهن

۽ ذات انسان هميشه سان احتجاج ۽ سان سچائيء آهي. گهري ضمانت جي جياپي لء ماڻهن پيڙهجندڙ

.“آهي رهيو انڪاري هميشه کان بنجڻ ۽ بنائڻ جغلم آهي. جتي سرواڻ جي اڳواڻيء جمهوري جيڪا سنڌ

وارن وڪڻڻ ڪرڻ خريد وفادارين ڌاڙ، مار ٽڪراء، مذمت پرائو، يا هجي پنهنجو اهو پوء اديب جو اڄ جي

جو اسان ٿو. اهوئي ڪري شناخت جي ٿو. انهن ڪريآهي. ورثو ادبي

کي ورثي ادبي قومي گڏيل ان ته دوستو! اچو منجهان جسم جيڪي ڪريون محبتون وڌايون، اڳتي اهي هج، ٻڏل ۾ رنگن جي روحن ۾ ڄار جي روح

اڏوهي جي سماج سماج، سنڌ سان جن محبتون سگهون. ڪري تعميرون نيون ڊاهي کي ديوار کاڌل مطالبو تان فارم پليٽ جي ايوان ادبي هن مان

يا ٽرسٽ ادبي ٽرسٽ، بڪ نيشنل ۾ ملڪ ته ڪنديس

306

لفظ لهرون لهرون

اهڙن جيئن ته ڪجن قائم اڪيڊميون اهڙيون ڪي ڇپرائي ڪرائي ترجمو ۾ زبانن علقائي کي ڪتابنآڻين. آڏو عوام

307

لفظ لهرون لهرون

ڪمرشلئيزيشن ۽ ڪهاڻي ڪتاب درياء واحد هڪ آيل ۾ نصيب جي اسان ۾ سنڌ

پنهنجي آهي. تازو ۾ ماٺار جهڙي موت اڄڪلهه مهراڻ ڊويزن ميرپورخاص لء پورائي جي فرضن منصبي

ا جا ڊيوزن حيدرآباد ۽ تائين مٺي عمرڪوٽ، سڀ تقريبا به جو جذبن اندر انسان هر ٿيو، وڃڻ اتي ۽ ڏٺا علئقا

تي پلين جي جذبن ئي آهي. انهي هوندو درياء هڪ مقرر موڙ ۽ وهڪرا جا تجربن ۽ علم پنهنجي انسان اهو کي مون ۾ موسم هن جي ٿو. سانوڻيء ڪري سنڌ سزا جي ٺهڻ نه ڊيم باغ ڪال ته وڻيو ڏاڍو جملو

اها پر چون به ڇا ماهر جا آهي. پاڻي وئي ڏني کي ها هجون مالڪ جا“ آب پنج ”اگر اسان ته آهي حقيقت

نه کان پاڻ وڍڪٽ ڦاڙ چير ۽ سفاڪي اها به تڏهنسگهي. پڄي

۽ وسايو مينهن ڳائي سارنگ ته دوستو! اچو ڪيون. بين سيراب کي سنڌوء سان لڙڪن پنهنجي

نوبل جو ادب تر سار پال زان اديب جينيئس القوامي چئي اهو هئي، پائونڊ لک ڏهه قيمت جي جنهن پرائز کي ٻارن معصوم ننڍن مون ”ته ڪيائين انڪار کان وٺڻ ٻار مرندڙ ڪنهن ناول آهي. ڪوبه ڏٺو مرندي وگهي بک

اهو جو سنڌ مان ٿڙپ سگهجي.و ان نٿو توري سان ۽ وسڪي دوستو ڪنڍير، ميلن جيڪو گذرندو اديب

هوندو. ماڻهو راهي جو روايتن جي ڊڪنز چارلس به ڪڏهن بهادري ۽ روايتون ليڪن آهن، ويندا مارجي کان آهن. سياست سگهنديون ٿي نه ختم ۽ مارجي

طرح آهي. اهڙي نه ضرورت ڪابه جي ٿيڻ تائب توبهه آهي. نه ضرورت ڪا به جي“ ڪمرشلئيزيشن ”۾ ادب

سان وقت ۾ حالتن کين جيڪو آهي، سچو اهو اديب جي ڪهاڻيء ڪندو. ڪتاب ناهي سمجهوتو به ڪڏهن

۽ سهڻيون تمام ڏاهن جي اسان ۾ تقريب مهورتي

308

لفظ لهرون لهرون

“رائلٽي ”وڌيڪ کان ڪيون. سڀ ڳالهيون وقتائتيون جا ان ۽ ادب جو“ يونٽ ون ”ڪمرشلئيزيشن جي ادب

رشيده محترمه ڳالهه اهم جيڪا اتي کان سڀ اثرات ۽ ڪيو. انقلب نه بحث به ڪنهن تي ان ڪئي، راڄپر

۽ آهي. امن پراڻي وابستگي جي اسان سان تبديليء ئي سان ميلپ مڌر جي عورت ۽ مرد پيغام جو انقلب هيء اهو کنيو، نڪتو جيڪو حجاب آهي. رشيده ممڪن

ٿا پڙهيا“ مضمون ”وڌيڪ کان ناول ۽ ڪهاڻي اڄ ته هو وڌيڪ کي نڪتي آهي. ان حقيقت بلڪل اها وڃن،

ائين ڇو آخر ته هئي ضرورت جي سنوارڻ سان خيالت ٿڪجي انسان جڏهن ته آهي اهو الميو جو اسان آهي؟

سبب نظرياتي بجاء ڪرڻ اعتراف اهو ته ٿو پئي لڳائي، ٿو نه دير ۾ ڪرڻ اون ڊس کي ماضيء ڳولهي فرد هر ها. اگر سگهي وٺي جنم طرف هر تهذيب جا مسئلن سان ڪوششن ۽ خواهشن ذاتي ئي پنهنجي

هيء جي اسان ئي ها. ائين سگهي ڪري تلش حل ۽ سگهاري پنهنجي خاتون پي.اي..ڊي ۽ لکيل پڙهيل

سگهي. نامور نه ڪري حاصل جواب جو سوال وقتائتي شاعر انگريز هو. هن انڌو کان اکين ملٽن شاعر

هو. ڏنو قرار لزمي لء ڪاميابين کي آفتن ۽ مصيبتنٿوا لکي هو

Constant success shows us, But one side of the world

ڇانيل کان صدين ڌڻي ڏات ۾ دنيا جي ادب سنڌي هڪڙا ۾ موسم جي سانوڻي جيئن ائين آهن. بلڪ

تيار لء وسڻ ئي اڳ ٻيا ته آهن ٿيندا خالي وسي ڪڪر شهباز قمر ۽ جوڻيجو عبدلقادر آهن. جڏهن هوندا

ڪمرشل ڪٿي کي ئي شهباز قمر الحيدري (شمشير ته ٿا ڪن ڳالهه جي ڪمرشلزم ۾ هو) ادب لکيو شهباز ڪيئن اهو ته اچي ٿو نه ۾ سمجهه بلڪل کي مون

پهتل تي عهدن وڏن جي اسان ٿو؟ سگهي ٿي ممڪن رهندڙ ۾ علئقن پوش جي ڊفينس ۽ اديبن سينيئر انهن

309

لفظ لهرون لهرون

گهڻيون تمام سان حوالن جي ادب جون ساٿين به جيڪي کانپوء آهن. لطيف خدمتون ۽ ڪاميابيون

اياز، شيخ اهي رهيا، ڇانيل تي دنيا جي ادب ۽ سگهارا جويو، ابراهيم جي.ايم.سيد، سائين عباسي، تنوير

جيڪي نال ڪيترائي ٻيا ۽ شهباز قمر اشرف، طارق ترقي ۽ انٽرس ماڊرن اياز شيخ پهتا، به تائين جيلن ويهين ڇڏيو، ڀري کي علمي مادر سان اديبن پسند

پوٽو دائود ڊاڪٽر بيگ، قليچ مرزا اسڪالر جا صديءهئا. اديب هيومنسٽ ۽ ڪريئيٽو سڀ اهي

قيدي، کي درهم و وقلم تاج رها ڊهونڊ فلق روداد ڪي انسانهون،

کي محبت جي عوام دوستي سان ادب ٿو نه قيد به قطعي ۾ دوڪانداري جي ڪمرشلزم

وهمن تي ٻڌندڙن پڙهندڙ پنهنجي سگهجي، ڪري ته چاهيندا وجهڻ ٻوجهه قصيدجو ۽ عقيدن وسوسن،

بڻجي مشڪل ڏاڍي واهه واري نجات ۽ سلمتي پوء ايم.آر.ڊي ۽“ يونٽ ون ”جن عوام ۽ اديب آهي، ويندي

۾ جيلن کاڌا، ڦٽڪا ڪيا، ساڻا سنڌ پنهنجا ۾ تحريڪ جي ڪري ياد سان احترام ۽ عزت به اڄ عوام کي انهن ويا،

ته ڪئي ڳالهه منفرد شاهه نورالهدي ڀيڻ ٿو. منهنجي ته ڇو هجي ڪميٽيڊ سان ڌرتي جيڪو آهي، اهو اديب هئا، ۾ ويجهڙائي سان دولت ۽“ اختيارات ”جيڪي اهي سگهيو؟ ملي ڪٿان انصاف ۾ ديس هن به کي تن

۽ فردن ڪمرشلئيزڊ ته به کي وارن دولت ۽ اختيار ۽ ڏنيون اذيتون سان گهاتين ويساهه پنهنجي شوقينن

جون سنڌ ۾ نتيجي جي جنهن ڪيو قتل تي شاهراهن ڀٽو ويون. بينظير بڻجي“ بيواهه ”عورتون ڏاهيون ٽي

ڍڪيل ۾ ڪفن جي ڀاء جوانڙي پنهنجي رکيل ۾ اسپتال جي ?) هنWhere is he( هو چيو ڏسي کي ميت

چيري کي سيني جي ماحول سڄي آواز جا اوڇنگارن

310

لفظ لهرون لهرون

بيواهه، ڀٽو نصرت رکندڙ تعلق سان هئا. ايران رهيا ديس جي جبران خليل شاهنواز، بيواهه ڄائي افغان

ماحول ڪمرشلئيزڊ ۽ اختيار دولت، ڇا ڀٽو غنوي جي سان سادگيء ته اچو ڪري ان آهن؟ نه پيداوار جون

ڪهاڻيون، اهڙيون ڪندي نمائندگي جي عوام پنهنجي آڻيون، لء رهبريء ۽ آٿت جي عوام تحريرون ۽ لکڻيون آهيون. مريض جا شگر پريشر، بلڊ ٿڪاوٽ، سڀ اسان سوچن ۽ جذبات پنهنجي کي اسان ۾ ڀوڳنا جي پيڙائن

ته کان ڊاڪٽر ڪنهن نه ڪنهن لء ڪرڻ قلمبند کيٿي! پوي ئي وٺڻي اجازت

311

لفظ لهرون لهرون

جوبيانو پيار زندگي ۾ اسڪوپ هيرو هن جي زندگيء ۽ دوستو! حياتي

مرحلي واري تخليق ۽ رستن زيگ زگ نفس ڪو جڏهن قدم پهريون ۾ نه) دنيا سان مرضي (پنهنجي گذري مان به“ وارنٽ ڊيٿ ”پنهنجا گڏ سان پاڻ اهو ته ٿو رکي جي آهي. دنيا ايمان جو اسان ٿو. اهو اچي کڻي ساڻ

جي آهي. دنيا هڪجهڙو تصور جو“ موت ”۾ مذهب هر مختلف تي وڇوڙن جي پيارن پنهنجن ۾ ٻولين سڀني مرثيا شاعري، تحسين خراج ۾ نظم توڙي نثر ۾ انداز

وٽ آهي. اسان ويندو ڪيو پيش ۾ مضمونن يا نگاري چکين ذائقو جو موت ۽ پيا ڄمن انسان ڪيترائي روزانو

۾ سانحات قومي وڇوڙا ۽ موت جو ماڻهن ڪجهه پيا، گهٽ ڪجي ماتم جيترو لء ٿا. جنهن وڃن ٿي شامل

قلمي بردبار، سنجيده جهڙا مگسي عبدالله ته آهي. ڇو آهن. بچيا جيترا ڳڻڻ تي آڱرين وڃي ۾ اسان پرست

اسان آهي. ليڪن نه انڪار کان سفر فاني جي ڪائنات وارن مونجهارن تضادات، اندروني پنهنجي جيستائين

قبيلئي بيروزگاري، بک، نڪرنداسون نه کان منزلن اهي ئي ڪندڙ پير سان سنڌين ۽ سنڌ جهيڙا مار موت ائين انسان ڪيترائي رهندا، جاري حمل اعتصابي ڀرپور

چڙهندا ور جي لتعلقي،“ بيگانگي ”،“يتيمي ادبي” کي نگاري مرثيه ۽ نگاري مضمون صرف ويندا. اسين

نڀائي فرض سمجهي منزل مقصد پنهنجو ئي جي انهن آهن، جانور زبان بي جيڪي هلنداسون. جانور

اهو ته ٿو ٿئي داخل ڪو ڌاريو ۾ حدن جاگرفيائي اگر به حدن پنهنجي لء انسان ۽ ٿا. جانور ڪن مقابلو جو ان

۽“ بقا ”جيئن آهي. ته وئي ڪئي لزم حفاظت جي احساس ۽ غلمي اچن، رهجي امڪان جا جياپي

سياسي لپرواهي، جي ادارن بربريت، ظلم، محرومي، اصول واري بدنظمي جي ميدانن جهڙن ثقافت ۽ علم

312

لفظ لهرون لهرون

ٿو. سگهجي ڪري ريزه ريزه کي سڪوت ۽ جمود کي پيو، ٿي جيڪي آڏو نظرن ته آهي بچيو وڃي اهو شرط اهي وسارجي؟ ڪيئن کي ان پيو، واپري وهي جيڪو

پر پنهنجي جي انسان“ پيڙائون اهي ”،“تجربا ذاتي” هجون، گذريا به نه اسين مان انهن پهچن، به نه تائين

اتي هوندو دونهون جتي ته کپي ڪرڻ يقين اهو پر ملزوم ۽ لزم باهه ۽ دونهو ته ڇو هوندي، ضرور“ باهه”

دونهون صرف هجي، ڏٺو به نه اسان کي“ باهه ”آهن، اسان فرض قومي جو اسان ليڪن ڏٺوسين،

کان ٻرڻ باهه ته کپي هئڻ اهو احتياط ۽ جواستدلل شاعر اديب، وسائجي؟ ڪيئن کي دونهين ان پهريون انهن جياپو، ۽ بقا جي آهن. انهن هوندا سرواڻ جا قومن تي انهن اڏائڻ مقبرن، جدوجهد، علمي گڏوگڏ سان آهي. چي عمل فطري وڌيڪ کان چاڙهڻ گل جا گلبته آهي قول جو گويرا

ڀاء آڌر سندس اسان مليو، جيئن موت” دل ڪنهن نعرو جو اسان ته آهي اهو شرط ڪنداسون،

لء کڻڻ هٿيارن جي اسان هٿ، ٻيا هجي، چڪو کپي ۾ جي توبن بدران ترانن ماتمي جنازا جا هجن. اسان تيار

سان گيتن نون جي کٽڻ جنگ گهرجن، کڄڻ ۾ گجگوڙوڃن.و ڪٽجي هٿيار جا فضا

گيتن صرف اسان ته آهي ويو اچي دوستو! وقت جي سمجهون. نعرن ڪافي ئي کي گجگوڙ جي

جي شيڪسپيئر وري بڻايو. يا مقصد کي ڌنڌ ۽ ڪوهيڙي انسان کي جنهن جيان شائلڪ ڪردار يهودي ان

ڪريو انتظار وڌيڪ وانگر ان کپيو، ٿي پائونڊ جو گوشتآهي. تي اوهان فيصلو

هڪ مگسي عبدالله پروفيسر منهنجو ڀاء، منهنجو هو. منهنجي پڙهائيندو سياست وانگر هو. مون استاد سان مرحوم هو. مگسي وڏو مهينا2 صرف کان عمر

تنظيم ان ۾ ڪاليج سچل جي حيدرآباد ملقات منهنجي عملي جنهن ٿي، تي فارم پليٽ جي تنظيم علمي

313

لفظ لهرون لهرون

آهن. ڪيا پاش پاش بت وڏا سان حوالي جي جدوجهد مال مال سان شعور ۽ نفس عزت کي استاد جنهن دادو ۽ نوابشاهه به جڏهن مان کانپوء آهي. ان ڪيو

سان حوالي جي امتحان يا سان حوالي تنظيمي ضرور تي فون سان مون مگسي عبدالله پهتيس،

سخت گڏجي ٻنهي سان حوالي هو. تنظيمي ڳالهائيندو بوائز ۽ گرلز جي نوابشاهه باوجود جي مخالفت به جهنڊا ڪارا سان حوالي جي احتجاج ۾ ڪاليجن

هشاش بلڪل مگسي عبدالله وقت لهراياسون. ان ارمان تائين اڃا کي مون جو ڳالهه هو. هڪ بشاش ۽ هلڻ گهر پنهنجي کي مون ۾ دادوء ته ويو رهجي موٽ مثبت کيس مان ڏنائين. پر دعوت جي کائڻ ماني

کائڻ ماني ۾ ماحول واري امتحان جو ڪري ڏني. ان نه رکڻ رابطو عبدالله کانپوء ان لڳو، نه مناسب کي مون هو. يا پهتو“ ڏک ”کيس شايد سمجهو، نه ضروري شايد

پروفيسر پر هجي، سمجهيو نه کي“ ڳالهه ”منهنجي هو ائين ڪري بيماري پنهنجي شايد مگسيء عبدالله

کي اسان ته ڇو هجي، ڪئي اختيار“ خاموشي” خبربلڪل جي ٿيڻ داخل ۾ اسپتال ۽ بيماري سندس

“آواز عوامي ”طور خاص سان حوالن اخباري اوچتو ذريعي لکڻين جي ڪنگراڻي عزيز جمالي، عاجز ذريعي جڏهن مان لء پرسيء مزاج سگهي. سندس پئجي

۾ پنجين نمبر يونٽ جي اسپتال سول جي ڪراچيء هئا، گم ۽ مست هو. ماڻهو جو عيد ڏينهن اهو ته پهتم

طور خاص ڏينهن جو عيد مون ۾، خوشين پنهنجي موقعي جي عيد سان مگسيء عبدالله ته ڪيو منتخب

اسپتال سول سان ٿيندو. بدقسمتيء بهتر ملڻ ئي تي ملقات سان ڪيلش ڊاڪٽر ڳولهيا، به وارڊ ئي5 جا

وٽ پروفيسر ٻئي هڪ لء ملقات کي مون هو ٿي، جو شڪارپور سومرو محمد تاج هليو. پروفيسر وٺي پروفيسر اهو پاڙيسري، منهنجو ڊاڪٽر مشهور جو اکين

آڪسيجن هو. کيس ۾ حالت واري بيماريء انتهائي به

314

لفظ لهرون لهرون

ملي نه کي مون عبدالله پر ڏٺم، لڳل ماسڪ جا مڃيندي ٿورا جا ڪيلش ڊاڪٽر ۾ مايوسيء سگهيو،

(اهو لکيم خط کي عبدالله پروفيسر اچي ۽ آيم گهر ته ڇو اٿم، ڪيو حوالي جويو) جي خاڪي هينئر خط هڪ سگهيم. ته نه موڪلي ذريعي پوسٽ به خط اهو

خبر ته هئاسين ويٺا وٽ عزيز لياقت پروفيسر ڏينهن انا و ويا. انالله گهلي کي مگسي وارنٽ جا موت ته پئيراجعون. ہعلي

سندس ويو. شايد هليو جلد تمام عبدالله پروفيسر هجي ڏني نه اجازت کيس سٻاجهڙائپ سادگي ۽ مزاج

وري يا سگهي، ڪري ظاهر کي بيماريء پنهنجي هو ته ڪري نه رهنمائي نموني صحيح کيس معالج سندس

قلمي جو تاريخ مگسي عبدالله سگهيا. پروفيسر لء موضوع واري آهي. تحقيق پوء آهي. محقق پورهيت

ا سياسيات هوندي، پئي ڪرڻي محنت کيس يقينا ڪيائين. اهو حوالي جي تاريخ کي قلم هو. پر پڙهائيندو

هو ته هئي ضرورت مطابق عين جي طبيعت سندس به جي لفظ“ سياست ”۽ هو ڪندو پاسو کان اختلف

به اها آهي، رهي ٿي ۾“ معاشرن ”حرمتي بي جيڪا نموني جهڙي کي آهي. سياست نه ڳجهي کان ڪنهن لء فائدن ذاتي ۽ گروهي قبائلي، خانداني، سان

ويو لڳايو تي راهه غلط آهي. جنهن ويو ڪيو استعمال مقصدن سياسي ۽ سلطنت حڪمرانن کي آهي. مذهبن

کي عباسي تاريخ لء آهي. ان ويو ڪيو استعمال لء عبدالله پروفيسر تي فهم ۽ فڪر واري سمجهڻ ۽ پڙهڻ

تاريخي ”به آهي. اهو سمجهيو مناسب کڻڻ قلم جي انسان کنيو. تاريخ، قلم تي سببن“ محرڪات مدار جو زوال عروج جي آهي. قومن نالو جو مطالعي

مذهبي حڪمرانن، عمل، رد عمل، ٿي، ڪري مهيا مواد جبر ۽ ڏاڍ نظام، جاگيرداراڻي هارين، جنرلن، پيشوائن،

لء آهي. سياست“ تاريخ ”نالو جو عورتن ماريل جي ۽ حڪومت صرف ۽ صرف اها ته ٿيندو غلط چوڻ اهو

315

لفظ لهرون لهرون

سياست، ۾ آهي. حقيقت نالو جو انتظاميه جي ملڪ جو شعور عوامي ۽ شناسي فرض ذميداري، احساس،

شڪار جو ڏاڍ کي سياست نموني آهي. جهڙي نالو لء آهي. ان ويو ڍڪايو ويس جو آهي. طاقت ويو بڻايو ادبي پنهنجي هو ته آهي ضروري تمام لء اديب هڪ

ثابت صحيح سان حوالن ۽ تحقيق تاريخي کي نظريات ٻوساٽيل کي نظريات تاريخي ۽ ادبي جي ان بجاء ڪرڻ

عبدالله پسند لڳائجي. ترقي پويان حوالي سياسي هو. هن نه اديب اسٽوريج ڪولڊ جو سياست به مگسي

لء رکڻ درست کي رڪارڊ واري محرڪات تاريخ ڪميٽي يادگار آهي، ڇڏيو مواد ڪئي. جيڪو تحقيق

ا ته گهرجي کي ڪندي. اسان پڌرو ڇپائي کي ان يقينا ڪامياب کي سلسلي قلمي جي پورهيت هن اسين مالي ۽ اخلقي سهڪار ڪريون. اهو سهڪار لء ڪرڻ

مگسي عبدالله پوي فرق ٿو ٿو. ڪهڙو سگهي ٿي به پرست، جاهه آهن، ڌر عوامي پورهيت قلمي جهڙا آهن. رهيا ٿيندا پيدا ۾ دؤر هر طبقا عوامي ۽ طبقا ۽“ انداز عوامي ”اديب ۽ شاعر ۾ تعداد گهڻي وٽ اسان آهن. سلسل جا صدين آهن. هي سلهاڙيل سان سوچ

سوال ٿيڻو. رهيو ناهي ضايع پورهيو قلمي به جو ڪنهن جي بخاريء استاد آءي جو حڪومت ۽ ادارن ثقافتي

اڳتي طور عملي پنهنجي لء ڳالهه ان کانپوء موت رهي جاکوڙي رکندي مدنظر کي اصول واري نڪرڻ ذيلي انهن ۽ حڪمرانن نموني خدارا! جهڙي ته آهيان سنڌين طور خاص ۽ سنڌ طور مجموعي جو ادارن ۾ ان آهي وئي ٻاري هتي باهه جيڪا آهي رويو ڏانهن کڄي اعتماد تان آهيون. ادارن رهيا سڙي سڀ اسان رهيو اچي آڏو ڪلچر وارو پاڻ مدد آهي. پنهنجي چڪو

بڻائي مثالي کي آهن. انهن آڏو مثال ۽ تجربا آهي. نوان حوالي واري ڪلچر ۽ آرٽ وڌايو. لفظ وک اچو اڳتي مقصد جو جن علج جو انهن ۽ اديب فهم فضيلت، سان پورا ۾ نچڻ ۽ نچائڻ صرف اهي کپي، هئڻ منشور ۽

316

لفظ لهرون لهرون

سڀني انهن اتي نمائندگي، جي اوهان آهي آهن. ڪٿي ڏيو. آواز ۽ للڪاريو کي انهن ٿا ڇو باوجود جي سچاين

نمائندا چونڊيل ئي جا اسان عقل ڪم ۽ پڙهيل گهٽ جا شڪار جي ٽريڊنگ هارس ويڪائو اهي آهن. ڇا

کي مون نه ڪندا. هرگز رٿابندي ڪا ماريل ۽ ستايل انفرادي ها. پر سگهي ملي نه موٽ به ڪا الحال في

آواز جڏهن وٺنديون، تڏهن شڪل اجتماعي ڪوششون ڪميٽي، بچايو ادارا ثقافتي وٽ ملئبو. اسان آواز ۾

سنڌ گروپ، ڊيموڪريٽ سنڌ، سنگت ادبي سنڌي ورلڊ پروفيسرس سنڌ ايسوسيئيشن، گريجوئيٽ ۽ جدوجهد علمي ۽ مڃيل جهڙا ايسوسيئيشن ليڪچرس

آهن. ڇڏيو موجود ادارا ڪندڙ متعين طرف تعاون ۽ استادن اگر کي، مباحثي بحث دانشورانا ۽ فلسفيانا

آهي عزيز جان جي محققن ۽ اديب شامل ۾ لڏي استاد هو ته کي سپل تنظيم پنهنجي ڏينديس آواز مان پوء ته

جدوجهد سندن جيڪا فائونڊيشن ٽيچرز ۽ اچن اڳتي صحيح ۾ آهي. ان چڪي ٿي قائم سان حوالي جي

نوڪريء پنهنجي کي استاد جاکوڙين، لء نمائندگيء جي معالجي علج جي ميڊيڪل به ڪا ۾ آرڊر واري

۾ صورت جي بيماري آهي. خطرناڪ نه مليل سهولت جلدي ۽ فوري طرفان حڪومت کي استادن ۽ اديبن جمع ۾ خزاني جي حڪومت جو پهچائڻ امداد طبي رقم جي وغيره انشورنس گروپ فنڊ، بينولينٽ ٿيندڙ باوقار جا ملڪ هن کپي. اسان ٿيڻ خرچ ئي تي اسان

فرد ڪندڙ ادا باقاعده ٽيڪس، آهيون. انڪم شهري حڪومتن طور خاص کي ڪندڙ ادا ٽيڪس آهيون، آهن. ميڊيڪل هونديون مليل سهوليتون طرفان

کي مگسيء کپن. اگر هئڻ حصو جو انهن به سهولتون ها وڃي ملي پيسو جوئي سندس ئي ۾ زندگيء سندس

ها. وڃي نه وڇڙي کان اسان جلد ايترو اڃا هو شايد ته مالي جي احمد اخلق ڳائڻي حڪومتون، وفاقي

۾ پوزيشن ان باقاعده هو ته آهي ڪئي سهائتا طور

317

لفظ لهرون لهرون

ڪرائي علج جو مرض پنهنجي وڃي ٻاهر ته آهي وفات پڙهندڙ خبرون تي ٽي. وي ٿو. عبدالسلم سگهي کي پونيرن جي هن حڪومت جي ڪشمير ويو، ڪري جاء پنهنجي ته سوال اهو پهچايا، چيڪ جا رقمن وڏين

ملڪ هڪ ته آهي، ڀڃڪڙي جي حقن انساني خود تي مجموعي ڇو. پر سلوڪ ٻٽو اهو سان انهن رهواسي جا

جو بحران ان هرادارو جو سنڌين ۽ سنڌ سان طرح وانگر انهن به اسان ڇا پوء ته آهي، ويو بڻايو شڪار

يا بڻجون، ڏوهاري جا تاريخ بڻجي تماشائي خاموش گڏيل لء تبديليء تڪڙي جي معاشري پنهنجي وري

ته آهي اميد کي ڪريون. مون جدوجهد ۽ سهڪار ڦاٽ ضرور خاموشي جي ويٺلن ۾ آڊيٽوريمس ۽ پنڊالن

بخاري استاد مگسي، عبدالله پروفيسر ته کائيندي. ڇو سوچون اڻپوريون جون آجپي قومي ۾ نيڻن پنهنجي

آهن. ويا ڇڏي وٽ اسانٿو چئي بخاري استاد

ڊوڙ، ڊوڙ بخاري تڪڙ ڪر جلدمختصر، ۽ وفا بي آ زندگي

ڏي، پيغام وڃي کي وارن سنڌڏي، شام صبح پيغام اهو

وٺو. ٺاهي وٺو ٺاهي کي سنڌ

318

لفظ لهرون لهرون

فتح جي تهذيب شڪست جي اڪيلئيآهي

جو اڪيلئيء توکي ته آهن سٽون جون اياز شيخ خاموش جي زندگيء آهي، ڪرڻو طئي هيڪلو سفر

جي جليل امر بڻجي، مسافر ۽ اجنبي هڪ ۾ گذرگاهن غريب ۾ ڪنڊ ڪنهن جي اسپتال پمز جيان لش سرد

موڪلئي کان سڀني اسان عباسي تنوير ڊاڪٽر الوطن تعين جو منزل جي ويو. فنا هليو ڏانهن ربانيء راهه

سان تقدير ڪاتب آهي. ليڪن نه وس هٿ جي اسان سڀني جي ماڻهپي ته هوندائين، ڪئي ضرور شڪايت

سڄي پاسداريء جي قدرن اعلي ڪامياب، ۾ ڪسوٽين چاهيندڙن سندس ڇو اڄ کي تنوير گهاريندڙ زندگي حقيقت اها آهي؟ ڇڏيو بڻائي متنازعه ٽنگي تي ٽياس کي لش سرد جي عباسيء تنوير ته آهي جهڙي ارمان

سندس وڌيڪ لء ويو. ان بڻايو معني بي ۽ وقت بي هن سڀ ٿا. اسين سگهجن ڏئي قرار ذميوار ئي وارث

اياز شيخ ته آهيون، گواهه جا وارداتن انهن جي صديء ۽ وارثن جي مرحومين هتي کانپوء تدفين ۽ لڏاڻي جي

ڇو آهن. اياز هليا بحث وري دفعو هڪ ۾ وچ جي اديبن فڪري سندس ڪري ڪئي. ان رحلت ۾ ڪراچيء

کي اسان ورتو، سلجهائي بروقت کي مسئلي ان وارثن وارثن جي عباسيء تنوير ڊاڪٽر ته پهچي نٿو حق ڪو جنهن ڏيون. ليڪن راء ڪا تي فيصلي ڪنهن جي

عباسيء تنوير ڊاڪٽر مؤقف بدلجندڙ جي سرمد نموني سندس بڻايو، وقعت ڪئي. بي توهين جسماني جي

سڀني اسان ڏک جو سگهيو. ان ٿي نه عمل تي وصيت جو آهي سبب هوندو. اهوئي ٿيو به کين گڏ گڏو سان پيدا ماحول وارو بدحواسيء وسيلي مضمونن هينئر محبتون پنهنجون اسان جيئري وڃي. جيڪڏهن پيو ڪيو

319

لفظ لهرون لهرون

واري مونجهاري کانپوء موت سگهياسون، نه ورهائي ٿيندو. بهتر ته وڃي ڪيو پاسو کان ڪرڻ پيدا ماحول جي تمنائن رويو؟ گستاخانه ايترو سان جسمن خاڪي

ڪندي، تحفظ جو آدرشن اعلي جوڙيندي، محل تاج حوالي جي طب جديد جڏهن تنوير ڊاڪٽر جسم پنهنجو

وڏائيء جي ذات سندس وڌيڪ کان ان ته هوندو ڪيو ٿي. قبرستان سگهجي ڪري بيان خوبي ڪهڙي ٻي جي نهاريو وچان حيرت کي مرحوم تنوير به مٽيء جي

گهنج تي نراڙ پنهنجي به آسمان ته لقاء اهو هوندو؟ جي اتان به هوائن جي آباد اسلم هوندو؟ ڏٺو وجهي به پٿرن جي قبرن هوندو؟ جاڳايو کي پهاڙن جي مارگل ڊاڪٽر هوندو؟ ڪيو ماتم به گلن ۽ هوندا ڀريا سڏڪا لء مٽيء جي دڙي جي موهن روح جو عباسيء تنوير

جي محبت هوندو. لحاصل کائيندو ٿيڙ ۾ ڳول ضرور آهي. محسوس پوندي بڻجي سبب جو ڏکن به جستجو

۾ ٽيڪسيل کي لش سرد جي تنوير ڊاڪٽر ڪريان ٿي وڌيڪ ۾ گاهن عبادت ۽ کنڊرن ويران جي ٻڌمت

گذارش مان ها؟ وڃي ملي ننڊ ابدي سان سڪون کان لکندڙن ڏاهن پنهنجي ٿي رکان اميد ۽ ٿي ڪريان

۽ واڌ جي محبت لء جي ارادن ۽ قدرن انساني اعلي ته وڌيڪ کي ماحول لء ڪرڻ ختم کي نفرتن لء ويجھ وڌيڪ کي واردات ان ڪندي پاسو کان ڪرڻ ڏکارو

رکڻ ياد کي اسان ٿيندو. اهو بهتر ته وڃي نه دهرايو ٿي نٿا پري کان عوام اديب ۽ انسان سچا ته کپي

جو اسان ته ٿي رکان آڏو اوهان تجويز سگهن. هڪ اچي به وقت ڪنهن آهي، برحق موت ته آهي ايمان

ڪرڻ وصيت ڪا هو اگر اديب ڏاها جا ٿو. اسان سگهي خانداني پنهنجي وصيتون اهي ته ٿا سمجهن مناسب

جي ادارن ادبي ۾ صورت تحريري سواء کان وارثن نقصان قومي به ڪنهن جيئن ته ڇڏين ڪري حوالي نه ٿي پيدا صورتحال سنجيده غير جي قسم اهڙي وقت

ڪندڙن پرچار سان پيڙائن عباسي تنوير سگهي. ڊاڪٽر

320

لفظ لهرون لهرون

جان پنهنجي هو. هن انسان ۽ارڏو اڏول هڪ جو قوم شعبي ڪئي. جنهن حوالي جي شعبي ان جي ميڊيڪل

ته هئي خبر کي تنوير ڊاڪٽر آهي، همدردي نالو ٻيو جو خواهش ۽ ضرورت جي ماڻهن کي تعليم جي ميڊيڪل ۾ مقابلي جي ملڪن يافته ترقي آهي، بڻائڻو مطابق صحت کي عوام جي ملڪن پذير ترقي جهڙن اسان

آهي. ان درپيش چيلينج جو سمجهڻ کي ضرورتن جي هن ڪندي مٿانهون مان جو آدرشن انساني اعلي ڪري

جي نسل نوجوان کي پاڻ پنهنجو ۾ وصيت پنهنجي هر سوجهرو اهو جو شعور ڪيو. سائنسي حوالي سان ڪرڻ آهي. ائين نه ڳالهه جي وس جي ڪنهن وڌندو. اڳتي عمل تاريخي ۽ قوتون محرڪ جون تاريخ

جي ٻئي هڪ ڏسندي، ڏينهن سکيا برادري انساني رهندو. نظرين ڪامياب نظريو جديد وارو اچڻ ويجهو

اديبن ۽ ٿئي مهيا نٿي سونهن جمالياتي جيستائين کي قومون تيستائين وڃي، ڀيٽيو نٿو سان قدرن عالمي کي

ادبي به ڪا ۽ سگهن ماڻي نٿيون ڏينهن سوڀارا ۽ سکيا انسانيت ۽ آدرش سگهي. اعلي ٿي نٿي مڪمل تخليق

پنهنجي ته عورتون جون آهي. اسان ڌار فطري هڪ ٻڌائڻ ڪهاڻيون آموز سبق ۾ جهولين پنهنجي کي ٻچن قربان لء آدرشن انساني ئي کان هوندي ننڍي مهل سندن تي قدم آهن. قدم آيون ڏينديون سبق جا ٿيڻ

تها آهي چيو سائين لطيف ٿيون. جيئن ڪن رهبريسپرين منهنجا سک نينهن، کان نهائين

پسند جمهوريت دوست عوام هر ته آهي نه ائين هجي، آئي شناخت اها ۾ مقدر يا ۾ حصي جي انسانن

ادبي آهي، ڪيو سودو جو شناخت پنهنجي به جن فيصلي هڪ ڪردار جو فرد هر ويٺا، وڃائي حياتيون

تهذيبي ڪردار اهوئي ۽ آهي، حامل جو رويي ڪن ڏکن رهندي ۾ وسيلن ممڪن لء وڌائڻ کي ثقافت ڪاٽي سفر جو زندگيء تي واريء تتل جي ڏولون ويهين ته آهن، رهيا ٿي داخل ۾ صديء نئين جڏهن

321

لفظ لهرون لهرون

علمي ۽ عملي جهڙا موتين ماڻڪ املهه جا صديء مان انهن وڃن، پيا ڏيندا وڇوڙا پٺيان ٻئي هڪ انسان

مالڪ جو شخصيت رخي گهڻ عباسي تنوير ڊاڪٽر هڪ ۽ نماڻو کوليائين. ڏاڍو اک ۾ ماحول گهريلو ڪلچرڊ هو،

قوم پنهنجي انڪاري کان تعصب ڪوڙ هو، سٻاجهڙو جو شانتيء ۽ سک هو. امن آٿت لء نوجوانن جي

ڪم تحقيقي تي سرمست سچل پنهنجي پيروڪار ع1989 ڪيائين. سال مرتب ڪتاب گهڻا تمام ڪيائين،

عبداللطيف شاهه جي وقت ان عباسي تنوير ڊاڪٽر ۾ شاهه آر.اي ڊاڪٽر چانسيلر وائيس جي يونيورسٽيء

جو ان ڪئي، قائم چيئر سچل سان توجهه جي ٿا سچ عباسي تنوير ويو. ڊاڪٽر ڪيو مقرر ڊائريڪٽر

ته ٿو لکي ۾ ڪتاب وڻي نه يا وڻي کي ڪنهن مرد چون سنڌ ٿيندو. اسان ثابت ادارو مشهور جڳ چيئر سچل

ثقافتي ادبي ته ڪريون ٿا عرض سان ادب کي سرڪار ڪري نظرانداز کي سياست وقت ڀرڻ جايون ۾ ادارن

کي ڪارڪنن اهڙن بدران وارن وٺڻ گريڊ ڇڏجي، جذبوMissionary گڏوگڏ سان اهليت جيڪي رکجي،

هجن. رکندا به ڪيائين. مرتب ڪتاب نالي سرمست ۾ ع1984

ٿو لکي ڏيندي تاثرات طرفان پنهنجي تنوير ڊاڪٽر ۾ ان ادبي جي سنڌ ببليوگرافي جي سرمست سچل ته

اها جي آهي. اسان چڪي ڪري حاصل داد کان حلقن اهم ٻين ۽ لطيف شاهه ته مطالبو پرزور ۽ آهي تنما

ترتيب ببليوگرافيون جون قسم ان جون شاعرن سنڌي ادارن، اشاعتي کي اسان ۾ ڏس ان وڃن، ڏنيون

ضرورت جي سهڪار جي ليکڪن ۽ ايڊيٽرن اخبارن،آهي.

تنوير ڊاڪٽر ۾ ببليوگرافيء جي سرمست سچل سچل آهي، مخاطب سان اسان هيئن مرحوم عباسي

ميل سنگ اهم ۾ تاريخ جي ادب سنڌي ببليوگرافي جي ادبي اهم هر ته آهي ضروري لء تحقيق جديد آهي،

322

لفظ لهرون لهرون

ان هجي، موجود وچور هڪ جو حوالن جي شخصيت جا چيئر سچل کان عباسيء تنوير جو تحقيق کانسواء انتهائي عباسي مرحوم ته ورتا واپس اختيار انتظامي محترم کان تنقيد ڪئي، اختيار چپ ۽ رهيو مايوس

وقت ان هو ته ڇو سگهيو، بچي نه به سنڌي عبدالحميد گورنر ۽ هو چانسيلر وائيس جو يونيورسٽيء خيرپور اهو ۾ هو. يونيورسٽين چانسيلر هارون اي محمود تنوير ڊاڪٽر ليڪن هو، ويو اينگهجي ڪافي مسئلو سمجهيو، نه ضروري ڪرڻ وضاحت ڪابه عباسي تنوير کي مون گهٽ ۾ گهٽ سان عمل ان سندس

ٿو، ملي ثبوت جو بردباريء ۽ سنجيدگي جي عباسيء گهڻي تمام ڄاڻ ۽ اتساهه فڪري ۾ شخصيت جي تنوير

ملندي. اهڙين ته سمجهان مناسب چوڻ ٿي ائين مان آخر تسلسل جي کيتر ادبي ۾ پيغام جي شخصيتن سنجيده

طرف نسل نوجوان ۽ رکڻ برقرار کي جدوجهد ۽ تحقيق ۾ يونيورسٽين ادارن، تعليمي جا ڪرڻ منتقل ٿيندڙ تبديل جي دنيا ته ڇو وڃن، ڪيا بندوبست جوڳا

اسين ته پوندو ڪرڻو طئي ڏسي کي پٿل اٿل ۽ حالتن آڏو جي اسان الميو جو ڪلچر سياسي چاهيون؟ ٿا ڇا

مطالعي ۽ اڀياس اونهي کي ڪارڪنن سياسي آهي، سڄو جو اسان آهي، رهي نه ئي کان شروع عادت جي

اهڙي آهي، مشتمل ئي تي جاگيردار ڪلچر پارلياماني آهن، گهٽ امڪان جا ڪاميابين سياسي ۾ ماحول ختم جدوجهد هٿياربند خلف اقليت گوري منڊيل نيلسن راند جي هٿيارن فلسطيني ۾ صديء ڇڏي. هن ڪري آهن. ايران رهيا بڻجي حصو جو قانون ڪري ختم

ڪري ترڪ ارادو وارو ڪرڻ قتل جي رشديء سلمان سان تبديليء ۽ تغير اچانڪ ۾ تبديلين ڇڏيو. موسمي

ڏسي ڇا ته محسوس تبديلي به ۾ مزاجن گڏوگڏ محترم پرست قوم وڏو جو سنڌ ٿي، سگهجي

حق جي سياست پارلياماني ۾ ملڪ آريسر عبدالواحد

323

لفظ لهرون لهرون

آهي، ورتو ڪري تيار لء ان کي پاڻ ڏيندي دليل ۾ کي تخت وسيلي ميڊيا جديد اليڪٽرانڪ ته ڏٺو اوهان جو انسان طرح اهڙيء لڳي؟ دير ڪيتري ۾ ٿيڻ تختي انساني آهي، رهيو وڌي ڏانهن تڪميل پنهنجي سفر اهم

اتساهيندڙ لء قومن جهڙين اسان وقفو هيء ۾ زندگيء حسن جي ان خواهشون، خوشيون جون ڌرتيء آهي،

هن آهي، چور چور کان ٿڪاوٽ کان صدين تابندگي سگهي پهچي ئي اهو تي بلندين جي فن ۽ فن ۾ صديء

اعلي وسيلي صلحيتين تخليقي پنهنجي جيڪو ٿو،ڪندو. پرچار جو آدرشن انساني

324

لفظ لهرون لهرون

چهرو جو استاد آهي چنڊ

بڻجي خريدار ڪنڊا ۽ آ، لڳي بازار هيء جي دلنآهن. آيا

ڪيئن کان گلن سڀاڻي ته پئي ٿي روئي ماڪوٺندي. جپيون

سنڌ ويو. سڄي ڇڏي جهان بخاري دوستو! استاد ناڪارين، زندگي سڄي استاد ويو، ڪري سوڳوار کي

عذابن روحاني ذهني مٿان ٽولن دشمن عقل ۽ نفرت جي سرڪار ۽ ادارن ثقافتي آخر ۽ ڏنو منهن کي

عوامي املهه، هڪ کان اسان رويي واري ناانصافي رهبر ڏيندڙ جولن کي جذبن شاعر، ترجمان جو امنگن

ورتو! ثقافتي کسي ماڻهو پيارو اوتيندڙ جو احساس کان اسان طاقتن دشمن عوام ويٺل تي ڪرسين ۽ لڏي

آهن. اخلق ورتا کسي اڳ کان وقت سورما ڪيترا لء ڏيڻ کي ڪاسٽر نيوز (فنڪار) عبدالسلم احمد

پارليامينٽ سينيٽرن، آهن، مهيا فنڊ جا لکن وٽ سرڪار خزاني ملڪي لء ٻارن ۽ زالن جي انهن ۽ ميمبرن جي ۾ اسيمبلي قومي ٿا. تازو وڃن رکيا کليل دروازا جا

صرف آهي، ويو ڏيکاريو خرچ تي علج پرڏيهي جيڪو لڀ ڪيل حاصل مان پورهئي ۽ پگهر جي عوام اهو

ادبي سنڌي يا کاتي ثقافتي جي سنڌ افسوس پر آهي، جي جن سوسائٽي هسٽاريڪل سنڌ سنڌالجي، بورڊ، تربيت فضليت حفاظت، جي ان ڪلچر لفظ سان نالي اٺ بيوقوف کي عوام ۽ بيحسي جي انهن آهي، لڳو

ڏيارڻ ٽپا ناچ صرف کي فنڪارن تصور وارو سمجهڻنه؟ يا آهي به ڪوانت جو سوچ واري

سنڌ آڏو سڀني اسان اڄ آهي سوال اهو ۽ اڪيڊمي ايجوڪيشن سنڌ گروپ، ڊيموڪريٽس

325

لفظ لهرون لهرون

ٻولي ڪريو ختم يتيمي ادبي اها ته سنگت ادبي سنڌي نه سياستدان بچي، نه سنڌ بچي، نه تعليم بچي، نه

جهڙي سياست شاگرد بچايو، ته دانشور ۽ ادبي بچيا، کي ڪريو. ڏاهن ضرور قائم جرڳو، تي سکي ڏکي

ڪلچر آهي. اگر فرض قومي انساني جو اوهان بچائڻ پيڙائن جي زندگي کي سرماين ثقافتي جي اسان کاتو ڪري پاڻ سر پنهنجي پوء ته سگهي نٿو ڇڏائي کان

قومي جو اسان ٿا. اهو سگهون ماڻي منزلون اسين جي تاريخ ۽ وقت توبهه، منهنجي ورنه آهي فرض

ڏنل جي وقت ته ڇو بچو، کان ڏوهارين ۾ ڪٽهڙي اوهين سگهجي، ڪري ٿي نه اپيل به ڪا جي فيصلن

تنظيمي دوست سنڌ ۽ عالمن پروفيشنل جي سنڌ ٿا. سگهون ڪري گڏجاڻي ادبي اها ڪري، گڏ کي فردن طور وقتي به اها صورت جي چندن ۾ پنڌ جي پيڙائن

هزارا سهيڙي، ڏات ۽ ذات قبولي، نه هرگز استاد اها ويو. ڪنهن هلي لڇندو ٿي لوارث کڻي محروميون

ڪڏهن پر ڪيائين جس لء جيئڻ نڀائي قول وارو ڏاهيرهيو. انڪاري کان ڪرڻ گڏ چندا تي نالي سندس به

ڏيندڙ لمارا جو سنڌين لء قوم دوستو! سنڌي اسان جيان گلڙن ڪومل جنهن آهي، ٿيو ثابت پوپٽ جدوجهد جي سنڌين ۽ڪيو پورو وچن جو حفاظت جي قلمي وٽ اسان اٿس، ڇڏيو بڻائي حصو جو تاريخ کي

چيئر بخاري ته آهي استدعا منهنجي اٿس، ڇڏيو پورهيو قلمي ڇپيل اڻ رهيل سندس جتي وڃي، ڪئي قائم

ته وڃي. ڇو آندو آڏو عوام ڪرائي مڪمل کي پورهئي مڃيل ۽ واحد ئي اهو جو ڪرڻ ياد کي پيارن پنهنجيآهي. طريقو

جو سار نينهن آهي ناتو ازلي جو نينهن اهوئي ڇانئجي تي دماغ پوء ۽دل اکين، جيڪو آهي، بڻيل نشانو سور ڏک، هر بخاري استاد ۾ خيال آهي. منهنجي ويندو ڪيو. محسوس تي روح بدران سطح ذاتي کي ظلم پنهنجي کي ناانصافي ٿيندڙ سان ماڻهو سنڌي ۽ سنڌ

326

لفظ لهرون لهرون

ونڊيو دور اهو ذريعي شاعري ۽ ڪيو وارد تي روح ته آهي اها سڃاڻپ بنيادي جي اديب اٿس. سچي

ڪندو وارد تي سطح جي اسان بدران حوالي پنهنجي دليرانه کي ناانصافي کي ظلم بخاري آهي. استاد

سڄاڻ ۽ ڪيترائي جا ڪميونيڪيشن سان جرئت ٿا ملن ۾ شعرن ۽ تحرير سندس رويا سڀ وارا تشخص

لقب جو شاعر عوامي ۾ تاريخ کيس تي جذبن انهن ۽ کيس هو، نقاد ۽ شاعر انقلبي وڏو هو آهي، بخشيوآهي. حاصل ئي ڄاڻ تاريخي

استاد مان مجموعي شعري هي( ڪڪر ڪاري جي حالتن معروضي جي اڄ جي اسان تحرير هڪ جي

آهي. حاضر سبب مادر قوم سنڌي کان صدين هي( ڪڪر ڪاري” ڪتاب هيء اٿم، ڏٺو جهيڙندي لء وجود قومي ۽ وطن

اٿم، لکيو تي جذبن اڏول واري آزادي جي قوم سنڌي سهي، نه جنسار جو محفلن رنگين شاعري هيء

سهي، نه اظهار جو امنگن جي عشق ۽ حسن مجازي جو ڪارنامن جي ڪونڌرن قومي ۽ سپوتن سنڌي پر

ڪيڏارو سر ڪتاب آهي. هيء ضروري دستاويز تاريخي گهوٽن ڳاڙهن سوڍن سنڌي گڏ سان پران ئي آهي ته

گهرجي. سمجهڻ مجموعو جو مرثين تي لشن جيٿين. نٿا ختم تي ڪتاب هن رڳو موضوع جهونجهار اهڙا

327

لفظ لهرون لهرون

ڪتبو جو قبر جي خيرالنساء( عظيم زندگي ۽ آهي لئق ڌڪار خود بذات موت نه

رکي مقصد معني ڪا جيڪو موت اهو پر لئق جي پيار آهي. منصور مٿانهون گهڻو کان جيون جهڙي ڪين سو

کي زخم هر منهنجي جي”ته چواڻيء شبليءجيسمجهجانء.و سجايو موت منهنجو ته ڏسين مرڪندو

مرحوم جعفري خيرالنساء آهي، نه مهڻو مرڻ 17 مرضيء بنا آءي ته ٿي لکي“ سفر تخليقي منهنجو”

آءي هيس، ڄائي ڏينهن جي خميس تي ع1947 آگسٽ مرضيء پنهنجي وقت کي جن آهيان مان ماڻهن انهن خيرالنساء جڏهن ايندو وقت آهي. ڪو آيو هلئيندو سان

وٽ مون جي وقت ان پر هوندي، نه ۾ دنيا هن جعفري نٿو به ڪو کان وارنٽن ڊيٿ جي موت هوندي، نه تاريخ موت جي ڪهاڻيڪارا منفرد ۽ دانشور سگهي! هن بچي آدرشي جا سطح عالمي نه ڪيترا کان اسان اڳ کان

ويا ڪري يتيم کي دنيا ادبي ۽ آهن ويا وڇڙجي انسان ماڻهو وڏا ”ته ٿو لکي هنڌ هڪ مسعود آهن. مختيار

سزا کانئس ۽ آهن ملندا طور انعام کي قوم به ڪنهن وڻ گهاٽي ته ڪريو آهن.و حساب ويندا کسيا طور استاد شخصيتون واريون ڪرڻ ميسر ڇانو جيان

شيخ ساگر، ارشاد سيد، .درشهوار قادري، اياز بخاري، انسانن آدرشي اعلي جهڙن جعفري خيرالنساء ۽ اياز ٿيل ۽ وڇوڙا تڪڙا تڪڙا پويان ٻئي هڪ جلدي جلدي جا

سوال اهو ۾ ماحول هن ڀريندو؟ ڪير ۽ ڪيئن نقصان گهڻو تمام لء پوئلڳن سياسي ۽ فطري جي اسان

صفن پنهنجي ته آهي ضروري لء آهي. ان وارو اهميت کي شخصيتن وارين سازيء ڪردار ڪري درست کي

مرحوم منهنجي آڻيو، اڳتي ڏئي اعتماد ۽ عزت احترام، پنهنجي هنڌ هڪ خيرو ساٿياڻي فطري منهنجي ڀيڻ

هيء ته چيو دان تاريخ ڪنهن ”ته ٿي لکي ۾ تخليق

328

لفظ لهرون لهرون

قوم هر تي جنهن آهي خوان دستر وسيع هڪ ڪائنات واقع آهي.ج جيڪڏهن رهي کائي حصو پنهنجو پنهنجو

کي ان آهي؟ ڪٿي قوم جي اسان پوء ته آهي سچ اهو سوال هڪ اهو آهي؟ رهي کائي نه ڇو حصو پنهنجو

اڳتي آهي. خيرالنساء تلش جي جواب جي جنهن آهي ٿي وڏيThesis تي ان ته سگهيو ٿي جي ته ٿي لکي

جديد جي دنيا عملي لکندي، صائمه ڌي منهنجي هوء ته هئي پڪ کي خيروء سمجهندي کي ضرورتن سگهي، آڻي نٿي انقلب ڪو ذريعي تجويزن پنهنجي

پنهنجي هن پر سگهي، ڪري تبديل نٿي تقديرون ڪي ۽ پڙهندڙن سان جرئت جي سنڌ ۽ ذهانت کي پيغام

پهچايو. سان خوبي جي عظمن فني تائين چاهيندڙن تحريرون جون خيروء ۾ دور سائنسي هن جي سياست

ئي جا پاس آس سندس پهلو مضبوط جو تخليقات ۽ ماحول نه ۽ ڪيو نه انڪار به ڪڏهن هئا. هن ڪردار

جي خيال ۾ تحريرن سگهي. سندس موڙي منهن کان هر کان جنهن ٿو ملي مواد ڀرپور سان رنگينيء لطافت منهنجو ”سگهي. پاڻ نٿو ئي رهي بغير ٿيڻ متاثر پڙهندڙ ۾ ادب ڪهاڻي ڪابه مون ”ته ٿي لکي ۾“ سفر تخليقي دل ۾ زيگ زگ جي زندگيء لکي، ناهي لء آڻڻ انقلب ته آهي ٿيندي محسوس ڌڙڪندي ۾ پيرن بدران سيني

ٿي لکي آهي. اڳتي پوندي سرجي ڪهاڻي ڪا لفظ ڪو ۾ پيڙائن جي رات ڊگهي ڪهاڻيون اڪثر منهنجون ته

پهچنديون تي انجام ويل ان جي آهن. عصر سرجنديون ڦاهيء قيدي ڪيل غداري سان حالتن وقت جنهن آهن،

نه ڪنهن تي آواز جي آذان جو عصر آهن، چڙهندا جي قلم به ڪهاڻي منهنجي گڏ سان قيديء ڪنهن ماڻهو“ ته ٿي چوي آهي. جهوء لهندي تان صليب

ا محور هميشه جو دلچسپيء منهنجي اهو رهيو. خصوصا اڳيان کان ضديء ۽ رهيو ٿي ضدي هميشه جيڪو ماڻهو

قلندرانه سندس سگهيو. اها نه ڪري ڊگها پير پنهنجي ۽ قلم پنهنجو خيرالنساء ته هئي خاصيت جي مزاج

329

لفظ لهرون لهرون

ارپي کي عوام پورهيت ۽ مفلس غريب، استدلل عقلي نالو جو لٽريچر صرف ادب ته هو ايمان ڇڏيو. سندس

آهي، نالو ٻيو جو ادب احترام ۽ عزت بلڪه آهي، نه محدود کي پاڻ پنهنجو کان عرصي ڪافي خيرالنساء

۽ پڙهڻ ڇڏيو، ڏنگي کي هن اڪيلئيء ۽ ڇڏيو ڪري ڏني. ڇڏي به پڙهڻ اخبار خيروء پر تي جاء پنهنجي لکڻ

پڙهان تسبيح بجاء اخبار آءي ته آهي بهتر ته هئي چوندي خيرالنساء ڪريان، رام رام ويهي ۾ ڪنڊ ڪنهن ۽

به سعادت جي عمري اڳ کان ٿيڻ آرامي ابدي پنهنجيڪئي. حاصل

مڪمل مفهوم جو ڳالهين ڪيل سندس مون اڄ انقلبي لفظ سندس ۽ آهي ويو اچي ۾ سمجهه طرح انهن جيMaya Ko Vski وسڪي ڪو مايا شاعر شاعر انقلبي لء جنهن آهن، آيا ۾ سمجهه برابر نغمن

مثل گوليء لفظ ۽ نغما سندس ته هئي گهري دعاتها سندس بقول هجن،

I want the pen, to equal the gun, to he listed with iron.

پيار ته ٿا سگهون چئي ايئن اسان ۾ خيال منهنجي اهي ته ٿو سگهجي چئي اهو لء ڪردار پيامبر هن جي

ڪن، نٿاShare سان دوستن جيڪي ڪردار يا انسان نٿاJustify کي خامين ڇڏين. پنهنجي ٿا ڪري اڪيلو

وڃي ۾ وهمن ته يا ماڻهو اهڙا ته جي گڏيء بقول ڪن وٺندا پاسا غلط جا زندگيء وري يا آهن وٺندا پناهه سروي هڪ ۾ ڪاوش جي ع1997 ڊسمبر18آهن. نتيجو جو ڪوششن جي بلوچ طاهره جيڪو ٿيو، شايع

.“رهن ٿا ڇو ڇڙها ماڻهو ”هو عنوان جو جنهن ۽ هو جواب جو خيرالنساء پوء کان عرصي جي ع1992 سال

جو خيروء مطابق اندازي ۽ معلومات منهنجي پڙهيم، ڪا ٻي جيڪڏهن آهي. يا ٿيو ثابت پيغام آخري اهو شايد

سامهون اها ته آهي رکيل محفوظ وٽ ڪنهن تحرير

330

لفظ لهرون لهرون

دفعو هڪ پوء کان موت جي گڏي جيئن ته کپي اچڻسگهجي. سمجهي پڙهي کيس ٻيهر

ڏئي اجازت ملڪ جو جعفريء خيرالنساء جيڪڏهن آخري سندس کان طرف جي اداري ادبي به ڪنهن ته

ڇڏجي. هڻائي ڪتبو جو سائيز وڏي ڪو تي آرامگاهه هجن، ٿيل تحرير نقطا ڪي متعلق سندس ۾ جنهن

ته آهي لکيو ۾ تحرير هڪ پاڻ جعفريء خيرالنساء جيڪي آهي، پوڄيو تائين عبادت کي ادب به مون”

لفظ هيون. لفظ نه ته ڪوڙيون سي لکيم ڪهاڻيون وهه تي سزا جي سچ سقراط پيتم، زهر تي سٽ سٽ عام بنهه ته جيئن آءي پر ويو والري جاء ۾ تاريخ ۽ پيتو

قبر منهنجي ته اٿم پڪ ڪري ان آهيان، عورت رواجيهوندو.و نه ڪتبو ڪو تي

331

لفظ لهرون لهرون

ڊاڪٽر“ چهرو لڪل جو حوا”سيد در(شهوار

آهي. عنوان جو ڪتاب هڪ“ چهرو لڪل جو حوا” لکيل جو السعديء نوال اديبا هڪ جي مصر جيڪو

آيو تري وقت ان تي ذهن منهنجي عنوان آهي. اهو خبر جي موت اوچتي جي سيد شهوار در مون جڏهن

به ڪنهن سندس شايد سميت مون اڳ کان پڙهي. ان اسان ڪا ته سگهي ملي ڪونه ڄاڻ اها کي دوست

آهي، داخل ۾ اسپتال ڪنهن يا آهي بيمار شديد ڀيڻ جي ويو. رهجي ئي لڪل لء اسان چهرو سندس ڪري ان ته هيم تي ڊيوٽيء ۾ ڪاليج گرلز هڪ جي شهر ئي هن

رشيده خان، قمر شاهه، قمر آپا ۾ روم ڪامن اسٽاف رڙ کان مون پڙهندي اخبار آڏو زيديء مهر ۽ بلوچ

انسان“ وئينء هلي به ڀيڻ! تون اڙي ”ته وئي نڪري ۽ احساسن قومي جبلت، جي بقا جي ذات پنهنجي

ان آهي، ٿيڻو پن ڪک آخر سميت انصافين بي سماجي نه رڪاوٽون مشڪلتون ڪي جتي آهي، لڏڻو اتي کي

ڪابه جي ڪرڻ ”ڇا؟ مان ڇا؟ تون ”جتي آهن، وضاحتون ايماني ۽ ديني سان پاڻ آهي، نه ضرورت

(خواتين تي اسان جو شهوار در سيد ته سوچيم ڪندي پنهنجي پنهنجي کيس اسان ته آهي طور) حق خاص تي

ان ڪريون. اڃا پيش تحسين خراج سان ڄاڻ ۽ انداز وري تي لڏاڻ جي اياز شيخ اوچتو ته هئاسين ۾ ڏک

گڏيل جو سڀني اسان وياسون. اهو بڻجي سوڳوار جاکوڙي، هن جي خاندان آدرشي ته ٿو بڻجي فرض

ڏيون. مڃتا کي ڪردار واري طبيعت ماٺيڻي ۽ خاموش ۽ جاکوڙيو ۾ ماحول ان سيد درشهوار ڊاڪٽر ته ڇو

انسان جو درجي ٻئي کي عورت جتي ڪيو، حاصل علم تها هو چيو اديبا ڏاهي هڪ جي ٿو. اسان وڃي سمجهيو

332

لفظ لهرون لهرون

گهرڙا جا واريء گڏجي سان جيڏين هڪ هوندي جننڍي جي سيد درشهوار ڊاڪٽر ته ٿو سگهي ٿي ٺاهيندي، جو گهر پرسڪون ننڍڙي هڪ پنهنجي ۾ من معصوم

رچائيندي وهانو جا گڏين يا هجي آيو اڀري تصور ڌنڌلو موڙي ڪر به ۾ من سندس ڪلپنا جي ٿيڻ“ ڪنوار”

جي پيغام فلسافيڪل جي صوفين پر هجي، جاڳي جاکوڙي هن جي سنڌ ڪندڙ پي.اي..ڊي تي موضوع واري“ ٿيڻ نه يا ٿيڻ ڪنوار ”کان پرائڻ علم جي عورت وڌيڪ پهلو اهو کان ڊيگهه ۽ پکيڙ واي محبت جي چاهنا سماجي ۾ معاشري هن کاڌل اڏوهي هوء ته آهي اهم

عيوضي جي ٻوليء جي لطيف گڏوگڏ سان هئڻ ورڪر عوام پرستي، وطن جمهوريت، جيڪا ٻولي هئي. اها جي مفادن جي عوام پورهيت عوام، غريب ۽ دوستي ۽ خلقڻهار جا ٻوليء آهي. ان ٻولي ڪندڙ دفاع نمائنده

اديب جا اسان رکندڙ فهم ۽ فڪر انقلبي ڪندڙ، دفاع ان به تعلق جو مرحومه ڊاڪٽر ۽ آهن ئي استاد ۽ شاعر

هو.و سان لڏي ئي واري“ امتياز جنسي ”سيد شهوار در ڊاڪٽر

عورت به اڄ جتي اڀري مٿي مان معاشري ۽ ماحول محتاج جي مرد لء مانيء جي ويلي هڪ اڪثريت جي

ٿي، کائي اوبر سچيل بچيل جي مرد عورت آهي. جتي ويڙهي، اجرڪ تي گاڏين کي عورت به اڄ جتي

هنڌ ٻئي کان هنڌ هڪ وانگر“ سامان ٿيندڙ سمگل” تي فهم ۽ فڪر سوچ، سندس ۽ ٿو وڃي ڪيو منتقل

رجعت ۽ نظام جاگيردارانه آهن. اهڙي ويٺل پهرا عورت ڪابه جيڪڏهن ۾ ماحول واري سوچ پسندانه ۽ ٿي ڪري ڪم چڱو ڪوبه آڌار صلحيتن پنهنجي محفوظ وٽ اسان طور ورثي خدمتون به ڪي سندس

ڏيڻ مڃتا جي ان کي ماڻهن باشعور جي سماج ته آهنکپي.

تڏهن ملقات منهنجي سان سيد درشهوار ڊاڪٽر ايسوسيئيشن وومين سنڌ آل“ سوال ”هن جڏهن ٿي

333

لفظ لهرون لهرون

هڪ اسان وسيلي خط هڪ لکيل وڌو. منهنجي بنياد جو ڊاڪٽر ۾ شهر شاهه ٿياسون. نواب واقف کان ٻئي

منهنجي به سان عورتن خانداني ٻين جي درشهوار ۾ عورتن سنڌي جڏهن هو وقت اهو ٿي. هيء ملقات ۽ هو ٿيو شروع اڀرڻ ڪلچر جو ڪارين ڪمن سماجي

رهيو جڙي محاذ سٺو هڪ جو عورتن ۾ اين.جي.اوز درشهوار ڊاڪٽر ته ڪيو محسوس مون دوران هو. ان

۽ سماجي کان اثر خانداني واري“ سرت سياسي ”سيد آهي. رهي ڏئي اهميت وڌيڪ کي ڪارين ڪمن علمي

۽ ذڪر سياسي ۾ معاشري هن ٿيل شڪار جي تخريب هئا، نه عنوان جا سيد درشهوار ڊاڪٽر تاريخ سياسي

۽ استاد جا ٻوليء سنڌي اسان ”ته هئي چوندي هوء آهيون. جو نه به دان تاريخ آهيون. اسان امين

ڊاڪٽر“ سگهون ڪري خيال اظهار تي صورتحال انٽيليڪٽ ”ته هو چوڻ جو صاحب والد جي صاحبه

انڌي جيئن آهي ايئن ڪرڻ سياست سواء (ڏاهپ) کان ۽ انٽيليڪٽ ۾ راء هجي.و منهنجي ۾ ڪل گهوڙي

ضرورتون شديد ۽ ٽر اڻ جون دور هن ٻئي سياست اسان جيڪڏهن تي پيماني واري ضرورت آهن. ان مظهر کي مون پوء ته ڪيون پرک جي عورت پنهنجي وٺڻو سهارو جو مضمون هڪ لکيل تازي جي لغاريء

اسپنوزا فلسفر مظهر تي مرتئي جي اياز پوندو. شيخ جوFree will ته ٿو لکي ڏئي حوالو جوFree will جي

عمل آڌار ڪارڻ ڪنهن ذهن ۽ ڪونهي وجود ڪوبه ڪارڻ ٻيا ڪي وري تعين جو ڪارڻ ٿو. ان رهي ڪندو نظر وجود ڪوبه ۾ دنيا جو آزادگيء يا ٿا. آزاد ڪن

اختيار تي عملن ئي پنهنجي کي اچي. فرد ٿو ڪونهٿي؟ وڃي رهجي جانور ڪهڙو آزادي ته هجي نه حاصل

Free will تي مرتئي جي سيد درشهوار ڊاڪٽر ضرورت تاريخي ۽ تسلسل جو تاريخ ڪڍڻ ڳالهه جي

۾ انٽرويو ڏنل کي مخزن ماهوار هڪ اڳ آهي. گهڻو مرضي جي بابا ته....بس، هو چيو سيد داشهوار ڊاڪٽر

334

لفظ لهرون لهرون

ڏياريو. چاهه جو علم پڙهايو، کي مون انهن هئي، هو. کنيو قدم اهو بابا وٺي مخالفت جي آڪهه سڄي ڪئي. چڱي مخالفت تائين پڇاڙيء به امان جو ايتري وئي شوري ڄام لء داخل جڏهن صبح اهو اٿم، ياد طرح

ڄاڻو ڪو ته پئي سوچيم وائڙي، اجنبي، اڪيلي، هيس، پهرين جي خاندان پنهنجي وڃي. آءي ملي سڃاڻو

۽ ويس لء پڙهڻ شهر ڇڏي ڳوٺ جا هيس ڇوڪري منزل هر سان ساٿ جي بابا ۾. پر ڪانوينٽ به اهوپيس. پار مان

ته چيو سيد درشهوار ڊاڪٽر ۾ انٽرويوء ان آهي. اسين نه يافته تعليم ماء جي اسان جيستائين”

تعليم ۽ سگهون پهچي نٿا ۾ ڀيٽيء چٽا سان قومن ٻين نوڪري اگهه جو علم کپي، هئڻ نه لء نوڪرين صرف لوهه جيڪو آهي پارس اهو ته علم کپي، هئڻ نه هرگز

ڇڏي. ڪري سون ته ڇهي کي جي اسان ”ته هو خيال جو هن متعلق شاديء

خود جو آهن سخت ته ايتريون بنديون حد ۾ سماج آڏو مائٽن جو سگهي ساري نٿو سگهه ايتري ڇوڪرو سگهي. ڪري اظهار جو پسند پنهنجي سڌو سنئون ئي ڪري آهي. ان مسئلو جو“ نڪ ”شاديون وٽ اسان ڪوبه متعلق زندگي سان آزادگيء عورت توڙي مرد

پراڻين کان صدين وڏا جا اسان سگهن، ڪري نٿا فيصلو کي آهن. نوجوانن ويٺا بڻيا“ پاسبان ”جا رسمن ۽ ريتن

ڇڏين.و ڊاهي کي ديوارن جڙتن انهن ته گهرجي پنهنجون اسان ڇونه ته ۾ جواب جي سوال ان

“ته هو ”چيو سيد درشهوار ڏيون؟ ۾ ڌارين ڇوڪريون پنهنجين قومون ڌاريون آهي نه خرابي ڪابه ۾ ان

ٿيون. اسان ڪن وڌيڪ کان سنڌين عزت جي عورتن ڏيون، تربيت صحيح ڏيون تعليم کي نياڻين پنهنجي کي پاڻ ذات ڪريون. هڪڙي نرم کي ٻنڌڻن خانداني

کي فرق آهي! ان سمجهندي اتم ۽ اوچو کان ذات ٻي به رواج وارو شاديء جي ننڍپڻ سواء کان مٽايون. ان

335

لفظ لهرون لهرون

نياڻي جي ٿو. اسان ڏئي جنم کي پريشانين ذهني مڪمل هوء ته ٿي وڃي ۾ ساهرن ۾ عمر ننڍي جڏهن فرض وڌيڪ کان حقن پنهنجن کي جنهن آهي، ننهن ذهني جي عمر ننڍي پوء آهي، لزمي هئڻ آگاهي جي

پريشانين ٿي. انهن ڏئي جنم کي پريشانين ناپختگي ٺڪيل ٺهيل طرح آهي. اهڙي چاهيندو فرار مرد مانٿا. وڃن ڦٽي گهر

تي نظام جاگيرداري سيد درشهوار ڊاڪٽر اڳتي گڏ سان وقت جيتوڻيڪ اسان ”ته چيو ڳالهائيندي

مضبوط تائين اڃان نظام جاگيردارانه پر آهيون، وڌيا کي طبقي جاگيردار ۽ آهي. امير بيٺو وٺي پاڙون

نٿو ملي. هو ٿو“ ٻاهر ”سامان هر جو تفريح پنهنجي عورتن خبر جي زندگي ٻاهر کان گهر سندس ته چاهي

خواهشون ساڳيون اهي ته ٿو ڄاڻي هو ته ٻيو ۽ پئي کي لذتون اهي جون ٿيون. زندگي سگهن ٿي به ۾ عورت

عورت ڪا ته چاهي نٿو به اهو ته هو ڳالهه، جي پري ته سان سختيء کيس هو ئي ڪري به. ان سوچي اها

ٿو. رکي دٻائي تاريخ فڪر جي سنڌ جنهن کي درشهوار آهي سلم

وارو سچائيء تي حالتن جي عورت پيڙهيل جي سنڌ ۽ڪيو. ادا حق پنهنجو رکي موقف

336

لفظ لهرون لهرون

فرض جو اسان ۽ اشرف طارق اشرف طارق اڳواڻ جو دنيا ادبي انقلبي هڪ

آيو رهندو جاري رقص اهو جو ويو. موت ڪري لڏاڻو هڪ پنهنجي آهي. پنهنجي نظام هڪ آهي. هيء

هڪ ۾ آهي. تنهن خلقيو جيئن مالڪ آهي، جاميٽري اڃان کان اسان ته آهي نه خبر ترتيب اها ۽ آهي ترتيب ته آهي ضروري ڪري وٺي. ان کسي محبوب ڪيترا محفوظ ذريعي قلم کي پورهين تاريخي سندن اسين ڏيون. انهن موٽ کين ۾ زندگيء وٺون. سندن ڪري

جي عمل تي هلون. انهن ڪندا نوٽ کي ڳالهين جي جو آهي اها قسمتي خوش ڪريون. منهنجي ڪوشش

انسان محنتي معمولي غير ۽ جاکوڙي هن جي سنڌ جو شام هڪ جي ع1992 فيبروري ملقات آخري سان مطابق ڄاڻ ٿي. منهنجي ۾ ميڙ ادبي ۽ صحافتي هڪ

ٿيو. ثابت پروگرام آخري اهو شايد جو اشرف طارق ريسرچ سنڌ ۽“ تنظيم عورت سنڌي ”جي اسان جيڪو

سينٽر نيشنل پاڪستان سان سهڪار جي ڪائونسل سنڌي ”هو عنوان جو سيمينار ويو. ان رٿيو ۾ حيدرآباد جي اشرف طارق“ ذميواريون جون انهن ۽ صحافت اياز ۽ ساقي ڄام خصوصي مهمان مان ۾ صدارت ڪيو، پيش مقالو لکيل بهترين پنهنجو پليجو لطيف سنڌي سڄي کان زماني جي“ يونٽ ون ”هن ۾ جنهن

ڪيو، ذڪر جو تاريخ صحافتي ۽ سياسي سماجي، ڪجهه جڏهن ٿيو، وقت ان اضافو ۾ خوشيء منهنجي

فون طور خاص کي مون اشرف طارق پوء کان ڏينهن اوهان ته سمجهيو مناسب اوهان اگر ته چيو ڪري کي اسان جو موضوع واري صحافت مضمون پنهنجو

۽ سهڻيون تمام ۾ ان ته ڇپيون. ڇو ۾ سهڻيء ته ڏيو اها بدقسمتي آهن. منهنجي ٿيل بيان حقيقتون سچيون

جي حيدرآباد ئي پهريون مون مضمون اهو جو هئي

337

لفظ لهرون لهرون

بدقسمتيء پر هو، ڏنو لء ڇپجڻ ۾ اخبار مقامي هڪ جي اخبار کي، مون ڪري جي سچائين ڪجهه سان

اهو ڪيو. نتيجو ترميم ۾ ان اوهان ته چيو هلئيندڙن اچي مضمون اهو ۾، اخبار نه ۾،“ سهڻي ”نه جو نڪتو

جي لڙي واري“ سچ ”اشرف طارق ڳالهه سگهيو، ۽ ماحول جي سنڌ ته ڪيائين محسوس به جتي ته آهي

ڪنهن آهي. بغير رهي ٿي بيان سچائي ۾ مسئلن ڇپيائين، ۾ رسالي سهڻي کي ان جي“ منافعت مالي”

سنڌي جي رسالي سو ڪمايو به جيڪو اشرف طارق ڇڏيائين. طارق لٽائي لء نزاڪت ۽ بهتريء جي ادب

سمايل بهتري ڀلئي، جي سنڌ ۾ رڳ رڳ جي اشرف آخر ۽ ڪيائين آغاز جو لکڻين پنهنجي کان ع1963هئي. لکي ايڊيٽوريل لء حقن جي سنڌ ذريعي سهڻيء ۾

سندس ۽ ڏنائين پيغام جو ٿيڻ سجاڳ کي ماڻهن سان هئڻ ادبي رسالو سهڻي ئي ڪري سوچ سيڪيولر

ته ڇو آهي، ورتي ڪري حاصل سڃاڻپ سياسي گڏ ۽ سماجي خالصتن جيڪي مسئل اهي جا اسان

انهن کپن، ٿيڻ حل سان پاليسين ۽ طريقن اقتصادي جو آهي. ان ويو منجهايو ۾ مصلحتن سياسي به کي

چڪو ڪري متعين ئي پهريون اشرف طارق احساس کي انسان سيرت بلند هن جو هو، سبب ئي هو. اهو

گڏ سان مغل نبي غلم ڪندڙن فائز قانون ۽ نافذ قانون تي ڳالهه رهيا. جنهن بنائيندا نشانو پهريون کان سڀ خلف ڪريسي بيورو اهي ۽ آيو تاء ۾ اديبن جي سنڌ

ڪيائون. مظاهرو جو اتحاد ۽ ٻڌي پنهنجي ٿي متحد سچائيء سگهه سڄي جي حياتي پنهنجي اشرف طارق رهيو. لکندو لڳاتار ڪئي. هو وقف لء پسنديء اصول ۽

صحافتي ”جو قدر رهيو. ايتري ڇپيندو سان سچائي جا جيل ڪئي، جاکوڙ خلف قانونن مختلف ۽“ پابندين جيل وانگر انسان مهان انسان نفيس هن ڏٺا. ته عذاب

تخليقات ادبي پنهنجيون تائين اسان به اندر جي ته آهي فرض جو اسان هينئر ڪري ان پهچايائون،

338

لفظ لهرون لهرون

پنهنجي کي ورثي ڇڏيل جي اشرف طارق اسين جو تنظيمن ادبي ۽ گهڻگهرن جي سنڌ وٺون، ۾ حفاظت

لء رکڻ جاري کي“ رسالي سهڻي ”ته آهي فرض اهو آڏو“ دانيال ”خدمتون پنهنجون ۽ ڪوششون پنهنجون

قائم روايت نئين جيڪا پونئرن جي اشرف رکن. طارق کي دانيال ڏينهن واري ٽيجهي سندس ته آهي ڪئي

ڪري گهڻو آهي. اها ٻڌرائي“ پڳ ”جي اشرف طارق لحاظ ادبي پر آهي، ويندي ڪئي ادا رسم تي چاليهي

ڪن محسوس اهو شايد وارث جا اشرف طارق به کان آهي، ويو رکيو تي ڪلهي جي“ دانيال ”بار جيڪو ته ٿا

وارو تائين چاليهي کان ٽيجهي يا جي منٽ هڪ ۾ ان “رسالو سهڻي ”جو ڪري ٿئي. ان نه حائل به فاصلو آهي. قلمي ميراث آهي، موڙي ڪل جي اشرف طارق ترتيب، جي رسالي ڪاوش اها آهي. سندس پورهيو قائم ئي ۾ نموني اعلي اهڙي ڪتابت، نزاڪت، تدوين،

کي اٿارٽي جي زبان سنڌي ۽ کاتي تعليم رهي. جيئن جي رسالي سهڻي ۾ سلسلي ان هو ته آهي اپيل هڪ

طرح انتظامي ڪن. باقي اعلن جلد لء سهڪار مالي اشرف طارق ميراث هتي کان لحاظ جي پاليسي سان اشرف طارق ۽ جي رهي. اسان ۾ هٿ جي وارثن جي سهڻي ته آهي ضروري لء ڳانڊاپي روحاني، ”جي

سال هر ۽ رکي جاري سفر تاريخي پنهنجو رسالو قائم يادگار ڪا سيمينار ڪو ۾ ياد جي اشرف طارقکپي. ڪرڻ

ڪوهه لڳا ڪنڌيء“ درياهه اندر دل”پرين ماڻڪ منجهائين منجهان مار ٽپي

لهين.و

339

لفظ لهرون لهرون

جي علم ”مرحوم شاهه علي پناهه سيد“پناهه

جي پيارن پنهنجن ۾ ٻولين ادبي جي دنيا سڄي وصفن ٻين ۽ نيڪي بهادري، سيرت، سندس تي وڇوڙن

پيار آهي. اها ويندو ڪيو پيش تحسين خراج کين تي ئي اها جي احساس جي آهي. ذميداريء پٽشال جي

معاشرتي ۽ انسان ئي ڪري جي جنهن آهي، نفسيات ڪلب ٿيون. پريس سگهن ماڻي ڪاميابيون زندگيون مرحوم شاهه علي پناهه سائين ۾ هال جي حيدرآباد

وئي. ڪئي ڪوشش جي ڪرڻ پيش عقيدت خراج کي ۾ حصي جي خيرات ادبي ته پئي خبر پوء ليڪن

جي دنيا اخباري ۽ ڪاغذ حقيقتون ڪيل پيش منهنجون ته سوچيو مون پوء ويون، ٿي شڪار جو هاضمي وسيلي مضمون متعلق مرحوم شاهه علي پناهه سائين زندگي سندن جيئن ته سگهان ڇپائي تفصيلت ڪجهه

علمي جي سگهي. سنڌ ٿي مڪمل پروفائيل جو شخصيتون دوست علم آهستي آهستي مان گلدستي

شاهه، مصطفي غلم سائين آهن، رهيون موڪلئي ۽ قلم ڪيترائي ٻيا ۽ بخاري استاد ڀٽو، حسن پروفيسر

بنا جيڪي آهن، شخصيتون اهي ئي پورهيت جا ڪتاب العلم في فنا ته ٿو وڃي چيو لء جن ۽ جي وڌاء ڪنهن

۽ دوست انسان اهڙن به شاهه علي پناهه هئا. سائين ڪرنگهو پرست انا هو. سندس مان انسان بهادر هڪ

جهڪيو. پاڻ نه آڏو چيمپين جي وقت ڪنهن به ڪڏهن ٿيا. پيدا ۾ لڙڪاڻي جو جنوري چوٿين ۾ ع1913

سنڌ تعليم جي انٽرميڊئٽ کانپوء تعليم پرائمري جويو ابراهيم سائين ۽ڪÔيائون. حاصل مان مدرسي ٽريننگ جي بي.ٽي ۾ دور ان ته ٿا ٻڌائين جن صاحب

بي.ٽي شاهه علي پناهه هئي. سائين هوندي ڏکي ڏاڍي

340

لفظ لهرون لهرون

پنهنجي کانپوء ڪرڻ حاصل مان ڳڙهه جهونا ڊگري جي هڪ ابتدا جي ڪيريئر ۽ شروعات جي زندگيء عملي

ڪاليج ڪيائون. ٽريننگ شروع سان حيثيت جي“ استاد” پنهنجون صاحب شاهه علي پناهه به ۾ خيرپور فارمين

مان جنهن ميرس خيرپور ڏنيون. اها سرانجام خدمتون بحال جو رياست خيرپور ان ويا، ڪڍي هٿ مير ۽ پير اڄ

ته آهي پڙهيو ڪٿي مون آهي. ليڪن نه ته ممڪن ٿيڻ جو صنعتن اتي وقت ان هئي، رياست خيرپور جڏهن

تعداد جي هئا. لکن هوندا ڪارخانا36 ۽ هو وڇايل ڄار هوندا خوشحال ماڻهو ۽ هئا ڪندا مزدوريون ماڻهو ۾

هزهائينس جي شهر ان شاهه علي پناهه هئا. سائين ان ۽ ٿيا مقرر به اتاليق جا ٽالپر خان علي مراد مير

روانا لء تعليم اعلي ڏانهن آسٽريليا ۾ ع1952 کانپوء هاء ناز واپس ۾ ع1954 کانپوء واپسيء ٿيا. اتان شاهه علي ٿيا. پناهه مقرر پرنسيپال جا اسڪول جي دان تعليم ۾ شهرن مختلف جي ملڪ مرحوم ڪيو. ڇو روشن نالو جو سنڌ ۽ ڪيو ڪم سان حيثيت

سان مقصدن ۽ سان ڪم شاهه علي پناهه مرحوم ته سيد ته جي صاحب جويو ابرهيم بقول ۽ رهيو سچو عمل ۽ ڳالهين پنهنجي انسان جهڙا شاهه علي پناهه نامي نيڪ پويان پنهنجي ۽ آهن رهندا زنده هميشه سان آف انسپيڪٽر شاهه علي پناهه آهن. سائين ويندا ڇڏي

۽ راولپنڊي لهور، پشاور، ۾ حيثيت جي اسڪولس ڪيريڪيولم ڏنيون. ڊائريڪٽر انجام خدمتون ۾ حيدرآباد رجسٽرار حيدرآباد، ايجوڪيشن ڊائريڪٽر ۽ ڪراچي

کانپوء رهڻ تي عهدن جي حيدرآباد يونيورسٽي سنڌ ئي اتان ۽ ٿيا مقرر سيڪريٽري جا کاتي تعليم جي سنڌ

سنڌ سال16 شاهه علي پناهه ڪيائون. سائين رٽائرڊ کانسواء رهيا. ان ميمبر جا سينڊيڪيٽ يونيورسٽي

آهن. پناهه مليل ميڊل گولڊ ۽ ايوارڊ ڪيترا کي سائين سان من اجري اندر پنهنجي جن صاحب شاهه علي

سان اين.جي.اوز ڪنهن ٿيا. پاڻ ثابت به ورڪر سوشل

341

لفظ لهرون لهرون

امام مسجدن، تي طور ذاتي ليڪن رهيا به نه وابسته سهائتا مالي جي ادارن تعليمي مختلف بارگاهن،

شاهه علي پناهه سائين کي ڪيائون. سنڌالجي جي زندگيء ڪيون. پنهنجي عنايت شيون ئي ڪيتريون

۾ شهر وچ جي حيدرآباد“ سينٽر گل ”تي ڏاڪي آخري سان ناليInstitute of Modern Science“ امسا”

ڪيائون. ياد سهڪار ڀرپور ۾ کولڻ ادارو هڪ جو تعليم قائم لء تعليم ۽ تربيت جي استادن ادارو هيء ته رهي وٺي تربيت ماڻهو ڪيترائي مان اداري آهي. هن ٿيل

تربيت جي استادن شاهه علي پناهه آهن. سائين نڪتا علي پناهه سائين ادارو“ هو. جامسا حامي زبردست جو

مظفر سيد شاهه، عبدالله سيد ۾ رهنمائيء جي شاهه جو ڪوششن جي ايس.ايم.قريشيء ڊاڪٽر ۽ شاهه علي پناهه ۾ زندگيء ذاتي کانسواء آهي. ان نتيجو ٿيو. کين ثابت انسان جو قسم لبرل هڪ مرحوم شاهه

کي نياڻين ئي ڇهن پنهنجي پر هو، ڪونه اولد جو پٽ به اها ته ڪيائون شادي جڏهن پاڻ ۽ بڻايو يافتا تعليم سان، شاهه رضيا آپا عورت يافته تعليم اعلي هڪ

رهي نڀائيندي ساٿ تائين وقت آخري سندس جيڪا حوالي ذاتي پنهنجي مرحوم شاهه علي آهي. پناهه

انسان پرست اصول ۽ سخت انتهائي طبيعت سان عورتن ڪامياب اهڙين ٿي ڏيان آفرين مان ۽ هئا هوندا

ڪامياب سان روين پسند اعتدال پنهنجي جيڪي کي سنڌ ته هيء ڳالهه آخري ٿيون. هڪ گذارين زندگيون

پنهنجي ڏاهن جي اسان ٿيل پيدا مان خمير جي جا آجپي ۽ جا بهتريء جي قوم سان اکين اوجاڳيل

پتوڙيائون ڪري ان پاڻ لء تلش جي ڏٺا. چڱاين خواب عالمي واسي سنڌ ۽ خطو هيء جو دنيا ۾ مستقبل ته

علي پناهه سگهن. سائين ٿي ڀائيوار ڀاڱي جا برادري متحرڪ جا دؤر پنهنجي روح نيڪ سڀ سميت شاهه تعليمي ”جو اڄ جو اسان ڇا ٿيا. پر ثابت انسان

ڳڙهيل پڙهيل اسان صورتحال ٿيل پيدا ۽“ منظرنامو

342

لفظ لهرون لهرون

سان حوالي جي علم ۽ تعليم کان استادن ۽ انسانن عالمي ”آهي؟ رهي ڪري نه تقاضا جي ذميداري”

جو“ زاڪس ڪازان ”ڪندڙ حاصل پرائيز نوبل ۽ ليکڪ انهن ۽ ٿا رکن حيثيت جي پل هڪ استاد ته آهي چوڻ پاڻ ۽ ٿا ڏين لنگهڻ کي شاگردن پنهنجي هو تان پلين ٻڌن پلون نيون پاڻ شاگرد سندن جيئن ته پون ٿا ڊهي پاڻ پنهنجو“ استاد ”ته ٿا ٿين پيدا شاگرد اهڙا جڏهن ۽

ته آهي جي ڳالهه ان ٿا. ضرورت پون ٿي ظاهر ئي عظيم وابسته سان شعبي جي تعليم رهنمائن پنهنجي

ياد کين ته آهي ڪرڻو پيش عقيدت خراج کي شخصيت ذميداريء اسان ته آهي اهو طريقو بهترين جو رکڻ ڏيون. موٽائي اندر ادارن تعلمي ڪلچر جو نفسيات جي ڊجيٽل ۽ آهي ضرورت جي خطي هڪ جي اسان ئي اها

ضرورت جي رکڻ ياد ڪاميابي. اهوبه جي جمهوريت ته آهي وڌيڪ کان ڊيموڪريسي ڊجيٽل آهي. پهرين

سگهن. اگر ٿي نٿا ناڪام به ڪڏهن معاشرا ۽ قومون ڪري حاصل سبق مان ناڪامين ۽ غلطين پنهنجين هو

سگهن.

343

لفظ لهرون لهرون

عزت جي زخمن پنهنجي ته اچوڪريون

تي موت جي پيارن پنهنجن ۾ ٻولين سڀني جي دنيا ويندي ڪئي پيش ۾ انداز پنهنجي پنهنجي عقيدت خراج

قلم ”۽ شخصيتن عظيم ٻن جي سنڌ هٿي مان آهي. اڄ لء ڪرڻ پيش عقيدت خراج کي روح جي پورهيتن جي آڊيٽوريم ممتاز ته آهي ياد کي مون لکندس سٽون چند جي سنڌ ٿيل جمع تي لڏاڻي جي اياز شيخ جڏهن ۾

پروگرام اهو ته پئي خبر ئي جيئن کي انسانن ڏاهن پروگرام جوبلي گولڊن جو سنگت ابي سنڌي جيڪو

هو. ان ويو ٿي تبديل ۾ ميڙ تعزيتي هڪ اجتماع هو. اهو پنهنجي پنهنجي بابت اياز شيخ ڏاها جا سنڌ ۾ اجتماع پنهنجو کيس هئا. ڪي رهيا رڪري اظها جو خيالن ڊسڪور ”کي اياز شيخ ڪي ته هئا رهيا ڪري

Discoverجيڪا ڳالهه هڪ کي هئا. مون رهيا و ڪري اياز شيخ ته هئي اها هئي، رهي ڪري مطمئن برابر

۽ سان مٽيء جي شڪارپور شهر اباڻي منهنجي جيڪو آهي نصيب خوش نه ٿو. ڪيڏو رکي تعلق سان ڌرتيء

آهي. پر ٿيو نه حوالي مٽيء مڙهه سندس اڃان جو پيش خراج ۽ مان نه ڪيترو کيس سان حوالي سندس

۾ سماج جي اسان ته آهي حقيقت وڃي. اها پيو ڪيو ۾ زندگيء سندس کي انسانن بهادر ۽ سچن جي قوم

وڃن. مرڻ ٿيون موٽايون محبتون ۽ عقيدتون احترام لڳائي ڪتبا جا قبر يا سڏائي“ ميڙ تعزيتي ”کانپوء “نجات ”ئي ۾ عادت جي سمجهڻ آجو کي پاڻ پنهنجو

ٿي. وڃي سمجهي سان مخلوق ۽ جيوت انساني هر ۾ حادثي قومي هر

ڪي احساسات، آهن. ڪي هونديون وابسته يادون چند زنده شخصيتون سان شين ئي انهن جذبات ڪي تاثرات،

344

لفظ لهرون لهرون

۽ شاهه مصطفي غلم آهن. سائين وينديون بڻجي جاويد جو آهن. جن شخصيتون ساز تاريخ اي..ايم.خواجا سائين

ڪرڻ باخبر ۽ تربيت جي قوم ۽ تعليم ميراث ۽ ورثو ڪل ئي ڪيترن ۾ سفر جي زندگي پنهنجي شخصيتن هو. هنن آماده لء تبديلين اهم کي ماڻهن سان محنتن ۽ ڪاوشن

ڪئي. خدمت جي عوام ۽ ڌرتي سان خوشيء ۽ ڪيو پنهنجي آهي. اهو رهيو استاد منهنجو اي..ايم.خواجا

حياتي سڄي پنهنجي جنهن هو، ادارو هڪ ۾ شخصت نوابشاهه جڏهن صاحب ڇڏي. خواجا ڪري وقف لء تعليم

والد منهنجو ته هو پرنسپال جو اسڪول هاء ڊي.سي آفيسر ايجوڪيشن ڊسٽرڪٽ جو ضلعي نوابشاهه صاحب جي صاحب خواجا سائين ۽ سائين بابا سان حوالي هو. ان

ماحول مذهبي ۽ پرست بنياد ٿي. انتهائي شروع وڃ اچ صاحب خواجا سائين ۽ صاحب والد منهنجي باوجود جي سگهيا ٿي قابل ان اسان اڄ ڪري افزائي همت جي

ٿيا گڏ اچي لء ڪرڻ پيش عقيدت خراج کين جو آهيون بي ۽ هو ائڊمنسٽريٽر بهترين هڪ صاحب آهيون. خواجا

ع92 جي عزيز هو. عمر انسان ڪميٽيڊ پسند اصول انتها لنئون سان قبر وڃي ۾ آخر ۽ رهيو ڪنوارو تائين سالن

ئي جي صاحب خواجا مان اڄ ته آهي اتفاق حسن لڌائين، جي اداري هڪ ۾ ماتليء شهر هڪ جي بدين ضلع

ڏيئي سرانجام خدمتون تعليمي ۾ حيثيت جي پرنسپال نيتن آهي. هيء پٽشل جي پيار آهيان. دوستو! هيء رهي

لٽ سان لٽ ۽ ڏيئو سان آهي. ڏيئي ڪتاب حساب جو اڳتي طور تعليمي نسل جيڪو سنڌ ۾ حالتن ڏکين مثل ئي انهن آهن. سڀ آباد ادارا تعليمي آهي. جيڪي وڌيو

ڪري آهن. ان ٿيل آباد سان محنت جي مڙسن مانجهي کان تهذيب انسانيت ۽ ذات انسان ته ٿو سگهجي چئي جنم کي انسانيت به ڪري ملي تهذيبون آهي. سڀ بالتر کي تهذيب“ انسانيت ”۽“ ها. جآدميت سگهن ڏئي نٿيون کي جنهن لباس بهترين جو انسانيت ۽ رهي ڏيندي جنم هلي اڳتي ڏيندي منهن ۾ دنيا سڄي ڪري تن زيب

345

لفظ لهرون لهرون

سرزمين جي سنڌي علم ۽ تعليم آهي ٿو. اها سگهجي اي.. ايم.خواجا آهي. سائين زمين جي خدمتگارن عظيم

جي مصطفي غلم سائين نقصان ٻيو جو اسان پوء کان شخصيت رخي گهڻ آهي. تمام پهتو ڪري جي لڏاڻي ۽ تحريڪن سياسي ۽ هو. تعليمي شخصيت باڪمال هئي،

مختلف جي هو. دنيا اڀياس ۽ ادراڪ گهرو کيس جو تجربن ئي اڳواٽ کيس جو تبديلين سماجي ۽ سياسي جي ملڪن جبلتن جي غرضيء خود هو. خودپسنديء اڀياس ۽ ادراڪ

هو. سندس ادارو هڪ ۾ حيثيت جي فرد آزاد بلڪل کان رهبري ڪا جي قوم سنڌي ۽ سنڌ ته هو مقصد ئي هڪ

ڪيئي سان ذات سندس ۾ حيثيت ذاتي سگهجي، ڪري ته آهي ڳالهه ذاتي هڪ طور ٿا. مثال سگهن ٿي اختلف ۽ هو ڊائريڪٽر ڊپٽي ۾ ڪراچيء صاحب والد منهنجو اسڪولس. ٻئي آف ڊائريڪٽر شاهه مصطفي غلم سائين نوجوان ڏاها ۽ پڙهيل ۾ يونيورسٽي عليڳڙهه مسلم

تي مسئلي ڪنهن سخت، انتهائي تي طور انتظامي کان عرصي ڪافي تلوارون ٻه ۾ مياڻ ٿيو. هڪ اختلف

ويو. پر ڪيو ٽرانسفر حيدرآباد صاحب والد منهنجو پوء سائين ۾ حيثيت رهيو. ذاتي برقرار اختلف تي اصولن سان علم قوم سندس پر هئا هوندا مزاج سخت انتهائي وساري نٿي به ڪڏهن جاکوڙ لء ادب ۽ علم عشق

آف ڊائريڪٽر شاهه مصطفي غلم سگهي. سائين ڏاها ۽ پڙهيل ۾ يونيورسٽي عليڳڙهه مسلم ٻئي اسڪولس

مسئلي ڪنهن سخت، انتهائي تي طور انتظامي نوجوان عرصي ڪافي تلوارون ٻه ۾ مياڻ ٿيو. هڪ اختلف تي

ويو. پر ڪيو ٽرانسفر حيدرآباد صاحب والد منهنجو پوء کان سائين ۾ حيثيت رهيو. ذاتي برقرار اختلف تي اصولن سان علم قوم سندس پر اهئا هوند مزاج سخت انتهائي وساري نٿي به ڪڏهن جاکوڙ لء ادب ۽ علم عشق

بي جي ڌرتي هن شاهه مصطفي غلم سگهجي. سائين هئا. چاهي رهنما جا قوم محروم کان حقن انساني ۽ پهچ وڃي، سمجهيو خيالت شمار ۾ پرستي شخصيت کي ان

346

لفظ لهرون لهرون

جي اسان ته کپي نه به وسارڻ ۽ آهي حقيقت اها ليڪن ئي انسانن معمولي غير ۽ ذهين جي دور هر ۾ معاشرن

جسماني آهي. ڀلي ڪئي رهبري ۽ رهنمائي جي قوم جو انسانن علمي ۽ لزوال اهڙن پر وڃي به ٽٽي رشتو رهندو. ڪندو رهنمائي جي عوام تائين صدين فهم ۽ فڪر علوه کان ٻين ڪندي تعزيت تي وفات جي صاحب شاهه کيس ۾ لفظن جن ڀٽو بينظير محترمه سانئڻ جي اسان ۽ آهن وزنائتا انتهائي اهي آهي، ڪيو پيش عقيدت خراج عڪاسي مڪمل جي شخصيت جي مرحوم صاحب شاهه پيء ٻي پنهنجي مان ته چيو صاحب ڀٽو بينظير ٿا، ڪن ڀٽو علي ذوالفقار والد آهيان. منهنجي وئي ٿي محروم کان

ته هو چيو ۽ هئا ٻڌايا نال جا ماڻهن چند کي مون شهيد ڏيندا، نه مشورو ۽ صلح غلط به ڪڏهن توکي ماڻهو اهي

هو. هڪ مان انهن نالو جو صاحب شاهه ٿيڻ رٽائرڊ مرحوم شاهه مصطفي غلم سائين

۾ ڪارين ڪمن علمي ادبي، ۽ سياسي سماجي، کانپوء ڪلچرل عبداللطيف ڪيو. شاهه ادا ڪردار وڌيڪ پنهنجو

ڪرايا منعقد سيمينار ۽ ڪانفرنسون طرفان سوسائٽيء قائم تحريڪ عورت سنڌي ۽ ڪانفرنس ساهت ويا. سنڌ

ڪيو. ادا ڪردار ڀرپور پنهنجو صاحب شاهه ۾ ڪرڻ لطيف جيئي ڌرتي، ڪي سنڌ ۾ جن ڪتاب اهم ڪيترائي

۽ مستقبل جو ان ۽ معاشرو سنڌي عباسي، تنوير ۽ ڪتاب انمول جهڙا معاشرو سنڌي ۽ ڪامورن سنڌي آرٽس تي موضوع اهم جهڙي“ نوجوان ۽ شاهه ”ڇپرايا،

ڪرايائون. منعقد ڪانفرنس هڪ ۾ ڪراچيء ڪائونسل جي ان ڪري قائم سوسائٽي سرونٽ سنڌ کانسواء ان

۾ معاشري لء حقن جي سنڌين ۽ سنڌ تان فارم پليٽرهيا. اٿاريندا آواز خلف انصافي نا هر ٿيندڙ

ڪافي چوڻ اهوئي صرف ڇا ته آهي هيء سوال ويندو. ائين ٿي ادا حق جو ادائگي جي فرض ۽ ٿيندو عظمتن پنهنجي اسان ته آهي اهو آهي. سوال نه هرگز

347

لفظ لهرون لهرون

ويو ٻڌايو گس ئي هڪ ۾ تاريخ جو رکڻ دائم ۽ قائم کيتها آهي

آهيان آئينو جو دؤر پنهنجي جو مان” پاڻ ڏسين تون ۾ مون چاهيان ٿو ڪيڏو

“کي

عزم جو بنائڻ“ آئينو ”کي رهنمائن قومي دوستو! اگر تعليم ۽ علم ڪري پوئتي ايجنڊائون سڀ پوء ته اٿو ڪيو لء آدرشن اعلي پوندو. جن ڪرڻو هٿيڪو کي هٿيار جي

آهن. ڪيون محنتون رهنمائن جي قومن وارث جي سمنڊ ڪري هٿ ڳولهي ڳولهي کي ورثي وڃايل ۽ ميراث ان

ڇو ته آهي به اهو آڏو جي اسان پوندو. سوال سنڀالڻو کسي ڪتاب ۽ قلم کان نوجوان سان سيلب مواصلتي

۽ آهن ذميوار نوجوان جا اسان صرف ۾ ان ڇا آهي؟ ورتو اعتراف جو حقيقت ان اديب ڪو ڪامورو، ڪو استاد ڪو

سڀ آهيون. اسان ننگا سڀ اسان ۾ حمام هن ته ڪندو ۽ پڙهڻ ۾ نوجوانيء ته آهيون شاهد ڏٺا اکين جا ڳالهه ان

چريائپ ۽ ديوانگي ۾ لفظن ادبي کي ڳالهين وارين لکڻ جڏهن ته آهي اهو مقام جو هو. افسوس ويندو سمجهيو

جن ڪردارن جهڙن اي..ايم.خواجا ۽ شاهه مصطفي غلم ڇڏي، ڪري بخش کي آدرشن ۽ ڪتابن ڄمار سڄي

جو سانجهي ۾ جيون ئي سندن ۾ زندگي ئي سندس آدرشن ۽ خوابن ۾ نسل جي دؤر ئي سندس ته آيو وقت ڪڏهن ته پڇو رهيو. سچ نه چاهه ڪوبه سان ڪتابن ۾

ڳالهيون آدرشي سڀ اهي لء ساعتن ڪجهه ڪڏهن آئينده ۾ تاريخ ته ڄاڻي ٿو ڪير آهن. پر لڳنديون اجايون

اجايو کي ڳالهين ڪهڙين لء آجپي پنهنجي نسل جو سانڊيندو. ۾ ساهه پنهنجي کي هدايتن ڪهڙين ۽ سمجهي

قوم آهي، جياپو لء پرستن اميد اسان اميد ۽ آس اهائي آهي. ڪنهن ورثو مشترڪه جو سڀني اسان عشق جو

جي ٽيمز تائين فرات وٺي کان يونان عشق ته چواڻي

348

لفظ لهرون لهرون

موضوع وڻندڙ جو سڀني اسان تائين سنڌوء کان ڪناريآهي. رهيو

جيئندا جرڪي جرڪيآهيون، مرندا مرڪي مرڪيآهيون،آهيون، بچندا مرندي مرندي

جيئرا ها آهيون، جيئرا هاآهيون.

349

لفظ لهرون لهرون

ا;ڃ ا�ڃايل ٻÔج جÔا ڪاميÔابين رهنÔدي ۾ مÔاحول جÔي ناڪامين

ڪاميÔÔابيء ئÔÔي سوچڻ سان دل دردمند ۽ فڪرمند ڇٽڻ ۽ سڳنڌ اهÔÔو جÔÔو آهي. رويÔÔن هوندو قدم پهريون طرف قلÔÔبي ۽ گÔÔس جÔÔو جيÔÔاپي ۾ جنهÔÔن ڏس، اهÔÔو جو ڏاهپ

دوسÔÔت عوام سان عمل اهڙي ٿي، رهي ڇانيل واردات ۾ ٿÔÔي. مÔÔاڻهن ٿئÔÔي پيÔÔدا شÔÔدت ۾ جذبن اخلقي ۽ رويا

ملي مدد ۾ ٿڻ ختم ڌڙابنديون ٿو، ٿئي پيدا ايڪو ۽ اتحاد ان آهÔÔي، برتÔÔري جÔÔي علم ۽ عظمت انساني اهائي ٿي، بÔه کÔان فرشÔتن کÔي مقÔام ۽ عظمÔت جÔÔي انسÔÔان ئي

آهي. ويو چيو مٿانهون

Xن م ت ي�ؤت(ي و ک(م ح( Xال Xت(ي ف ق د يراZ ا�و( کVثيراU خ کÔÔي انهÔÔن گويا وئي ڪئي عطا حڪمت کي جنهن”“مليو. خير سان ڪثرت

مÔÔون جÔÔڏهن طÔÔرف پاسÔÔي واري ڪÔÔثرت جي خير لکيÔÔو ڪنهن لء جنهن ڏاهو جو سنڌ کي مون ڪيو، غور

ڪÔÔو نÔÔه آهÔÔي جماعت سياسي نه وٽ قاضيء جعلي ته غيÔÔر وارو ڪجÔÔيو ڇÔÔا جنيÔÔ( سÔÔندس کÔÔي مÔÔون جهنڊو

۽ سÔÔڏ قÔÔومي ڏنÔÔل وارو آجÔÔپي ۽ شÔÔدت قومي مشروط ڏٺÔÔو نÔÔه سان سنجيدگيء وقت ان کي جنهن آيو ياد آواز

پÔÔاڻ جÔÔو سÔÔوال ئÔÔي پنهنجÔÔي نوجÔÔوان هن هينئر ويو. پر ۽ واٽ کÔÔي اسان قاضيء آهي. علي ورتو ڳولهي جواب ۽ مزاجي مستقل مڪمل رستو اهو آهي، ڏيکاريو رستو

هÔÔڪ آڏو جÔÔي اسÔÔان بڻجÔÔي طلبگار جو عمليء حڪمت جÔÔي وليÔÔج آهÔÔي. گلوبÔÔل سامهون ۾ صورت جي چئلينج

گرفÔÔت پنهنجÔÔي ۽ حاصÔÔلت جÔÔي مفÔÔادن ۾ دؤر هÔÔن کÔÔان طرفÔÔن چئنÔÔي ۾ مÔÔاحول هÔÔن واري ڪرڻ مضبوط

اثÔÔرات مثبÔÔت ۽ منفÔÔي اسÔÔان ۾ مÔÔاحول واري پڪڙ وٺٿا؟ سگهون ڪري محفوظ کي پاڻ ڪيئن کان

350

لفظ لهرون لهرون

اندر سوال واري ڪجي؟ ڇا ني( سلسلو سڄو اهو ڏني راء دانشورانه نه ڪهڙي دانشور آهي. هڪ سمايل

تها آهي ڪÔÔري قتل کي ماڻهوء ٻئي ماڻهو ڪو جيڪڏهن” کÔÔي مÔÔاڻهن هزارهÔÔا پر ٿو، سڏجي قاتل هو ته ٿو

“ٿو. وڃي سڏيو فاتح کي واري مارڻ سÔÔلمتي، قÔÔومي تڪجهÔÔتي، قÔÔومي تÔه ۾ ملڪ هن جÔÔون عÔÔوام ڪروڙهÔÔا ۾ نÔÔالي جÔÔي اسÔÔتحڪام ملڪÔÔي

رياستن جخودمختيارو آهن، ويون بڻايون عذاب زندگيون کÔÔان اسÔÔان حڪمرانÔÔن سÔÔڏيندڙ غلطÔÔي جÔÔي ٽائيپ کي

صرف نه درياء سنڌو تاريخي جو اسان وسيل، جا اسان کÔÔي ادارن آهÔÔي. جمهÔÔوري ڇÔÔڏيو سÔÔڪائي پÔÔر کسÔÔيو

بÔÔه اڄ صÔÔورتحال واري ڪÔÔرڻ نÔÔه محفÔÔوظ ۽ مضÔÔبوط ۾ ملÔÔڪ اڄ ڪÔÔري مÔÔداخلتن فÔÔوجي آهÔÔي. باربÔÔار جاري ته آهي دعوي جي جنهن آهي جو فوج ادارو هڪ صرف اهليÔÔت جÔÔي هلئÔÔڻ کÔÔي شÔÔيء هÔÔر جي ملڪ هن هوئي ڪنÔÔدڙن نÔه پرواهÔه به جي ڪنهن ۽ جوئن مهم ٿا؟ رکن طÔÔرف ٻئÔÔي ۽ هليÔÔون بنÔÔدوقون بÔÔه تÔÔي اللÔÔه ڪعبÔÔة تÔÔه

۽ مÔÔاحول آهÔÔن. ان رهيÔÔا چوارائيندا کي پاڻ به سڪيولرÔÔٽ جÔÔي گردانيء ورق جÔÔي تاريÔÔخ سÔÔنڌي ۾ سÔÔٽ ۽ ڪ

فهÔÔم فڪÔÔر، اعتبÔÔار، نصÔÔاب، جÔÔو زنÔÔدگيء جÔÔي مÔÔاڻهوء ٿÔÔو. سÔÔنڌي اچÔÔي ۾ پڙهڻ ۽ ڏسڻ مالمال سان قربانين

تÔÔاريخي خلف ناانصÔÔافين ۽ جمهوريت ۾ بنياد جي عوام پÔÔر آهÔÔي، نÔÔه لڪÔÔل به کان ڪنهن ڪردار وارو جدوجهد

جÔÔي سÔÔمنڊ کي چاهيندڙن ۽ معشوقن عاشقن جي سن سان بيدرديء انتهائي کي انسانن آدرشي جهڙن تپسين بÔÔه ڪÔÔڏهن رکنÔÔدڙن چاهه سان سنڌ پر آهي، ويو ماريو

وارو ارپÔÔڻ آهÔÔي. پÔÔاڻ ڪئي نه اختيار راهه جي فراريت درجÔÔو جÔÔو ايمÔÔان ۽ اتم لء اسان به اڄ منزل ۽ احساس

ٿي. رکيتها جي راهي ڪرشن بقول

351

لفظ لهرون لهرون

سÔÔگهي مÔÔڙي جÔÔت مÔÔان ۽ تÔÔون کÔÔي سÔÔرحد هÔÔنموڙينداسÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔون،

سÔÔگهي جÔÔڙي جÔÔت نÔÔاتو سÔÔان مÔÔاڻهوء جÔÔو ماڻهوءجوڙينداسÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔون.

* * * * * * ختم کي دهشت جي درياء جسنڌو سڪائڻو، سنڌ” جÔÔي رياسÔÔت ڇÔÔا چورائڻ حصو تاريخي جو سنڌ ڪرڻو واري پاڻيء جي سنڌ هو ٺاهه ڳجهو ڪو جو بنياد فڪري

جÔÔي آهÔÔي. ان وئÔÔي ڪئي چراند هٿ غاصبانه سان حق ڪينÔÔال بيراجون، پهريون تي درياء تاريخي ان شروعات

۽ قانون القوامي ٿي. بين سان ابتدا جي ٻڌڻ ڊيم پوء ۽ معاهÔÔدي طÔÔاس سÔÔنڌ واري ع1945 کان لحاظ تاريخي

ملÔÔڻ کÔÔي سÔÔنڌ پÔÔاڻي سÔÔيڪڙو75 جو سنڌونديء تحت حÔÔق اهو جو سنڌ پاڻي جو درياء سنڌو ته هو. ڇو گهربو

حاصÔÔل ڀرائÔÔي پÔÔ( جÔÔي سÔÔالن هزاريÔÔن کي جنهن آهي هيÔ( ٺÔاهه هÔڪ سÔÔان هندسÔÔتان وڪڻÔÔي دريÔاء3آهي.

ڊيÔÔÔم واري نانÔÔÔگو جڪÔÔÔاري اڏي منگلڊيÔÔÔم ۽ تÔÔÔربيل ثقÔÔافتي ۽ تÔÔاريخي جÔÔي ڪري. سÔÔنڌ اعلن (ڪالباغ) جا

ويÔÔون ڪيÔÔون ڪوششÔÔون جÔÔون ڪÔÔرڻ ختم کي حيثيتا جي سنڌ سان اڏڻ ڊيم آهن. تربيل ايڪÔÔڙ لک26 تقريبا

جÔا ملÔڪ کÔÔي جنهن ڊيم ڪالباغ وئي، ٿي غيرآباد زمين چڪÔÔا ڏئÔÔي قÔرار پروجيڪٽ جو صوبي هڪ صوبا ننڍا3

واري نانÔÔگو جڪÔÔارو سان اعلنن رسمي به اڄ آهن. پر جÔÔي ملÔÔڪ ۽ آهÔÔي موجÔÔود ۾ فÔÔائيلن سÔÔرڪاري رٿÔÔا

ماحول واري ڪرڻ حاصل راءو جاتفاق تائين وزيراعظم آهÔÔن حقيقتÔÔون اهÔÔي آهن. هÔÔي سرگردان ۾ انتظار جي سÔÔنڌ آهÔي. اهÔو آگÔاهه بخÔÔوبي عوام جو اسان کان جن ۽ مؤقÔف تريÔن سÔÔخت جÔÔو حلقÔن سياسÔÔي عÔÔوام، جي

ڊيÔÔم ڪالبÔÔاغ الÔÔوقت فÔÔي جنهنڪÔÔري آهي رهيو احتجاج بÔÔي تبÔÔاهي، ويرانÔÔي، جÔÔي آهÔÔي. سÔÔنڌ رڪيÔÔل رٿÔÔا جÔÔي

گيسÔÔن، زهريلÔÔي تبÔÔاهي، جÔÔي سسÔÔٽم ايڪÔÔو روزگاري،

352

لفظ لهرون لهرون

جÔÔي مهÔÔاڻن گيرن، ماهي پاڻي، زهريلو ايندڙ کان پنجاب هيÔÔ( کان ڪوٽڙيء اچڻ، اڳتي جو سمنڊ حالت، بدترين

وغيÔÔره جيÔÔوت جÔÔي ٻيلÔÔن جيÔÔوت، آبÔÔي ڇÔÔڏڻ، نÔÔه پÔÔاڻي تبÔÔاهي، جنهÔÔن سÔÔنڌ وارث جÔÔي تهÔÔذيب قديم ته مطلب رويÔÔن، اتÔÔي آهÔÔي رهي ڏئي منهن کي ويرانيء ۽ بربادي

۽ ٿÔÔي. پÔÔاڻي اچÔÔي نظÔر ٿيندڙ ختم به پنهنجائپ سڃاڻپ، ترقÔÔي تعليÔÔم، سÔÔنڌ محÔÔروم کÔÔان احساسÔÔن جÔÔي پيÔÔار

ملح ۾ تعÔÔداد جÔÔي لکÔÔن محÔÔروم کÔÔان روزگÔÔار صÔÔحت، جÔÔون عورتن روزانو شڪار جو بدحاليء مرد ۽ عورتون ٺهيÔÔو ته وڃن. ٻيو پيون چاڙهيون ور جي غيرت سسيون

بÔÔه پÔÔاڻي مٺÔÔو ۽ صÔÔاف کÔÔي عÔÔوام غريÔÔب جÔÔي اسان پر ڪÔÔري پيئÔÔڻ پÔÔاڻي واري جراثيمن ۽ آهي. جيتن نه ميسر وڌي مرض موذي جهڙا گهٽتائيء جي رت سائي، ڪاري

آهن. غريÔÔب نه ميسر سهوليتون جون صحت آهن، رهيا ڪÔÔري، هئÔÔڻ نه پاڻي ۾ درياء وسيل جا روزگار جا مهاڻن

نٿÔا علج هÔو ڪÔري غربÔت ۾ آهÔن. نÔÔتيجي ويÔا ٿي ختم سنڌي ڪري لڏپلڻ آهي، ٿيل کارو جر ۽ سگهن ڪرائي

امڪÔÔان جÔÔا ڏيکÔÔارڻ ۽ ٿيÔÔڻ گهٽ شماري آدم جي عوام ڍنÔÔڍون، جيÔÔوت، آبÔÔي جيÔÔوت، آهÔÔن. سÔÔامونڊي ويا وڌي ختÔÔم نسÔÔل جÔÔو پيÔÔدائش جÔÔي جهينگÔÔن مڇÔÔي، پلو ڍورا،

زمينÔÔون زرخيÔÔز جÔÔون علئقÔÔي واري ڊيلٽÔÔا آهي. انÔÔڊس ٿÔÔرو جاڇÔÔڙي جي وڃن. سنڌ پيون ٿينديون حوالي سمنڊ

پنهنجيÔÔون ٿÔÔي نÔÔراس بÔÔه پکÔÔڻ پکÔÔي اينÔÔدڙ تي ٿرپارڪر پÔÔاڻيء ۾ اسÔÔٽريم ڊائÔÔون آهÔÔن؟ ڇڏيون مٽائي سرحدون

اڄ ڏينÔÔدڙ جÔÔواز جÔÔو ٿيڻ زيان ۽ ضايع پاڻي کي ڇوڙ جي آهÔÔن. مصÔÔروف ۾ نفÔÔي جÔÔي ٺÔÔاهه واري ع1991 بÔÔه

اکÔر انÔÔگ غلÔÔط آڏو ڪميÔÔٽيء فنÔÔي جÔÔي صاحب عباسي پيÔÔش پنهنجÔÔا جواز هو لء اڏڻ ڊيم ڪالباغ ۽ ڪرڻ پيش

رد جواز اهي صاحب عباسي پيا. پر ٿڪجي ڪري ڪري آهÔÔي نه ئي گنجائش طور فني آهي. جڏهن چڪو ڪري

ڌيÔÔان طÔÔرف راء اتفÔÔاق تÔÔه آهÔÔي مطلÔÔب جÔÔو ان تÔÔه جڏينهÔÔن هÔڪ مسÔÔئلو ۽ معÔÔاملو تÔÔه ڇÔÔو هلن ڇڪائيندي

353

لفظ لهرون لهرون

آهÔÔي. اسÔÔان به جو اڳتي کان ملهائڻ ڏينهن جوو سنڌوء بÔه کÔان سÔهوليت جÔي پيئÔڻ پÔاڻي مٺÔو کÔÔي عÔÔوام جي

بÔÔه ۾ اخبÔÔارن جيڪÔÔا خÔÔبر آهÔÔي. هÔÔڪ ويÔÔو ڪيو محروم وزير مملڪتي ۾ ع2009 آگسٽ ته هيء اها ٿي رپورٽ کÔÔي اسÔÔيمبليء قÔÔومي راجÔÔا انÔÔور مهرين ڊويزن ڪينٽ سÔÔنڌو ۾ نلڪÔÔن جي آباد اسلم ۾ ع2015 سال ته ٻڌايو شÔÔهر جي ڪامورن نموني اهڙي ۽ وهندو پاڻي جو درياء

وينÔÔدو. ڪيÔÔو پÔÔورو کÔÔي ضÔÔرورت وڌنÔÔدڙ جي آباد اسلم وڌيÔÔڪ کÔÔان سÔÔڀ ۾ ملÔÔڪ تÔÔه آهÔÔي ڳÔÔالهه جÔÔي سوچڻ

ان پÔÔاڻي جÔÔو ٿÔي. برسÔÔات پÔوي ۾ آبÔÔاد اسÔÔلم برسÔÔات پرسÔÔنڌوء وڃÔÔي آنÔÔدو ڪتÔÔب لء ضÔÔرورت جÔÔي علئقÔÔي

جÔÔي صÔÔوبي آهي. هر آسان وڌيڪ لء هنن رسائي تائين موجÔÔود معاهÔÔدو فÔÔارمولو هÔÔڪ جÔÔو ورڇ جÔÔي پاڻيء لء

ٿÔÔي ڀائيوار ڀاڱي صوبا چار صرف سان حساب آهي. ان ۾ معاهÔÔدي ان حصÔÔو ڪÔÔوبه جÔÔو آبÔÔاد ٿا. اسÔÔلم سگهن اهÔÔا جÔÔڏهن کÔÔي ارسÔÔا ۽ ڪميشÔÔن آهي. پلننگ نه رکيل

پÔÔاڻي لء وفاق ته ٻيو ۽ ڏنو جواب انهن ته پهتي اسڪيم ۽ گهÔرج انسÔÔاني پÔÔاڻي تÔه ٿÔا سÔÔگهجي. مڃÔÔون ڏئي نٿو

لÔÔڳ لڳÔÔو جÔÔي پنجÔÔاب تÔÔه آبÔÔاد اسÔÔلم آهي. پر ضرورت آهÔÔي. اسÔÔلم شÔÔامل ۾ صوبي پنجاب ته آهي. راولپنڊي

نلڪÔÔا جÔÔا آبÔÔاد آهÔÔن. اسÔÔلم شهر جاڙا ٻه ته پنڊي ۽ آباد حصÔÔي پنهنجÔÔي پنجÔÔاب ڇا وهائين؟ ڇو پاڻي جي سنڌوء

سÔÔگهي؟ ڪÔÔري پÔÔوري نٿو ضرورت جي آباد اسلم مان سÔÔمجهان بهتر کي وڌڻ اڳتي مان لء بچڻ کان طوالت

هڪ کي اسان تي ڏهاڙي تاريخي جي - جنوريء24ٿي. اها کپي، پهچائڻ اڳتي رکي ۾ ذهن به کي ڳالهه اهم ٻي

جÔÔي اسÔÔان بÔÔار بÔÔار ذڪÔÔر جو ڊيم ڪالباغ ته آهي هيء نانÔÔگ زهريلÔÔي اهÔÔا ٿÔÔو. هÔÔتي ٺڪرائجÔÔي تÔÔائين سماعتن

سÔÔنڌ ۽ پنجÔÔاب راڻيء شÔÔهيد لء جنهÔÔن آهÔÔي، رٿا جهڙي ۽ دليÔÔن جÔÔي اسÔÔان جيڪÔÔو هنيÔÔو ڌرڻÔÔو تي سرحدن جي

جو خاتمي جي رٿا آهي. ان چٽيل جيان نقش تي ذهنن ڪيو. پÔÔر ۾ هائوس واپڊا لهور اشرف پرويز راجا اعلن

354

لفظ لهرون لهرون

ريڪÔÔارڊ واري رٿÔÔائن جي ڪائونسل اقتصادي قومي ڇا ڪيÔÔو نÔÔه شÔÔامل ته ۾ رٿائن جي مستقبل کي ڊيم ان ۾

ÔÔر نانÔÔگ اهÔÔو تÔÔه آهي خدشو کي اسان آهي؟ ويو مÔÔان ٻٿو. سگهي کڻي ڪر به مهل ڪيڏي نڪري

اگÔÔر وڃÔÔي نٿÔÔو دفنÔÔايو کي مڙهه جي ان جيستائين ادارن مجÔÔاز ته آهي ٿيندو ختم پروجيڪٽ ڪو يا رٿا ڪا بÔÔار ڇو پوء ته آهي هوندي موجود شيء ۾ لکت اها وٽ جهÔÔڙي نانگ ڪاريهر ان ۾ سينيٽ ۽ اسيمبلي قومي بار ٿÔÔو. وڃÔÔي ڪيÔÔو بحÔÔث کڻÔÔي آرڊر آف پÔÔوائنٽ متعلق رٿا

ئÔÔي ۾ مهينÔÔي واري ع2010 جنÔÔوري تÔÔه ڏٺÔÔو اوهÔÔان پÔÔارٽي، پيپلÔÔز پاڪسÔÔتان تÔÔي ذڪÔÔر جÔÔي ڊيÔÔم ڪالبÔÔاغ

مÔÔان سÔÔينيٽ ايÔÔن.ايÔÔن.پÔÔي ۽ ايÔÔم.ڪيÔÔو.ايÔÔم جي.يÔÔو.آء، کان مملڪت صدر زرداري آصف ڪيو. محترم بائيڪاٽ

ڪمÔÔدارن اداڪÔÔارن ميÔÔڊيائي تÔÔي سÔÔرزمين جÔÔي پنجاب ۾ للÔچ جÔÔي وڌڻ بينÔÔڪ ووٽ ۽ حمايت جي پارٽيء پيپلز

صÔÔاحب زرداري تÔÔه ڪيÔÔو سÔÔوال متعلÔÔق ڊيÔÔم ڪالبÔÔاغ پÔÔارٽي جپيپلÔÔز ته ڏنو جواب ۾ انداز ڀرپور باوقار انتهائي ڪمÔÔزور وفÔÔاق سان جنهن ڪندي نه فيصلو اهڙو ڪوبه سÔربراهه جÔÔو ملÔڪ تÔÔه وڃÔÔي ڏٺÔÔو طرف ٻئي پر ٿئيو، آهÔÔي. عمل مصروف ۾ ڪرڻ مضبوط کي وفاق ۽ ملڪ

سÔÔميت وزيراعظÔÔم سÔÔربراهه جا پارٽيء ئي سندس پر آهÔÔي. اهÔÔي سان صوبي وڏي جي ملڪ به تعلق جو جن

آهÔÔن. نÔÔه تيÔÔار لء نڪÔÔرڻ مان گرفت واري راءو جاتفاق سÔÔنڌ ۽ سنڌ خوشحال ته اچي ٿو ڪونه نظرئي کين اهو ڪÔÔري سڪڻ جي درياء صرف ۽ صرف بدحال ماڻهو جا جÔÔي ضÔÔمير پنهنجÔÔي کي انسان ڪڏهن آهن. ڪڏهن ٿيا

آهÔÔي. پوندو ٿي ضروري ڪرڻ استعمال به کي ضمانت نظريÔÔاتي جÔÔي ملÔÔڪ ڪنهÔÔن سÔÔوال جڏهن ڪري خاص

جÔÔو سÔÔرحدن جاگرافيÔÔائي يÔÔا هجÔÔي جÔÔو بچÔÔاء ۽ تحفÔÔظ کي عوام جي سنڌ کي هجي. وزيراعظم درپيش مسئلو

وارن ڪÔÔرڻ حاصÔÔل راء اتفاق ۽ پوندي ڪرائڻي خاطري -19پوندو. ڪرڻو آجو کي پاڻ کيس کان جملن ۽ لفظن

355

لفظ لهرون لهرون

واري گÔÔڏجاڻيء سÔÔان ڪابينÔÔا سÔÔنڌ تÔÔي ع2009 اپريÔÔل ڪجهÔÔه جÔÔي اسÔÔيمبليء سÔÔنڌ کان وزيراعظم ۾ ماحول تڪÔÔراري جÔÔي ارسÔÔا ۽ ڊيÔÔم ڪالبÔÔاغ وزيÔÔرن مند جرئت

بÔÔه وقÔÔت ان ۔رکيÔÔو آڏو مؤقÔÔف پنهنجÔÔو تÔÔي ڪÔÔردار تي معاملي جي ارسا البته رهيو. ها خاموش وزيراعظم

۾ جهمپير ڏينهن ئي ڪرائي. ان خاطري جي ڪرڻ غور ۾ لفظÔÔن واضÔÔح ہ��ن دوران افتتÔÔاح جÔÔي پلنٽ پاور هڪ ڊيÔÔم ڪالباغ تائين راءو جاتفاق جي صوبن چئني ته چيو بÔÔه اشÔÔرف پرويÔÔز راجا وزير وفاقي جو ٺهندو. پاڻيء نه

تÔÔائين راءو جاتفÔÔاق تÔÔه آهÔÔي رهيÔÔو چوندو وقت به وقت روڪي تعمير جي ان الوقت في ۽ٺهÔندو. نه ڊيم ڪالباغ

۽ پونÔÔدو سÔÔوچڻو کÔÔي عÔÔوام جÔÔي سÔÔنڌ آهي. هÔاڻي وئي کÔÔان پنجÔÔوڙن وڌيÔÔڪ کÔÔي دريÔÔاء ۔آهÔÔي ڪرڻي مزاحمت

جÔÔي پارٽيء پيپلز اسان تي تاريخ24آهي. ورکڻ ۾ پناهه خÔÔدارا تÔه ڪريÔÔون ٿÔا عÔرض ٻڌي هٿ کي قيادت اعلي پڪÔÔڙي سÔÔان مضÔÔبوطيء کÔÔي مهÔÔارن ۽ واڳ جي وقت

سÔÔازي قÔÔانون سان راء اڪثريتي اندر ايوانن پارلياماني متÔÔان ۾ ڏيÔÔڻ ثبÔÔوت جو ساکو جسياسي پنهنجي ڪري

صÔÔاحب عباسÔÔي واري ع2003 تÔÔه اچÔÔو اٿÔÔو؟ ڪئي دير سÔÔڪل ڪرائيندي عمل تي سفارشن جي ڪميٽيء جي

ڏيون. موٽائي سرير ساهه کي درياء

حساب سارے گے جائیں چکائےکے، موسم عذاب ہیں رہے جهیل تو ابهیکے، موسم جتنی خاک پر نشینوں خاک اڑاؤگے، پربرسیں ہمیں ہے،

Zکے۔ موسم گلب دن ایکا

356

لفظ لهرون لهرون 357

لفظ لهرون لهرون

جي صديقيء مظهرالحق واري مان۾ اعزاز

والے، چاہنے کے دنیا ہیں ظریف ستمکرتے۔ نہیں عیاں پر طلب کی زندگی ہے علميء مÔÔادر پنهنجÔÔي کÔÔي تحريÔÔر هن پنهنجي مان

احÔÔترام قابÔÔل ڏسÔÔندي کÔÔي صÔÔورتحال موجÔÔوده جÔÔي ان آهيÔÔان، رهÔÔي ڪÔÔري نÔÔانء جي صديقيء مظهرالحق

وٺÔÔي سÔÔهارو جÔÔو تحرير هڪ جي قاضيء علي وري لء کÔÔان آهيÔÔان. سÔÔڀ حاضÔÔر ٿÔÔي بÔÔاادب آڏو جÔÔي اوهÔÔان

ڪÔÔوبه کÔÔي مÔÔون تÔÔه وضÔÔاحت ۽ گÔÔذارش هÔÔڪ پهريÔÔون بÔÔه ڪÔÔڏهن سلسÔÔلو مفÔÔاداتي سÔÔان علمي مادر پنهنجيرهيو. ناهي وابسته

ڪÔÔابه ۾ يونيورسÔÔٽيء سÔÔنڌ اولد ڪÔÔوبه منهنجÔÔو مÔÔان ٿيÔÔو. خÔÔود نÔÔاهي ڪاميÔÔاب ۾ ڪرڻ حاصل نوڪري

رٽÔÔائرڊ ۽ ڪÔÔرڻ خÔÔدمتون ۾ ميÔÔدان جÔÔي تعليم سال35 وقت پنهنجو جيان عورت عام ويهي ۾ گهر پوء کان ٿيڻ

کÔÔي تحريÔÔر منهنجÔÔي انڪÔÔري آهيÔÔان، ڪامياب ۾ گذارڻ کÔÔپي. اهÔÔو پڙهÔÔڻ نÔÔه ٿÔÔي محÔÔدود ۾ دائري خاص ڪنهن ڇÔÔو آهÔÔي ادراڪ جÔÔو حقيقتن زميني جي اسان اڄ جذبو

محبت کان اسان رحمين بي جي گورننس ۽ سياست ته آهي. انڪري ورتو کسي به انداز ڪلسيڪل جو عزت ۽

ڌيÔÔان طÔÔرف مسÔÔئلن اهÔÔم سÔÔر وقÔÔت تÔÔه آهي ضروريوڃي. ڇڪايو

لکيÔÔو هنڌ هڪ ۾ تحرير پنهنجي قاضي علي محترم جÔÔو مÔÔاڻهن اهÔÔڙن هزاريÔÔن وٺي کان سقراط ۾ تاريخ ته

وڃÔÔڻ گÔÔذاري سÔÔندن مڃتÔÔا اصÔÔل کي جن ٿو ملي ذڪر يÔÔاد طÔÔور فلسÔÔفي ۽ دانشÔÔور اڄ کي ملي. هنن پوء کان اهÔÔڙن پÔÔچ سÔÔچ اگر ته ٿو لکي اڳتي ٿو. علي وڃي ڪيو

زنÔÔدگيء ڇÔÔا ٿي هجي محبت سان انسان ان کي ماڻهن

358

لفظ لهرون لهرون

هÔÔو جو جنهن سگهيا ڏئي محبت ايتري کي شخص ان ۾ سماج جي اسان هن ته آهي رهيو ائين لڳي هو؟ حقدار حقÔÔدار جÔÔو تعريف انسان ڪندڙ محبت ۽ سچو ڪوبه ۾

اهÔÔا ۽ ٿÔÔو، سÔÔگهي ٿÔÔي ئÔÔي پوء کان وڃڻ پنهنجي صرف رهيÔÔا ڏسÔÔي چڙهنÔÔدي پÔÔروان ۽ وڌنÔÔدي وٽ اسان روش جي اسان آئيندو جو اسان سان ڪرڻ ائين ڇا پر آهيون

هوندو؟ بهتر کان اڄ تحريÔÔر پنهنجي ان مان سوال اهو جو قاضيء علي

جÔÔي بÔÔورڊ ادبÔÔي سÔÔنڌي مÔÔون جÔÔڏهن هÔÔو، کنيÔÔو بÔÔه ۾ آگÔÔاهه کÔÔي پڙهنÔÔدڙن کÔÔان ڳڻتيء پنهنجي تي صورتحال

بÔÔه کÔÔان منٽÔÔوء عابÔÔد تÔÔازو مون سوال ئي هو. اهو ڪيو هÔو، ڪيÔÔو ۾ تسلسÔÔل کپيوجي ۾جپاڪÔÔستان ويهڪ هڪ

پلئÔÔه کÔÔان جھÔÔوليء جÔÔي جيجل امڙ ستي دوستو!اها ته مان شدت جي جذبات ته آهي ايمان منهنجو ۽آهيÔÔ. پيل

اهÔÔائي آهÔÔي، سÔÔچ اهÔÔوئي آهÔÔي رهيÔÔو لکجÔÔي به جيڪيآهي. ادراڪ ۽ آگهي

ضÔرور وارو اهنجÔن تڪليفÔÔن،ڏکن اتهاس جو اسان بÔÔه مهربÔÔانيون ڪÔÔي تÔÔي اسÔÔان جون اتهاس ان آهي. پر

نشÔان جÔا عظمتÔن انسÔاني ۾ اوسÔر انسÔاني ڇوته آهن باوفÔÔا، ساکي جا سچ جيڪي ۾ صورت جي هستين مهان

ئÔÔي اهÔÔي آهÔÔن هونÔÔدا اهڃÔÔاڻ جÔÔا قÔÔدرن اعلي ۽جاکوڙي آهÔÔن. سÔÔنڌ هونÔÔدا بÔÔه سÔÔفير جÔÔا معاشÔÔري پنهنجÔÔي

مظهرالحÔÔق چانسÔÔيلر وائيÔÔس رهنÔÔدڙ جÔÔو يونيورسÔÔٽيء آهÔÔن موجÔÔود چڱÔÔايون ۽ خاصÔÔيتون سڀ اهي ۾ صديقيء تÔائين منÔزل جÔي مÔاڻهپي کÔي اداري بÔه ڪنهÔن جيڪÔي

ٿÔÔو ٿئÔÔي افسÔÔوس ٿيون. شديد ٿين ثابت مددگار ۾ پهچڻ ڪيٻÔÔائين. سÔÔنڌ ٿÔÔا ڪيÔÔن کÔÔان ڊاهÔÔه ڀÔÔڃ انÔÔدر جÔÔڏهن

مظهرالحÔÔق چانسÔÔيلر وائÔÔس وارو مÔÔان جو يونيورسٽيء پÔر ٿÔو سگهي ٿي شڪار جو ڊاهه ڀڃ سياسي ته صديقي ۽ ادارا تعليمÔÔي ٻيÔÔا جيڪÔÔي جو آهي بدقسمتي نه ڪيتري

کÔÔي ماحول مفاهمتي ڪندي ڀڃڪڙي آئيني يونيورسٽيون چانسÔÔيلر وائÔÔس اهÔÔي آهÔÔن. ٻيÔÔا لڳÔÔل پويÔÔان ڪرڻ تباهه

359

لفظ لهرون لهرون

جÔي صÔوبي پÔر آهÔن ويٺا ۾ يونيورسٽين ميڊيڪل جيڪي نٿÔÔا ۾ ليکÔÔي به کي حڪمن جي سربراهه انتظامي اعلي

جي پسنديء انتها ۽ تفرقن لساني ۽ نسلي آڻين. تعصب،آهي. ورتي نموني اهڙي يونيورسٽيء ڪراچي واٽ

محروم کان تعليم وارث اصلي جا سنڌ سان جنهن ڪيÔÔا بنÔÔد بÔÔه دروازا جا نوڪرين ته تي اولد جو غريبن ۽

لء شÔÔاگردن سÔÔنڌي يونيورسÔÔٽي آهÔÔن. ڪراچÔÔي ويÔÔا تعصÔÔب کليل تحتS.K.Pآهي. ڪيو لڳو نظام ڪيٽگري

اينÔÔدو.اهÔÔي نظÔÔر صÔÔاف ۾ اشÔÔتهارن جÔÔي يونيورسÔÔٽيء طÔÔور نظريÔÔاتي ۽ ورزي خلف جي آئين جي ملڪ فيصل

کÔÔي ڪوشÔش ان جÔÔي ورهائڻ ۾ حصن ٻن کي سنڌ تي آرڊر جÔÔي گÔÔورننس ڪهÔڙي يÔÔا گروهÔÔه سياسÔÔي ڪنهÔÔن

آهي؟ ويو ڪيو چيلنج تحت اڪيÔÔڊمڪ کÔÔان سÔÔالن ٽÔÔن ۾ يونيورسٽيء ڪراچي

کÔÔي انداز جمهوري ته ٿيو جڏهن ۽ سگهيو ٿي نه اجلس کÔÔان نمائنÔÔدگيء کي استادن جي ڪيڊر ڪاليج لتاڙيندي ادارن ۽ ورزيÔÔون خلف تعليمÔÔي ويÔÔو. اهÔÔي ڪيو محروم

پاليسÔÔيون واريÔÔون ڪÔÔرڻ نÔÔه ونگÔÔو وار جو اٿارٽيء جي ڇÔÔو شÔÔڪار جو ماٺ سڀ اسين ۽ آهن؟ ڇو طرف هڪ

ائيÔÔن کÔÔي شخصÔÔيتن پنهنجين صرف اسان ڇو ۽ آهيون؟ٿا؟ بڻايون نشانو جو انتظام انتظامي ۽ سياسي

به کي حيثيت جي چانسلريء وائيس جي اياز شيخ پنهنجÔÔا بÔÔه هو. اهي ويو ڪيو چيلنج وسيلي پمفليٽ هڪ جيڪÔÔو پويÔÔان صÔÔديقيء مظهرالحÔÔق بÔÔه اڄ ۽ هئÔÔا ئÔÔي

۽ آهÔÔن؟ ئÔÔي پنهنجÔÔا به اهي هو، جوڙيل ماحول اندروني رهيÔÔا ڪنÔÔدا مضبوط وڌيڪ هٿ اندريان کي هٿن ٻاهرين

آهن.تها بقول جي نديم ملڪ جسÔÔوئمنگ شÔÔفاف جÔÔي دل کÔÔي احÔÔترام ۽ پيار”

“آهي. ويو اڇليو ۾ نالين گندين ڪڍي مان پولو ۾ مÔÔاحول واري گورننگ هن ته آهي ويو اچي وقت

آزاد کÔÔان خواهشÔÔن سياسÔÔي کي ادارن تعليمي ۽ تعليم

360

لفظ لهرون لهرون

سÔÔنڌ ۾ دور جÔÔي صÔÔديقيء وڃÔÔي. مظهرالحÔÔق ڪيÔÔو واضÔÔح ۾ مÔÔاحول انتظÔÔامي ۽ علمÔÔي ۾ يونيورسÔÔÔٽيء

ÔÔم ڪرايل طرفان ٿيون. سندس اچن نظر تبديليون ۽ ڪ کي جنهن فهرست ڊگهي هڪ جي جاکوڙ لء جي ترقي

acknowledgeن ڪرڻ نهÔÔم هÔÔيتن عظيÔÔان شخصÔÔس ٿيندي. ناانصافي

تÔائين اسÔڪور جÔي29 يونيورسٽي سنڌ ۾ ع2009 اهÔÔي جÔÔون ڪيÔÔو. رينڪنÔÔگ حاصÔÔل نمÔÔبر نÔÔائون ۽ پهÔÔتي

سياسÔي يÔÔا خيÔÔرات ڪنهن کي يونيورسٽيء هن پوائنٽس جÔÔي صÔÔديقيء مظهرالحÔÔق بلڪÔÔه نÔÔه طÔÔور رشÔÔوت

ڪجھ ورنه آهن، نتيجو ئي جو عملين حڪمت ڪوششن، جÔا ۽ان علمÔي مÔادر جÔي اسÔان هÔتي تÔه تÔائين عرصي

رهيÔÔا. ڏينÔÔدا ڏيÔÔک جو گاهه پناه جي ڪڪڙين ڊپارٽمينٽس طÔÔاقت اميÔÔد، هوشÔÔمندي، ايڪتÔÔا، حڪمÔÔت، فهÔÔÔم،تدبر،

سڀ جا آگهيء جي جن آهن لفظ اهي سڀ اهي سهاروٿا. ڦٽن ۽ ٿا نڪرن مان اندر جي انسان دروازا

مظهرالحÔÔق تائين ع2009 سال کان ع2002 سال ويهÔÔه20000 تعÔÔداد جÔÔو شÔÔاگردن ۾ دور جÔÔي صديقي سÔÔال جيڪÔÔو تعÔÔداد جÔÔو پهتÔÔو. فيڪلÔÔٽيز تÔÔائين هÔÔزارنپهتÔÔÔÔÔÔو. تÔÔÔÔÔÔي645 سÔÔÔÔÔÔو هÔÔÔÔÔÔو309 ۾ ع2002

ڊگريون پي.اي..ڊي ۽ 138 مان92 فيڪليٽز پي.اي..ڊي ٿيÔÔÔون.Awarded کÔÔÔي138 تÔÔÔائين2009 مÔÔÔان15

پهتÔÔو، تÔÔائين80 مÔÔان10 تعÔÔداد جÔÔو ڊگريÔÔن ايÔÔم.فÔÔل ڊپÔÔÔارٽمينٽس، انسÔÔÔٽيٽيوٽس، نÔÔÔون انÔÔÔدر يونيورسÔÔÔٽي

برابÔÔر هئÔÔڻ نÔÔه ۾ ع2002 تعداد جو فيڪلٽيز ۽ سينٽرس پهتÔÔو. تÔÔي8 تعÔÔداد جÔÔو انهÔÔن ۾ ع2009 سÔÔال پÔÔر هÔÔو

نÔÔÔوان سÔÔÔان انÔÔÔگ (يÔÔÔارنهن) جÔÔÔي11 تÔÔÔائين ع2009 قÔÔائم چيئÔÔرسو ريسرچ” 5ويا. ڪيا مڪمل پروجيڪٽ

نظيÔÔر بÔÔي شÔÔهيد ۽ چيئÔÔر ڀٽو نظير بي شهيد ۾ جن ٿيون سÔÔان معÔÔاونت جÔÔي حڪومت سنڌ سينٽر ڪنوينشن ڀٽو

مصÔÔطفي غلمÔÔه ويÔÔو. علمÔÔه ڪيو وچن جو ڪرڻ قائم سÔهڪار مÔالي جÔÔي فائونڊيشÔÔن صÔÔديقي چيئÔر قاسمي

361

لفظ لهرون لهرون

سÔÔنڌ چيئÔÔر بيÔÔگ قليÔÔچ مÔÔرزا العلمÔÔاء شÔÔمس سÔÔان، چيئÔÔر پنهÔÔور ايم.اي. ۽ سان معاونت مالي جي گورنمنٽ

مÔÔدد جÔÔي معÔÔاونت مÔÔالي جي خاندان يا فيملي سندس تÔÔي ورڪ ريسÔÔرچ ۽ منÔÔدانه صÔÔحت جا ڪرڻ قائم سان

صÔÔديقيء ويÔÔا. مظهرالحÔÔق کنيا قدم ڀريا همت مشتمل غريÔÔب ۾ دل درمنÔÔد ۽ ڀرپÔÔور سÔÔان جÔÔذبي قÔÔومي جÔÔي

سÔÔبب هئÔÔي. اهÔÔوئي گنجÔÔائش گهڻÔÔي تمÔÔام لء شاگردن سÔÔنڌ ۾ بÔÔدين لء شÔÔاگردن غريÔÔب جÔÔي لڙ جÔÔو آهÔÔي

ڪيمپÔÔس به ۾ ميرپورخاص ۽ ڪيمپس جي يونيورسٽيء سÔÔنڌ لء آهي. شاگردن نتيجو جو ڪوششن ئي سندس

ويÔÔون ڪيون ميسر سهوليتون جيڪي اندر يونيورسٽيء پڙهنÔÔدڙن آهÔÔي. مÔÔان فهرسÔÔت ۽ تفصيل ڊگهو جو انهن نوجÔÔوان چاهينÔÔديس، ڏيÔÔڻ ضÔÔرور آگÔÔاهي ڪجÔÔھ کÔÔي

پروگرام ڊگري نوان لء وڌائڻ ڄاڻ علمي جي شاگردن آهÔÔنا (ايجوڪيشÔÔن) ريÔÔت هÔÔن ويÔÔا. اهÔÔي ڪيÔÔا شÔÔروع

(بايوڪيمسÔÔٽري) ڊولپمينÔÔٽ) بÔÔي.ايÔÔس (رورل بي.ايس آف (فيڪلÔÔٽي انجينئرنگ) ايل.ايل.ايم (جينيٽنگ بي.ايس

) ايل.ايل.بيFaculty of lawل) ڪورس)، سال5( ) ۾ سÔÔالن ٽÔÔن جيڪÔÔي لء شÔÔاگردن انهÔÔن ايم.سي.ايÔÔسٿيندا. ڪامياب ۾ بي.سي.ايس جÔÔي سائنس) شÔÔاگردن (انوايرمينٽل سي ايم.ايس

۾ ٿيÔÔا. انهÔÔن شÔÔروع پروگرامÔÔس جÔÔا شÔÔام جيڪÔÔي لء (آرٽÔÔس) ائڊمنسٽريشÔÔن) بÔÔي.ڪÔÔام (پبلÔÔڪ بÔÔي.ايÔÔس

ڊيزائين ۽ (آنرس) آرٽ بي.ايف.اي ڪيمسٽري بي.ايس ۽ ڊگÔري نÔÔون ئÔي ڪيÔترن ٻيÔن سميت لينگويجز ايم.ايوئي. ڪئي ابتدا جي پروگرامس ڊپلوما

Creation تÔÔائين ع2009 کÔÔان ع2003 Of New Teaching Institutesآهي. جن قريب جي9 تعداد جو

آهÔÔي. ڪيÔÔو بÔÔه پهريÔÔن ذڪر مان جو ڪيمپسز نون ٻن ۾ نÔÔه سÔهوليت جÔÔي انÔٽرنيٽ لئÔÔبرري، ڊجيٽÔÔل لء شاگردن

اها به ۾ ڊپارٽمينٽس ٽيچنگ پر ۾ لئبرريء سينٽرل صرف جÔÔون آهÔÔي. ڪمÔÔپيوٽرس وئÔÔي ڪئÔÔي مهيÔÔا سÔÔهوليت

362

لفظ لهرون لهرون

آهÔÔن. سÔÔنڌ ويÔÔون ڪيÔÔون مهيا لء شاگردن به سهوليتون سÔÔنڌ ۾ ع2006 دفعÔÔو پهريÔÔون ۾ تاريخ جي يونيورسٽيء

جÔÔو شÔÔاگردن جي يونيورسٽين پرائيويٽ ۽ سرڪاري جي 18۾ ڪنوينشÔن ويÔو. هÔن ڪيÔو منعقÔد ڪنوينشÔن هÔڪ

ورتÔÔو. حصÔÔو شÔÔاگردياڻين ۽ شÔÔاگردن جÔÔي يونيورسÔÔٽين ويجÔÔھ واڌ جي فيڪلٽيز فنڊ، انڊومينٽ آء.آء.قاضي علمه ڪمپوٽر پرسنل لء ملزمن فنڊ، انڊومينٽ لء شاگردن ۽

نÔÔتيجو جو شخصيت باوقار جي صديقيء مظهرالحق لون ۽ عÔزت کيÔن عÔوام جي سنڌ جو آهي سبب آهي. اهوئي

سÔنڌ صÔاحب آهÔي.مظهÔر ڏنÔي مÔوٽ ڀرپور جي احترام پÔاڻ گهڻÔو تمÔام لء ڪÔاليجز لڳاپيÔل سÔان يونيورسÔٽيء

جمهÔÔوري ڀرپور جي استادن ۾ اڪيڊمڪ ۽ سينٽ پتوڙيو، آئينÔي بÔه ڪميÔٽي هÔڪ بڻايو. بلڪه يقيني کي نمائندگيء

مصÔÔلحت ۽ صلح باقاعده ۾ جنهن ڪيائون قائم تي طور صÔÔرف نÔÔه ۾ ڪميٽيء هن هئا ايندا بحث زير مسئل سان

جÔÔي انٽرميÔÔڊئيٽ آف بÔÔورڊ بلڪÔÔه نمائنÔÔده جÔÔا ڪÔÔاليجن نمائنÔÔدگي جÔÔي ڊائريڪٽرس جي ريجنز نمائندگي،مختلف

سÔÔائيڊ ڪاليÔÔج صÔÔديقي وئي. مظهرالحÔÔق بڻائي يقيني به جÔÔي ڪاليÔÔج طرفÔÔان يونيورسÔÔٽيء سÔÔنڌ تÔÔي گهÔÔر جÔÔي

وينÔÔديون ڏنيÔÔون بÔÔه اسڪالرشÔÔپPh.D 12 لء استادن ڪÔرڻ پÔورو کÔي کÔوٽ جÔي اسÔتادن ۾ رهيون. ڪاليجن

آهÔي. پÔر ذميÔداري جÔي کÔاتي تعليÔم جي حڪومت سنڌQuality جÔÔي يونيورسÔÔٽيء سÔÔنڌ of educationيÔÔک شÔÔاگردن جÔÔي سÔÔنڌ انÔÔدرون لء ڪÔÔرڻ مضبوط ۽ منظم آهÔÔÔر وس لء ڪÔÔÔرڻ پÔÔÔوري کÔÔÔي ضÔÔÔرورت ان جÔÔÔي

دور رهيا. سÔÔندس نه پوئتي به ڪڏهن ۾ وٺڻ ڪوششون تيزيء تمÔÔام ڪÔÔم جÔÔو تعمير ۽ تعليمي اندر يونيورسٽي ۾

جÔي هيلÔٿ فزيڪÔل آف رهيو. سÔينٽر ٿيندو مڪمل سان انسÔÔٽيٽيوٽ بلÔÔڊنگ، ڊزائÔÔن ۽ آرٽ آف انسÔÔٽيٽيوٽ بلڊنگ،

ڪيمسÔÔٽري، بÔÔايو آف انسÔÔٽيٽيوٽ ٽيڪنÔÔالجي، بÔÔايو آف انگلÔÔش آف انسÔÔٽيٽيوٽ بائلجي، مائيڪرو آف انسٽيٽيوٽ

هاسÔÔٽل، گرلÔÔز عباسÔÔي شÔÔمس ڊاڪٽر لينگئيج، ۽ لٽريچر

363

لفظ لهرون لهرون

اينÔدڙ ٻÔاهران هاسÔٽل بÔوائز شاهه ڏنو الله سيد خانبهادر فارميسÔÔي، آف فيڪلÔٽي هاسÔٽل، فيڪلÔٽي لء شÔاگردن

اڪيÔÔڊمي، جمناسÔÔٽڪ بلÔÔڊنگ، بلڪ ايڊمنسٽريشÔÔن نئون يونيورسÔÔٽي ،سÔÔنڌ سÔÔروس پيÔÔٽروليم يونيورسÔÔٽي سÔÔنڌCNGنÔÔواء اسٽيشÔÔٽي کانسÔÔس آف فيڪلÔÔڊنگ، آرٽÔÔبل

انفارميشÔÔÔن ڪمÔÔÔپيوٽر ۽ ميٿميٽڪÔÔÔس آف انسÔÔÔٽيٽيوٽ (يÔÔارنهن) کÔÔان11 سÔÔميت ٽيڪنÔÔالجي ڪميونيڪيشÔÔن

ڪÔم جÔاExtension ڏنÔي وسÔعت کÔي بلÔڊنگس وڌيڪويا. ڪرايا

اهÔÔڙا قريÔÔب (سÔÔتن) جÔÔي7 اندر يونيورسٽيء سنڌ Upgradation of status جي جن آهن ڊپارٽمينٽس

pf the depart, ments to instituties/center’s and facultiesانسٽيٽيوٽ کي ڊپارٽمينٽ باٽني ۾ انهن

Plant( سائنسز پلنٽ آف SciencesارٽمينٽÔÔآف ) ڊپ آرٽÔÔس فÔÔائين ڪÔامرس، آف انسÔÔٽيٽيوٽ کÔÔي ڪÔامرس

درجÔÔو جÔÔو ڊزائÔÔن آرٽ آف انسÔÔٽيٽيوٽ کÔÔي ڊپÔÔارٽمينٽ انگلÔÔش آف انسÔÔٽيٽيوٽ کÔÔي انگلÔÔش آف ڊپÔÔارٽمينٽ

فيڪلٽي کي فارميسي آف انسٽيٽيوٽ لٽريچر، ۽ لينگئيج ليبÔÔارٽريء ريسÔÔورس سÔÔينٽرل ٽيڪ هاء فارميسي، آف ڪيميڪل ۽ اسٽڊيز ريسرچ ائڊوانس آف انسٽيٽيوٽ کي

تعليمÔÔي ۽ عملÔÔي ويÔÔو. انهÔÔن ڏنÔÔوStatus جÔÔو سÔÔائنس بيÔÔن قÔÔومي، اگÔÔر اندر يونيورسٽيء گڏوگڏ سان فيصلن

ڪرائڻ منعقد ورڪشاپ سيمينار، ڪانفرنسن القوامي صÔÔحت ۽ ڪاوش ڊگهي هڪ اها ته وڃي ورتو جائزو جو

هÔÔڪ هر مان اسان تي ايندي. جن نظر ڪوشش مندانه رڪÔاوٽ ڪÔابه ۾ ڪرڻ فخر ۽ هلڻ ڪري مٿي ڪنڌ کي خلقينÔÔدڙ، جو جهان ته آهي دعا جي ايندي. اسان نه آڏو

۽ ڪÔري اضÔÔافو ۾ مÔÔان شÔÔان جي صديقيء مظهرالحق(آمين). ڏي تندرستي ۽ صحت کين

سائين ته ڪنديس شامل ضرور نوٽ پنهنجو ۾ آخر ٿي نه آجو اڃان کان سياستو جشڪاري عوام جو سنڌ

جÔÔي سياسÔÔت به فيصل تعليمي وٽ آهي. اسان سگهيو

364

لفظ لهرون لهرون

محفÔÔل ادبÔÔي هڪ هو چيو ته ئي آهن. اوهان چڙهيل ور ۽ حصÔÔو جÔÔو زنÔÔدگيء کÔÔي سياسÔÔت ججيڪÔÔڏهن تÔÔه ۾

کÔÔان سياست کي ادب ته سمجھون پنهنجو کي رياست ظÔÔاهر خيÔÔال جليل امر تي جنهن“سگهبو. ڪري نه ڌار

ائيÔÔن ۾ ادب پÔÔر ٿÔÔي سگهي ڳالهائي ڪوڙ تاريخ ته ڪيوٿئي. نٿو

کÔÔي رمÔÔزن جÔÔي سياسÔÔت ۽ تاريÔÔخ تÔÔه اچÔÔو سائين ماضÔÔيء سÔÔان تعÔÔاون سÔÔان مÔÔدد جÔÔي تاريخ سمجھون،

درسÔÔت لء مسÔÔتقبل وسÔÔيلي ان ۽ پرايÔÔون سÔÔبق مÔÔان سÔÔگهون. ڪÔÔري پيÔÔدا سÔÔگهه جÔÔي ڪرڻ فيصل سياسي

آهن سگهيا ماڻي ڪاميابي انسان غلط ۾ تاريخ جي دنيا کÔÔي آوازن جÔÔي سÔÔچ ان ۽ آهÔÔي جسÔÔچو فتÔÔح آخÔÔري پÔÔر

ٿيون. جھٽن ضرور سماعتون

365

لفظ لهرون لهرون

ڪارڻ جا تباهيء جي تعليم ٿÔÔÔو وجهÔÔÔي واجهÔÔÔه ڪÔÔÔو

۾، ماضÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔيءٿÔÔو، تÔÔاڙي کي مستقبل ڪونÔÔاهي، جو هن مستقبل جو

ٿÔÔÔو. ڳÔÔÔاڙي ڳوڙهÔÔÔا لء ڇÔÔÔا

سÔÔان وسÔÔيلي جÔÔي سÔÔوچ ۽ فڪÔÔر پنهنجÔÔي انسÔÔان خÔÔالق ۽ ڪائنÔÔات ڪÔÔرڻ پÔÔوري ذميÔÔداريون پنهنجيÔÔون

۾ جسÔÔتجوء جÔÔي ڄÔÔاڻڻ وڌ ۾ وڌ ۾ بÔÔاري جÔÔي ڪائنÔÔات تاريÔÔخ جيڪÔÔڏهن اسين ۽ آهي رهيو سرگرم کان هميشه

علمÔÔي مÔÔراد مÔÔان ان تÔÔه ڏسÔÔون کÔÔي تمدن ۽ تهذيب ۾ سڀ اهو ٽيڪنالجي جديد ۽ دولت آهي. طاقت، فضيلت آهÔÔي. سÔÔگهيو ٿÔÔي حاصل ئي وسيلي ڄاڻ علمي ڪنهن کÔان ٻئÔÔي هÔڪ تهÔÔذيبن ئÔي مÔان خزانÔÔن علمي ۾ تاريخآهي. ڪيو حاصل ۽ سکيو

۽ طبقÔÔو مخصÔÔوص هÔÔڪ صÔÔرف ۾ زمÔÔاني قÔÔديم رهيÔÔا. اهÔÔي وابسÔÔته سÔÔان شعبن جي فن ۽ علم گروهه جÔÔي فÔÔن ۽ علÔÔم ۾ سرپرسÔÔتيء جÔÔي بادشÔÔاهن گروهÔÔه کانسÔÔواء گروهÔÔن رهيÔÔا. انهÔÔن ڪنÔÔدا جدوجهÔÔد ۾ ميدان ۽ يونÔÔان هئÔÔا، وابسته سان هنرن ۽ پيشن عام فرد باقي رخ نئÔÔون هÔÔڪ کÔÔي وسعت جي تاريخ سلطنت جي روم مهيا رخ نئون جو حڪمت ۽ علم روم اهل ۽ يونانين ڏنو،

انسÔاني رياضÔÔيء ۽ فلسÔفي حڪمÔت، سياسÔت، ڪيÔÔو، وڌنÔÔدڙ جي ڪيو. ماڻهو منور وڌيڪ کي گوشن جي ذهن

جÔÔو جاسÔÔتادنو ۽ ڏنÔÔوو تصÔÔور جÔÔو جمدرسÔÔن دلچسپيء ضÔÔرورت جي ڪتبخانن ۽ آيو. ڪتاب ۾ وجود طبقو هڪ تعليÔÔم طÔÔرح اهڙيء ۽ويÔÔو. ڪيو محسوس کي اهميت ۽

۽ انÔدلس ٿيÔو. بغÔÔداد، شÔروع دؤر هÔڪ جÔÔو اهميت جي ويÔÔا. بڻجÔÔي مرڪÔÔز عظيÔÔم جÔÔا دؤر پنهنجÔÔي قرطبÔÔه

366

لفظ لهرون لهرون

ڪÔÔري ڪوشÔÔش علمÔÔي سÔÔال سÔÔؤ4 جÔÔي مسÔÔلمانن مسÔÔلمانن پÔÔر ٿيÔÔا مرتÔÔب اثÔÔر گهرا تي معاشري انساني

پسÔÔماندگي علمÔÔي ڪÔÔري تباهيء جي بغداد ۽ نفاق جي اڳÔÔتي ٿÔÔورو کÔÔان تفصÔÔيل تمهيÔÔدي آئي. مÔÔٿئين سامهون تÔÔه لکÔÔان اهÔÔو وڌائيندي اڳتي کي پورهئي ذهني پنهنجي ۽ تبÔÔاهي علمÔÔي ۾ سÔÔنڌ جيڪÔÔا اڄ تÔÔه ٿينÔÔدو نÔÔه غلÔÔط

جدوجهÔÔد فڪري جي اسان اثرات جا ان آهي، مايوسي جÔÔو ان تÔÔه آهن. اچÔÔو ٿيا اثرانداز تي صلحيتن تخليقي ۽

جÔÔائزو ۾ منظÔÔر پÔÔس سياسÔÔي ۽ تحريÔÔڪ جي پاڪستان ڳانÔÔڍاپي سÔÔان ماضيء سڃاڻپ جي قومن ته وٺون. ڇو

ٺهÔÔڻ ملÔÔڪ سان بدقسمتيء وٽ اسان آهي. پر نالو جو ويو لڪايو کي حقيقتن کان عوام ئي کان شروعات جي

ملڪÔÔن کÔÔي تاريÔÔخ جÔÔي کنÔÔڊ ننڍي مؤرخن آهي. رواجي بنيÔÔادي جÔÔي آهÔÔي. ملÔÔڪ لکيÔÔو سÔÔان نظÔÔر نقطئÔÔه جÔÔي

ماضÔÔيء آهÔÔي. اهÔÔا وئÔÔي ڪئÔÔي چراند هٿ سان نظريي عÔÔوام جÔÔو ملÔÔڪ اڄ جÔÔو آهÔÔي پÔÔوک جÔÔي ٻÔÔج ڇٽيÔÔل جي

۽ دهشÔÔتگردي ٿيÔÔل پيÔÔدا انÔÔدر ادارن تعليمÔÔي ۽ مدرسÔÔن جنگÔÔي ۽ آهÔÔي رهيÔÔو ڏئي منهن کي تحريڪن فرقيوارانه

ته وٺون جائزو آهي. اسان ويو وڪوڙجي ملڪ ۾ حالتن قÔÔوميو جٻÔÔه هÔÔتي اڳ کÔÔان صÔÔديء19 تÔÔه پونÔÔدي خÔÔبر

انÔÔدر مسÔÔلمانن تÔÔه ڇÔÔو هÔÔو، نه تصور ڪوبه جو نظريي سÔÔيد، هو، ترڪ ڪو مغل ڪو هيون، ذاتيون ۽ فرقا خود نظريÔÔو وارو قÔÔومن هئÔÔا. ٻÔÔن گروهÔÔه لسÔÔاني ٻيÔÔا ۽ پٺاڻ

آهÔÔي. نظريÔÔا رهيÔÔو حصو جو عادت واري سٽڻ سازشن پÔÔوء کÔÔان ٺهڻ ملڪ آهن، ڦٽندا مان اونهائيء تاريخي ته سÔÔندن کÔÔان عوام ۾ آڙ جي مذهب نالي جي نظريي ان

تÔÔي زور جÔÔي ڏنÔÔڊي سڃاڻپ جي ٻولين سڃاڻپ، قومي پاڪسÔÔتان ۽ اڀيÔÔاس آهÔÔن. سÔÔماجي ويÔÔون ڪيÔÔون ختÔÔم

نظريÔÔي واري قÔÔومن ٻÔÔن وسÔÔيلي مضÔÔمون جي اسٽڊيز پهرايÔÔو ويÔÔس جÔÔو پاڪسÔÔتان نظريه هلي اڳتي وري کي

انÔÔدر مضÔÔمون ان لء تبليÔÔغ جي نظريي خاص ويو. هڪ ڪÔÔابه جÔÔي ڪÔÔرڻ بيÔÔان کÔÔي حقيقÔÔت يÔÔا آزاد بÔÔه ڪنهن

367

لفظ لهرون لهرون

جÔا ٻÔارن معصÔÔوم ننÔÔڍا آهي. ننڍا وئي ڇڏي نه گنجائش آهن. شÔاگرد رڌل ۾ ٿيڻ مائل طرف پرستيء بنياد ذهن

ويو به اهو ڏٺو ٿا. پر پڙهن ۾ مجبوريء کي مضمون ان جÔÔا اسÔÔان تÔÔائين زمÔÔاني جÔÔي خان ايوب ڊڪٽيٽر ته آهي

ملنÔÔدي هÔÔٿي کي پرستيء بنياد پر هئا سيڪيولر سپاهيآهي. رهي

پهريÔÔون کÔÔي ان ٺهيÔÔو، آئيÔÔن پهريÔÔون جو پاڪستان ريپبلÔÔڪ اسÔÔلمڪ’ پوء . پر ويو سڏيو آئين جو پاڪستان

پاڪسÔÔتان کي ويو. شاگردن ڏنو نالو جو ‘پاڪستان آف قÔÔرارداد جÔÔي ع1940 تÔÔه ٿو وڃي پڙهايو اهو ۾ اسٽڊيز

حقيقÔÔت تاريخي پر ٿي منظور سان نالي جي پاڪستان ٿÔÔي منظور سان نالي جي لهور قرارداد اها ته آهي اها هئي. غلطي جي ٽائيپنگ اها ته وئي ڪئي اها وضاحت ۽

هÔÔو. ذڪÔÔر جÔÔو رياسÔÔتن خودمختيار ۾ قرارداد ان ته ڇو ويو. ڪيو شامل لفظ جو رياست آزاد بجاء رياستن آزاد

منظور قرارداد وسيلي سهرورديء ۾ آئين جي ع1956 ڪÔÔري ختÔÔم تصÔÔور جÔÔو رياسÔÔت جنهÔÔن وئÔÔي، ڪرائÔÔي بنيÔÔاد جÔÔو برابري ۾ وچ جي پاڪستان مغربي ۽ مشرقي

معصوم جي شاگردن طرح ويو. اهڙيء ڏنو نظريو وارو ڪيÔÔو متÔÔاثر وسÔÔيلي سÔÔوچ غلÔÔط ۽ تاريخ غلط کي ذهنن

آهي. ويو هÔÔڪ کÔÔي شاگردن ۾ نصاب جي اسٽڊيز پاڪستان

نظريÔÔو هÔÔڪ آهي. اهو شامل نظريو جو امت مسلم ٻيو جÔÔي مسÔÔلم تÔÔه آهÔÔي اهÔÔا حقيقÔÔت آهÔÔي، مفروضÔÔو نÔÔه

تÔÔي بنيÔÔادن علقÔÔائي ۽ نسÔÔلي لساني، الڳ الڳ سڃاڻپ هÔÔاڻي نÔÔه ۽ هو اڳي نه تصور جو امت آهي. مسلم قائم

تÔÔه ٿÔÔو وڃÔÔي پڙهÔÔايو کÔÔي شÔÔاگردن وري ۾ آهي. تاريÔÔخ اسÔÔلم جÔÔي عربÔÔن ڪÔÔاهه تي سنڌ جي قاسم بن محمد

عرب مهم اها ته آهي اها حقيقت ته هو. جڏهن پسندي اڳ کÔÔان هئÔÔي. آزاديء پسÔÔندي توسÔÔيع جÔÔي بادشÔÔاهت

تحريÔÔڪ جÔÔي حرن کي ڪندڙن جدوجهد خلف انگريزن پهريÔÔون کÔÔان سÔÔڀ ۾ حÔÔق جÔÔي پاڪستان ۽ کي آزاديء

368

لفظ لهرون لهرون

نصÔÔاب کÔÔي دانشورن ۽ رهنمائن ڪرائيندڙ پاس قرارداد آهÔÔي، ڏنÔÔي نÔÔه جڳهه ڪابه ۾ ڪورس نصابي جوڙيندڙن

کÔÔي شÔÔاگردن نوجÔÔوان جيئن ته وڃي ڏنيSpace کين کيÔÔن پٽانÔÔدر حÔÔالتن ٿينÔÔدڙ تبÔÔديل کي صورتحال موجوده

حÔÔل جÔا مسÔÔئلن ٿينÔدڙ پيدا نون ۽ ۾ سمجهڻ کي حالتن جÔÔڏهن کÔÔپي رکÔÔڻ يÔÔاد سÔÔگهي. اهÔÔو ٿي آساني ۾ ڪڍڻ ختÔÔم کÔÔي ڪÔÔردار معاشÔÔي سÔÔماجي ڪÔÔردار، جي عوام ٽيÔÔن ۽ آمريتÔÔون تÔÔي جÔÔاء جÔÔي جمهوريت ته ويندو، ڪيو

جÔÔي سÔÔنڌ ته اچو والرينديون. هاڻي جاء اچي به طاقت ٿÔÔو، وڃÔÔي ڪيÔÔو مقابلو جيڪو سان صوبن ٻين جو تعليم

آهÔÔي. ضÔÔروري ڪÔÔرڻ ڇيÔÔد سياسي ۽ تاريخي به جو ان هÔÔو. گÔÔڏ سÔÔان ڪÔÔانگريس سرحد صوبو وقت ٺهڻ ملڪ

کÔÔان ع1857هÔÔو. نÔÔه ئÔÔي صوبو وقت ان ته بلوچستان انگريÔÔزي فتوائÔÔون، جÔÔون عÔÔالمن عتÔÔاب، جÔÔو انگريÔÔزن

گهڻÔÔن سÔÔان اسÔÔڪولن سÔÔرڪاري انڪÔÔار، کÔÔان پڙهÔÔڻمڃيو. کي حڪمن اهڙن سمجهي فرض ديني مسلمانن سيد سر ۾ علئقن جهڙن بهار سي.پي يو.پي، البته

ڪيÔÔو. هÔÔن شÔÔروع تÔÔدارڪ جÔÔو صورتحال ان خان احمد ٿيÔÔو. آراسته سان تعليم جديد جي انگريزن ته ڏنو پيغام

۾ ڀيÔÔٽ جي هندن ڪري حاصل سرپرستي جي انگريزن ڏنÔÔو. سÔÔاٿ سÔÔندن جÔÔاگيردارن ڪيÔÔو. مسÔÔلم مقÔÔابلو علئقÔÔن انهÔÔن انڪري ڪئي، سرپرستي سندن انگريزن

احمÔÔد سÔÔيد سÔÔر ۾ ٿيÔÔو. سÔÔنڌ نه گهڻو نقصان تعليمي ۾ سÔÔنڌ سگهيو. انگريزن ٿي پيدا رهنما ٻيو ڪو جهڙو خان وقÔÔت آمد جي رکيا. انگريزن رويا مختلف سان پنجاب ۽

طÔÔور فطÔÔري کÔÔي انهن انگريزن سک، حاڪم جا پنجاب نوازيÔÔو، بÔÔه کي مسلم پنجابي انگريزن سمجهيو، پنهنجو جÔÔي مغلÔÔن ۽ ترخÔÔانن ارغÔÔونن ڌاريÔÔن مسÔÔلمان سÔÔنڌي شاهي وڏيرا رهيا. بالدست پوئتي ۾ تعليم سبب تسلط

زوري جÔڏهن پÔر ڏنÔو، نÔه تÔÔوجهه تÔÔي تعليم سندن هئي ۽ ڪئÔÔي مخÔÔالفت بÔÔه جÔÔي ان وڏيÔÔرن تÔÔه ٿي رائج تعليم

369

لفظ لهرون لهرون

شÔÔيخ بقول ڪيو، متاثر کي تعليم جي سنڌ تضادن گهروتها جي سعديء

را ڪمذات مده سبق شيرازيا، سعديه استاد زند شودگردن قابل چون ڪمذات

را

کÔÔي وارن ذات گهٽ سعدي وارا رهڻ ۾ شيراز اي اسÔÔتاد تÔÔه ٿينÔÔدو قابل ماڻهو ڪمذات ته ڇو ڏي نه تعليمرکندو. وڍي سسي هڻي ۽ ٿيندو ثابت ڏکيو لء جي

پÔÔارٽين سياسÔÔي ۽ حڪÔÔومتن جÔÔي پÔÔوء کان آزاديء عÔÔوام غريÔÔب ۽ پيÔÔل پٺÔÔتي سÔÔان حوالي پنهنجي پنهنجي

نÔÔه اوليÔÔت کÔÔي اهميت ۽ ضرورتن معاشي تعليمي، جي ڪÔوبه ۾ ڪيبنيÔÔٽ پهريÔن جÔÔو آهن. ايتريقدر سگهيا ڏئي

Non کÔÔي ويو. تعليÔÔم کنيو نه وزير جو تعليم Product وئÔي. تعليمÔي ڏنÔي نÔه ترجيحÔÔات ڪÔابه سÔÔمجهي اسم

وئÔÔي. ڏني نه ضمانت آئيني ڪابه پر ٺهيون ته پاليسيون ڪيÔÔا. اڄ پيÔÔدا مسÔÔئل وڌيÔÔڪ اسÔÔتحڪام عÔÔدم سياسÔÔي

هÔر جÔا آهÔÔي ويÔو گÔÔذري دؤر جو مفادن سياسي جڏهن تÔÔابع جÔÔي مفÔادن معاشي صرف ساز پاليسي جي ملڪ

لء فائÔÔدن آهن. اقتصادي رهيا ڪري بنديون منصوبه ٿي سÔÔان ٻئÔÔي هÔÔڪ طÔÔاقتون پاور سپر ۽ مخالف جا ڪالهه

نيÔÔون بÔÔه کÔÔي اسÔان انڪÔÔري آهÔÔن، رهيÔا ڪري سهڪارپونديون. ڪرڻيون بنديون منصوبه ۽ ترجيحات

جÔÔي تعليÔÔم پرائمÔÔري پهريÔÔون کÔÔان سÔÔڀ لء ان پڙهÔائي، کي تعليم پرائمري ۽ تبديليون بنيادي ۾ سرشتي آزاد کÔÔان خامين بلڪل کان لحاظ جي ڪورس ۽ امتحان جÔÔو پيشÔÔي هÔÔن لڳاپيل سان پيشي آهي. پيغمبري ڪرڻو جمعلمو اسان کي ٿا. جن سگهن رکي برقرار ئي تقدس

۽ تجربÔÔي جÔÔي ٻÔÔارن ڪÔÔورس پرائمري ٿا، (استاد) چئون رٽÔائرڊ والÔدين، لء ان کÔپي، هئÔڻ ويجهÔو جÔي مشاهدي ۾ اعتمÔÔاد تÔÔي طور مڪمل کي سوسائٽي سول استادن،

370

لفظ لهرون لهرون

انتظÔÔامي ۽ سÔÔخت ۽ عمÔÔل جÔÔو جÔÔزا ۽ کÔÔپي. سÔÔزا وٺÔÔڻ حاضÔÔري وٺن، نه ڪلس استاد جيڪي کپن ڏيڻ سزائون ضÔÔرور جÔÔو انهÔÔن رکن، نه سان ايمانداريء جي شاگردن

طÔÔور رشÔÔوت سياسÔÔي انÔÔدر سÔÔنڌ کÔÔپي، ٿيÔÔڻ احتسÔÔاب ان آهÔÔي، ويÔÔو ڪيÔÔو شروع سسٽم سيڪنڊري جيڪوهاير

گهربÔÔل کÔÔي ڪاليجن ۽ اسڪولن ڪري، ختم کي سسٽم دٻاء سياسي به ڪنهن ۽ وڃن ڪيا مهيا استاد جا سائنس

بÔدليون پنهنجÔون هÔو جيئÔن تÔه وڃÔي ڪيÔو نه قبول کي تÔÔي طÔÔور سÔÔرڪاري سÔÔگهن، ڪرائÔÔي نÔÔه طرف شهرن ته وڃي، ڪيو گهٽ کي انهن آهي انگ جو موڪلن جيڪو سÔÔگهي، ٿÔÔي مڪمÔÔل نصÔÔاب انÔÔدر ادارن تعليمÔÔي جيئÔÔن

اڪيÔڊمڪ انÔدر ادارن تعليمÔي ڪÔري مÔوڪلن سرڪاري انهÔن جيڪÔي امتحÔان تÔه ٿÔو. ٻيÔو ٿئي متاثر ڏاڍو ماحول وري امتحÔان سÔالنه جÔا مئÔٽرڪ ٿا وڃن ورتا اندر ادارن

امتحان، سپليمينٽري امتحان جا انٽر امتحان، سپليمينٽري انهÔÔن ادارا تعليمÔÔي امتحÔÔان، جÔÔا سÔÔي بÔÔي.ايÔÔس بي.اي، ٺهÔڻ سÔينٽر آهن. امتحاني بيٺا کنيو بار جو امتحانن سڀني

امتحÔÔاني اسÔÔتاد هلÔÔن، ڪلس تÔÔائين مهينن ۾ نتيجي جي ٿÔÔو، ٿئي نقصان وڏو جو ٿا. شاگردن وڃن هليا تي ڊيوٽين 80 تÔÔه آهÔÔي انÔÔدازو صرف ۾ ڪيلنڊر تعليمي سال سڄو مسÔئل اهÔڙا ڪيÔترا ٻيا کانسواء ان ٿا، هلن ڪلس ڏينهن

سÔگهي ٿÔي تيÔار دستاويز وڏو هڪ لء لکڻ جي جن آهن طبقÔاتي انÔدر ملÔڪ تÔه آهÔي جÔي ڳالهه ان ٿو. ضرورت

ٿÔÔي مضÔÔبوط کان عرصي ڪافي سلسلو جو تعليم نظام تÔÔه مطالبو اهو سوسائٽي سول کي آهي. حڪومت رهيو پابنÔÔدين قÔانوني کÔÔي سلسÔلي ان تÔه سÔگهي ڪري نٿي

صÔÔرف ادارا تعليمÔÔي پرائيÔÔويٽ ڪجÔÔي. پÔÔر ختÔÔم سÔÔان ٿÔÔا. عÔÔوام سÔÔگهن بڻائي يافته تعليم کي طبقي مخصوص

اداراتي سرڪاري اهي ته لء ان طبقو اڪثريتي ۽ غريب ايجوڪيشÔÔن تÔÔه آهي جي ڳالهه ان ضرورت آهن، وسيلو تعليمÔي سÔرڪاري انهÔن سÔان مئنجمينÔٽ بهÔتر ۽ پلننگ

371

لفظ لهرون لهرون

پرائيÔÔويٽ جيڪÔÔو وڃÔÔي ڏنÔÔو مÔÔاحول اهÔÔو انÔÔدر ادارنآهي. مهيا کي شاگردن جي ادارن تعليمي ۽ اسڪولن

ڪڪڙ، ته آهي قانون جو فطرت ته آهي رکڻو ياد” کÔÔان گÔÔدڙ کÔÔي ڪڪÔÔڙ تعليÔÔم پÔÔر ٿÔÔو، بڻجي کاڄ جو گدڙ

“آهي. نالو جو ڇنڻ طاقت اها کان گدڙ ۽ ڏيڻ تحفظ تعليÔÔم ٿيÔÔوري واري ڏيÔÔڻ طÔÔاقت ۽ تحفظ کان گدڙ

۽ آهÔÔي، رهÔÔي ۾ ڪيفيÔÔت تجربÔÔاتي صÔÔرف ۾ ميدان جي جÔا جنهÔن آهÔن، ويÔا ڪيÔا تجربÔا تÔه ايÔÔترا ۾ ميÔÔدان هن

سÔÔمجهان فرض منصبي پنهنجو ڪرڻ پيش مثال ڪجهه ع1994 جÔÔي ڀٽÔÔو بينظيÔÔر شÔÔهيد شÔÔاهيء ٿÔÔي. ڪÔÔامورا

۾ يونيورسÔÔٽين انÔÔدر ادارن تعليمÔÔي ۾ حڪÔÔومت واري جÔÔو اسڪيم فنانسنگو جسيلف رکندڙ ذهنيت ڪاروباري

جÔÔÔي تلفيء حÔÔÔق جÔÔÔي شÔÔÔاگردن وڌو. مسÔÔÔتحق رواج ۽ ٿÔÔÔي پيÔÔÔدا بيچينÔÔÔي سÔÔÔخت ۾ شÔÔÔاگردن ۾ صÔÔÔورت

بڻجÔÔي مرڪÔÔز جÔÔو سÔÔرگرمين احتجÔÔاجي يونيورسÔÔٽيون ميÔÔڊيڪل جÔÔي ڪراچÔÔي ۾ حڪÔÔومت دؤر ويÔÔون. اربÔÔاب

تÔÔي داخل جÔÔي شÔÔاگردن جÔÔي سÔÔنڌ انÔÔدرون ۾ ڪاليÔÔج جمهÔÔوري اڄ جيڪÔÔا وئÔÔي ڪئÔÔي عائÔÔد پابنÔÔدي مڪمÔÔل

کÔÔي يونيورسٽين ۾ دنيا آهي. سڄي عائد به ۾ حڪومت اهÔÔو تحÔÔت جنهÔÔن آهÔÔن، معيÔÔار القÔÔوامي بيÔÔن جÔÔا پرکڻ

بهÔÔتر ڪيÔÔتري يونيورسÔÔٽي ڪا ته آهي ويندو ڪيو فيصلو سوشÔÔÔل سÔÔÔول يونيورسÔÔÔٽيء سÔÔÔنڌ ۾ ع2005آهÔÔÔي.

ٽÔÔن مÔÔدو جÔÔو ڊگريء بيچلÔÔرس ۾ شÔÔعبن جÔÔي سÔÔائنس پاليسÔÔيء ويو. ان ڪيو جو سالن چئن وڌائي مان سالن ٿيÔÔا، ٿيا. احتجÔÔاج چين بي مائٽ ۽ شاگردن استاد، خلف

مÔÔادر تÔÔه سÔÔگهي ٿÔÔي نÔÔه نشين ذهن اها پر ٿيا، سيمينار وڌائڻ معيار جي تعليم پر نه جي وڌائڻ سالن ۾ علميء

آهي؟ ضرورت جي کÔÔي بÔÔالغن انÔÔدر سÔÔنڌ ۾ ڏهÔÔاڪي واري ع1970

هÔÔڪ ۾ ڏهÔÔاڪي واري ع1980 بندي منصوبه لء پڙهائڻ هÔÔڪ وري ۾ دؤر جمهوري آيل پوء کان ل مارشل ڊگهي

ع2005ٿيا. شروع پراجيڪٽ روشنيو جنئين تجربو ٻيو

372

لفظ لهرون لهرون

وئÔÔي ڪرائÔÔي متعÔÔارف پاليسي هڪ ۾ شعبي تعليمي ۾ ورتÔÔو طÔÔور گÔÔڏيل امتحÔÔان جÔÔو ڪلس ڏهيÔÔن ۽ نائين ته

هو ٿيو صادر فيصلو نئون هڪ به پهريون کان ويندو. ان ڪÔÔوبه تÔÔائين ٽئيÔÔن کÔÔان پهريÔÔن تÔÔي سÔÔطح پرائمÔÔري ته

ويندو. ڪيو پروموٽ کي ٻارن داخل بدران وٺڻ امتحان مÔÔاتر نÔÔالي لٽريسي لء وڌائڻ کي خواندگيء شرح

آهÔÔي. اڄ سÔÔگهي نÔÔه وڌي شرح اها پر ويا هليا اسڪول ۽ نيÔÔاڻين نوجوان ئي ڪيترن ته ڏسو ريڪارڊ جو نادرا به

ملنÔÔدا. لڳÔÔل آڱوٺÔÔا تÔÔي ڪÔÔارڊن شÔÔناختي جÔÔي ڇوڪرن تÔÔاثر ۽ خÔÔواب جا تعليم بهتر کي ادارن سهڪاري عالمي

جÔÔي ڪتÔÔابن آهÔÔن، ويÔÔون ڪيون ختم بجيٽون ملندڙ ڏئي تÔÔائين ڪلس اٺيÔÔن کÔÔان ڪلس ڇهيÔÔن ورهاست، مفت

سياسÔÔي جÔي حڪÔومتن ضÔلعي اعلن، جÔا ڏيڻ وظيفن ڪÔÔرڻ حÔÔوالي جÔÔي انهن به شعبو جهڙو تعليم ۾ فيصلن

آهن. محفوظ ۾ يادگيرين جي دؤر جي اسان تجربا جا ڪÔÔرڻ واضÔÔح اهÔÔو مقصد جو تفصيل ۽ چوڻ ۾ آخر

جÔÔي جدوجهد تجرباتي ايتري ۾ ميدان جي تعليم ته آهي آهي. پرائيÔÔويٽ سگهي اچي ڇونه تبديلي ڪابه ۾ نتيجي

رکنÔÔدڙن سÔÔاڃاهه نيڪÔÔالي جي زبان مادري ۾ اسڪولن نٿÔÔو آجÔÔو کÔÔي پاڻ کان سانحي هن فرد ڪوبه ۽ آهي آڏو

سگهي. ڪري

373

لفظ لهرون لهرون

قدمن جي عوام جنت جي سياستآهي رهندي محتاج جي

جÔÔو دوسÔÔت پروفيسر هڪ پنهنجي ۾ اخبار ڪاوش چنÔÔد ۽ ٿÔÔي محسÔÔوس خÔÔارش ۾ هٿÔÔن پڙهÔÔي، مراسÔÔلو

ٿيÔÔا. اصÔÔل ڪامياب ۾ پهچڻ تائين نوڪ جي قلم خيالت ليڪÔÔن آهÔÔي، ضÔÔروري پڙهÔÔڻ ڪجهÔÔه لء لکÔÔڻ ڪجهه ۾

پڙهÔÔي ڪهÔÔاڻيون ڏکايÔÔل جون انسانن جهڙن پاڻ روزانه وجÔÔود پنهنجو ۽ آهي وئي ٿي جام عام ڊپريشن ۽ اداسي

آهÔÔي. مÔÔون رهيو ٿي محسوس جهڙو ڏوهاريء هڪ ئي ذميÔÔدار جÔÔو دردن ۽ ڏکÔÔن جÔÔي ٻيÔÔن کÔÔي وجÔÔود پنهنجÔÔي

الهÔÔه اڪÔÔبر آهÔÔي، ڏنÔÔو ڇÔÔڏي لکÔÔڻ ۽ پڙهÔÔڻ سÔÔمجهنديمطابقا چوڻ جي آباديء

جا ہے لکهوائی رپٹ نے رقیبوںميں، تهانے کے جا اس کا خدا ہے لیتا نامہ اکبر کہ

ميں۔ زمانے

جÔÔي اڪÔÔبر وارداتÔÔون جÔÔون زمÔÔاني جي هاڻي مگر آهÔÔن. پروفيسÔÔر جÔÔون نÔÔوعيت سÔÔنگين وڌيÔÔڪ کان دور

ذڪر جو سڀنين ظل ۽ پناهه عالم ۾ مراسلي جي ڀٽيء عÔÔوام تÔÔه آهي ڄاڻ مڪمل اها کي دوست آهي. پر ٿيل

ڪÔÔم ٻيÔÔون ئÔÔي قوتÔÔون پويÔÔان فيصلن ۽ سازشن دشمن آهÔÔن. رهيÔÔون نÔÔه لڪÔÔل ڪÔÔي اهي آهن رهيون ڪنديون

گجنÔÔدي جيÔÔان گÔÔاج امÔÔانت جي سنڌ ڀٽو نظير بي شهيد تÔÔه پهÔÔتي هÔÔتي جڏهن بنجي مرڪز جو اميرن جي عوامڇڏيو. هٽائي تان رستي کيس قوتن ئي انهن

374

لفظ لهرون لهرون

جÔÔي ورهاسÔÔت جاگرافيÔÔائي وڌيÔÔڪ جÔÔي حيÔÔدرآباد تجÔÔويز اهÔÔا آهÔÔي، آئÔÔي سÔÔامهون تجÔÔويز جيڪÔÔا ۾ ميÔÔڊيا

آهÔي. وئÔÔي سÔÔوچي تحÔت پاليسÔÔي يÔا مجبوريء ڪهڙي ان کÔÔي دوسÔÔتن ۽ ٿينÔÔدا برآمد ڇا نتيجا جا ان هلي اڳتي

دوسÔÔتن جÔÔي پÔÔارٽيء آهÔÔي. پيپلÔÔز نه به اندازو شايد جو کپي رکڻ ياد جملو اهو جو ڀٽي علي ذوالفقار شهيد کي سياست پر آهي، هيٺان پيرن جي ماء جنت جي اولد ته

آهي. هوندي هيٺان پيرن جي عوام جنت جي مرڪÔÔز ثقÔÔافتي ۽ علمي جو مهراڻ واديء حيدرآباد

اربÔاب کÔÔي شÔهر آهي. ان تختگاهه سماجي جو اسان ۽ ٽڪرا ٽڪرا وانگر ٽڪرن جي ڪيڪ ۾ دور جي حڪومت

ورهÔÔايو ۾ حصÔن چئÔÔن کÔÔي ضÔÔلعي حيÔÔدرآباد ۽ ويو ڪيو وئÔÔي، ڪئÔÔي منظور اڳواٽ جيڪا بجيٽ ٿيل ويو. منظور

مٽيÔÔاري، پيڪÔÔج ترقيÔÔاتي جÔÔو رپيÔÔن ارب يÔÔارهن اهÔÔا ضÔÔلعي ٻÔÔڌل تÔÔي حيÔÔدرآباد ۽ خان محمد ٽنڊو ٽنڊوالهيار،

۽ اکيÔÔائي ٻÔÔه ۾ منصÔÔوبن ۽ اسڪيمن انهن هو. ليڪن لء سÔÔرڪاري ڇÔÔڏي کÔÔي ڪمÔÔن وئÔÔي. ضÔÔروري رکي ٻيائي

واريÔÔن اوڻائين فني ۽ مالياتي رپيا ڪروڙ110 جا خزاني آهي. وئي ڇڏي نه ڪسر ڪا ۾ ڪرڻ برباد تي رٿابندين دور جÔÔي ميونسÔÔپالٽيء کÔÔان شروع سان شهر حيدرآباد

وانجھÔÔي کÔÔان رويÔÔن دوست انسان انتظاميه قابض کان پاليسÔÔي ۽ فيصÔÔلي تڪڙي ۽ تازي ئي آهي. انڪري رهي رهواسÔÔي قÔÔديمي جÔÔا شÔÔهر حيÔÔدرآباد سÔÔان اعلن جÔÔي

۽ برعڪÔÔس جÔÔي امنگÔÔن عوامي آهن؟ حيران ۽ پريشان نÔÔه مشÔÔتعل وڌيÔÔڪ قÔÔوم جي اسان ڪري پاليسين غلط

سگهي. ٿي ٿي تÔÔه ويÔÔو ڪيÔÔو درآمد عمل تي پاليسي ان جيڪڏهن

پونÔÔدو کڻڻÔÔو هٿ تان ادارن جي شهر حيدرآباد صرف نه مÔÔاحول سياسي بدليل ايندڙ اڳتي ته آهي اهو خدشو پر پئجÔÔي کڻڻÔÔو هÔÔٿ به تان شهرن اهم ڪيترن جي سنڌ ۾

گهرجÔÔي کÔÔي قيÔÔادت سياسي موجوده جي وڃي. اسان کÔÔي انهÔÔن لء آڻÔÔڻ ۾ حÔÔالتن نارمÔÔل کي عوام سنڌي ته

375

لفظ لهرون لهرون

واقعÔÔات ۽ فيصÔÔل اهي لء ڪڍڻ مان ڪمتريء احساس جي ٿيا. انهن پذير ظهور يا ويا ڪيا ۾ دور ارباب جيڪي ڪوشÔÔان لء ڪÔÔرڻ تبÔÔديل کÔÔي حالتن ۽ ڪيفيت علمتي

تڪÔڙن کÔي ساٿين دوست عوام جي پارٽيء رهي. پيپلز فهÔÔم، سÔÔنجيده، پÔÔر آهÔÔي؟ ضÔÔرورت جÔÔي ڪرڻ فيصلن

آراسته سان محنت ۽ اخلص هوشمندي، حڪمت، تدبر، آهÔي. بالدسÔت ضÔÔرورت جÔÔي اسÔان فيصل ۽ حڪومت

انقلبÔÔي جÔÔي عÔÔوام سÔÔنڌي ئÔÔي سÔÔان ٺهڻ ملڪ طاقتن ختÔÔم وسÔÔيلي سازشÔÔن کÔÔي طÔÔاقت مزاحمÔÔتي ۽ سÔÔوچ ڪئي نه ڪمي يا ڪوتاهي ڪابه ۾ ڪوششن جي ڪرڻ

پسند جمهوريت دوست وطن جي عوام سنڌي آهي. پر تÔÔه آهÔÔن. ڇÔÔو سÔÔگهيا ڪÔري نÔÔه ختم کي جذبي ۽ شعور

آهÔÔي نÔÔه ايجنسيو جٽريڊ ڪا سياست يا شعور سياسي حقيقÔÔت تÔÔاريخي مڃيل ڪمايو. اها پوء ۽ کپايو دولت ته

جيڪÔÔي آهÔÔن وينÔÔديون بڻجÔÔي غلم اهÔÔي قومون ته آهي هٽلÔر قÔÔوم آهÔÔن. جرمÔÔن هونديون محروم کان مالڪيء

پÔÔر بڻÔÔايو، مÔÔالڪ ۽ چونÔÔڊيو ذريعÔÔي جÔÔي ووٽ بÔÔه کÔÔي تبÔÔاهي ۾ دنيÔÔا ڪنÔÔدڙ بربÔÔاد جانون جون ماڻهن ڪروڙين

۾ نصيب پڇتاء اجتماعي کي قوم جرمن جي هٽلر آڻيندڙآيو.

376

لفظ لهرون لهرون

محبت لوث بي ٿيل پيدا مان پاسيريء عورت نالو جو

تهمÔÔت ڪÔÔا نئيÔÔن وڃÔÔي ٿÔÔو رکÔÔي سج نئون هرآهÔÔي شÔÔڪايت سÔÔان دل بÔÔه کÔÔي سال نئين هر

جÔÔي اردوء .هÔÔڪ جÔÔي خلقينÔÔدڙ آهي عنايت زندگيمطابقا چوڻ جي شاعر

کوئی بهی جب تجهے" دے دکه بیڻی نام کا دکه اس

رکهنا

۽ حياتي ته چونديس اهو وٺندي سهارو جو شعر ان جÔÔي آهÔÔي. حيÔÔاتيء شÔÔرط عجيÔÔب هڪ تسلسل جو ان

هونÔÔدي موسÔÔم جÔÔي ٽÔÔڙڻ گونچ نوان جڏهن ۾ جھوليء مامتÔÔا نيÔÔاز بÔÔي کÔÔان شيء هر لوث، بي معصوم، ۽ آهي جي معاشري ۽ مرد ڌوڙ ۾ مٿي جي وفائن معصوم جي

ڌيء نيÔÔاڻي ۾ گهÔÔر ان جÔÔڏهن ٿي وڃي وڌي کان طرف جÔÔي رات خÔÔواب معصÔÔوم جÔÔا عÔÔورت ۽ ٿو ٿئي جنم جو

جيڪÔÔا ٿÔÔا. عÔÔورت وڃÔÔن بڻايÔÔا وقعت بي وانگر اونداهين صلحيت تخليقي جيڪا عورت اها ۽ آهي تخليق جي خدا

ان آهي، فائز کان طرف جي پاڪ الله تي منصب واري ئÔÔي کÔÔان وقÔÔت جÔÔي ڄم سندس ذلتون ۽ استحصال جو

جÔÔي عÔÔورت ۽ مÔÔرد تÔÔه ٿÔÔا ٿيÔÔون. چÔÔون وڃن ٿي شروع پÔÔوي بنيÔÔاد جÔÔو گهÔÔر مان مڪان ئي سان عمل اشتراڪ ئÔÔي کÔÔي ان هجÔÔي نÔÔه وجÔÔود جÔÔو مÔÔڙس ۽ زال ٿو. جتي هÔÔڪ هئÔÔڻ جÔÔو مÔÔڙس ۽ آهÔÔي. زال وينÔÔدو چيÔÔو مڪÔÔان هÔڪ جÔڏهن ليڪÔن آهÔÔي، ضÔروري انتهÔائي لء خانÔÔدان

377

لفظ لهرون لهرون

۽ خانÔÔدان ان تÔÔڏهن ٿÔÔو بڻجÔÔي لزمÔÔي ۽ آبÔÔاد گهÔÔر نئÔÔون بÔÔه هئÔÔڻ جو قانونن ۽ ضابطن اصولن، چند لء معاشري

ا ليڪن آهي، ضروري ۽ لزمي آهي. ابتÔÔدا نه ائين حقيقتا وٺÔÔي جنÔÔم نيÔÔاڻي جÔÔتي ۾ معاشري جي اسان به اڄ ۽ ۾

ÔÔٽ جÔÔڏهن ايندي. ليڪن نه نظر خوشي ڪابه اتي ٿي، پ سÔÔهرا، ۾ گهÔÔرن تÔÔه وٺنÔÔدو جنÔÔم ۾ دنيÔÔا هÔÔن اولد جÔÔو

آواز،نيÔÔڪ جÔÔا دهلÔÔن ۽ پÔڙاڏا جÔا مبÔارڪن ۽ لڏا،مٺÔÔايون ملنÔÔدا. لء ڏسڻ منظر واضح جو احساسات ۽ خواهشن

ذريعÔÔو وڏو بÔÔه اڄ جÔÔو ڪÔÔرڻ پيدا ٻار جيڪي دايون اهي نوازيÔÔو سÔÔان معاوضÔÔي ۽ وڳÔÔن باقاعÔÔده کÔÔي آهن. انهن

جÔÔي عÔÔورتن ۽ نيÔÔاڻين نظام سڄو هتي آهي. يعني ويندوته جي شاعر ڪنهن آهي. بقول مشتمل تي استحصال

سے زندگی میری تو بیڻی میری اےنہيں، کمنہيں غم پرایا لیکن ہے دهن پرایا تو

جÔÔي عÔÔورتن ۾ طبقن مظلوم جي دنيا ته وڃي ڏٺو وضÔÔاحت جÔÔي حقÔÔن پنهنجÔÔي کÔÔي جن آهي اها اڪثريت

انساني ته جڏهن آهي ويو ڪيو محروم به کان حق جي جيڪÔÔÔÔي آهÔÔÔÔن لزم حÔÔÔÔق جÔÔÔÔا خواهشÔÔÔÔن ۾ حقÔÔÔÔن

حيÔÔثيت ازدواجÔÔي ۽ جنÔÔÔس،طبقاتي ۽ رنگ،نسل،مÔÔذهب جيÔÔترا هÔÔڪ ۽ هڪجھÔÔڙا لء سÔÔڀني بغيÔÔر ڪرڻ فرق جي

۾ جيلÔÔن تشددو، جرياستي کي حقن انساني آهن. اڪثر سان حوالي جي ڏوهن جنگي ۽ ظلم تي قيدين سياسي

حقن جي عورتن دائرو ٿو. ڪجھ وڃي ورتو جائزو ۽ ڏٺو عÔÔورت هÔÔڪ جيڪÔÔو ٿو. ليڪÔÔن اچي نظر وڌيل به تائين اسÔÔان اهو ٿو ٿئي تشدد جو مڙس اندر جي گهرن سان گهريلÔÔو وڃي. جسماني پيو وڌندو کان طرفن چئني جي

بڻيÔÔل بÔÔاعث جÔÔو خطÔÔرن لء زنÔÔدگيء جي عورتن تشدد جÔÔي معÔÔاملت ذاتÔÔي کي حق جي زندگيء آهي. انڪري

اکÔÔر انگ متعلق جي تشدد گهريلو ۽ ڪڍي ٻاهر کان حق

378

لفظ لهرون لهرون

دٻيÔÔل، جيئÔÔن تÔÔه آڻجÔÔي سÔÔامهون کÔÔي انهÔÔن ڪÔÔري گÔÔڏ مÔÔاحول جي خوف ۽ ٿي پيدا اعتماد اندر عورتن هيسايل

ڀريÔÔو عÔÔزت ڀريÔÔو، انصاف اندر گهرن ۽ ٿين، آجيون کان ڪÔÔردار وحشÔÔي جÔÔا سÔÔماج ۽ سÔÔگهي ٿÔÔي پيÔÔدا مÔÔاحول

سÔفر جÔÔو عزت ۽ سگهن. پيار اچي ۾ گرفت جي قانون ٿÔÔو ٿئي تبديل ۾ وحشتن هلي اڳتي پوء کا شادين جيڪو انهÔÔن ٿيÔÔون، وڃÔÔن بڻجي مقدر جو نياڻين صرف ذلتون ۽

مÔÔردن پنهنجÔÔي جيڪÔÔي عورتون ، سگهي اچي ٻنجو کي ڪÔÔن ٿيÔÔون نÔÔه هٻÔÔڪ بÔÔه ۾ ڏيÔÔڻ درجÔÔو جÔÔو ديوتائن کي

ڪا اڏڻ يا ڪرڻ آباد دنيا نئين تي پٽن پٿرائن جو انڪري جÔÔو عÔÔورت آڏو طÔÔاقت جÔÔي آهي. مÔرد نه ڳالهه سولي جÔÔي جذبات کائي مات محبت ۽ پيار مشروط غير سڄو درد جÔÔي دليÔÔن فيصل جڏهن ۽ ٿو وڃي لتاڙجي ۾ هجوم

هÔÔر ۾ سÔÔوالن غريÔÔب ۽ عجيÔÔب تÔÔڏهن ٿا ٿين خلف جي سÔÔڀ جا ذات جي عورت جو پوي. انڪري اٽڪيو عورت جÔÔي ٿا. زندگيء ٿين بند ۽ کلن اندران ئي اندران دروازا

آهÔÔي. ويو ڇڏيو نه رستو کليل ڪوبه لء هن تي واٽي ٻه ٿÔÔي. معاشÔÔي ڪÔÔري پيÔÔدا مسÔÔئل بÔÔه لء عورت عورت،

۽ سياسي ڪمزوري، تي سطح انتظامي محتاجي، طرح متحÔÔرڪ غيÔÔر جÔÔو قÔÔانون خاموشي، جي ڌرين سماجي

طعنÔÔن ۽ مهڻÔÔن جÔÔي معاشÔÔري کي خاندان پنهنجي هئڻ رويÔن پڪÔڙي دامن جو قربانين ۽ وفائن خاطر بچاء جي ڪÔÔري قبÔÔول بÔÔه چاهيندي نه غلمي جي مرد ۾ رڃ جي

کÔÔي انسÔÔان واري ڪÔرڻ ڪÔم يا غلم هڪ جي ٿي. گهر ٿÔÔي. پÔÔوي ڪرڻÔÔي پاسÔÔداري جÔÔي حڪÔÔم هÔÔر جي مالڪ ۽ تابعÔÔداري جي ڀر زندگيء غلمي وڏي کان سڀ ليڪن بڻÔÔائي حصÔÔو ذاتي پنهنجي عورت کي جنهن آهي غلمي ٿÔÔي. ڇڏي جھڪايو ڪنڌ آڏو شائونزم مردانه ۽ ٿي ڇڏي

مÔÔذهبي بÔÔه ڪنهÔÔن وسÔÔي بي ۽ مجبوري اها جي عورتن اهÔÔي جÔÔون غلميء ۾ آهي. اصل نه پيداوار جي نظريي آهÔÔن. پيوسÔÔٽ ۾ سماج غلم ۽ پدرشاهي طبقاتي پاڙون

ترقÔÔي انگيÔÔز حيÔÔرت سÔÔاري هيڏي جي سائنس حالنڪه

379

لفظ لهرون لهرون

صÔÔورت ڪابه جي خاتمي جي استحصال ليڪن آهي ٿي جو معاشري ئي هڪ ۽ ورتاء مهذب اچي. غير نٿي نظر کÔÔي غلميء استحصÔÔال جÔÔو عÔورت نÔÔاتي جي هئڻ فرد ۽ آهي، ضروري بدلئڻ کي نظام سماجي لء ڪرڻ ختم جدوجهÔÔد ملي ٻئي عورت ۽ مرد ته آهي ضروري لء ان

۽ تعليمÔÔي معاشÔÔي مÔÔرد ٿيندو. هڪ حاصل لڀ ته ڪندا حÔÔق پنهنجÔÔا کÔÔان ان ۽ هجÔÔي پسÔÔمانده تÔÔي طÔÔور ذهني

ئÔÔي کÔÔي عÔÔورت ۾ صÔÔورتحال ان ۽ سگهجن نٿا مڃرائي جÔÔي مÔÔرد ۾ نظÔÔام سÔÔماجي ٿو. جنهن پوي ڀوڳڻو وڌيڪ ان حÔالت جي عورت اتي ٿي ڪري ادا ڪردار اهم ذات ٿÔÔي. ٿئÔÔي متاثر ۾ حيثيت جي هئڻ فرد جو معاشري تي

حقيقÔÔت انديشÔÔيء دور احسÔÔاس فڪرمنÔÔدي، اهÔÔڙي جيڪÔÔي ٿÔÔا سÔÔگهجن ڪÔÔري پيدا رويا اهي سان پسنديء هÔÔڪ ته آهن. ڇو رکندا ڳنڍي سان ٻئي هڪ کي انسانن

جÔÔي ٻئÔÔي هÔÔڪ لء سÔÔمجھائڻ ۽ لء سÔÔمجھڻ کÔÔي ٻئÔÔي جÔÔا مسÔÔتقبل خوشحال سان ڪرڻ احترام جو خواهشن

جÔÔي بÔÔازار جوفÔÔائونو ۽ ٿÔÔا، سÔگهن ٿÔÔي سÔÔاڀيان خÔÔواب جÔÔو طÔÔاقت ۽ پونÔÔديون بچÔÔي کÔÔان وڪÔÔامڻ وانگر جنس

۾ عÔÔورت ۽ مÔÔرد بجÔÔاء جÔÔي هئÔÔڻ طرفÔÔو هÔÔڪ تÔÔوازن کÔي حرڪتÔن حيÔÔواني ئÔÔي ڪيÔتري سان وڃڻ ورهائجي رويÔÔن وڌنÔÔدڙ سان تيزيء واري تيزاب لڄالٽ، ڇوٽڪارو

ٿÔÔو. بقÔÔول سÔÔگهجي ڏيÔÔاري ڇوٽڪارو کي معاشري مانتها جي شاعرهيÔÔÔڪ، مڙيئÔÔÔي حÔÔÔرف ۾ ڪتÔÔÔابن ڪروڙيÔÔÔن”

بÔÔس ئÔÔي اللÔÔه بسÔÔم تÔÔه نيڪ، نظر پنهنجي جي“آهÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔه.

سÔÔکيو ڪÔÔرڻ مقابلو سان مردن عورتن ماڊل رول اگهÔه جÔو عصÔمتن جÔÔي عÔÔورت سÔان تيزيء پر آهي ته

وڃÔÔن لڳÔÔايون ۾ جرڳÔÔن قيمتÔÔون جÔÔون زندگيء سندس ويٺا ٺاهيو رياست پنهنجي اندر رياست جرڳا اهي ۽ ٿيون

آهÔÔي. انهÔÔن حاصÔÔل پٺÔÔڀرائي کÔÔي هنÔÔن جي آهن. قانون

380

لفظ لهرون لهرون

کÔÔي جÔÔذبات جي نياڻين جي عمر ننڍي عورت، ۾ جرڳن تÔÔه آهÔÔي ضÔÔروري اهÔÔو لء روڪÔÔڻ کÔÔان ٿيÔÔڻ سنگسÔÔار لشÔن ويÔÔل ٿي ڪن. خاڪ جدوجھد ملي مرد ۽ عورتون

گنÔÔاهن بي انهن ۽ آهن ثبوت جو گناهيء بي ڳٺڙيون جو انÔÔدر گÔاهن سÔÔماعت جÔÔي پارليÔامينٽ کلÔÔي آوازن جÔÔي

سÔÔگهندو. ورنÔÔه ٿÔÔي حاصÔÔل لڀ تÔÔه پهچÔÔائجي گÔÔڏجي لهÔÔڻ ٿÔÔڪ هÔÔاڻي سÔÔفر جا صدين ۽ وفائون جون عورت

غيÔÔر ۽ وفÔÔائون جÔÔو عÔÔورت ڏينهن هڪ آهن. اگر تيار لء هليÔÔون ڪÔÔري هجرت ڪري ڪوچ هتان محبت مشروط

تها جي ڀٽائي مرشد بقول ته ويونهÔÔÔÔاڻ، لÔÔÔÔڏيو حيÔÔÔÔا لÔÔÔÔڏيو، ئÔÔÔÔي اڳ ادبمÔÔاڻ، هئÔÔي محبÔÔت جÔÔا نڪÔÔري ويچاري ويئي

رهÔÔاڻ، ڪÔÔن ريجھو سان ڪانگيرن ڪونجونچÔÔوي. سÔÔيد آهÔÔي ٿÔÔي سÔÔچ اهڃÔÔاڻ، ئÔÔي اها

محتÔاج جÔو محبÔت لفÔظ وهنÔوار سڄو جو ڪائنات پÔÔاڪ اللÔÔه ئÔÔي ڪÔÔري جÔÔي محبÔÔت ۽ اعتمÔÔاد ان ۽ آهÔÔي

ڪيÔÔون. اللÔÔه حÔÔوالي انسÔÔان شÔÔيون سڀ جون ڪائنات رهنÔÔدو، نظÔÔر منظÔÔور انسÔÔان ئÔÔي تÔÔڏهن وٽ تعÔÔالي

تحفظ کي قانون جي انصاف ۽ محبت انسان جيستائين تي بقا جي محبت خيام جو ڪائنات رهندو. سڄي ڏيندو انÔÔدر جÔÔو انسان سرچشمو اصلي جو محبت ۽ آهي ٻڌل

رشÔÔتو. اهÔÔا ٻÔÔڌل تÔÔي محبت ۽آهيÔÔ. دل جي انسان آهي، ڪÔÔري سÔÔان ور ۽ گهر پنهنجي عورت هڪ جيڪا محبت

۽ آهÔÔي، هونÔÔدي پÔÔاڪيزگي ۽ تقÔÔدس جو نفس ۾ ان ٿي، آهÔÔي. زنÔÔدگيء معصÔÔوم وڌيÔÔڪ کÔÔان سڀ محبت اهائي

جÔÔن کÔÔي نيÔÔاڻين انهÔÔن طور خاص تجربن ۽ ڏکيائين جي ٿيÔÔون. اهÔÔي وڃÔÔن ڪرايون شاديون ۾ وهيء ننڍي جون آباد دنيا نئين پنهنجي کڻي خواب سهڻا ڪي گڏ سان پاڻ

۾ زندگيء سندن پوء کان شاديء ته ٿيون چاهين ڪرڻ محبÔÔت ۾ بدلي جي محبت کين ايندي، تبديلي خوشگوار

تÔÔي بنيÔÔاد جÔÔي برابريء جÔÔو خواهشÔÔن سÔÔندن ، ملنÔÔدي

381

لفظ لهرون لهرون

آهي، هوندو نه کين ئي احساس ويندو. اهو ڪيو احترام تمÔÔام لء رکÔÔڻ قÔÔائم کÔÔي محبÔÔت به پوء کان شاديء ته

آبÔÔاد ور ۽ گهÔÔر سÔÔندن جيئÔÔن ته پوندا آزمائڻا طريقا گهڻا تريÔÔن بلنÔÔد جي محبت جڏهن سگهن. پر رهي دائم قائم

جو مقدر سندن ڪاميابي به پوء کان آزمائشن ۽ صفتن هÔÔو ئÔÔي پهريÔÔون کÔÔان وقÔÔت ته سگهي، بڻجي نٿي حصو

ٿيÔÔون، وڃÔÔن ڀلجيو ڏسڻ آئينا کان ڊپ جي جميگنيفائگو ئي ٿي. انڪري پئي ڪاهي مرڪ هٿرادو تي چپن سندن ٿڪÔÔل سڄو هاڻي جھان جو محبتن ۽ وفائن ته لکيو مون هÔÔڪ قاضÔÔيء ايلسا آهي. محترمه رهيو اچي نظر ٿڪلتها ٿي چوي ۾ وڻو جو نم”) NEEM TREE( نظم

تÔÔه ڪندو. ڇو انڪار کان ڏيڻ اجھي به وڻ جو نم” ۾ منظÔÔر اداس هن ته آهي چڪو سمجھي به وڻ جو نم

نÔÔاهي ضÔÔرورت کÔÔي ڪنهÔÔن هÔÔاڻ جÔÔي محبÔÔت اڪيلÔÔي“رهي.

382

لفظ لهرون لهرون

: تت نواز هڪتتتت ضدي شريفسياستدان

کÔÔان طÔÔرف جÔÔي شÔÔريف شÔÔهباز اڳ وقÔÔت ڪجهه جÔÔا آيÔÔو. اسÔÔان ۾ ٻÔÔڌڻ پÔÔڙاڏو جو معاهدي سماجي نئين

شÔÔريف شÔÔهباز ته ٿيا متفق تي ڳالهه ان دوست ڪجهه جÔÔي مؤقÔÔف ان کÔÔپي. مÔÔون اچÔÔڻ ۾ وچÔÔڙ لهÔÔه سÔÔان

ڪÔÔو پÔÔٽ ٻئÔÔي جÔÔا شÔÔريف ميان ته چيم ڪئي، مخالفت صÔÔوبن معاهÔÔدو سماجي ٿا. نئون چاهين ڪرڻ ايڊوينچر

۽ وقت آهي. پر لزمي تمام ۾ دؤر موجوده درميان جي ثÔÔابت درسÔÔت خدشات منهنجا رکندي مدنظر کي حالتن ملÔÔڪ ڪنÔÔدي، استعمال ٻولي غيرمهذب ڀائر ٻئي ٿيا. اڄ

محÔÔترم ور جي راڻيء شهيد ۽ صدر عوامي منتخب جي ۾ ڪتÔÔائيء ڇÔÔت خلف حڪÔÔومت زرداري علÔÔي آصÔÔف

پيÔÔدا دٻÔÔاء عÔÔوامي سياست ته آهن. مڃيوسين مصروف بÔÔه شÔÔعور هڪ سياست پر آهي، نالو جو هلچل ۽ ڪرڻ جو ذميداريء احساس ۽ شناسيء فرض سياست آهي،

بÔÔه نÔÔالو جÔÔو خيرخÔÔواهيء ۽ معاونت ۾ ڪرڻ پيدا ڪلچر اگÔÔر تÔÔه چيÔÔو سÔÔمجهائيندي کي شاگرد استاد آهي. هڪ

بÔÔه رهڙ کيس دوران ڪرڻ ۽ ڪري تان منزل ستين ڪو بÔÔه اتفÔÔاق اهÔÔو چيو ٿيندو. شاگرد معجزو اهو ته اچي نه ورجايو. شÔÔاگرد سوال ساڳيو وري ٿو. استاد سگهي ٿي

روم ڪلس ماسÔÔتر بÔÔه دفعÔÔو ڏنÔÔو. ٽيÔÔون جÔÔواب ساڳيو چيÔÔوا اٿي شاگرد هڪ ورجايو. ڪنهن سوال ساڳيو اندر

ٿي؟؟ سگهي ٿي به عادت جي هن اها پوء ته سائينا ۽ ضÔÔد هميشÔÔه سياسÔÔت جÔÔي نوازشÔÔريف به عادتا

هÔÔن تÔÔه آهÔÔي ڊپ کÔÔي مون آهي، رهي مشتمل تي هوڏ ۽ عمÔÔارتن بڻجÔÔي پاڇÔÔا ڪÔÔارا جهنڊا، ساوا جا مارچ لنگ

وڃÔÔن. بڻجي نه نشان ماتمي ٻيهر دفعو هڪ تي ديوارن پرسÔÔت بنيÔÔاد ۽ ضÔÔدي هÔÔڪ ميÔÔڊيا پرنÔÔٽ ۽ ميÔÔڊيا سڄي

383

لفظ لهرون لهرون

جÔÔا نافرماني آهي. سول رهي ڏئي ڪوريج کي سياست آهÔÔي. نÔÔواز ويÔÔو ڇÔÔڏيو آجÔÔو ۾ حالت هر کي ڏيندڙن سڏ

بغيÔر رهنمÔا جÔÔا پÔÔارٽين ٽانگÔا سÔاٿاري سندس ۽ شريف بڻجÔÔي ليÔÔڊر مقبÔÔول جÔÔا عÔÔوام ٿا ڪيئن جي ڏيڻ قربانيسگهن.

رهيÔا ڪÔري تبليÔÔغ جÔÔي پاسدارين جمهوري ڪهڙين ۾ ع1993آهÔÔي. ٿيÔÔو نااهÔÔل ڇÔÔا اڄ شÔÔريف نÔÔواز آهÔÔن،ا هن جيڪا ئÔÔي وقÔÔت هئÔÔي. ان ڪئي تقرير جذباتي عادتا هئÔÔا. ٿيÔÔا بند رستا جا ايوانن لء هن ۾ حيثيت جي مجرم

غيÔÔر ۽ آئيني غير برطرفي جي حڪومت پنهنجي لء هن شÔÔهيد وسÔÔيلي سازشÔÔن جÔÔڏهن پÔÔر آهÔÔي، رهي قانوني خوشيء سندس ته وئي ڪئي ختم حڪومت جي راڻيء

۾ دؤر پنهنجي لڳي. هن نه دير ڪابه ۾ ڪرڻ اندازو جو خÔÔاتون جÔÔي ملÔڪ ۾ حيÔÔثيت جÔÔي وزيراعلي جي پنجاب

انڪÔÔار کان ڏيڻ پروٽوڪول کي وزيراعظم احترام قابل ۽ بÔÔدليون جÔÔون عملÔÔدارن جÔÔي حڪÔÔومت ڪيو. وفÔÔاقي

تÔÔه ڏٺو دفعو پهريون عوام جي ڪيون. ملڪ گرفتاريون ٺاهيا. هڪ ملڪ ٻه مان ملڪ هڪ سياستدان ضدي هن

پÔر آهÔن، گذاريا هن ڏينهن جا جلوطني پنجاب، ٻيو پاڪ تÔÔه رهيÔÔو چونÔÔدو ڏئي صحيحون پنهنجيون ۾ ڳوهه ڳجهه پÔÔچ سچ ته سمجهيو آهي. عوام ڪئي نه ڊيل ڪابه مان

عوام ته ها هجي ڊيل ٿيل صحيح ڪا وٽ مشرف پرويز آيÔÔو سÔÔامهون ڪجهÔÔه جيڪÔÔي پÔÔوء ها. پر اچي سامهون

آف سÔÔگهي. چÔÔارٽر وسÔÔاري ٿÔÔو ڪيئÔÔن عÔÔوام اهÔÔو نٿÔÔو ڇÔÔو اهÔÔو بÔÔدران ڏيÔÔڻ حÔÔوال جÔÔا ڊيموڪريسÔÔي

هو ته اچي هي( بحث سان تفصيل تي ميڊيا اليڪٽرانڪ بڻيو. اعتماد حصو جو اي.پي.ڊيم وڃي ۽ ٿيو ڌار کان ان

ڪيو. ملڪ بائيڪاٽ چئي ضروري غير کي چونڊن سان ڏسÔÔي کي منظرنامي سياسي ۽ صورتحال موجوده جي

۾ آئيني جي ماضيء سندن کي سياستدانن ماڻهو اسان ڇÔÔو ڏيÔÔاريون ياد شيون ڪي کين ۽ ڪيون تجزيا حقيقي

وسÔÔاري نÔÔه چهÔÔرا جÔÔا قÔÔاتلن ويٺل تي دروازي اسان ته

384

لفظ لهرون لهرون

تلش جÔÔي سچاين ته آهي خبر کي اسان آهيون، سگهيا يسÔÔوع ۾ يروشÔÔلم پيتÔÔو، پيÔÔالو جÔÔو زهÔÔر تÔÔه سÔÔقراط ۾

سياسÔÔي ملڪÔÔي حسÔÔين. پÔÔر ۾ ڪÔÔربل ۽ ٿيÔÔو مصÔÔلوب خÔÔون جو ڀٽو بينظير راڻي ۽شهيد خاندان ڀٽي ۾ قربانين تاريÔÔخ جانشÔÔين جا ضياءالحق ته آهي، رهيو ڏئي گواهي

قربانيون سڀ اهي ڏنل لء ملڪ تي موڙ نازڪ هن جي وڌي اڳتي سان طبيعت ضدي ۾ ڪرڻ رائگان شهادتون

محسÔÔوس هٻÔÔڪ ڪÔÔابه ۾ چوڻ اها کي مون ۽ آهن رهيا جÔÔو قÔÔافلي ان زرداري علÔÔي آصÔÔف محÔÔترم ته ٿئي نٿي

آهي. سرواڻ سÔÔنڌي ٻيÔÔو هÔÔڪ پÔÔوء کÔÔان ڀÔÔٽي علÔÔي ذوالفقÔÔار

جÔÔي هÔÔن عÔÔوام آهÔÔي، پهتو تائين صدر ايوان سياستدان آهÔÔن، قربÔÔانيون پنهنجÔÔون جÔÔون هÔÔن آهÔÔي، ڪئÔÔي چونڊ

نيÔÔاڻيون ٻچÔÔا جÔÔا هن پوء کان شهادت جي ونيء پنهنجي ٻÔÔوليء غيرمهÔÔذب انهÔÔن ٿيÔÔل تي والد پنهنجي ۾ پرديس

علÔÔي آصف آهن. خود رهيون ڪري برداشت ڪيئن کي ڪريÔÔو، ڪاٿو جو رهڻ اندر جيل ۾ قربانين سياسي جي

ڪئÔÔي ڪوشÔÔش جÔÔي ڪٽÔÔڻ زبÔÔان سÔÔندس جو ايستائينڪا؟ آهي سرحد ۽ حد جي وئي. تشدد ڪٿÔÔان کÔÔي حڪÔÔومت جÔÔي زرداريء علÔÔي آصÔÔف

تÔÔي ان آهÔÔن، حقيقتون ڇا پويان جي پردي آهي؟ خطرو جÔÔون دانشÔÔور ڪنهÔÔن پÔÔر چاهيÔÔان لکڻ نٿي ڪجهه مان لهجÔÔو عÔÔوامي آهي، صدر عوامي هيء”تها سٽون اهي

آهÔÔي، سÔÔرواڻ جÔÔو قافلي ان هيء آهي، ميراث سندس نه ڏنوا ته اتساهه کي اوڇنگارن ۽ شهادتن قربانين، جن

“کپي. پاڪستان کپي، پاڪستان چمڪندڙ جي اسان ۾ محبت جي مٽيء ۽ ملڪ هن

چڪايÔÔا قرض ايترا ۽ آهن ڏنيون قربانيون ايتريون لشنهئا. نه به الدا واجب جيڪي آهن

مسئلو، جو امان امن سلمتي، جي ملڪ وقت هن آهÔÔن، مسئل اهم بيروزگاري مهانگائي، معيشت، ڪريل

چÔÔوڌري نÔÔه ۾ خيÔÔال منهنجÔÔي افتخÔÔار، چوڌري اڪيلو نه

385

لفظ لهرون لهرون

تÔÔه گهرجÔÔي، مڃÔÔڻ مشورو اهو جو امير اياز کي افتخار ڏسÔÔي ڪجهÔÔه سڀ ويهي اندر گهر سان آرام جيڪو هو

ئÔÔي تÔÔي پيداوار جي ذهنن آزاد ته عدليه آزاد آهي، رهيو ٻÔÔاهر هÔÔو تÔÔه جÔÔي امير اياز گهرجي. بقول هئڻ مشتمل

رضÔÔاڪارانه ته ڪري اعلن ۽ جوڙي هٿ آڏو عوام اچي وڌيÔÔڪ ملÔÔڪ هتي جيئن ته آهي رهيو کڻي هٿ تي طور

تنÔÔگ بيحÔÔد رهÔÔي. عÔوام محفÔÔوظ کÔان نقصÔÔان سياسي بÔÔه سÔÔان طÔÔرح ڪنهÔÔن استحڪام عدم يقيني غير آهي،

نٿÔÔو معÔاونت ۾ ترقيء ملڪÔÔي ۽ بهبÔÔود فلح جÔÔي عÔÔوام تÔه آهÔÔي صÔلح بÔه کÔÔي احسÔÔن سÔگهي. اعÔتزاز ڪÔري

حڪومت جي ڀٽي علي ذوالفقار شهيد هو طرح جهڙيء سÔÔاٿ جÔÔو ان جنهÔÔن هو ماڻهو پهريون پوء کان ٿيڻ ختم

آهÔÔي. ان رهيÔÔو وڙهنÔÔدو ڪيÔÔس جÔÔا شريف نواز ۽ ڇڏيو گڏوگڏ سان نڀائڻ ساٿ جو شريف نواز هو سان حوالي

ختÔÔم ڪيفيÔÔت بحرانÔÔي تÔÔه ڪري به صلحڪاري سندسٿي. سگهي ٿي

۽ روڊن جنÔÔگ جÔÔي ليÔÔگ نواز ته ٿي لکي سنڌو امر وسÔÔيلي نيÔÔوز بريڪنÔÔگ جÔÔي ميÔÔڊيا پÔÔر گهٽ تي سڙڪن

جÔÔڏهن تÔÔه آهÔÔي يÔÔاد کÔÔي وڃي. مÔÔون پئي وڙهي وڌيڪ فÔÔل نيÔÔري بجÔÔاء شÔÔيروانيء زرداري علÔÔي آصف محترم نعÔÔرا ڪجهه اتي ته رهيوهو کڻي حلف صدارتي ۾ سوٽ

نعÔÔرا وارا ڏيڻ تسلي کي روح جي عوام نعرا اهي ۽ لڳا کÔÔي ميÔر حامÔÔد تÔÔه بيو بي آهي جزندهه ڀٽوو ججيئي ته ڪيÔÔو. بحÔÔث هن تي ان باقاعده ۽ هئي وڻي نه ڳالهه اها رهÔÔي لکÔÔي باقاعÔÔده ۽ آهÔÔي شÔÔاگرد منهنجÔÔي سنڌو امر

ٿي لکي اڳيان جي آهيو ڦاٿل ۾ غنڊن جرضيه آهي. هن رضÔÔيه تÔÔي صÔÔورتحال واري پي.ايÔÔن.اي جي ع1977 ته

تÔÔه ٻÔÔڌايان کÔÔي پڙهنÔÔدڙن مÔÔان ٿÔÔي، ڏيکÔÔاري بيٺÔÔل کÔÔي هÔÔڪ بÔÔه حÔÔامين جÔÔي ضياءالحق ۾ چونڊن جي ع1988هو. ٺاهيو اتحاد

تÔÔه جوڙيÔÔو اتحÔÔاد جيڪÔÔوP.M.A خلف شÔÔهيد ڀÔÔٽيڪيا. چونڊ ) ستارا9( نو لء جهنڊي پنهنجي انهن

386

لفظ لهرون لهرون

ڪجهه تي جستارنو بابا ته چيو کي شاگردن استادٺاهيو. جمل

تها لکيو شاگردن جÔÔو تبÔÔاهيء ٿيڻ جمع هنڌ هڪ جو ستارن)1(

آهي. هوندو سببآهي. ڏٺو ڪونه ڪنهن اتحاد ۾ ستارن)2(آهن. ويندا ٻڏي ستارا آهي، ٿيندو ڏينهن)3( پÔÔاڻ اهÔÔي آهÔÔن چمڪنÔÔدا جيڪÔÔي سÔÔتارا)4(

آهن. هوندا محتاج جا روشنيء تÔÔوازن تÔه ايندا ويجهو جي ٻئي هڪ ستارا)5(

ويندا. ٿي تباهه ۽ ٽڪرائيندا ۾ پاڻ ويهي وڃائي کانسÔÔواء اللÔÔه تÔÔه آهÔÔي فرمÔÔان جÔÔو اللÔÔه)6(

آهي. شرڪ رکڻ اميد مان ستارن کي رمزن جي سياست ته آهي ڪرڻي اها گذارش

ضÔÔياءالحق ۾ جنهÔÔن آهي نه دؤر اهو هيء کپي سمجهڻ آرنلÔÔڊ جÔÔو آمريڪÔÔا ۾ هÔÔو. جنهÔÔن ڪرائينÔÔدو جاستخارهو

کÔÔان ڪÔÔرڻ ختÔÔم حڪومت جي ڀٽو علي ذوالفقار رافيل انقلب فÔÔوجي ملهائينÔÔدي ڏينهÔÔن قÔÔومي جو آمريڪا پوء کÔÔي ضياءالحق اندر وقت گهٽ به کان ڪلڪن12 جي

رافيل آرنلڊ آيو. اهوئي ڇڏڻ تائين گاڏيء ۾ حيثيت ذاتي جÔÔي ڪÔÔرڻ برطÔÔرف کÔÔي حڪÔÔومت جوڻيجو ۾ ع1988 سÔÔان ضÔÔياءالحق صÔÔدر اڳ ڪلڪ هÔÔڪ هڪ کان اعلن

جÔÔي آمريڪا کي صاحبن ميان اگر هينئر البته هو. ها گڏ بÔÔه حقيقÔÔت اهÔÔا پÔÔوء ته آهي ٿي پٺڀرائي ڪا کان طرف وقÔÔت ان بلشÔÔبه ٿينÔÔدي. ملÔÔڪ پÔÔڌري آڏو عÔÔوام جلدئي طرفÔÔان جÔÔي آمريڪÔÔا جيسÔÔتائين رهيÔÔو، محفÔÔوظ تÔÔائين

جيڪÔÔو ٿيÔÔو. افغانسÔÔتان نÔÔه حملÔÔو فوجي تي افغانستان واري جنÔÔگ کÔÔان سÔالن30هو. ملڪ غريب ئي پهريون رستي جي امن ۽ خوشحاليء به هو. پاڪستان ۾ حالت

شÔÔموليت جÔÔي ضÔÔياءالحق ۾ اتحÔÔاد جي هو. آمريڪا تيورتو. زور حملن خودڪش ۽ دهشتگردي ۾ ملڪ سان

387

لفظ لهرون لهرون

ڪنهÔن جÔÔي پاڪسÔÔتان فوجون نيٽو اندر افغانستان اوبامÔÔا جÔÔڏهن هاڻي آهن، نه جونتيجو انتشار اندروني به

جÔÔي مفÔÔاهمت ۾ افغانسÔÔتان حڪÔÔومت آمريڪÔÔي جÔÔي حڪÔÔومت اوبامÔÔا شÔÔايد تÔÔه ڪيوآهي اعلن جو پاليسيء

وٺ ڏي ڪÔÔا سÔÔان وارن ڌر سÔÔاڄي ۽ پرسÔÔتن بنيÔÔاد کيوڃي. پئجي ڪرڻي

راءونڊ پنڌ وارا سفارتڪاريء جو آهي سبب اهوئي مفÔÔاهمت آهÔÔÔن، رهيÔÔÔا ڪÔÔري ٽيÔÔÔاڪڙي وڃÔÔÔي تÔÔÔائين

نÔÔواز آهن. پÔÔر ضروري لء اخلقيات سياسي مذاڪرات انÔÔدروني لء ملÔÔڪ تÔÔه کÔÔپي رکڻ ياد کي صاحب شريف

جÔÔي مفÔÔادن آهÔÔي. امريڪÔÔن لزمÔÔي ڪيÔÔترو اسÔÔتحڪام جÔÔو ان بحÔÔران جÔÔو افتخÔÔار چÔÔوڌري هئÔÔي به لء پورائي تÔÔه آهÔÔي ضÔÔروري رکÔÔڻ ياد به اهو آهي، ضروري خاتمو

هڻÔÔي پرچÔÔم وارو جهنÔÔڊن هميشÔÔه ٻيÔÔڙا بحÔÔري آمريڪي پÔÔوء تÔÔه پهتÔÔا نÔÔه تÔÔي وقÔÔت هÔÔو آهن. اگÔÔر رهندا ۾ سفر

جÔÔي مايوسÔÔين طÔÔور مڪمÔÔل اعتماد جو عوام ۽ بهترينويندو. هليو تائين گهراين

388

لفظ لهرون لهرون

ٿئي سجايو پنڌ آئيني شل رکنÔÔدي، ۾ ذهÔÔن کي تحفظات ذهني سڀني پنهنجي

عمÔÔر سڄي ۽ ورڪر سياسي هڪ سان ذهن ۽ دل کليل ٿÔÔي ڪيÔÔان اعلن واضح اهو پڙهائيندي علم جو سياست

۽ وانگر آئين جي ع1973 ڏينهن جو ع2010 اپريل2 ته هÔڪ هميشÔه جÔÔو تاريÔÔخ جÔÔي ملÔÔڪ به پيڪيج آئيني هي

اها وڌيڪ کان والريندو. سڀ ضرور جاء جي ميل سنگ آئيÔÔن ۾ پيڪيÔÔج هÔÔن تÔÔه کپي هئڻ محسوسات ۽ حقيقت

تÔه جÔو ضÔياءالحق ۽ نحوسÔÔتون جÔÔون آمرن فوجي مان ۾ وڌ کÔÔي آئيÔÔن جÔÔي ع1973آهي. ويو ٿي خارج نالوئي

آهÔÔي. نÔÔه ڪوشÔÔش ڪاميÔÔاب جÔÔي بڻÔÔائڻ پارليامÔÔاني وڌ به صاحبان وزيراعلي جا صوبن بلڪه وزيراعظم صرف ڪتÔÔاب هڪ مان نظر منهنجي ٿيندا. تازو مضبوط وڌيڪ

بشÔÔير جيڪÔÔو آهÔÔن گÔÔذريا ورق چنÔÔد جÔÔا ‘پاکستان ميرا’ ڪÔÔورٽ هÔÔاء لهور جي ڀٽي علي ذوالفقار شهيد رياض،

ڪرايÔÔو شÔÔايع ۾ صÔÔورت ڪتÔÔابي کي بيان ڪيل داخل ۾ ٻن درميان جي صياءالحق ۽ شهيد ڀٽو ۾ ڪتاب آهي. ان علÔÔي فيÔÔض جنÔÔرل جيڪÔÔي آهÔÔي، ذڪÔÔر جÔÔو ملقÔÔاتن ۾ ملقÔÔاتن ٿيÔÔون. انهÔÔن ۾ موجÔÔودگيء جÔÔي چشÔÔتيء

ملڪÔÔي هÔÔو ته ڪئي پيشڪش کي ڀٽو شهيد ضياءالحق، کÔÔي نظÔÔام پارليامÔÔاني ڪÔÔري نظرثÔÔاني تي آئين ۾ مفاد کيÔÔس ضÔÔياءالحق ته ٿيو نه راضي ڀٽو ڪري. شهيد ختم سÔÔان سÔÔهڪار جÔÔي عÔÔدليه ڪÔÔري ملÔÔوث ۾ ڪيس قتل

(بابا ته ٿي لکي راڻي شهيد لٽڪايو. پر تي ڦاهيء کيس ڪري تشدد ۾ ڪوٽڙيء ڪال رات ان بلڪ نه ڦاهي کي

ويو.) ماريو آمرن ظالم ملڪ هليو، اڳتي ڪجهه سفر جو تاريخ

حÔÔق جÔÔي عÔÔوام راڻÔÔي رهيÔÔو. شÔÔهيد چڙهنÔÔدو ور جÔÔي جÔÔي خطÔÔرن واضÔÔح لء برتريء جÔÔي آئيÔÔن ۽ حÔÔاڪميت

کÔÔان ڏنÔÔائين. ان نÔÔذرانو جÔÔو جÔÔان ۽ آئي هتي به باوجود

389

لفظ لهرون لهرون

لء ڪرائÔÔڻ آجÔÔو کان آمرن کي آئين راڻي شهيد پهريون گÔÔڏ کÔÔي سياسÔÔتدان گرڻÔيو جڦرڻÔÔي جهڙي شريف نواز

عاليشÔÔÔان جهÔÔÔڙو ڊيموڪريسÔÔÔي آف چÔÔÔارٽر ويهÔÔÔاري پÔÔاور ڪنÔÔدڙ پيÔÔدا بحران اندر ڪرايو. ملڪ تيار دستاويز ۽ طعنن، تنقيد، هميشه ٿيل پيدا مان ڪک جي ڪاريڊور

بÔÔه تÔÔي راڻيء آهن. شÔÔهيد رهيا ڪندا وسڪارو جو تيرن لء اقتÔÔدار محÔÔدود هÔÔوء ته لڳيون تهمتون اهي وقت ان

کÔÔي اسÔÔان آهي. پÔÔر آئي ڪري ڊيل سان مشرف پرويز ٿÔÔي شÔÔايع ٻيهÔÔر جيڪÔÔا آٽوبÔÔايوگرافي جÔÔي راڻيء شÔÔهيد

ٿيل اضافو جو باب هڪ ۾ ايڊيشن ان ۽ آئي ۾ مارڪيٽآهي.

خبر ته ٿو ڪجي مطالعو جڏهن جو باب اضافي ان تڪÔÔرار سÔÔندس سÔÔان اسٽيبلشمينٽ ته هڪ ته ٿي پوي

بÔه ڪهÔاڻي جÔي نفÔرت جÔÔي مشرف پرويز ۽ آهي پراڻو جÔÔو ٿيÔÔڻ شÔÔايع ۽ ڊپ جو طوالت جي آهي. ڪالم ڊگهي هÔÔن مÔÔان پÔÔر آهÔÔي، رهيÔÔو هميشÔÔه کÔÔي مÔÔون ته خدشو

چاهيÔÔان ونÔÔڊڻ سان اوهان شيون اهي ۾ لمحن تاريخي آهÔÔن. سÔÔاري ۽ جÔÔاري تÔÔائين اڃÔÔا سازشÔÔون اهي ته ٿي

جÔÔا مÔÔارچ ۽ ڊسÔÔمبر بÔÔدخواهن تÔÔه هونÔÔدو ياد کي توهان جÔÔي رهيÔÔا. رات ڪنÔÔدا پيشÔÔگوئيون جÔÔو تÔÔاريخن ۽ مهينا

جÔÔو ملقÔÔاتن سÔÔان اسÔÔٽاف آرمي آف چيف ۾ اونداهين سÔÔان چيÔÔف مضبوط ان جي ملڪ ۽ رهيو جاري سلسلو

حڪومت جمهوري ۽ عوامي ته ڪيو اعلن پوء کان ملڻ نهÔاد نÔÔام انڊڪرز آهي. ميڊيائي وارو ٿيڻ اونڌو تختو جو

ثانيه ۽ شعبي تي مرحلن تاريخي ۽ اهم هن ميڊيا قومي جÔÔي انهÔن ڄÔÔڻ رهيا، ڏيندا ڪوريج ائين کي شاديء جي

جÔÔو ٺهÔÔڻ پاڪسÔÔتان جÔÔو اقبال علمه سواء کان شاديء تبÔÔديليء وڏي ايÔÔتري ان رهنÔÔدو. ميÔÔڊيا نامڪمÔÔل خواب

کلÔن، نٿÔا ڇÔÔو ڪيسÔÔن سوئيس پر گهٽ، تي چڱاين جي ۽ اسٽيبلشÔÔمينٽ تÔÔه اهو رهي. مقصد آلپيندي راڳ وارو

يÔÔا سÔÔاراهڻ کÔÔي پÔÔارٽيء پيپلز به ڪڏهن ساٿاري جا ان ٿينÔÔدا. شÔÔهيد نÔÔه تيÔÔار بÔÔه ڪÔÔڏهن لء ڏيÔÔڻ ڪريÔÔڊٽ ڪو

390

لفظ لهرون لهرون

تÔÔه آهÔÔي لکيÔÔو متعلق آء.ايس.آء ۽ مشرف پرويز راڻيء فتÔÔح کÔÔي ڪشÔÔمير تÔÔه وئÔÔي ڪئÔÔي آڇ کيÔÔس ۾ ع1990 جنÔÔرل مÔÔوجب وڃي. سندس ڏني اجازت کين لء ڪرڻ هÔÔڪ ڏيو، اجازت اوهان ته چيائين ۽ آيو وٽس بيگ اسلم

تÔÔاج جÔÔو فتÔÔح تÔÔي سÔÔر جÔÔي اوهان آهن، تيار مجاهد لک جÔÔو نزاڪتÔÔن جÔÔي حÔÔالتن راڻي شهيد ٿا. پر چاهين رکڻ

تÔÔه لکيÔÔو راڻÔÔي ڏنائين. شÔÔهيد نه اجازت ۽ ڪيو احساس جنÔÔرل سان ايم.ڪيو.ايم ته هئي وزيراعظم هوء جڏهن ڄÔÔاڻ مڪمÔÔل کيس جي هئڻ تعلقات جي مشرف پرويز

۾ ع1996 ۽ ٿيو جنرل ميجر مشرف پرويز هئي. جڏهن ۾ بريفنÔÔگ ٿيÔÔو. هÔÔڪ آپريشÔÔن ملÔÔٽري جنÔÔرل ڊئريڪÔÔٽر

سÔرينگر شÔÔهر جÔÔي ڪشÔÔمير مقبوضه ته ڪيائين تجويز کÔÔانئس هÔÔن تÔÔه مÔÔوجب راڻيء ڪريون. شهيد قبضو تي

تÔÔه چيÔÔائين پÔÔوء ۽ ٿيÔÔو حيÔÔران جنÔÔرل ٿينÔÔدو؟ ڇا ته پڇيو هڻنداسÔين. جهنÔÔڊو جو پاڪستان تي پارليامينٽ سرينگر

اوهÔان تÔÔه چيÔÔو جنÔÔرل ٿيندو؟ ڇا پوء ته پڇيومانس وري اعلن جÔÔو ڪنÔÔٽرول تي سرينگر ۽ وڃجو ۾ متحده اقوام

پÔÔوء کÔÔان ان تÔÔه چيومانس ورائي وري تي ڪجو. جنهن اوهان ته چيائين ۽ ٿيو پريشان وڌيڪ جنرل ته ٿيندو؟ ڇا

اکيÔÔون سÔان جنÔÔرل ڪرائجو. مÔون تبديل نقشو جو دنيا جÔÔي، بÔÔدناميء سÔÔواء سÔÔان ان تÔÔه چيÔÔو ملئÔÔي ۾ اکيÔÔن

ٿيندو. نه ڪجهه پÔÔس ۽ مÔÔاحول اهڙي ته اهو مقصد جو تفصيل هن

ڪÔÔرڻ اعتمÔÔاد تي انهن ۽ ڪرڻ ڊيل سان آمرن ۾ منظر سÔÔندس ۽ بينظيÔÔر آهÔÔي. شÔÔهيد سÔÔودو جÔÔو جوکم به اڄ

تÔÔي فلسÔÔفي جÔÔي راڻيء شÔÔهيد چيئرپرسÔÔن ۽ڪو وارث بحرانÔÔن معاشÔÔي ۽ سياسÔÔي کÔÔي ملÔÔڪ ٿيندي پيرا عمل اڄ جÔÔو آهÔÔي ورثÔÔو ٿا. اهوئي رکن ادراڪ جو ڪڍڻ مان

ٻوساٽيندڙ ساهه ۽ بدترين جي آمرن انهن آئين جو ملڪ ڪÔÔٿي سÔÔفر جي آهي. تاريخ ويو ڪيو پاڪ کان آلودگين

فضÔÔل پÔÔٽ جÔÔو محمود مفتي مولنا اڄ جو آهي پٽيو ٿڪ تÔÔي جÔÔن خان ولي يار اسفند پٽ جو خان ولي الرحمن،

391

لفظ لهرون لهرون

ل مارشÔÔل ملÔÔي سÔÔان ضÔÔياءالحق علي، ذوالفقار شهيد جÔÔو بزنجÔÔو بخÔÔش هو. غÔÔوث هنيو الزام وزني جو لڳائڻ

بخÔÔش غÔÔوث يعنÔÔي پيء جÔÔي جنهÔÔن بزنجÔÔو حاصÔÔل پٽ ويÔÔو ڪيÔÔو گرفتار ۾ ڪيسن سازش حيدرآباد کي بزنجي ۾ ڪوشÔÔش جÔÔي ڪÔÔرڻ پاڪ کي آئين سڀ اهي هو. اڄ

مسÔÔتقبل هÔڪ بجÔاء رهÔڻ زنÔدهه ۾ نفرتن جي ماضيء عمل مصروف ۾ ڀرائيء اڳ طرف وقت خوشگوار جي

مÔÔاڻي ڪاميÔÔابي سياسÔÔي ڪهÔڙي وڌيÔÔڪ کÔÔان آهÔن. ان پرويÔز جنÔÔرل تÔي جÔن وارا ليÔگو جÔوجق ٿÔي سÔگهجي ڏنÔÔو سÔÔاٿ جÔÔو آمÔÔر هو. جÔÔن هوندو اعتماد جو مشرف

به رهيا. اهي ملئيندا ها ۾ ها ڪرايون، ترميمون ۾ آئين آهÔÔن، بيٺÔÔل گڏ سان فيصلن جي ڪميٽيء پارلياماني اڄ پيداوار جي تحريڪ جمهوري ۽ سياسي ملڪ هي ته ڇو

فÔÔوجي گهÔٽ سياسÔÔتدان تÔي ملÔڪ هÔن آهي. افسوس آهÔÔي. انڪÔÔري ڪئÔÔي حڪÔÔومت عرصÔÔو وڌيڪ ڊڪٽيٽرن

ٿينÔدارهيا. مضÔÔبوط مÔاڻهو چند ۽ رهيا ٿيندا ڪمزور ادارا بÔÔه انڪÔÔري کÔÔي اليڪشÔÔن جÔÔي ع2008 فيÔÔبروري18

لء حاڪميت حق جي عوام جو ويندو، رکيو ياد هميشه پنهنجÔÔي ۽ ڏنÔÔو نÔÔذرانو جÔÔو جÔÔان پنهنجÔÔي راڻيء شÔÔهيد

انÔÔدر ملÔÔڪ سÔÔان فڪرمنديء سياسي ۽ شعور سياسي ملÔÔڪ ڪنÔÔدي عمل تي فلسفي واري مفاهمت سياسي

ڪئي. ابتدا جي آهنگيء هم سياسي اندر ۽ حڪÔÔومت موجÔÔوده تÔÔه آهÔÔي نÔÔه وڌاء ڪوبه ۾ ان

بÔÔه صدر جو ملڪ ۽ سربراهه جو پارٽيء پيپلز پاڪستان کÔÔي قÔÔوتن سياسÔÔي سÔÔڀني ڪندي عمل تي فلسفي ان

وٺÔÔي ۾ اعتمÔاد کÔي قÔوتن انهÔن ٻÔاهر ۽ اندر پارليامينٽ اهو ته آهي حقيقت آهي. اها ڏنو کي عوام پيڪيج آئيني

پرويÔÔز پÔÔر ڪنÔÔدو، نÔÔه حÔÔل کي مسئلن جي عوام پيڪيج تÔÔه آهÔÔي ٿيÔÔو ثÔÔابت غلÔÔط بلڪÔÔل چÔÔوڻ اهو جو مشرفآهن. نااهل ماڻهو سنڌي

انÔÔدروني جا پارٽيء ٽرائل، عدالتي ميڊيائي حالنڪ آهÔÔن. ويÔÔا ٽوڙيÔÔا ريڪÔÔارڊ سڀ جا ڪشيء ڪردار ۽ دٻاء

392

لفظ لهرون لهرون

اعلÔÔي جÔÔي ملÔÔڪ جÔÔو وئÔÔي ڪئÔÔي تÔÔوهين ۾ انداز اهڙي ڪيÔÔو فرامÔÔوش به احترام روايتي جو منصف سربراهي

تÔÔي ٽينÔÔڪ ڪنهÔÔن صÔÔدر موجÔÔوده جÔÔو ملڪ حالنڪ ويو ٻروچ سنڌي هڪ آهي. ليڪن پهتل نه صدر ايوان چڙهي

شÔÔهيد محÔÔترمه ۽ طÔÔاقت اعصÔÔابي مزاحمت، قوت جي طÔÔÔرف منÔÔÔزل جÔÔÔي جمهÔÔÔوريت شÔÔÔهادت جÔÔÔي راڻيء

کپي. نه ٿيڻ ارهو به کي ڪنهن ۾ اڳڀرائيء صوبا ننڍا ته آهي اهو حصو ٻيو جو پيڪيج آئيني ان

هÔÔڪ بقÔÔول اچÔÔن، پيÔÔا نه نظر مطمئن سنڌ ۽ بلوچستانتها جي شاعر

چمن، ہے سیراب سے لہو ہمارے تو سوچونہيں۔ بهی حقدار کے پهول ایک تو دیکهو

پÔÔر آهÔÔن ضÔÔرورت سياسي مصلحتون ۽ مفاهمتون فيصÔÔل اچÔÔي ۾ دٻÔÔاء کÔÔپي، هئڻ مقرر حد ڪا به جي ان

ٿÔÔي. سÔÔگهي ٿÔÔي ڪمÔÔي ۾ طÔÔاقت عÔÔوامي سÔÔان ڪرڻ سÔÔان طÔÔاقت جÔÔي عوام ته آهي هيء حقيقت ته جڏهن

۽ ٿÔÔو. سÔÔنڌ سÔÔگهجي ڪÔÔري مقÔÔابلو جÔÔو سازشÔÔن ئÔÔي ڏيÔÔاريو نه فائدو سياسي يا مالي ڪو اگر کي بلوچستان

انهÔÔن انÔÔدر اسÔÔيمبلين ۾ سلسÔÔلي ان اسÔÔين آهÔÔي ويÔÔو صÔÔوبن ۾ ڪميÔÔٽيء آئينÔÔي ۽ نمائنÔÔدن واڳيل سان صوبن

سÔÔگهون ڪÔÔري طلب جواب کان ڪندڙن نمائندگي جي نوازشÔريف آهÔي. اگÔر حÔÔق جمهÔوري جو اسان اهو ٿا؟

ايÔÔڏي تي نيڪاليء جي ماڻهوء هڪ صرف ليگ نون جي نون ۽ ليگ ٿي. ق سگهي ڪري پيدا ڊيڊلڪ ۾ ڪم وڏي سÔÔگهن ٿÔÔي هڪ تي معاملي جي تبديليء جي نالي ليگ صÔÔدارتي ملڪÔÔي عÔÔديل حÔÔاجي سÔÔينيٽر جÔÔو سÔÔرحد ٿÔÔا،

جÔÔي ٿيÔÔڻ نÔÔه ختÔÔم شÔÔرط جو هئڻ مسلمان لء اميدوار آئينÔÔي کÔÔي ان ۽ ٿÔÔو سÔÔگهي لکÔÔي نÔÔوٽ اختلفي ۾ باري

ٿÔÔو. سگهجي بڻائي حصو جو رپورٽ اصلحي جي پيڪيج قÔÔومي چونÔÔڊيل ۽ مطÔÔالبو عÔÔوامي اهÔÔو جÔÔو سÔÔنڌ پÔÔوء

زبÔÔان قÔÔومي کي سنڌيء ته پروپوزل اهو جو اسيمبليء

393

لفظ لهرون لهرون

اهÔÔم ايÔÔڏي ان ڪميÔÔٽيء آئينÔÔي وڃÔÔي، ڏنÔÔو درجÔÔو جÔÔو ته حصو جو تجويز يا ترميم کي پروپوزل کي سبجيڪٽ

جڳهÔÔه ڪÔÔا بÔÔه ۾ حصي واري نوٽس اختلفي پر بڻايو نه ئÔÔي ڪÔري واجÔÔبين بÔÔي ٻيÔÔن اهڙيÔÔن ئي ڏني. انڪري نه

يÔÔا آئيÔÔن جو ع1973 ته ٿو سمجهي هاڻي عوام جو سنڌ جÔÔو تڪليفن ۽ ڏکن سندن معاهدو سماجي نئون ڪو ٻيو

واري ع1940 کيÔÔن سÔÔگهي. انڪÔÔري ڪÔÔري نٿÔÔو ازالÔÔو خودمختيÔÔاري صÔÔوبائي مڪمل کين تحت قرارداد اصلي مÔÔالڪ جÔÔا صوبي پنهنجي هو جيئن ته وڃي ڪئي تسليم مؤقÔÔف جمهÔÔوري اهو جو عوام جي سنڌ ۽ سگهن بڻجي ٿينÔÔدو. سÔÔرخرو ضرور ۾ تاريخ ۽ وقت ايندڙ جيڪو آهي، کي اسان قول اهو جو ڏاهن ۽ سياڻن ته ٿا مڃون اسين

نÔه ڇÔÔڏيو، نÔه کي اڌ ڏسي کي سڄي ته کپي وسارڻ نه هميشÔه انديشÔÔو جÔو وڃÔڻ رهجي محروم به کان اڌ ته

کي جنهن آهي، شعر جو شاعر آهي. هڪ رهندو موجود آهي چونڊيو لء اوهان تي موقعي هن ڪري تبديل مونتها

واقف طبیب میرا سے روگ میرےہے، خود نذرانہ سکے دے نہ بهی پهر

مختاری، اب بهی اتنا تو دوست میرے اے

نہيں۔ غریب

نظÔر تÔÔي آسÔÔمان تÔÔه آهÔÔي قÔÔول جÔÔو ڏاهÔÔي ڪنهن ۽ زميÔÔن ان اسÔÔين ۽ اوهÔÔان ته وساريو نه پر رکو ضرور جÔÔو اسÔÔان جÔÔتي آهيÔÔون، بيٺÔÔا کÔÔوڙي پيÔÔر تÔÔي ڌرتيء

واري ع1940 آهÔÔي. حÔÔالنڪ رکيÔÔل گÔÔروي سÔÔڀڪجهه خÔÔواب جÔÔا خوشحالي ۽ آزاديء کي اسان وقت قرارداد ويا ڦري وارا ليگ مسلم تان وچن ان هئا. پر ويا ڏيکاريا

394

لفظ لهرون لهرون

ڌرتيء رهيÔÔو. هÔÔن ڪنÔÔدو استحصÔÔال جو اسان پنجاب ۽ ترانÔÔو جÔÔو پاڪسÔÔتان جناح علي محمد ته ٿيو به اهو تي

ترانÔو اهÔو ۽ لکرايÔÔو کÔان آزاد جگننÔÔاٿ شاعر هندو هڪ نشÔÔر تÔÔان پاڪسÔÔتان ريڊيو ۾ زندگيء جي صاحب جناح ٽÔÔولي ڏسÔÔندڙ خÔÔواب جÔÔو پاڪسÔÔتان رهيو. ليڪÔÔن ٿيندو کÔÔي تراني جي شاعر هندو ان پوء کان لڏاڻي جي جناح ان لکرائÔÔي ترانÔÔو کÔÔان جالنÔÔڌريء هڪ پوء ۽ ڪيو غائب

ٻÔÔارن پنهنجÔÔي بÔÔه اڄ اسÔÔان ۽ ڏنو قرار ترانو قومي کي رهيÔÔا پڙهائيندا خالق جو تراني کي جالنڌريء حفيظ کي

پيڪج آئيني کان ڏينهن ڪافي کي ساٿين آهيون. پڙهندڙ ڏئÔÔي ڄاڻ ڪافي ڪالمسٽ جا اسان کان تبديلين ٿيل ۾

صÔÔرف آهي. مÔÔان نه ضروري ورجائڻ انڪري آهن چڪا چÔÔارٽر راڻيء شÔÔهيد جيڪي ٿي سمجھان اهم نڪتا اهي تÔÔان نڪتÔÔن ڪرايÔÔا. انهÔÔن شÔÔامل ۾ ڊيموڪريسÔÔي آف

حڪومÔÔتي ڪجÔÔھ ۽ ويÔÔا ڦري باز ڦڏي جا ليگ نواز ڪجھسگهيا. ٿي نه شامل سبب فضا واري مفاهمت

ته هئي شامل شق اها ۾ ڊيموڪريسيء آف چارٽر وعÔÔدو اهÔÔو وينÔÔدي، ڪئي قائم عدالت آئيني وفاقي هڪ جÔÔو بڻÔÔائڻ حصÔÔو جÔÔو سرحد کي سگهيو. فاٽا ٿي نه وفا

مقÔÔرري جÔÔي نيÔÔب سگهيو. چيئرمÔÔن ٿي نه وفا به وعدو ميثاق ويندي، ڪئي سان ذريعي جي ڪميٽيء پارليماني الÔÔڳ جÔÔو ڪميٽيء دفاعي جي ڪابينا مطابق جمهوريت

۾ پيڪÔÔج آئينÔÔي تجÔÔويز ڪابه جي قيام جي سيڪريٽريٽ يÔÔا ترميÔÔم اهÔÔڙي ڪÔÔابه تÔÔي سطح آهي. آئيني نه شامل ۽ فوجي سڀ ڪندي عمل تي جنهن ٿي نه شامل تجويز

گوشÔÔواره جÔÔا ملڪيتÔÔن پنهنجÔÔي سÔÔالنه آفيسÔÔر عدالتيرهندا. پابند جا ڪرائڻ جمع

ميثÔÔاق ڪÔار طريقÔÔه جيڪÔÔو جو مقرريء جي ججن ۾ مسÔÔودي آئينÔÔي هÔÔن هو. اهÔÔو ٿيل تجويز ۾ جمهوريت

پÔÔي.سÔÔي.او تÔÔه هÔÔو ويÔÔو چيو به ويو. اهو ڪيو نه شامل نÔÔه شÔÔامل ۾ ڪميشÔÔن عÔÔدالتي مجÔÔوزه جج ڪوبه وارو

وئي. ڪئي ختم به شق ٿيندو. اها

395

لفظ لهرون لهرون

رکÔÔڻ پختونخواه نالو جو سرحد ۾ جمهوريت ميثاق جمهÔÔوريت هئÔÔي. ميثÔÔاق وئÔÔي ڪئÔÔي نه ڳالهه ڪابه جي آڻÔÔڻ سÔÔادگي تÔÔي سÔÔطح هر اندر ملڪ تحت وعدي جي سÔÔواء کÔÔان وئÔÔي. ان ڪئÔÔي نÔÔه تجÔÔويز شÔÔق ڪÔÔابه جي

آئينÔÔي جوڳÔÔو بÔÔه جÔÔو خودمختيÔÔاريء جÔÔي صوبن مڪمل اميÔÔد بÔÔاوجود جÔÔي آهÔÔي. ان ويÔÔو ڪيÔÔو نه شامل تحفظ لء عÔÔوام وسيلي پيڪيج آئيني هن ته ٿي سگهجي ڪري

قÔÔومي طÔÔرح اهÔÔڙي ۽ وينÔÔديون ڪيÔÔون پيÔÔدا سÔÔهوليتون بÔÔي ۽ ناانصÔÔافين درميÔÔان عÔÔوام جÔÔي صÔÔوبن ۽ آهنگيء ممڪÔÔن تÔÔڏهن ڪجÔÔھ سڀ ايندو. اهو خاتمو جو واجبين ٿينÔÔدي. ختÔÔم داري اجÔÔاره جÔÔي پنجÔÔاب جÔÔڏهن آهÔÔي

ڪÔÔارڪردگيء پنهنجÔÔي ۾ مڃرائÔÔڻ رٿ پنهنجي گورننس ٿÔÔي سÔÔگهجي ڪÔÔري بڻائيندي. اميد فعال ۽ مضبوط کي طرف مسئلن جي عوام توانايون پنهنجيون حڪومت ته

تÔÔي طÔÔور خÔÔاص جمÔÔاعتن سياسÔÔي سÔڀ لڳائيندي. اهو ٻئي ته آهي قرض جو عوام ۽ فرض جو نون ليگ مسلم

ڪÔÔري. نه پيدا مسئل ڇڏي. نوان رستا زيگ زگ پاليسي مسÔÔئلو ذاتÔÔي ۽ اهÔÔم هڪ جو هنن جو هجي مبارڪ کين

کÔÔي جمÔاعتن آهي. مÔÔذهبي ويو ڪيو حل تي طور آئيني رکÔÔن. ڪÔÔٿي درسÔÔت جقبلÔÔوو پنهنجو هو ته آهي اپيل به

وڌنÔÔدي کي فاصلن تحت ضرورت نظريه ته ٿئي نه ائينوالري. نه ججاءو اچي جوان ڪو وري ڏسي

396

لفظ لهرون لهرون

قمرتتتت: تتت ا�جهاميل جا زندگيء ڏيئاشهباز

تÔÔي لڏاڻÔÔي جÔÔي شÔÔهباز قمÔÔر تحريÔÔر هيء منهنجي آڏو پڙهنÔÔدرن ۾ پوئÔÔواريء جÔÔي حڪم جي ناشاد نفيس

وڻنÔÔدڙ اڻ جÔÔي طÔÔبيعت کÔÔان عرصÔÔي آهÔÔي. ڪÔÔافي حÔÔوالي (سرجريء) جÔÔي آپريشن جي اکين ۽ صورتحال

وارداتون قلبي ڪجھ آهي. پر ڪيو گهٽ لکڻ مون سانٿيون. ٿين ثابت معاون ۾ ڪرڻ پيدا اتساهه لء کڻڻ قلم

آهÔÔن. مÔÔوت سÔÔتيون نÔÔج ٻÔÔه محبت ۽ دوستو! موت آهÔÔي. مÔÔوت سÔÔگهيو ڏئي نه ڪوبه تائين اڄ مات ته کي نقصانن ٻين ته هيم پڙهيو هنڌ آهي. هڪ الميو وڏو هڪ ڪÔÔڏهن نقصÔÔان جÔÔو موت ٿو. پر ڇڏي ڀري وقت ته کي ۽ علÔÔم افضÔÔل تÔÔي طÔÔور خÔÔاص ۽سÔگهÔيو. ناهي ڀرجي به

جسماني موت ۽ لڏاڻا جا شخصيتن سلهاڙيل سان ادب روشÔÔنيء جÔÔي علÔÔم ڦٽندڙ مان ذهنن گڏوگڏ سان موت

ٿا. ڇڏين ڪري بند به سلسلو جو ڪيÔÔترائي کÔÔان عرصÔÔي مÔÔان جھولي جي امڙ سنڌ

اسان آهستي آهستي محافظ جا ٻولي ۽ عاشق جا سنڌ طÔÔارق بخÔÔاري، استاد اياز، وڃن. شيخ پيا ٿيندا جدا کان

بيوس، تاجل پيرزادو، انور تازو ۽ عباسي، تنوير اشرف، بقÔÔول شÔÔهباز، قمÔÔر ۽ اسماعيل محمد شيخ ابڙو، جمالتها جي شاعرٿا ٿين تاريخ ماڻهو ڪي”

ٿيÔÔن چيخ گهري اهڙي جي سيني جي ڌرتيء گهايلٿا

“ٿي. بدلئي دنيا جا ٿي جاڳائي کي ڪنهن هر جاÔÔٽ حللي سڀ اهي جا سنڌ جيجل اسÔÔان بيشÔÔڪ پ

پورهيو قلمي سندن آهن. پر ويا ٿي جدا لء هميشه کان

397

لفظ لهرون لهرون

اسÔÔان پنÔÔڌ جÔÔو عشÔÔق سان ٻوليء پنهنجي سان، سنڌ ۽رهندو. بڻيل راههو جمشعل لء

سÔÔان حÔÔوالي ڪنهÔÔن شخصÔÔيت جÔÔي شÔÔهباز قمÔÔر گهÔÔر آهÔÔي. سÔÔندس شÔÔريڪ بÔÔه ۾ مائٽيء مٽي منهنجي

ان آهÔÔي. مÔÔان نيÔÔاڻي جي سؤٽ جي امڙ منهنجي واري ڏک ۾ پاڻ ۽ڪÔÔئي. تعزيت تي فون سان ارشاد ئي ڏينهن

پÔÔورو فÔÔرض جÔÔو تعزيÔÔت به سان ڀٽو ونڊيوسون. ممتاز منهنجÔÔي سان شهباز قمر ڪئي. پر ڪوشش جي ڪرڻ واري لڳÔÔاپي جÔÔي ڪÔÔارڪنو جقومي وابستگي ٻي هڪ

چڪÔÔو رهي ضرور آفيسر جو گريڊ20 آهي. هو رهي به شÔÔدت، احسÔÔاس، سÔÔندس سÔÔان حÔÔوالي جÔÔي سÔÔنڌ پÔÔر

آهÔÔي ايمÔÔان منهنجو ۽ رهيا، وارا للڪارڻ هميشه جذبات يÔÔا ٿÔÔو وڃÔÔي ڳالهايو جيڪو اچي ۾ شدت جي جذبات ته

هونÔدو مبنÔÔي تÔÔي حقيقت ۽ جسچو ئي اهو ٿو وڃي لکيو سÔان قÔÔوم ۽ سÔماج پنهنجÔÔي جÔو ليکÔڪ آهÔي. ڪميٽيÔÔڊ

جÔÔي انÔÔدر جÔÔي ليکÔÔڪ ان ٿÔÔو. اهÔÔا رهÔÔي تعلÔÔق جÔÔذباتي ۽ ٿÔÔي ڀڪÔÔوڙي ۾ مÔÔ( کÔÔي جسÔÔچو جيڪÔÔا آهÔÔي بصيرت سÔÔچ کÔÔي ليکÔÔڪ ۽ ڪارڪن قومي سچي هڪ ۾ هرحال

ٿو. پوي ڏيڻو منهن سان ڊرامÔÔه نگÔÔار، ڪÔÔالم ڪهاڻيڪار، شاعر، شهباز قمر

مÔÔاڻي مڃتÔÔا زبردسÔÔت ۾ فÔÔن جÔÔي صداڪاريء ۽ نويس اڄ شÔهباز قمÔر رکنÔÔدڙ منظÔر پÔÔس ادبÔÔي وسÔÔيع ۽آهÔÔÔي.

اهÔÔو سÔÔندس اسÔÔان آهي. پر نه موجود ۾ وچ جي اسانتها لکيو هن ۾ سگهون. جنهن وساري ٿا ڪيئن پيغام

جي تنبوري جي ڀٽائيء ته آهي خواب اهو منهنجو” جھÔÔڙو پتنگن لء ڪپائڻ ڪنڌ سنڌي ۽ اٿي تپي هيڪر تار

جي ڌڻيء وجھندا. ڀٽ ڇيڄ ڳائيندا وار ديوانه ڪن، وچن ۾ الن جي پيار پريم ايڪتا امن ۽ مڙن ٺاهي مچو تي مچ شÔهباز قمÔر وڃن، سيکاري گر جو جيئڻ کي جڳ ٿي آل

مÔÔان ۾ خوابن انهن آهن خواب منهنجا اهي”تها ٿو لکي ڇÔÔو ٿينÔÔدا سÔاڀيان ضرور خواب اهي آهيو، توهان آهيان،

ڪئÔÔي آهÔÔي. پالنÔÔا ڏنو جنم ئي اسان کي خوابن انهن ته

398

لفظ لهرون لهرون

تعÔÔبير جÔÔي انهÔÔن بÔÔه پÔÔوء پون وٺڻا جنم سؤ چاهي آهي، صÔÔدين“اينداسين. اينداسين،اينداسين، لهنداسين اسان

آهÔÔن. رهيÔÔا ٿينÔÔدا پيدا انسان آدرشي اهڙا مان ڪک جي قÔÔوم ڌرتÔÔي مرڪز جو فڪر سندن تخيل مرڪز جو جن ٿÔÔو. قمÔÔر هجي سرچشمو جو لکڻين سندن درد ڏک، جا

گÔÔذريو. ٿÔÔي آفيسÔÔر ذهيÔÔن ۽ هوشÔÔيار ڏوکÔÔي هÔÔڏ شهباز هئÔÔا. قمرشÔÔهباز اتساهيندڙ ۽ جوان هميشه جذبا سندس

هÔÔو هÔÔڪ مÔÔان ليکڪÔÔن جيÔÔترن ڳڻڻ تي آڱرين جي سنڌ سÔÔندس رهيÔÔو، سوچيندو سان گهرائيء جي اندر جيڪو

پيغÔÔام ۽ طاقت زبردست اها ۾ ڊرامن ۽ ڪهاڻين، ۾ ڏات کÔÔي ٻÔÔوليء سÔÔنڌي جيڪÔÔا آهي رهي موجود سگهه جي

ٿÔÔي ثÔÔابت مÔÔددگار ۽ معÔÔاون ۾ سÔÔگهه جي هئڻ طاقتور رسÔÔتو لء ڪÔÔارڪنن قÔÔومي گڏوگÔÔڏ سÔÔان آهÔÔي. ان جرئتون ۽ همتون ڪندڙ مائل ڏانهن جدوجھد ۽ ڏيکاريندڙ

آهن. حصو جو پورهئي قلمي جي شهباز قمر جÔÔي حيÔÔدرآباد سÔÔان شÔÔهباز قمÔÔر ۾ ع1994 سÔÔال

(شÔÔام) ملهÔÔائي سÔÔانجھ سÔÔرهي ۾ اداري تعليمÔÔي هÔÔڪ ۾ تقريÔÔب هئÔÔي. ان مڃتا ڏنل ۾ زندگيء کيس وئي. اها

ڪيÔÔا. قمÔÔر پيش خيالت پنهنجا ۾ لفظن جن شهباز قمرتها چيو شهباز آهيÔÔان رهيÔو ڪÔري تقرير لکيل دفعو پهريون مان”

پابنÔÔدي تÔÔي خيÔÔالن ٿئÔÔي. پÔÔر نÔÔه نÔÔاداني ڪÔÔا جيئÔÔن تÔÔه ڪÔا ڪانه ناداني پڪ ٿي. سو سگهجي لڳائي ڪيستائين

۾ ادب سÔÔنڌي”تÔÔها چيو شهباز قمر“ويندي. ٿي ضرور بÔÔه ڪنهن آهي. اوترو ڪيو مون جيترو سودو جو گهاٽي

آهيان رانديگر ٻارهون جو ادب ته ڄڻ هوندو. آءي ڪيو نه آهÔÔي. اڄ هڻÔڻ نعÔرا ۽ وڄÔائڻ تاڙيون رڳو ڪم جو جنهن

ڊوڙ ڊڪ جÔÔي ٿيÔÔڻ ون نمÔÔبر رڳÔÔو ۾ ادب سÔÔنڌي ڪلهÔÔه تهذيب ادب، ٻولي پنهنجي”تها چيو هن“آهي. پئي لڳي گهڻÔÔو کان عرصي ڪجھ گذريل ۽ اٿم پيار سان ڌرتيء ۽

“اٿم. ڏٺو ڪجھ

399

لفظ لهرون لهرون

ڏوراپÔÔا ڏک، جÔÔا قمر ۾ خيالن انهن جي شهباز قمرتها جي شاعر هڪ ٿا. بقول اچن نظر سمايل

نÔÔاهي ٻريÔÔو ڏيئÔÔو رهيÔÔو، نÔÔه گÔÔل تي لحد” اينÔÔدو يÔÔار ۾ خموشÔÔان شÔÔهر تÔÔه ڪÔÔڏهن

“ڪÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔر.

حسÔÔاس، پسÔÔند، حقيقÔÔت شÔÔهباز قمÔÔر جÔÔو اسÔÔان سÔÔندس جيÔÔان، مÔÔوتي مÔÔاڻڪ جيÔÔان، پکيÔÔن هنج محنتي،

اچÔÔڻ ۾ فلسÔÔفي جÔÔي لطيÔÔف ۽ سÔÔهپ ۽ رواداري سÔÔڀاءٿو. لڳي

جÔÔي قÔÔوم طفيÔÔل جÔÔي اديبÔÔن ڪميٽيÔÔڊ ئÔÔي اهÔÔڙن کÔÔي زبÔÔانن جڪڙيÔÔل ۽ اونچÔÔايون کÔÔي ڪنÔÔڌن جھڪيÔÔل

آهي. آخر رهيو ڪندو سفر کان صدين حوصلو ۽ طاقت جو ملقات ۽ ويهڪ هڪ سان حوالي جي شهباز قمر ۾

سÔÔال ئÔÔي ٿÔÔي. هÔÔن سÔÔمجھان ضÔÔروري ڪÔÔرڻ ذڪÔÔر فÔÔورم ڊيموڪريٽس سنڌ ۾ هوٽل ميرئيٽ جي ڪراچيء

WhoسÔÔيمينار هÔÔڪ تان فارم پليٽ جي Rule Sindh بÔÔه جيڪي ۾ ويو. ڪراچيء ڪيو منعقد هي( عنوان جي

ضÔÔرور شÔÔهباز قمÔÔر هيÔÔون ٿينÔÔديون محفلون يا سيمينار شخص ذميدار هڪ ۽ هو ڀريندو يا ڏيندو حاضري پنهنجي

لء ڳالهÔÔائڻ بÔÔه اچÔÔانڪ کيÔÔس ۾ حيÔÔثيت جÔÔي ليکÔÔڪ ۽ وينÔÔدي ڏنÔÔي دعÔÔوت کيÔÔس لء ڪÔÔرڻ پيÔÔش راء پنهنجي

جÔÔي ڊيمÔÔورڪريٽس سÔÔنڌ شهباز قمر ته ڏٺو هئي. مون طÔÔور خÔÔاص سÔÔان حÔÔوالي جÔÔي سÔÔنڌ تÔÔي فÔÔورم ان

ڏاڍو سÔÔان حÔÔوالي جÔÔي آمÔÔد جÔÔي ڌاريÔÔن ۾ ڪراچيء تÔÔه جÔÔي آبادڪÔÔاريء جي رهيو. ڌارين جذباتي ۽ پريشان

جھÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔڙي ڪراچيء حيÔÔثيت جÔÔي شÔÔهرProtective کÔÔي شهر القومي بين اقليÔÔت آبÔÔادي سنڌي اصلي ۽ مقامي جيئن ته وڃي ڏني ٿÔÔا اچÔÔن ۾ سÔÔنڌ ڌاريا به وڃي. جيڪي بچي کان اچڻ ۾

جائيÔÔداد سÔÔان سÔÔختيء سÔÔان طÔÔرح سرڪاري تي انهن يÔÔا ڪÔÔارڊ ووٽ،شÔÔناختي وڃÔÔي، هنئÔÔي پابنÔÔدي تÔÔي وٺÔÔڻ

400

لفظ لهرون لهرون

چيڪنÔÔگ جÔÔي قسÔÔم سخت تي حاصلت جي ڊوميسائل کÔÔي سÔÔنڌين سÔÔان طريقÔÔن قانوني اهڙن ته وڃي ڪئي

شÔÔهباز ٿÔÔو. قمÔÔر سÔÔگهجي بچÔÔائي کÔÔان اچÔÔڻ ۾ اقليÔÔت ڪÔÔري مهربÔÔاني تÔÔه ڪيÔÔو خÔÔبردار کÔÔي عÔÔوام سÔÔنڌي

رکÔÔو. کليل ذهن ۽ ضمير زبانون، ڪن، اکيون، پنهنجيون اگÔÔر خدانخواسÔÔته بيهÔÔو، تÔÔي پيرن پنهنجي ڀاڙيو، تي پاڻ

جÔÔا ان ته ٿي نازل آفت تڪليف ڪابه جيڪڏهن تي سنڌپوندا. ئي تي ماڻهن سنڌي عام اثر وڌيڪ کان سڀ

401

لفظ لهرون لهرون

پڙهي؟ ٿي ڇا سنڌپڙهي؟ ٿي ڇا دنيا

صاحبه! چانڊيو بشير سعيده سائنڻ رورل فÔÔÔÔار رفليڪشÔÔÔÔن اينÔÔÔÔڊ ٽرانسفارميشÔÔÔÔن

سÔÔالن ئÔÔي ڪيÔÔترن گÔÔذريل (ٽي.آر.ڊي) پاران ڊولپمينٽ ٻÔÔه- مÔÔاهي هÔÔڪ سان نالي جي اوپينينو اينڊ جنيوز کان

اصÔÔول بنيÔÔادي جÔÔو آهÔÔي. جنهÔÔن رهيÔÔو ٿÔÔي شايع رسالوآهي. فراهمي جي ڄاڻ ۽ تعليم متبادل

پڙهÔÔي!؟ ٿÔÔي ڇÔÔا دنيا پڙهي؟ ٿي ڇا سنڌ ۾ رسالي جنهن آهي، ويو ڪيو شروع سلسلو هڪ سان نالي جي ماڻهن لڳاپيل سان شعبن مختلف جي زندگيء اسان ۾

سÔÔروي ٿÔÔا. هÔÔن پڇÔÔون سوال بابت ڪرڻ مطالعي کان تÔÔه وٺجÔÔي جÔÔائزو اهÔÔو تÔÔه هÔڪ تÔÔه آهي هيء مقصد جو

آهÔÔن ڪهڙا موضوع جا دنيا ۽ آهيون رهيا پڙهي ڇا اسانÔÔون ۽ عام ته ٻيو ۽ تÔÔه ڪجÔÔي رهنمÔÔائي جÔÔي پڙهنÔÔدڙن ن

پڙهÔÔڻ طÔÔور لزمÔÔي کيÔÔن جيڪي آهن ڪتاب ڪهڙا اهيگهرجن.

رهيÔÔا مÔÔوڪلي نÔÔامو سÔÔوال هيÔÔ( اسان کي اوهانڏيندا. موٽ ترت ته آهي اميد آهيون،

سوالٻڌائيندا؟ ڪجھ ۾ باري پنهنجي توهان-1آهيو؟ رهيا پڙهي ڪتاب ڪهڙا توهان اڄڪلهه-2 پڙهنÔÔدا ڪÔÔٿي ۽ ڪÔÔڏهن توهÔÔان تÔÔي طÔÔور عÔÔام-3

آهيو؟آهن؟ ڪهڙا ليکڪ جا پسند جي توهان-4 رهيÔÔا ڪتÔÔاب جيڪÔÔي هيÔÔ( مطالعي جي توهان-5

آهن؟ ڪهڙا بهترين ٽي مان انهن آهن، متاثر وڌيڪ کان سڀ ڪتاب ڪهڙي کي توهان-6

ڪندا. وضاحت ڪيو؟

402

لفظ لهرون لهرون

توهÔÔان جيڪي ٻڌائيندا نال جا ڪتابن ٽن به ڪن-7 سÔÔگهيا نÔÔه پڙهÔÔي ڪÔÔري جÔÔي سÔÔببن به ڪهڙنآهيو؟

تجÔÔويز ڪتاب ڪهڙا توهان لء پڙهندڙن نوجوان-8ڪندؤ؟

سÔÔماجياتي ۽ نÔÔثري غير نثري، لء پڙهندڙن عام-9ڪندؤ؟ تجويز ڪتاب ڪهڙا مان ساهت

ضÔÔÔرور فوٽÔÔÔو سÔÔÔائيز پاسÔÔÔپورٽ نÔÔÔوٽا پنهنجÔÔÔوموڪليندا.

ٿورائتوسٿ اوپينين اينڊ نيوز

ٽي.آر.ڊي جي.ايم.بي ،73سي-

ڪالونيحيدرآباد آباد، قاسم

2655021-022

ٻڌائيندا؟ ڪجھ ۾ باري پنهنجي ا توهان1 سوال آهÔÔي. منهنجÔÔي ميمÔÔڻ سÔÔعيده نÔÔالو اصÔÔلي منهنجو

پيÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔدائش ٿÔÔÔي. ۾ شÔÔÔهر شÔÔÔڪارپور جÔÔÔو ع1947 آڪٽÔÔÔوبر31

آهي. اهو ويندو چيو پيرس جو سنڌ کي جنهن شڪارپور ٿيÔÔو. مڪمل ۾ نتيجي جي بحرانن سياسي مڪمل شهر

ڪيÔÔا. شÔÔيخ پيÔÔدا ذهÔÔن ذهيÔÔن ڪيترائي جا سنڌ شهر ان نورالÔÔدين سÔÔليم، آغÔÔا رفيÔÔق، غÔÔزال همÔÔايوني، نياز اياز،

سÔÔومرو بخÔÔش اللÔÔه شÔÔهيد ۽ موريÔÔاڻي بشÔÔير سÔÔرڪي، جÔÔو وڏڙن آهي. منهنجي سان شهر هن تعلق جو وغيره سائينء بابا ۽ آهي. امڙ سان ڌرتيء هن به تعلق ۽ شهر واڳڻÔÔي ڏاڏاڻÔÔا هئÔÔا. منهنجÔÔا ۾ مÔÔائٽيء مÔÔٽيء وڏڙا جÔÔا

جي شهر شڪارپور اندر حويلين وڏين وڏين تي دروازي ڳڙهÔÔه علي سائين هئا. بابا ڏيندا تعليم مذهبي کي عوام

تعليÔÔم جÔÔي سÔÔنڌ نوجÔÔوان لکيÔÔل پڙهيل جو يونيورسٽيء

403

لفظ لهرون لهرون

رهيÔÔو. هÔÔڪ تÔÔي عهÔÔدن اعلÔÔي تي جاين مختلف ۾ کاتي شخصÔÔيت سÔÔماجي هÔÔڪ ۽ ايماندار مخلص بهادر سچو،

علوه پويÔÔان پنهنجÔÔي ۽ ڪئي خدمت جي سنڌ جنهن هو بڻجÔÔي يÔÔافته تعليÔم ۽ سÔÔيرت نيڪ صالح جيڪا جي اولد

آهÔÔي. اسÔÔان سرگردان ۾ خدمت جي قوم ۽ سنڌ به اڄ رهيÔÔو داري پرده ۽ علم مذهب سڃاڻپ جي خاندان جي

مليÔو. نÔه موقعÔو وڌيÔڪ جو پڙهڻ کي نياڻين آهي. جتي هÔاء شÔÔڪارپور سÔÔائين آهي) بابا تبديل صورتحال (هاڻي

۽ پرائمÔÔري تعليÔÔم پنهنجÔÔي ۽ رهيا هيڊماستر جا اسڪول ميÔÔٽرڪ مÔÔان ٿÔÔي. سÔÔانگهڙ مڪمÔÔل اتي جي سيڪنڊري

۽ مÔÔان ڪاليÔÔج گرلÔÔز شÔÔاهه نÔÔواب ڪئÔÔي. گريجوئيشÔÔن مÔÔان1971 ۾ مضÔÔمون سÔÔائنس پوليٽيڪÔÔل ماسÔÔٽرس

سنڌي کي مون سائين ڪئي. بابا مان يونيورسٽيء سنڌ ۾ حيÔÔثيت امتيÔÔازي جيڪÔÔو ڏيÔÔاريو امتحÔÔان به جو فائينل جÔÔا بغÔÔاوت کÔÔان مÔÔاحولو جسÔÔخت کي ڪيو. مون پاس جنهن ڇوڪري پهرين جي خاندان پنهنجي ۽ ٿيا پيدا جذبا

گرلÔÔز السÔÔلم حمÔÔايت مهينÔÔا6 ڪئÔÔي. پهريÔÔن نÔÔوڪري ڏنÔÔم انÔÔٽرويو لء شÔÔپ ليڪچÔÔرر پÔÔوء کان ان ۾ اسڪول

شÔÔهر لڙڪÔÔاڻي ۾ ع1973 آڪٽÔÔوبر15 مÔÔاڻي ڪاميÔÔابي جÔي شÔهر ٿÔي. لڙڪÔاڻي پوسÔÔٽنگ ۾ ڪاليÔج گرلÔز جي

دڪÔÔان ۽ گهÔÔر جا سؤٽن ۽ چاچن منهنجن ۾ بازار شاهي ڏاڍي مÔÔان تÔÔي پوسÔÔٽنگ پهرين پنهنجي ۾ شهر آهن. ان

خوشÔÔي پهريÔÔن جÔÔي زنÔÔدگيء منهنجي اها هيس، خوش راغب طرف جدوجھد وڌيڪ کي مون به اڄ جيڪا هئي، نوڪري سرڪاري ۾ شهرن مختلف جي ٿي. سنڌ ڪري سÔÔماجي پنهنجÔÔن آهيÔÔان رهÔÔي بÔÔه جÔÔتي آهي. پÔÔر ڪئي آهÔÔي. نڀÔÔايو گÔÔڏ سÔÔان نÔÔوڪريء بÔÔه کÔÔي ڪÔÔارين ڪمن

جÔÔي آهي. انهن ڏياري تعليم مون کي نياڻين ئي ڪيترن ۾ مÔÔاتليء ڪاليÔÔج آهÔÔي. گرلÔÔز همٿÔÔايو وڃÔÔي تÔÔي گهرن

دوران پوسÔÔٽنگ اتÔÔي هÔÔو ٺهرايÔÔل جÔÔو انگريÔÔزن جيڪÔÔو ڪمÔÔپيوٽر لء نيÔÔاڻين غريÔÔب کÔÔان انگريÔÔزن مÔÔون جڏهن ان هÔو ته جي گهرڻ بجيٽ ڪيو. بجاء مطالبو جو سينٽر

404

لفظ لهرون لهرون

پيÔÔل پٺÔÔتي ان جÔÔي سÔÔنڌ تÔÔي طور فوري ۽ٿيا. خوش تي ڪيÔÔائون. قÔÔائم ڪمÔÔپيوٽرليب سÔÔان رقم وڏي ۾ علئقي

پگهÔÔار وڏي جÔÔي مهينÔÔي کÔÔي نياڻيء لوڪ جي اتي مون انٽرنيشنل وارنUTP کي مون لء ڪرايو. ان مقرر تي

ڪاليÔÔج گرلز مون ڪوشش جي قسم ڏنو. اهڙي ايوارڊ جÔÔي سÔÔنڌ سÔان حÔوالي جÔي ڪئÔي. تعليÔم بÔه لء هÔال

ٿيÔÔا ڪÔÔم چڱÔÔا ڪÔÔي کÔÔان مÔÔون لء نياڻين پهچ بي غريب سÔÔڪون آهيÔÔون. پÔÔر ويجھÔÔو جÔÔي رٽÔÔائرمينٽ آهن.هÔÔاڻي

ڪم به ۾ NGOS ڪافي آهي. مون آهي. اطمينان قلب مون آهن. پر ڪيا آباد گهر جا نياڻين ڪيترن ۽ آهي ڪيو ڪيÔÔو گهÔÔٽ برداشت ڪري طبيعت انقلبي منهنجي کي

ڪيÔÔترائي ڪÔÔري هئÔÔڻ جنÔÔون جو پڙهڻ آهي. لکڻ ويندو ڇڏينÔÔدي ڀÔÔري پنÔÔا ڪهÔÔاڻيون ڊائريÔÔون، بÔÔڪ، اسÔÔڪريپ هئÔÔي اينÔÔدي ڪاوڙ هيس، ڪندي به ضايع وري هيس. پر

ڇÔÔو سÔÔمجھي کÔÔي مÔÔون نٿÔÔو؟ ڇو ٻڌي کي مون ڪو ته پهريÔÔن هيس. منهنجÔÔو وڏي کان اولد سڀني ۾ گهر نٿو؟

۽ مÔÔذهب”ڇÔÔپي. ۾ پاڪسÔÔتان هلل ۾ ع1971 تحريÔÔر ڇڙيÔÔو. بحÔÔث جو لکڻ هڪ پوء سان عنوان جي ماڻهپوو

ڇپيÔا. ٻيÔو مضÔÔمون ڪيÔترا تÔه آهي نه ته ياد ۾ اخبار ان رئيÔÔس پÔÔوء، کÔÔان ٽٽڻ ملڪ لکيم ۾ اخبار جنگ مضمون

بیڻی کی قوم نام کے قوم” کي مضمون ان امروهوي پڙهندي اهو اڄ هو ڇا ڏنو. پيغام عنوان جو “پيغام کا

لڪو ججÔÔان آهيÔÔان. پÔÔر ٿينÔÔدي ڏکÔÔاري ڏاڍي تÔÔه آهيÔÔان ذهنÔÔن ننÔÔڍن مزاجي منتقل ته بقول جي فلسفي انگريز

۽ فلسÔÔفي بنيÔÔادي آهÔÔي. پنهنجÔÔي هونÔÔدي پيÔÔداوار جÔÔي ڪيترا ڪري پيدا لچڪ ۾ روين اوهان رهندي تي مؤقف

سان حالتن ۽ وقت مؤقف ۽ ٿا. نظريا سگهو ڪري ڪم مضبوط ڏاڍو اڄ مؤقف بنيادي منهنجو ۽ آهن ٿيندا تبديل

آهي. ويو ٿي جدوجھÔÔد آهيÔان. عملÔÔي استاد تي طور بنيادي مان

ريڊيو مقال، تحرير، آهي. تقرير، رهيو سهڪار منهنجو ۾

405

لفظ لهرون لهرون

شÔÔاعري. مختلÔÔف پابنÔÔد تÔÔائين حÔÔد ڪجÔÔھ پروگÔÔرام، ڪمپيئرنÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔگ، جÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔي پروگرامÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔس

تÔÔي ليÔÔول ملڪÔÔي جيڪÔÔي ڪانفرنسÔÔز القÔÔوامي بيÔÔن منهنجÔÔي تÔÔائين آبÔÔاد اسÔÔلم آهن. وينÔÔدي رهيون ٿينديون آهي. ڪاوش ويندو ڇاپيو سان گنجائش تمام کي مقالن

مشÔÔتمل تÔÔي مقالن ڇپيل ۾ اخبار امن ۽ اخبار عبرت، ۽ آهÔÔي. بÔÔک ۾ تيÔÔارين جÔÔي ٿيÔÔڻ شايع ڪتاب هڪ منهنجو

عملÔÔي منهنجÔÔي احتجÔÔاج ڌرڻÔÔا، مÔÔارچ، لنÔÔگ هڙتÔÔالون، محنÔÔت رخي گهڻ آهن. مان رهيا حصو اهم جو زندگيء

کÔÔان ڪÔÔم ۽ نÔÔالي منهنجÔÔي عÔÔوام جÔÔو آهي. سÔÔنڌ ڪئي ٺÔÔاهيو پاڻ آهي، ارپيو پاڻ آهي. مون واقف طرح چڱيء

آهيÔÔان. ڀوڳيÔÔو شÔÔڪار جو مايوسين گهڻين آهي. تمام نه بÔÔي مليÔÔل طرفÔÔان پنهنجÔÔن کÔÔي آهي. ماڻهوء گهڻو تمام

عÔÔزم ۽ ايمÔÔان ڇÔÔڏين. پÔÔر ڪريÔÔو مايوس بلڪل وفائيونآهي. سلمت

آهيو؟ رهيا پڙهي ڪتاب ڪهڙا ڪلهه ا اڄ2 سوال جÔÔو لکÔÔڻ پڙهÔÔڻ تÔÔه ٻÔÔڌايو کÔÔي اوهان جوابا مون

آهÔÔي. رهيÔÔو ئÔÔي کÔÔان ئÔÔي هونÔÔدي ننڍي کي مون جنون سÔنڌي طÔÔور خÔÔاص تÔÔه آهÔÔي ملنÔÔدو موقعو ڪو به جتي

منهنجÔÔي ڪÔÔرڻ مطÔÔالعو جÔÔو ان ۽ ڪÔÔرڻ خريÔÔد ڪتÔÔاب آهي. گهڻائي رهيو حصو اهم جو فرضن قومي ۽ اخلقي مÔÔان آهÔÔن، رهيÔÔا اينÔÔدا ۾ رابطي موسان رائيٽر ۽ پبلشر آهÔÔي. ڪئÔÔي مدد جام ۾ ڪرڻ اڳتي ڪتاب ڏنل جا انهن اسان جيئن ته ٻڌايان کي اوهان پئي ڪري ان مان هتي

کÔÔي ڪتÔÔابن سÔÔان توازن اخلقي پنهنجي به کي ڪم ان سÔÔگهون. وڌائÔÔي دوسÔت پڙهنÔÔدڙ جÔÔا ادب ڪÔري اڳÔÔتي کÔÔان عرصÔÔي ڪجÔÔھ ته هلن ٻڌائيندي به اهو کي اوهان

پنهنجÔÔو ڪÔÔري مسÔÔئلن سنگين جي خاندان پنهنجي مان ان جÔÔي زنÔÔدگيء ۽ آهÔÔي ڇÔÔڏيو ڪÔÔري ڪنÔÔڊائتو کي پاڻ

کÔÔي مÔÔون تÔÔه آهي حيرت وقت احساس واري بيوسيء آهÔÔي. ڪÔÔونه ئÔÔي رهيÔÔو وارو سÔÔمجھائڻ ۽ سÔÔنڀالڻ ڪÔÔو

تها پٽاندر فلسافيء جي حافظ

406

لفظ لهرون لهرون

رام! رام برهمڻ يا الله، الله يامسلمان واري لهڻ پورو سان پئنچن ۽ مک سن سان ساڌن

جÔÔو سÔÔوال جي ڏجي. اوهان معيار کي ڪنهن ۾ ماحول ڪتÔÔاب ڪÔÔافي مÔÔون ۾ ويجھڙائيء تÔÔه آهÔÔي اهÔÔو جواب پڙهÔÔي نÔÔه ڪجÔÔھ ۽ آهÔÔن پڙهيÔÔا آهÔÔن. ڪجÔÔھ ڪيÔÔا خريÔÔد

۾ ڪتابن آهيان. انهن سگهي غلم علمÔÔÔه ڪتÔÔÔاب جÔÔÔو خÔÔÔادم قاضÔÔÔي ڊاڪÔÔÔٽر

نÔÔبيء عالم. آفتÔÔاب همعصر سندس ۽ قاسمي مصطفيمارشل. اورڪورٽ بادشاهه سورهيه ڪتاب جو

ايÔÔاز موسÔÔمو، جÔÔي جساٿ جو درس بخش رسول بخÔÔاريء سجاد ساکو جي جباک ڪتاب جو پليجو لطيف

ادت ےس ولدت” جو ڪتÔÔابا جÔÔو غفÔÔور پروفيسر “ہشلکيل جوP.L Bhalla ۽ ۔“آگيا ل مارشل پهر”

“Benazir Bhutto Opportunities and Challenges”

جÔÔو آهÔÔن اهم به انڪري لء منهنجي تصنيفون اهي سÔÔال سÔÔ( جÔÔي ملÔÔڪ پÔÔوء کÔÔان خاتمي جي جنگ سرد

جÔا خÔÔبرن واريÔÔن جڊيÔلو اڄ اسÔÔان بÔÔه پÔÔوء کÔان تاريÔخ سياسÔÔي تÔÔه آهÔÔي ضÔÔروري لء آهيÔÔون. ان بڻيل محرڪ

رهون. واقف بخوبي کان چاڙهن لهن ڪÔÔٿي ۽ ڪÔÔڏهن اوهÔÔان تÔÔي طÔÔور ا عÔÔام3 سÔÔوال

آهيو؟ پڙهندا بلڪÔÔل ۾ آهيÔÔان. سÔÔفر پسÔÔند اڪيلئي جوابا مان

چانهه تي ٽائيم جو آهيان. صبح سگهندي پڙهي نه ڪجھ جÔÔو جاخبÔÔارو صÔÔرف گڏوگڏ سان ڪوپ گرم گرمه جي

لڪÔÔائي پيÔÔج ايڊيٽوريل ڪري مطالعو يا جائزو سرسري خاموشÔÔيء ۽ سان آرام ۾ وقت جي آهيان. رات رکندي شÔÔروع پڙهÔÔڻ موضÔÔوع پسÔÔنديده اخبÔÔارون ڪتÔÔاب، ۾

نÔÔه ننÔÔڊ گهÔÔري کÔÔي مÔÔون کانسÔÔواء آهيان. پڙهڻ ڪندي ڇÔÔو جÔÔي ڪلڪÔÔن5 يا4 صرف ننڊ اها آهي. پوء ايندي

اچي. نه

407

لفظ لهرون لهرون

لکيÔÔو ڪÔÔڏهن مÔÔون نÔÔه ويهÔÔي تÔÔي ڪرسيء ۽ ٽيبل ڏاڪڻيÔÔن تÔÔه هيÔÔس شÔÔاگردياڻي آءي پڙهيو. جڏهن نه آهيهيس. پڙهندي ويهي تي ڏاڪن جي

آهن؟ ڪهڙا ليکڪ جا پسند جي ا توهان4 سوال ۾ دور جÔÔي ڪلهÔÔوڙن زرخيزيء جÔÔي جوابا مٽيء

لطيÔÔف شÔÔاهه مفڪÔÔر ڏاهÔÔي عظيÔÔم تي سيني جي سنڌ کÔÔي سÔÔنڌ مÔÔددگار يÔÔارو بي به اڄ فن ۽ فڪر جي جنهن آهÔÔي. سياسÔÔي رهÔÔبر پسنديده آهي، بچايو ڀري ۾ ڀاڪر

جويو، ابراهيم محترم جي.ايم.سيد، سائين سان حوالي جÔÔي جوڻيجÔÔو. ادب عبÔÔدالخالق ۽ بروهÔÔي احمÔÔد علÔÔي

ميمÔÔڻ، سÔÔراج جليÔÔل، امÔÔر بخÔÔاري، اسÔÔتاد سان حوالي ڪلسÔÔڪ جو جعفري خيرالنساء ۽ اياز شيخ ابڙو، جمال ۾ رائÔÔٽر پنجÔÔابي پريتÔÔم آهÔÔي. امرتÔÔا وڻنÔÔدو بيحÔÔد انÔÔداز

گيلنيء آهيÔان. نوشÔÔي وٺنÔدي پڙهي به کي نذرالاسلم ٿينÔÔدي محسÔÔوس اپٽÔÔار جي جذبن منهنجي شاعري جي

تÔÔه هلن ڪنÔÔدي ڳÔÔالهه پسند حقيقت ۽ سچي آهي. هڪ ڊاڪÔÔٽر ۾ حيÔÔثيت جÔÔي تاريخÔÔدان هÔÔڪ ڪÔÔڏهن ڪÔÔڏهن اثرائÔÔتيون ڏاڍيÔÔون سÔÔچايون تحريÔÔري جÔÔون مبÔÔارڪ

۽ ڄÔÔاڻ صÔÔحافتي سياسي، آهن. مان ٿينديون محسوس جيڪÔÔي آهيÔÔان پڙهنÔÔدي ورائي ورائي ڪتاب جا فلسفي

ذهنÔÔي لء شÔÔانتيء ۽ سÔÔک جÔÔي ڌرتيء هÔÔن ليکÔÔڪ بÔÔه ٿÔÔا، ڪÔÔن بغيÔÔر جÔÔي بازيء سودي ۽ نقصان نفعي پورهيا

ليکÔÔڪ نوجÔÔوان طÔÔور خاص کپي، پڙهڻ ضرور کي انهن تسلسل نوجوان اهي آهي، ضروري ڏيڻ ٽيڪو کي انهن

ڪمÔÔار، منÔÔوج قاضÔÔي، علÔÔي مÔÔان ليکڪن آهن. نوجوان صÔÔحافتي ۽ سÔÔنڌو امÔÔر پليجو، لطيف اياز لغاري، مظهر

پÔÔورهئي قلمÔÔي جي لشاريء محمد فقير مرحوم ۾ دنيا جÔÔي نوجÔÔوانن سÔÔگهجي. انهÔÔن وسÔÔاري ٿÔÔو ڪيئÔÔن کÔÔي

اهÔÔا ۽ واقعÔÔات جÔÔا ارڏايÔÔن سياسÔÔي ۽ جڄاڻو ۾ تحريرن سÔÔگهندي ملÔÔي سان مشڪل کي عوام جيڪا معلومات

پڙهنÔÔدڙ عÔام سÔان مطÔالعي جÔÔي تحريÔÔرن انهÔن آهÔي، آهي. پورهيو ادبي جو قسم هڪ به اهو ۽ ٿو رهي باخبر

408

لفظ لهرون لهرون

دور جي عليء صادق ڄام مرحوم لشاريء محمد فقير ڪروڙيÔÔن سÔÔان مدد جي ايڊيٽوريل جي اخبار ججاڳوو ۾

تحريÔÔرون جون بڻيو. فقير ترجمان جو دلين جي سنڌين رهيون. ادبÔÔي ڪنديون پيدا ٿرٿلو اندر ايوانن ۽ اسيمبلين کپن. هئڻ نه محتاج جون قافيه ۽ رديف صرف تحريرون

۽ وفÔÔا ملل، ۽ رنÔÔج وصÔÔال، ۽ هجر عشق جمال، حسن، سÔÔڀ وغيÔÔره. اهÔÔي وغيÔÔره ميخÔÔانو ۽ سÔÔاقي وفائي، بي

کÔÔي عÔÔوام جڪڙيÔÔل ۾ آهÔÔن. جÔÔبريت پهلÔÔو جماليÔÔاتي جÔÔي ذهنÔÔن نوجÔÔوان گهڻÔÔن تمÔÔام کÔÔي ضÔÔمير اجتمÔÔاعي سÔÔگهن ڪري رهنمائي جي عوام جيڪي آهي، ضرورت

سÔÔور ڏک پنهنجÔÔا عÔÔوام رکÔÔي ڪنڌ تي ڪلهن جي جن ۽ ۽ ادب لکيل باوجود جي ترقيء جي سگهي. ميڊيا ٻڌائي مÔدد ۾ هلئÔڻ سÔان ماضÔÔيء پنهنجÔÔي کÔÔي اسان ڪتاب

ٿا. ڪن ڪتÔÔاب جيڪÔÔي هي( مطالعي جي ا توهان5 سوال

آهن؟ ڪهڙا بهترين ٽي مان انهن آهن رهيا مطÔÔالعو جÔÔو ڪتابن ئي ڪيترن عمر جوابا سڄي

ڌارا جÔÔي زنÔÔدگيء منهنجÔÔي ڪتÔاب جنهÔÔن آهي. پر ڪيو جÔÔو جÔÔي.ايÔم.سÔÔيد سÔÔائين اهÔÔو ڇÔÔڏيو، ڪري تبديل کي

کÔÔي اوهÔان مÔÔون مÔÔونو. جيئÔÔن آهÔÔي ڏٺو ججيئن ڪتاب ئÔÔي عنÔÔوان جÔÔو تحرير پهرين منهنجي ته ٻڌايو ۾ شروع

تربيÔÔت خانÔÔداني وري مٿÔÔان ۽هÔÔÔو. مÔÔاڻهپوو ۽ جمÔÔذهب جÔÔو تعليÔÔم مقصÔÔد مکيÔÔه جÔÔتي ٿÔÔي، ۾ گهراڻÔÔي مÔÔذهبي سÔÔمجھي ڳÔÔالهه اضÔÔافي تعليÔÔم ٻÔÔي هئÔÔي تعليÔÔم مذهبي جÔÔي ڪتÔاب ان جÔÔي جÔÔي.ايÔم.سÔÔيد هئي. سائين ويندي

ٿيÔÔو. انسÔÔان چٽÔÔو وڌيÔÔڪ مÔÔاڻهپو ۽ مذهب سان مطالعي ذات جÔÔي خÔÔدا صÔÔرف اميدون سک ڏک جذبا پنهنجا کي

انسÔÔان پÔÔرک جÔÔي گهرجÔÔن. ان ڪرڻ نه منسوب ڏانهن تÔÔه آهيون مذهبي سچا اسان آهي. اگر عمل حقيقي جوسگهون. ڪري گذارو ٿا ڪيئن گڏ سان ناانصافين پوء

تÔÔي طÔÔور ذاتÔÔي تÔائين جÔڙ کÔÔي ڪوتاهين ۽ خرابين طبقÔÔن، فرقÔÔن، ذات جÔÔي آهÔÔي. خÔÔدا ڌرم ئÔÔي پسÔÔڻ

409

لفظ لهرون لهرون

آهي. ٻيÔÔو انڪاري کان ورهائڻ ۾ خانن ۽ مذهبن عقيدن، بلڪÔÔه نÔÔه جÔÔوئي روس جيڪو گورڪيء مئڪسم ڪتاب

ان جماءو آهي ڪتاب جو ان آهي، اديب انقلبي جو دنيا آهÔÔي. لينÔÔن ٿيÔÔل ترجمÔÔو ۾ ٻÔÔولين ئي ڪيترن جو ڪتاب

هÔÔٿي وڏي کÔÔي انقلب روسÔÔي ڪتÔÔاب جمÔÔاءو هوته چيو ڪتÔÔاب هÔÔن ۾ انسÔÔانن ڪÔÔش محنÔÔت آهÔÔي. لکيÔÔن ڏنÔÔي

آهي. ڪئي پيدا جاڳرتاÔÔٽ جيڪÔÔا ماء اهڙي هڪ فلونا نائڪا ۾ ڪتاب هن پ

ئÔÔي جÔÔي ڪشÔÔن محنت روسي هلي تي قدم نقش جي ۽ مÔÔزدورن سÔÔتايل پيڙهيÔÔل جي دنيا بلڪه رهي نٿي ماء

ٿي. پوي بڻجي به ماء جي هارين سÔÔڏو سÔÔوئي جپÔÔڙاڏو جÔÔو ميمڻ سراج ڪتاب ٽيون

کÔÔان حقيقتÔÔن تڪÔÔراري تÔÔاريخي ۽ سان پڙهڻ ڪتاب ان سÔÔنڌ ۽ ٿيÔÔو اضÔÔافو ۾ پسÔÔنديء عقليت سب ملڻ آگاهي

صÔÔدين جيڪÔÔا سÔÔنڌ سرسÔÔبز ۽ سÔÔورن دردن، ڏکن، جي بÔÔي جÔÔي مغلÔÔن ۽ افغÔÔانن عربÔÔن، منگولن، تاتارين، کان

هيٺÔÔان پيÔÔرن جÔÔي هÔÔاٿين ۽ سÔÔنبن جÔÔي گهÔÔوڙن مهÔÔار جÔÔي حملن جي ترخانن ۽ آهي. ارغونن رهي چيڀاٽجندي

اپٽÔÔار ۾ نمÔÔوني اثرائتي ۾ ڪتاب هن سان نموني جھڙي منهنجÔÔي ۾ جÔÔذبن ۾ سÔÔوچ منهنجÔÔي انڪÔÔري آهÔÔي، ٿيل

۽آهÔÔÔي. رهÔÔي سÔÔمايل سÔÔنڌين ۽ سÔÔنڌ ۾ ايجنÔÔڊا ذهنÔÔي ۽ بÔÔه ڪÔÔٿي به ڪڏهن مون به دوران ملزمت سرڪاري

آهي. نه لڪايو کي جذبن پنهنجن تي فار پليٽ به ڪنهن کÔÔان ثقÔافت ۽ ڌرتÔÔي آهيÔÔان. پنهنجÔÔي رهÔي نÔÔه باتڪلف وينداسÔÔون. بنجÔÔي چÔÔٻ ۾ ڪÔانگن تÔÔه رهياسÔÔين لتعلقآهي. ٻيو ئي مزو جو جيئڻ ۾ فيصلن جي دل بجاء دماغ

کÔÔان سÔÔڀ ڪتÔÔاب ڪهÔÔڙي کÔÔي ا توهÔÔان6 سÔÔوالڪيو؟ متاثر وڌيڪ

تنگي لء جي آهي. جواب سوال جوابا منجھائيندڙڪندا. ڪريان. معاف محسوس پئي تنگدستي ۽

توهÔÔان جيڪÔÔي نÔÔال جا ڪتابن ٽن به ا ڪن7 سوالآهيو؟ سگهيا پڙهي نه ڪري جي سببن به ڪهڙن

410

لفظ لهرون لهرون

جو حالتن آهن. گهريلو نه سبب خاص جوابا ڪي تنگÔÔي ۾ بجيÔÔٽ ڪÔÔري هجÔÔڻ مهÔÔانگو جÔÔو ڪتÔÔابن ۽ دٻاء

آهي. رهي ٿيندي محسوس هيء ۽ هÔÔو هليÔÔو ذڪÔÔر ڏاڍو جÔÔو جنهÔÔن ڪتاب هڪ

آهي. ارون ) ڪتابPrize Winner( يافته انعام ڪتاب”.The God of small things “ڪتاب جو لتيء راء

ڪتاب ٻيو “Daughter of the East” نظير بي آيÔÔو، ۾ مÔارڪيٽ ئÔÔي جيئÔÔن ڪتÔÔاب ڪتاب. هيء جو ڀٽو

نئÔÔون جÔÔو همٿايو. هÔÔن به کي ٻين بلڪه ڪيو خريد مون ڪتÔÔاب آهÔÔي. اهÔÔو پهتÔÔل نه ۾ مارڪيٽ اڃان شايد ڇاپو

اهي آهن، چيپٽر اضافي جيڪي ۾ ان ته ڇو پڙهو ضرور جÔÔن تعلÔÔق جÔÔو انهن ۽ معاملت آهن. سياسي اهم تمام

کپي پڙهڻ ضرور کي اسان آهي، رهيو سان . 2 جÔÔا عليء طÔÔارق ڊرامÔÔانويس ۽ ليکڪ مشهور3آهن. هڪ ٿيا شايع ته آهي ٻڌو ڪتاب

Leopard and the Fox”“ شÔÔهيد ڏاهي جي دنيا هٿان ضياءالحق ۾ ڪتاب هن ٻÔÔڌايل حقيقتÔÔون جÔÔون ڏيڻ ڦاهي جي ڀٽو علي ذوالفقار

آهن. ڪتاب ٻيو جو طارق

The Pirated of the Caribbean آمريڪا پڙهنديس، ضرور ته ملندو ڪتاب هيء

تÔÔه ۾ ملڪن جھڙن اسان جيڪي سازشون ۽ ڪردار جو اهÔÔي ۾ آمريڪÔÔا لطينÔÔي ٿيون. پÔÔر وڃن ڪامياب جلدي

جو عوام شايد ڇو؟ ماڻين ٿيون نه ڪاميابيون سازشون سÔÔان رهنمÔÔائن سياسÔÔي مقبÔÔول پنهنجÔÔي تعاون ۽ ساٿٿو. هجي

ڪتÔÔاب ڪهڙا توهان لء پڙهندڙن ا نوجوان8 سوالٿا؟ ڪريو تجويز

آهÔÔي. سÔÔوال ڏکيÔÔو ۽ ٽيڪنيڪÔÔل بÔÔه جÔÔوابا اهÔÔو پنهنجÔÔو سÔÔگهجي، ڏئÔÔي نÔÔٿي ڊڪٽيشÔÔن کÔÔي نوجÔÔوانن

پنهنجÔÔو منهنجو آهي پيغام آهي. ليڪن مرضي ۽ اسلوب

411

لفظ لهرون لهرون

دنيا ته آهي اهو لء نوجوانن سگهڙ پر سرڪش باشعور هلÔÔي تÔÔي راهÔÔن نيÔÔن جÔÔي ترقيء رستن، نون وقت هن مڇÔÔون اسÔÔان به اڄ ۾ ايج سيٽلئيٽ آهي. ڪمپيوٽر پئي

يرغمÔÔال ۾ مÔÔاحول واري يرغمÔÔاليء جÔÔي وڏيري وٽيندڙ خواهشÔÔن جÔÔي ٻين بڻجي هجوم وڄائيندڙ آهيون. تاڙيون

ڪنهÔÔن بÔÔه اڄ طبقÔÔو نوجÔÔوان ۾ سÔÔفر جÔÔي تڪميل جي جÔÔو ان ۽ ادب آهÔÔي، سرگردان ۾ تلش جي ڊائريڪشن

کÔÔي چئلينجÔÔز قÔÔومي تÔÔه آهي اهو ڪارج سماجي اصلي پهريÔÔون کان سڀ لء ٿيون. ان يڪمشت طور اجتماعي ۽ ڪتÔÔابن نصÔÔابي پنهنجÔÔي پهريÔÔون کÔÔي طبقÔÔي نوجÔÔوان به اڄ اسان ۾ دور جي کپي. چٽاڀيٽيء ٿيڻ ڀڙ ۾ ڪورس کي ضمير آهيون. پنهنجي مشغول ۾ حسن جي فطرت

ڪري استعمال کي ان سمجهي ضمانت جي زندگين به دور کÔÔان علمÔÔن جديÔÔد کÔÔي اسان سوچ آهيون. ان رهيا

آهي. ڇڏيو ڪري پڙهڻ اهو جڪتابو کي نوجوانن سان حوالي ادبي

اعلÔÔي جدوجهد، ۾ جنهن ٿئي، مهيا ڄاڻ سان جنهن کپي ٿئÔÔي، مهيÔÔا کÔÔي اوهÔÔان پيغÔÔام ڪÔÔو جو تبديليء ۽ آدرش

آهي. پرجديد ڳالهه سٺي لکڻ ۽ پڙهڻ ۾ ٻوليء پنهنجي آهÔÔي. مÔÔرزا بÔÔه ادب انگريÔÔزي ضرورت جي تعليم طرز جÔÔو سÔÔائينء شÔÔاهه ۽ ‘ويÔÔاڪرڻ سÔÔنڌي’ جÔÔو بيÔÔگ قليچ

جÔÔو ڪتÔÔابن جي جي.ايم.سيد پڙهو. سائين رسالوضرور جÔÔي تبÔÔديلين اينÔÔدڙ ۾ کÔÔپي. دنيÔÔا ڪÔÔرڻ ضرور مطالعو

۽ اردو گÔÔڏ سÔÔان ادب سÔÔنڌي تÔÔه آهÔÔي ضروري لء ڄاڻ پڙهÔÔڻ ضÔÔرور تحريÔÔرون ۽ ڪتÔÔاب سÔÔٺا جÔÔا انگريزيء

اوهÔÔان جڏهن ٿينديون تڏهن نقاب بي گهرجن. حقيقتون جÔÔي دنيÔÔا ٽيÔÔن تÔÔه رکÔÔو اپنائيندا. ياد عادت جي مطالعي

بڻيÔÔا قاتÔÔل مسÔÔيحا ۽ مسÔÔيحا قاتل تائين صدين ۾ ملڪن اسان به اڄ مطالبو اهو ته ها هجي نه ائين ٿا. جي رهن ذوالفقÔار ۽ ليÔاقت جنÔÔاح، تÔÔه هÔا ملÔÔي نÔÔه لء پڙهڻ کي

وڃي. ڪرائي تحقيقات ٻيهر جي قتل جي ڀٽي علي

412

لفظ لهرون لهرون

۽ غيرنÔÔثري نÔÔثري، لء پڙهنÔÔدڙن ا عÔÔام9 سÔÔوالڪندؤ؟ تجويز ڪتاب ڪهڙا مان ساهت سماجياتي

ٿÔÔي ڇÔÔا دنيÔÔا تÔÔه آهÔÔي ئÔÔي عنوان جو جوابا توهانپڙهي؟

پڙهي؟ ٿي ڇا سنڌ کÔÔپي، پڙهÔÔڻ سÔÔڀڪجهه تÔÔه آهي اهو جواب منهنجو

مضÔÔمون نگÔÔاري، افسÔÔانه شÔÔاعري، سÔÔائنس، تصÔÔوف، جÔÔا تنقيÔÔد کÔÔي نوجÔÔوانن پÔÔر ادب، القÔÔوامي بين نگاري، پسÔÔندانه ترقÔÔي سÔÔان کپÔÔن. تصÔÔوف ڪÔÔرڻ مقرر معيار واضÔÔح ۾ صÔÔوفيء ۽ مل ٿئÔÔي. هÔÔڪ نÔÔٿي نفي جي سوچ سÔÔوچ آهÔÔي. ان هونÔÔدو القلÔÔب وسيع آهي. صوفي فرق پيÔÔدا خرابÔÔي ۾ ادب کپي. جيڪا رهڻ ساري ۽ جاري کي لء شÔÔاعريء پابنÔÔد شÔÔاعري نÔÔثري آهÔÔي اهÔÔا آهÔÔي، ٿÔÔي

آهÔي. چڪÔÔي ٿÔÔي نايÔÔاب اڄ آهÔي. جيڪÔÔا درڪÔار محنت آهي. سگهي ماڻي نه مقبوليت به ڪڏهن شاعري نثري

کÔÔي لکنÔÔدڙن اهÔÔڙن مان ادب کي ذهنن نوجوان انڪري جÔÔو جتنقيدو جڏهن ٿيندو تڏهن کپي. اهو سمجهڻ خارج

ٿيندي کوجنا ۽ تجربا نوان ۾ ميدان ٿيندو. هر پيدا ڪلچر ڪنهÔن جيڪÔÔو کپي هئڻ اهو تجربو ۾ ادب آهي. پر رهي

آهÔÔي. نÔÔه شاعري ٿئي. اها ثابت نه ناٽڪو جو جمداريء حÔÔوالي جي جانتشارو کي شاعريء صنف اهم جي ادب ڊسÔÔيپلين خÔاص هÔڪ جÔÔو سÔÔگهجي. شÔاعري ڪري نٿو

نÔÔه اجÔÔازت جÔÔي اورانگهڻ حدن به ڪڏهن کي ان آهي، جÔÔي اسÔÔان ته جي پليجي بخش رسول کپي. بقول ڏيڻ

پÔÔر آهن، جام آهي. شاعر پهتي تي اي.بي.سي شاعري شÔÔعور شÔÔاعري ٿي. اهÔÔا هلي شاعري جي قسم ٻاراڻي

بÔÔه آهÔÔي. اهÔÔو نÔÔه سÔÔينس ڪÔÔو جÔÔو ان آهي، خلف جي نÔÔه سÔÔينس ۾ ادب يÔÔا شاعري ته آهي نظريو سامراجي

کپي. هئڻ کي نوجوانن مان انڪري آهي، ٽارچر لء عوام اهو

ٿÔÔي. ڏيÔÔان مشÔÔورو جÔÔو رهڻ دور کان پڙهڻ ادب اهڙي جÔÔي ڪÔÔرڻ محسÔÔوس زنÔÔدگي کÔÔي دوسÔÔتو! زنÔÔدگيء

413

لفظ لهرون لهرون

۾ عرفان ۽ آگهي حقيقتون کپي. مثبت هئڻ اتم خواهش تÔÔي رخ جÔÔي هÔÔوائن وڃÔÔن. پÔÔر ٿي رائگان زندگيون ڀلي

تها جي شاعر بقول آهن، کائيندا ڌوڪو انسان هلندڙ

ہے۔ جلتا چراغ کا کس سامنے کے ہوا

414

لفظ لهرون لهرون

جو زندگيء جي راڻيء شهيدرندو س;

آهي قول هيء جو فراسٽ ڊيوڊ :“The Jungles are deep and dark and I

have miles to go,because I have to keep my promises

before sleep.” ڪيئÔÔي کÔÔي مÔÔون ۽ آهÔÔن ڪÔÔارا ۽ گهرا ڏاڍا جهنگ”

ڪرڻÔÔا پÔÔورا واعÔÔدا کÔÔي مون ته ڇو آهي، ڪرڻو پنڌ ميل“اڳ. کان ڪرڻ ننڊ آهن،

مÔÔاڻيو، مÔÔاڻو پنهنجو موسم،وئÔÔÔي، نچÔÔÔي نيÔÔÔ( نگÔÔÔري

وئÔÔي. اچÔÔي ننÔÔڊ کÔÔي هÔÔن

شهيد ۽ راڻي جي سنڌ تي زمين پٿريلي جي پنڊيء هڻÔÔي گوليÔÔون ظÔÔالمن ۾ جسÔÔم، بيگناهه جي جمهوريت

ڇڏيو. هٽائي تان رستن پنهنجن پنڪÔÔي، لڏلÔÔي جÔÔي پيء ڳولينÔÔدي کي والد پنهنجي

۽ پهريÔل لڪيÔٽ ۾ ڳلÔي پاتÔل، منڊيون ۾ آڱرين سهڻين جمهÔÔوريت امÔÔانت جÔÔي عوام ٻڌل ضامن امام تي ٻانهن

۾ برابريء عÔÔالمي کÔÔي ملÔÔڪ هن پهري، کي لباس جي تمام شهيد هن جي سنڌ لء ڪرڻ جهڙو هلڻ کڻي منهن

حÔÔوالي جي مالڪ حقيقي جان پنهنجي سان خاموشيء رهيÔÔو. هيء بيهجÔÔي هنڌ هڪ سرندو جو زندگي ۽ ڪئي،

هÔÔڪ پنهنجÔÔي ۾ ع1977 والÔÔد جي جنهن آهي پنڪي اها جتÔÔون تÔÔه هو ڪيو چيلينج لکندي اکر هي ۾ پٽيشن آئيني

ڪنهÔÔن جÔÔي پاڪسÔÔتان آهيان، مجرم مان ۽ آهين مومن ۾ اليڪشÔÔن سÔÔان بينظيÔÔر ڌيء منهنجÔÔي مان، حصي به

کÔÔي توهÔÔان تÔÔه ٿÔÔو سÔÔگهان ڏئÔÔي لکي ڪيو. مان مقابلو

415

لفظ لهرون لهرون

کي شهزاديء پنهنجي سنڌ“ڏيندي. شڪست شرمناڪ ويÔÔو ڪيÔÔو گونگو کي عوام جي ديس هن ڳولهي؟ ڪٿي کÔÔي سڳنڌ جÔÔي عÔÔوام آهي، وئي ڦري زبان کانئن آهي،

عÔÔوام ڏينÔÔدڙ دلÔÔداريون کÔÔي آهي. عوام ويو ڪيو اڪيلو ۾ جڪÔÔڙ جÔÔي جيÔÔون راڻÔÔي مÔÔالڪ جÔÔي رويÔÔن دوسÔÔت قÔÔدم ۾ ديÔÔس بيرحÔÔم هن کڻي خواب جا خدمت عوامي

مÔÔالڪ خÔÔود از هٿ جهڙا گلب سندس ته مس ئي رکيا آيÔÔا. پنهنجÔÔي تÔري ۾ اکيÔÔن لÔڙڪ ۽ کڄيÔا ڏانهن حقيقيء هÔÔن جيئÔÔڻ ۽ مÔÔرڻ منهنجÔÔو”تÔÔها چيÔÔائين ۾ آواز سÔÔهڻي

جÔÔي جمهÔÔوريت شÔÔهيد بدنصÔÔيب ڪهڙو“آهي. لء ديس شÔÔهيد بينظيÔÔر سگهندو؟ وساري کي ميلپ ان جي هٿن رهÔÔي. نÔÔه شÔÔامل ملوٽ ڪابه ۾ محبت جي عوام سان پهچÔڻ هتي جنهن هو، ئي ويساهه جو شعور عوامي اهو زنÔÔدگيء جÔÔي راڻيء شÔÔهيد ۾ وقت ٿوري تمام پوء کان جÔÔي ڇÔÔڏي. دشÔÔمن آڻÔÔي تيÔÔزي تمÔÔام ۾ معمÔÔولت جÔÔي

جنÔÔاح هÔÔوء تي ڏينهن ٻئي جڏهن پوء کان واردات خوني ڪمزور ۽ جاج مريضن داخل ۾ اسپتال ته پهتي اسپتال

۽ لڳÔÔا لÔÔڏڻ ڏسÔÔي کÔÔي قائÔÔد جÔÔي محبÔÔوب پنهنجÔÔي هٿ اظهÔÔار جو خوشيء ۽ هنيا به نعرا ۾ حق سندس مريض

جÔÔو زنجيÔÔر عÔÔوامي ۽ ليÔÔڊر محبÔÔوب جÔÔي ڪيو. عوام بهÔÔڙڪ به وقت ان ۾ اکين جي راڻيء شهيد ماڻيندڙ لقب ل جÔÔي عÔÔوام ٿيÔÔل شÔÔهيد ۾ واقعÔÔي خوني هوء جڏهن هئا،

هئي رهي ملي پائي ڀاڪر سان بيواهن ۽ ڀينرن ۽ امڙين ۽ جÔÔو اوهÔÔان تÔÔه هئÔÔي رهي چئي ڏيندي دلداريون کين ۽

تبÔÔديل بلڪÔÔل جلوطنيء آهÔÔي، ئÔÔي سÔÔاڳيو درد منهنجÔÔو ڊپ بنÔÔا سÔÔرگرميون، تڪڙيÔÔن سÔÔندس هÔÔو، ڇڏيو ڪري

۾ سÔÔمنڊ جÔÔي عÔÔوام للڪÔÔار، ۾ خطÔÔاب کي جلسن جي ڪلڪ ٻÔÔه ٻÔÔه تقريÔÔرون، ڪنÔÔدڙ برپÔÔا طوفÔÔان ۽ ڇوليون خيربخÔÔش نÔÔواب ڪÔÔڏهن ٿيÔÔڻ، ڪلم هÔÔم سÔÔان پريÔÔس ڪÔڏهن ويهÔڻ، تÔÔي تÔÔڏي لء تعزيÔÔت جي پٽ جي مريء

وفÔÔدن پرڏيهÔÔي پهچÔÔي تÔÔي دروازي جÔÔي افتخÔار چوڌري قÔÔائم تÔÔي مؤقÔÔف پنهنجÔÔي سان مضبوطيء ۽ ملڻ سان

416

لفظ لهرون لهرون

بÔÔاوجود جي مصروفيتن ۽ سرگرمين ايترين انهن ۽ رهڻ اهÔÔي اچڻ، تڪڙو ۽ وڃڻ ڏانهن دبئي ڏانهن ٻچن پنهنجي

کي هن ته هئي ڄاڻ کيس ته پيون ٻڌائين ڳالهيون سڀ طÔÔاقت مڪمÔÔل کي پاڻ پنهنجو هن ويندو. انڪري ماريوتها جي شاعر هڪ بقول ڇڏيو، ڪري تبديل ۾

آگ، اتنی میں غریباں شام کی بهیڑ جل بهی زہرا چادر ساته کی خیموںگئی۔

ڪرايÔÔو شهيد ئي کي انهن هتي ته هئي ڄاڻ کيس بÔÔه ٿيÔÔو ۽ٿÔÔا. چÔÔاهين سÔÔنوارڻ کÔÔي ديس جيڪي ٿو وڃي ۽ گرجÔÔÔدار شÔÔÔڪل، معصÔÔÔومه صÔÔÔفت، فرشÔÔÔته ائيÔÔÔن

گلب اهو جو ويو هٽايو تان راهه ائين کي آواز سگهاري ويÔÔو. ڪيÔÔتري کسÔÔيو کان عوام ئي اڳ کان ڏيڻ خوشبو

آهÔÔي جÔÔو مÔÔاء ان ته الميو ۽ آهي ڪيفيت مهذب غير نه واردات هÔÔن جÔÔي ويو. وقت ٿي خالي ئي گهر جو جنهن ۽ امڙيÔÔن ۾ تعÔÔداد جÔÔي لکÔÔن ۾ جهوليء ٿيل خالي ان ۾

ٿÔÔا ڇÔÔو اسÔÔين آهÔÔن. پÔÔر جمÔÔع اوڇنگÔÔارون جÔÔون ڀينÔÔرن چونڊيل جي دنيا اسلمي پهرين ڀٽو نصرت ته وساريون

سÔÔان خوشقسÔÔمتيء آهÔÔي، امÔÔڙ جي وزيراعظم عورت ذوالفقÔÔار ور جÔÔي ڀٽÔÔو نصÔÔرت تÔÔه اهÔÔا بدقسمتي گڏوگڏ وارن ورديء ڪÔÔاري ڏينهÔÔن واري سÔÔالگرهه جÔÔي شهيد

سرفروش هڪ هئي. پر وئي بڻائي نشانو جو گولي جي کيÔÔس کÔÔائي گÔÔولي جخودڪفيلو اها تي سيني ڪارڪن

شÔهيد کÔي امÔڙ ڀٽÔو نصÔرت پÔÔوء کÔان واقعي بچايو. انرهايو. گڏ سان پاڻ بينظير

خانÔÔداني سÔÔندس ۽ زنÔÔدگي جÔÔي ڀٽÔÔو بينظيÔÔر شهيد بÔÔه ڪنهÔÔن ٻئÔÔي جي ملڪ هن ته ٿيون، ٻڌائين شهادتون آهÔÔي، پتوڙيو نه پاڻ ايترو لء عوام ۽ جمهوريت خاندان، هÔÔن کڻندڙ پگهارون ۽ ٿيل مامور تي تحفظ جي زندگيء

417

لفظ لهرون لهرون

ڏينÔÔدا سÔÔرانجام فÔÔرض جÔÔا کسڻ زندگيون جون خاندان جÔÔو خانÔÔدان ڀٽÔÔو لڳل تي وردين ۽ ادارن آهن. انهن رهيا

۾ گهÔÔاٽ ڌوٻي به ڪنهن جي دنيا رت مظلوم ۽ معصوم مÔÔوت، جÔÔي ڀٽÔÔو شÔÔاهنواز سÔÔگهجي. شÔÔهيد ڌوپجÔÔي نٿو

مرتضي مير شهيد اکيون، ويل اجهامي ۾ جوانيء ڦوهه خطÔÔاب کي جلسي هڪ ۾ پسگردائيء جي ڪراچي جو

۽ قتÔÔل آڏو ڪلفٽÔÔن70 تÔÔي واپسÔÔي پÔÔوء کÔÔان ڪÔÔرڻ ڪيÔÔترو لء ڀٽو بينظير شهيد لمحو اهو جو وقت شهادت

فريادي به هوندي تي مسند جي وزير هو. جو عجيب نه آئي هتي ٽيم جي يارڊ اسڪاٽ رهي. اهائي شامل ۾ ڌر واپس کي ٽيم ان مالڪن اصل ويٺل پويان جي پردن پر

رهÔÔي، چمندي کي چهري جي ڀاء ڀٽو بينظير ڪيو. شهيد ?Where is he ته رهي پڇندي ۾ اسپتال ڪري واڪا

جي سنڌ جي وقت ان ۽ ٻڌا راڄن آواز جا روئڻ سندس مÔÔان ڪÔÔاوڙ ئي پوندي نظر تي شاهه عبدالله وزيراعلي

۽ ايجنٽÔÔن جÔÔي آمريت“وڃ! هليو جهتان ته چيائين کيس سÔÔان دل کÔÔي حڪمرانيء جÔÔي عÔÔورت هٿÔÔن، سازشÔÔي

ڀٽÔÔو بينظيÔÔر عنصÔÔرن هنÔÔن ۾ صÔÔورت جÔÔي ڪرڻ تسليم پÔÔوء ۽ ڪئÔÔي، سÔازش اهÔا لء ڪÔرڻ ڪمÔزور کي شهيد

ڪيون. سازشون خلف ڌيء سندس کي ڀٽو نصرت وزيراعظÔÔم جÔÔي ملÔÔڪ کÔÔي ڀٽو نصرت امڙ پنهنجي

ڪفÔÔن تÔÔان ميÔت جÔÔي وئÔÔي. پÔÔٽ وٺڻ تي ايئرپورٽ پاڻ سÔÔلوار لهÔÔي ڪفÔÔن اهÔÔو پÔÔٽ جمنهنجÔÔا تÔÔه چيو لهيندي تنهنجÔÔي نÔÔه ڪيÔÔترا جا سالگرهه مون ڏس، پائي قميص

“آهيان. آئي وٺي تحفا لء جÔÔدايون، الÔÔم، ڏک، سÔÔڀ اهي جا ڀٽو بينظير شهيد هئÔÔا. ويٺÔÔل ۾ روح سÔÔندس پرچÔÔاء ۽ رسÔÔاما شÔÔهادتون،

راڻي جمنهنجي ته آهي چيو درست بلڪل زرداري آصف هÔÔڪ جي ٻائيء ميران ڏٺيو نه خوشي ڪابه ۾ زندگيء

تها چواڻي ڀڄن

418

لفظ لهرون لهرون

جانے نہ اور ،جانے گهایل تيگ کی گهایلکوئی۔

عظيÔÔم هÔÔن جÔÔي شÔÔهادت جÔÔي ڀٽÔÔو بينظيÔÔر شÔÔهيد آهÔÔي، آنÔÔدو ۾ ڪاوڙ ۽ ڏک شديد کي عوام جتي سانحي

عÔÔوام بجÔÔاء عهديÔÔدار ذميÔÔدار غير ڪجهه جا ق.ليگ اتي پÔÔوء عهديÔÔدار اهÔÔو جي ڪرڻ همدردي ۽ ڏيڻ تسلي کي

۽ ڪوآپريٽÔÔو يا ارباب، جا سنڌ يا هجن چوڌري جا پنجاب مÔالڪ جÔا ليÔگ ق ڪنÔدڙ دوکÔÔو سان عوام ۾ اسيڪنڊل وينÔÔدا. ٿÔÔي پÔÔن ڪÔÔک آڏو طÔÔاقت جÔÔي عÔÔوام سÔÔڏائيندڙ

آهÔÔي. جنهÔÔن نيÔÔاڻي سÔÔورهيه جي سنڌ شهيد ڀٽو بينظير دانشÔÔور، جÔÔا دنيÔÔا سÔÔڄي تÔÔي شÔÔهادت بيگنÔÔاهه جÔÔي

سÔÔندس آڏو بÔÔتين ميÔÔڻ ۽ گلÔÔن کيس عوام ۽ سياستدان مهÔÔذب اهي آهن، رهيا ڏئي ڀيٽا کڻي تصويرون ٿيل فريم

۾ تاريÔÔخ نوٽ تعزيتي سان لڙڪن پنهنجي سان طريقي سÔÔلطنت جÔÔي ڀٽÔÔو آهÔÔن. بينظيÔÔر رهيÔÔا ڪÔÔري محفÔÔوظ هÔÔن دنيÔÔا مهÔÔذب ۽ عÔÔوام جÔÔو پاڪستان ڪروڙ سورنهن

سÔÔرواڻ جÔÔي جمهÔÔوريت ئÔÔي ان ۽ آهÔÔي، تختگÔÔاهه جÔÔي حÔÔبيب بقÔÔول ڇÔÔڏيون، ڦٽÔÔائي ننÔÔڊون جون سڀني اوهانتها جي جالب

و کرنل سے لڑکی نہتی اک ہیں رہے کانپجرنل

هئÔÔي اهÔÔا حد ته دفعي هن آهي، نه ع1986 هي پر خطÔÔاب پنهنجÔÔي ۽ هئÔÔا ڊنل کان هن سياستدان سڀ جو ڪÔÔردارن اهÔÔڙن ڀٽÔÔو بينظيÔÔر شهيد ۾ زندگيء پنهنجي ۾

وئي. ڪري وائکو ۾ لفظن کليل کي ليگيÔÔن ويٺÔÔل ٻÔاهر يÔا ويٺÔÔل اندر حڪومت ۽ ليگ ق

ڪÔÔو قتÔÔل جÔÔو راڻيء شÔÔهيد تÔÔه کÔÔپي رکڻ يقين اهو کي جÔÔي واردات صÔÔرف ۽ صÔÔرف ۾ جنهن آهي، نه فڪشن وڃي. سمجهي عافيت ۾ اچڻ سامهون ئي ڪار طريقه

نÔÔاحق اهÔÔو جن کپن مهانڊا ۽ چهرا اصلي اهي کي عوام

419

لفظ لهرون لهرون

آهÔÔي. بڻÔÔايو مسÔÔافرو راهÔÔه جبÔÔي کÔÔي ملڪ ۽ آهي ڪيو ملÔÔڪ هيء تÔÔه ايندا سامهون مهانڊا ۽ هٿ اصلي جڏهنرهندو. محفوظ کان نقصان وڌيڪ

ڪÔÔا لکيÔÔل تÔÔي ديÔÔوارن ناحق خون جو راڻيء شهيد ۽ تصÔÔويرون جÔÔون راڻيء شهيد ئي نه ۽ آهي نه چاڪنگ

جهÔÔڙا اوهÔÔان آهÔÔي، رانÔÔد سياسÔÔي ڪÔÔا واري هٽائڻ بينر هÔÔن سياسÔÔتدان محÔÔروم کÔÔان حمايت عوامي ۽ ڪمزور سÔÔگهن. بنيÔÔاد نٿÔÔا ئÔÔي ڪÔÔري مقابلو جو نياڻيء سورهيه روشÔÔن لء بچÔÔڻ کÔÔان ليبل جي دهشتگرديء ۽ پرستيء ان ليÔÔگ ق تÔÔه ۾ ڪوشÔÔش جÔÔي ڏيÔÔڻ تÔÔاثر جÔÔو خيÔÔاليء پهچÔÔايو تÔÔائين مÔÔٽيء جÔÔي بخش خدا ڳڙهي کي روشني

کÔÔي ڪÔÔردار روشÔÔن واري طرفÔÔداريء جÔÔي آهي. عوام ڪÔÔري آزاري دل جÔÔي عÔÔوام ڪروڙ سورنهن ڪري ماٺو سگهو. افسÔÔوس بڻجي نٿا دعويدار جا خدمت جي ملڪ

۾ وقÔÔت ڏکÔÔي مÔÔون تÔÔه پÔÔوي ٿÔÔو لکڻÔÔو ۽ چوڻÔÔو سÔÔان کي عوام جي ديس بجاء ڪرڻ مظاهرو جو سنجيدگيء

ق ليÔÔگ ڪئي. مسÔÔلم شروع مهم اشتهاري لء ويڙهائڻ بÔÔه کÔÔان ان نÔÔه، دفعÔÔو پهريÔÔون ڪÔÔو اهÔÔو ذميدارين جي

اشÔÔتهار هÔÔڪ ئÔÔي ۾ مهينÔÔي جي نومبر سال هن پهريون وزيÔر نÔائب آمريڪÔي جڏهن هو مهينو اهو ويو. هتي ڏنو

سÔÔان ڀٽو بينظير شهيد ۽ عملدارن جي پاڪستان خارجه ۾ ملÔÔڪ جÔÔڏهن تÔÔي مÔÔوقعي اهÔÔم ڪئÔÔي. ان ملقات به

تÔÔي نÔÔالي جÔÔي ليگ مسلم ته هيون واريون ٿيڻ چونڊون جهي هو عنوان جو ڇاپيو. اشتهار ۾ اخبارن اشتهار هڪناهيو. لکيل جو دشمن ملڪي غير ڪنهن خط

ڊيمÔÔÔوڪريٽڪ نيشÔÔÔنل جÔÔÔي آمريڪÔÔÔا خÔÔÔط هÔÔÔي ڀÔÔٽي جÔÔو هÔÔو. جنهÔÔن لکيÔÔل کÔÔي عملدار جي انسٽيٽيوٽ

جÔÔو ع1990هÔو. تعلÔق ويجهÔو سÔان خاندان جي شهيد ڪÔÔري خÔÔرچ رقÔÔم ڪيÔÔتري الئÔÔي ۾ ع2007 خÔÔط لکيل ليÔÔگ مسÔÔلم ۾ صÔÔورت جÔÔي اشÔÔتهار کولئي فائيل پراڻا واضÔح بلڪÔÔل جÔÔو ويو. جنهÔÔن ڪرايو شايع تي نالي جي

۾ راهÔÔه جÔÔي ڀٽÔÔو بينظيÔÔر شÔÔهيد صÔÔرف ۽ صرف مقصد

420

لفظ لهرون لهرون

جÔÔي رکÔÔڻ پÔÔري کÔÔان عÔÔوام کيÔÔس ۽ وجهÔÔڻ رڪÔÔاوٽون ڏنل تازو ۽ آهي، گهٽايو نه وسان ليگ مسلم ۾ ڪوشش

۾ پÔÔاڻ عÔÔوام ته آهي تسلسل جو سلسلي ان ۾ اشتهار عÔÔوام تÔÔان مسÔÔئلي اصÔÔلي ڪرائي فساد وڙهي. لساني

وڃي. ڪيو مجبور تي کڻڻ هٿ کيهڻÔÔو، نه گوليون وڌيڪ کي شهر غريب

ڊوڙايÔÔو، نÔÔه تي روڊن گهوڙا جا دهشتنڀÔÔايو. نÔÔه جÔÔو يزيÔÔد ڪÔÔردار نڀÔÔايو نÔÔه

ڪنÔÔدي ختم کي ردعمل ماتمي پنهنجي مان ۾ آخر واڳيÔÔل سÔÔان لڙڪاڻي ۽ شڪارپور ته هلن ٻڌائيندي اهو

سياسÔÔي لبرل ۽ روشن خاندان مذهبي سخت جو اسان جمهوريت شهيدان بجاء پارٽي پيپلز هاڻي جيڪا جماعت واڳيÔÔل سÔÔان جمÔÔاعت ٿÔÔي. ان سÔÔگهي سÔÔڏرائي پÔÔارٽي بÔÔه لش ڪجهÔÔه ۾ راهÔÔه جÔÔي جمهÔÔوريت ۽ آهÔÔي رهيÔÔو

شÔÔهيد ڀÔÔٽي تÔÔه پÔÔٽي اک مÔÔون آهÔÔن. جÔÔڏهن ٿيل وصول جÔÔي شÔÔهيد ڀٽÔÔو بينظيÔÔر ۽ سÔÔاڃاهه سياسي جي خاندان لکÔÔن ۽ ڪيÔÔو متÔÔاثر ڏاڍو بهÔÔادريء ۽ همÔÔت واٽ ڏسÔÔيل

آهيÔÔان، رهÔÔي عاشÔÔق سÔÔچي سÔÔندن جيÔÔان راڄ عÔÔوامي تÔÔي نÔÔالي منهنجÔÔي ۾ ريڪÔÔارڊ سÔÔرڪاري غير سرڪاري

کÔÔي ڳÔÔالهين آهÔÔي. ٻيÔÔن لڳل ڇاپ جي شهيد ڀٽو بينظير پنهنجÔÔي مÔÔان تÔÔه هلن ٻڌائيندي اهو صرف رکندي پوئي

جÔÔي نيÔÔاڻيء اڪيلÔÔي پنهنجÔÔي ڪنÔÔدي ناراض کي خاندان تÔÔي گهÔÔاٽ قربÔÔان تÔÔي نÔÔالي جÔÔي راڻيء شهيد کي اولدآهن. زندهه گواهه جا ان ڏنو،

رهÔي، نÔاهي فضÔا مÔادي ڪÔا بÔه ڪÔڏهن بÔه ڪٿي غريÔÔب پنهنجÔÔي جÔÔي قÔÔوم ڪÔÔرڻ خدمت آهيان پورهيت

حصÔÔو خÔÔاص جÔÔو فطÔÔرت ۽ طÔÔبيعت منهنجÔÔي جÔÔي قوم کÔÔي قÔÔوم وٺنÔÔدي سÔÔهارو جو فطرت ئي ان ۽ آهي رهيو جÔÔي قÔÔومن ۾ دنيÔÔا سÔÔڄي تÔÔه چاهينÔÔديس ڪÔÔرڻ اپيÔÔل

آهÔÔن. رسÔÔندا صÔÔدما دردناڪ ۽ بحران وڏا وڏا ۾ تقريرن ۽ سياسÔÔي جيڪÔÔي آهن، ٿيندا پيدا انسان آدرشي عظيم

421

لفظ لهرون لهرون

ڪÔÔن جدوجهد خلف ظلمن رهندي ۾ جبر ۽ ڏاڍ سماجي جÔÔو ڀٽÔÔو بينظيÔÔر ٿÔÔا. شÔÔهيد ارپيÔÔن زندگيون پنهنجون ۽ ٿا

ڳولا جي سچ ۽ آزادي جمهوريت برابري آهي، پيغام ڇÔÔا لء وڃÔÔائڻ وٽ اسان پوء کان سانحي موجوده

جÔÔو راڻيء شÔÔهيد جيڪÔÔو ورثÔÔو سياسÔÔي اهو آهي؟ بچيو اتفÔÔاق ٻڌي، ويساهه، ۾ جمهوريت آهي آهي! اهو ڇڏيل پوئلڳ حقيقي سندس اسان ته آهي ڪرڻو ثابت ايڪو، ۽

لء نڀÔÔائڻ وچÔÔن سÔÔان نيÔÔاڻي ۽ لء آهيÔÔون. جمهÔÔوريت حÔÔق جÔÔو ووٽ نڪÔÔري ٻاهر وٺي حصو ڀرپور ۾ اليڪشن

عÔÔوام کي اميدوارن جمهوري ۽ کي جمهوريت ڪري ادا پهچÔÔائڻو انÔÔدر پارليÔÔامينٽ کÔÔي سÔÔاٿين سÔÔگهارن دوست

ڪÔÔري مضÔÔبوط هÔÔٿ جا قيادت پارٽي کانسواء ان آهي، روح جÔÔي راڻيء شÔÔهيد ٿيندڙ دفن ۾ آستان جي شهيدن

رنجائڻو. ناهي هرگز کي

گا، لئے رنگ ہے، کا وطن شہید( خونگا۔ آئے بهی دن وه گی لیهڈ شام کی ستم

422

لفظ لهرون لهرون

شخصيت جي نوحاڻي مريم آپاوٺÔÔان، چÔÔاهي کÔÔي حسÔÔن مÔÔان ترسجو

وٺÔÔÔان، لهÔÔÔي آ قÔÔÔرض جÔÔÔو زنÔÔÔدگيءآ، مسÔÔÔاڳ هنيÔÔÔو اوهÔÔÔان اڄ جيڪÔÔÔو

آ. مهÔÔÔاڳ ڄÔÔÔڻ جÔÔÔو غزلÔÔÔن منهنجÔÔÔي

الحترام! واجب آهيÔÔان شÔÔڪرگذار انتهÔÔائي پهريÔÔون کÔÔان سڀ مان

ڊاڪÔÔٽر جي انسٽيٽيوٽ اسٽڊيز وومين يونيورسٽيء سنڌ اصÔÔل جيڪÔÔو ۾ ميڙ هن جي اڄ جنهن جي، شاهه پروين ۾ دنيÔÔا سÔÔڄيء سان حوالي جي عورتن ڪش محنت ۾

اها جي برابريء ۽ يڪجهتي جي عورتن ٿو، وڃي ملهايو خÔÔاص آهÔÔي. هÔÔن جڙيل سان انسانذات سڄي جدوجهد عورتون سان طرح غيرسرڪاري سرڪاري تي موقعي

ڳالهÔÔائين متعلÔÔق ازالÔÔي جÔÔي ناانصÔÔافين ٿيندڙ سان پاڻ سÔÔٺي هÔÔڪ شÔÔاهه پرويÔÔن تÔÔي طÔÔور خÔÔاص اڄ ٿيون. پر

محÔÔترمه اسÔÔتاد مريÔÔم آپا ته آهي ڪئي ابتدا جي روايت ڀيٽÔÔا کÔÔي ڪاوشÔن ۽ جدوجهÔÔد محنÔت، جي زندگيء جي جÔÔو افزائÔÔي همت لء سڀني اسان فنڪشن هي لء ڏيڻ

وليÔÔج گلوبل دنيا ته آهي خبر کي بڻبو. مون ضرور سبب ملقÔÔات آهÔÔي. ميÔÔل ڪئÔÔي اختيÔÔار شÔÔڪل جÔÔي ڪائناتTo هÔÔاڻي بجÔÔاء ڳالهÔÔائڻ کلÔÔي تي موضوع the Point مÔÔان ٿÔÔو. انڪÔÔري وڃي سمجهيو چڱو کي واري ڳالهائڻ پÔÔر وٺنديس ڪم کان اختصار ضرور ۾ ڪمينٽس پنهنجي جÔÔي ڳالهÔÔائڻ ضÔÔرور کÔÔي مÔÔون تÔÔه آهÔÔي گذارش ايتري

کپي. هئڻ اجازت بلÔÔÔڪ جÔÔÔي سÔÔÔنڌ نوحÔÔÔاڻي مريÔÔÔم آپÔÔÔا الڪلم ام

عÔÔورت هÔÔڪ جنهÔÔن آهÔÔي، اثÔÔاثو ۽ ميراث جي پاڪستان بصÔÔيرت علم ڪردار، اخلق، پنهنجي ۾ حيثيت جي هئڻ

423

لفظ لهرون لهرون

آهÔÔي. نÔÔه ماڻي مڃتا اندر معاشري تي ڏانء ۽ ڏس جي جÔÔا معاشÔÔري جÔÔي اسÔÔان بلÔÔڪ عورتÔÔون اسÔÔان صÔÔرف ٿا. ڪن عزت انتها بي جي آپا الڪلم ام به مرد باوصف

هÔÔتي آهÔÔي، وسرندڙ اڻ جيڪو آهي ڪردار اهو مريم آپا انسÔÔان ۾ خمÔÔار جÔÔي اکڙيÔÔن جي جنهن آهي ڪردار اهو

مئخÔÔوارن جهÔÔڙن سÔÔاٿيو! اسÔÔان آهي، عشق سان ذات بÔÔه هÔÔونئن ۽ ضÔÔرورت، ڪهÔÔڙي جÔÔي ڏسÔÔڻ هنڌ ٻئي کي

ٿÔÔي، ڪÔÔري پيار هوء هجي، زال يا هجي محبوب عورت ۾ رڳن ٿيندو کان روح سندس پيار ٿي. اهو ڪري عشق ٿو. سمائجي ۾ ڪک جي عورت پوء کان ٿيڻ ريٽو پهچي

مهينÔÔن9 جÔÔڏهن ٿÔÔي پÔÔالي سان پاٻوهه انتهائي مهينا9 کڻÔÔي خÔÔواب ۾ اکڙيÔÔن نيرين کڻي ٿڪ جو مسافري جي ام ڪÔÔا تÔÔه اٿÔÔو خÔÔبر مÔÔان ان ته ٿو پهچي تي ڌرتيء هن

پÔÔوي بڻجي صديقي مظهرالحق ڪو ماهتاب ڪا الڪلم، طÔÔرف جÔÔي العالمين رب کي عورت ته تخليق اها ۽ ٿو،

لٽ سÔÔان لÔÔوچ سÔÔوچ پنهنجÔÔي ڪردار هتي پر آهي کانٿا. ڏين ڏيک جو ڏيئي ۾ اونداهين بڻجي،

مثÔÔل ڏيئÔÔي ۾ معاشري جي اسان نوحاڻي مريم آپا مختصÔÔر آهÔÔي. مÔÔان جلئÔÔي جÔÔوت بڻجÔÔي اسÔÔتاد هÔÔڪ

نٿÔÔو ڪوبه انڪار ته کان ذهانت جي آپا ته هلن ٻڌائيندي جعÔÔورت ڪتÔÔاب ننÔÔڍو هÔÔڪ سÔÔگهي. سÔÔندس ڪÔÔري

و آئيني جي مستقبل جيÔÔترو آهÔÔي. ليڪÔÔن چڪو ڇپجي ۾ خزانÔÔو علمي سان حوالي جي نظريي مذهبي پنهنجو آپا

محفÔÔوظ ڪÔÔٿي نÔÔه ۽ اٿÔÔائون، سهيڙيو نه اهو آهي، ڇڏيو اسÔÔان ڇپÔÔائي ۾ صÔÔورت ڪتÔÔابي کي ان ڪنهن نه آهي، ڪلچÔÔر، اسÔÔلمي هسٽري، مسلم آهي، آندو ۾ هٿن جي سÔÔڄو سÔÔندن وقÔÔت پڙهÔÔائڻ ۽ آهي، حاصل عبور کين ۾

ڏنÔÔو علÔÔم جيڪÔÔو ته آهي رهندو ۾ پروڙ ان ذهن ۽ وجود ٿÔÔي نقÔÔش اهÔÔو تÔÔي ذهن جي ٻڌندڙن شاگردن، ٿو وڃيوڃي.

رهÔÔي. پرنسÔÔيپال دفعÔÔا2 ۾ ڪاليÔÔج سÔÔکر مريم آپا جÔÔي رهÔÔي. ڊئريڪÔÔٽر بÔÔه ڊئريڪٽر ڊپٽي جي کاتي تعليم

424

لفظ لهرون لهرون

نڀÔÔايو. آپÔÔا خÔÔوب کÔÔي ذميÔÔدارين پنهنجي تي پوسٽن اهم سÔÔب ۽ بÔÔاس هÔÔڪ ويجهڙائÔÔپ منهنجÔÔي سÔÔان صÔÔاحبه

کانسÔÔواء ان ۽ ٿÔÔي، شÔÔروع ۾ صÔÔورت جÔÔي آرڊيننÔÔٽ اپÔÔوا رهÔي. آپÔا وابسÔÔتگي سÔان تنظيم جي اپوا منهنجي

سواء واء به وقت آهي. هن چڪي رهي چيئرپرسن جي جÔÔي آپا ۾ NGOS مختلف ٻين ۽ چيئرپرسن جي تنظيم

زڪÔÔواة آهÔÔي. سÔÔنڌ مڃيÔÔل تÔÔي جÔÔاء پنهنجÔÔي اهميÔÔت حيÔÔدرآباد ڊسÔÔٽرڪٽ هينئÔÔر ۽ چيئرپرسن جي ڪائونسل

يونيورسٽي آهي. سنڌ چيئرپرسن جي ڪائونسل زڪواة جÔÔي بÔÔورڊ بÔÔڪ ٽيڪسÔÔٽ سÔÔنڌ ۽ ميمبر جي سينڊيڪيٽ

بيÔÔن اسÔÔلمي کÔÔي مقÔÔالي جÔÔي صÔÔاحبه آهي. آپÔÔا ميمبر ۽ ويÔÔو ڏنÔÔو قÔÔرار بهÔÔترين ۾ ڪانفرنس خواتين القوامي

نوازيÔÔو سÔÔان ٽڪيÔÔٽ جÔÔي عمÔÔري ۽ امتيازو جسند کيس گولÔÔڊ کÔÔي مريÔÔم آپÔÔا ۾ ڪÔÔانفرنس الڪبري ويو. خديجة

جÔÔي ڌرتيء ان تفصيل هي مان ۽ويو. نوازيو سان ميڊل سÔÔان حÔÔوالي جÔÔي لهÔÔور ۽ جي آباد اسلم سان حوالي

روڪ رسÔÔتا جي ماڻهن جي اسان جتي ڪيان، پيش پئي رهيÔÔو نÔه موضÔوع لڪÔÔل ڪÔو روايÔت جÔÔي نوازڻ پنهنجا

ٻين آءي تفصيل وڌيڪ به متعلق آپا محترمه آهي. خواتين خÔÔواتين ته چونديس ضرور ٿي. ايترو ڇڏيان لء دوستن

اسÔÔان ڌرتيء سÔÔنڌ شخصÔÔيتون وڏيون محترمه! ايڏيون جÔÔي اسÔÔان اڄ ڇو پوء آهن، بڻايون حصو جو نصيب کي خوفÔÔائتو وڌيÔÔڪ چهرو ڏڪائيندڙ ۽ چچريل جو سماج آڏو

ڇڙواڳÔÔÔي، ڏهڪÔÔÔاء، هÔÔÔراس، خÔÔÔوف، ٻوسÔÔÔٽ، آهÔÔÔي، هÔÔتي تÔÔه رکÔÔان نÔÔٿي يقيÔÔن ۾ ڳÔÔالهه ان خودفريبي! مان

۽ ظÔÔالم آهÔÔي. هÔÔتي جنÔÔگ جÔÔي عÔÔورت ۽ مرد ناانصافي تÔÔڏهن ٿÔÔو، ڀرجÔÔي جامه جڏهن ۽ آهي، جنگ جي مظلوم

۽ آهÔي. تÔÔوازن ٿينÔÔدي پيÔÔدا صÔÔورت جÔÔي ڇلڪÔڻ تÔه ئي لء ٻئÔÔي هÔÔڪ عÔÔورت ۽ مÔرد ته آهي اها پسندي حقيقت

نٿÔÔو جÔÔواز ڪÔÔوبه جÔÔو مخÔÔالفن جي مرد ان ۽ آهن، لزم صÔÔحت، تعليÔÔم، جÔÔي عورتن طور خاص ۽ جا سنڌ رهي، جÔÔي نيÔÔاڻين حصÔÔو وڏو هÔÔڪ جÔÔو عورت ۾ آمدني قومي

425

لفظ لهرون لهرون

جÔÔو تبÔÔديلين سياسÔÔي ناانصÔÔافيون، ناراضگيون، تي جنم ڪافي آهي، تفصيل ڊگهو وڏو هڪ تمام ٿيڻ، نه اثرانداز

ويو لٿو کي اسان تان اسٽيجن ڳالهايوسين، لکيا، ڪالم تÔÔي مسÔÔئلي هن اڄ ته اچو پر تي، ڪرڻ ڳالهه جي سنڌ

۽ قتÔÔل وڌنÔÔدڙ جÔÔا عÔÔورتن آهÔÔي اهÔÔو ڪيÔÔون، فÔÔوڪس عنÔÔوان جÔÔا پرڻÔÔن جي بدفعليون. پيار سان ٻارن معصوم

ويÔÔوآهي، ڪيÔÔو رسÔÔوا ۽ هلڪÔÔو نه ڪيڏو کي محبتن ڏئي نÔÔه ڪيئÔÔن کÔÔي عÔÔورت ويÔÔل ڀڄÔÔي يÔÔا ڏنÔÔل قÔÔرار ڪاري

ٿÔÔو. زال وڃÔÔي ڇڏيو لء ڪرڻ وڪرو وانگر مال چوپائي ۽ آيو وٺي پرچائي ڏير وئي، ڏي مائٽن ٿي ناراض گهران کÔÔي زال ڳورهÔÔاري ڇڏيائون. مÔÔڙس ماري ڪري ڪاري

دوران ڪÔÔرڻ گÔÔاهه ۾ فصÔÔل جÔÔي ڪمنÔÔد ٿÔÔو ڪري قتل ويÔÔو، ڪيÔÔو قتل تان دشمنيء ذاتي کي نينگريء نوجوان

پÔÔر آهÔÔن، ڀريÔÔل چينÔÔل سÔÔيٽلئيٽ ۽ اخبÔÔارون روزنÔÔامه سÔÔاڃاهه جÔÔي سÔÔنڌ تÔÔه پÔÔوي ٿÔÔو چوڻÔÔو سÔÔان افسÔÔوس ۾ مايوسÔÔيء اڄ اميÔÔن جÔÔا روايتÔÔن شÔÔايد آهÔÔي، خاموش حڪومÔÔتي تÔÔي واقعن جي تشدد انارڪي آهن، وڪوڙيل

فيصÔÔد33آهÔÔي. عمÔÔل ڏکوئينÔÔدڙ انتهÔÔا بÔÔي خاموشÔÔي، جÔÔو حڪÔÔومت آهÔÔي، بيٺÔÔل بيÔÔوس نمائندگي جي عورتن

رائيٽÔÔس هيÔومن تÔه ٿÔو چÔوي وزير ترجمان ووڪل هڪ گهڻÔÔÔن تÔÔÔه ٿÔÔÔي چÔÔÔوان آءي آهÔÔÔي، غلÔÔÔط رپÔÔÔورٽ جÔÔÔي

اعتبÔÔار کÔÔي اسÔÔان تÔÔي رائيٽس هيومن کان اين.جي.اوز آهÔÔي ويÔÔو چيو سان حوالي جي سنڌ ۾ رپورٽ آهي. ان

مÔÔاڻهو ته آهن، آيا سامهون مثال بيشمار اهڙا ۾ سنڌ ته عضÔÔوا، پنهنجا لء ڪرڻ ادا قرض ٿي مجبور کان غربت گينÔÔگ جا نياڻين نابالغ47 ۾ ع05/2004ٿا. وڪڻن گردا رپÔورٽ ڊگهÔي هÔڪ ٿيÔÔون، زيÔادتيون اجتمÔاعي يا ريپ، سÔÔگهي، ڪÔÔري نÔÔٿي انڪÔÔار حڪÔÔومت کÔÔان جنهن آهي،

تÔÔي جÔÔاء پنهنجي مجبوريون ڪمزوريون، جون حڪومت تÔÔڏهن تبÔÔديلي سÔÔماجي هÔÔر تÔÔه کپي رکڻ ياد اهو ليڪن گڏيل ڪندا جدوجهد طبقا پڙهيل جا سماج جڏهن ايندي

لء ڪÔÔرڻ ختÔÔم کÔÔي رسÔÔم ڪنهÔÔن جÔÔڏهن ۾ هندسÔÔتان

426

لفظ لهرون لهرون

سÔÔماج پويÔÔان ان تÔÔه ڪيÔÔو نافÔÔذ قÔÔانون جنÔÔرل گÔÔورنرهو. هٿ وڏو جو تحريڪ جي لعل موهن راجا سڌارڪ

ٿÔÔي خوشÔÔبو خÔÔون جÔÔڏهن جÔÔو اسÔÔاناينÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔدو،

ڇڏينÔÔدو، واسÔÔي بÔÔه جÔÔا وطن ويڙها تهسÔÔاٿي، او ۾ سÔÔفر مئاسÔÔين جي اسان

ڍاٽÔÔي. ڍول پنهنجÔÔا منÔÔزل ماڻينÔÔدا تÔÔه

* انÔÔت کÔÔي مÔÔاڻهوء فطÔÔرت ۾ شÔÔڪل جÔÔي زنÔÔدگيء

ڪيÔÔتريون جÔÔون ڪئلينڊر ته اسان ٿي، ڏئي موقعو تائين ڪÔÔري ٻÔÔڌي تÔÔه آهÔÔن. اچÔÔو ڪيÔÔون پراڻيÔÔون تÔÔاريخون

تها جي ياز پتوڙيون. بقول پاڻ خلف ناانصافيءسÔÔمجهيو، مÔÔون ٽٽو، طوق ڪو جڏهن”

“ٿÔÔÔÔÔي. هلڪÔÔÔÔÔي گÔÔÔÔÔردن منهنجÔÔÔÔÔي

427

لفظ لهرون لهرون

پارس واحد

لفظ لهرون لهرون( تبصرو(

نÔÔوان سÔج نئين اتي پيا رهون ۾ سماج جنهن اسين قÔÔابو بÔÔي کÔÔي دل ۽ چڪرائينÔÔدڙ کÔÔي ٿÔÔا. دمÔÔاغ ٿين لقاء

تخليقڪÔار هÔڪ ۾ ڀيÔٽ جي ماڻهوء عام لقاء اهي ڪندڙ حسÔÔاس هÔÔو جÔÔو ٿا ٿين انداز اثر وڌيڪ به ڪري ان تي ڪيفيÔÔت جيڪÔÔا جي دل سندس ۾ صورتحال ٿو. ان ٿئي

ٿو. هڪ اوتي تي ڪاڳرن تيئن جو جيئن هو اها ٿي جڙي وڪيÔÔل جÔÔو مÔÔاڻهن پنهنجÔÔي تخليقڪÔار ايمانÔÔدار ۽ سÔÔچو ڪري بيان کي تڪليفن ۽ ڏکن جي انهن جيڪو ٿو، هجي

پÔÔاپ بÔÔه وٺÔÔڻ نÔÔالو جÔÔو سÔÔچ ۾ جÔÔن حالتون ٿو. اهڙيون ٿÔÔو ڳالهائي سچ يا ٿو لکي سچ ڪير جيڪڏهن اتي هجي

آهي. ڳالهه وڏي اها ته تÔÔه ڇÔÔو آهي، لزمي هجڻ بردبار جو تخليقڪار هڪ سÔÔگهندو. نÔÔه ئÔÔي لکي سچ به ڪير سواء کان بردباريء

۾ ذهÔن جي اسان ته ٿي اچي جي بردباري ڳالهه جڏهن ۾ نÔÔالن انهن ٿا، اچن تري نال جا تخليقڪارن ئي ڪيترن آهÔÔي، بÔÔه جÔÔو چانڊيو بشير سعيده پروفيسر نالو هڪڙو

اخبÔÔارن وٺي کان عرصي ڪافي بشير سعيده پروفيسر رهيÔÔا موضÔÔوع ٽÔÔي جÔÔا لکڻين سندس آهي، رهي لکي ۾

تي موضوعن انهن موصوفه تعليم، ۽ عورت آهن- سنڌ،آهي. لکيو سان بردباريء اهو آهي لکيو به جيڪو

لهÔÔرون جلهÔرون ڪتÔاب جÔÔو مضمونن سندس تازو طرفÔÔان پبليڪيشن آهي. سجاڳي ٿيو پڌرو ڇپجي لفظو

جÔÔا چانÔÔڊيو بشير سعيده پروفيسر ۾ ڪتاب هن ڇپرايل چڪا ڇپجي ۾ اخبارن جيڪي آهن، شامل مضمون اهي

آهي، هوندي ڏينهن هڪ ته جيئن زندگي جي آهن. اخبار رهجي کان نظرن جي پڙهندڙن شيون ڪافي ڪري ان

428

لفظ لهرون لهرون

ڪÔÔري گÔÔڏ کÔÔي شÔÔين سÔÔڀني انهن آهن. جڏهن وينديون دستاويز يادگار هڪ اهو ته ٿي ڏجي صورت ڪتابي هڪ ملÔÔن لء پڙهÔÔڻ شÔÔيون گهڻيون هنڌ هڪڙي ۽ ٿو پوي ٿي

ٿيون. جÔÔروار محمد خان مهاڳ جو لفظو لهرون لهرون”

فÔÔن ۽ زندگي جي ليکڪا ۾ مهاڳ مختصر هن آهي، لکيو ڪيÔÔو بيÔÔان ۾ انÔÔداز جÔÔامع ڏاڍي کÔÔي پاسÔÔن مختلف جي

بشير سعيده جپروفيسر ته ٿو لکي هنڌ هڪڙي آهي. هو وينÔÔدي کÔÔان سÔÔماج انصÔÔاف، وينÔÔدي کان عورتن چانڊيو

وينÔÔدي کÔÔان تعليÔÔم ۽ انقلب وينÔÔدي کÔÔان ادب سياست، جÔÔوهر قلمÔÔي پنهنجÔÔا تي موضوعن مختلف تائين، تعمير ٿÔÔي فÔÔرض اهÔÔو تÔÔي پاڻ هوء عورت آهن. بحيثيت پسايا جيڪÔÔو حصÔÔو، وڌيÔÔڪ کان اڌ جو آباديء ملڪي ته ڀانئي

اهÔÔم هÔÔن لء بهبÔÔود جÔÔي تنهن آهي، مشتمل تي عورتن ڏينÔÔدي ترغيب جي ڪرڻ ڪجھ تان فارم پليٽ صحافتي

۾ سÔÔماج مرداڻÔÔي هÔÔوء ۾ حيÔÔثيت جي آهي. عورت آئي ننÔÔدا جÔÔي رويÔÔن واجÔب غيÔر ۽ برابÔÔري اڻ سÔÔان عورتن نئيÔÔن جÔÔي سÔÔماج واري برابÔÔري ۽ ڀرئÔÔي انصÔÔاف ڪندي

گهÔÔڻ ۾ ڪتÔÔاب هÔÔن“آهÔÔي. خواهÔÔان جÔÔي تشÔÔڪيل جÔÔي سÔÔنڌ اڪÔÔثريت پر آهن شامل مضمون موضوعاتي

صورتحال تعليمي ۽ روين سماجي سان عورتن مسئلن، جÔÔون چانÔÔڊيو بشÔÔير سÔÔعيده آهÔÔن. پروفيسÔÔر لکيÔÔل تÔÔي

ٿيÔÔون. اچÔÔن سÔÔامهون ڳÔÔالهيون ٽي کانپوء پڙهڻ لکڻيون بÔÔابت ان ٿÔÔي لکÔÔي تÔÔي موضوع جنهن هوء ته اها پهرين کÔÔي ڳالهه ته اها ٿو. ٻي هجي مطالعو خاصو چڱو کيس

بجÔÔاء ڪÔÔرڻ پيÔÔش گيرائÔÔي ڦيرائÔÔي هÔÔوڏانهن هيÔÔڏانهن ۽ سÔÔÔچائي تيئÔÔÔن جÔÔÔو جيئÔÔÔن سڌوسÔÔÔنئون موصÔÔÔوفه آهÔÔي، روانÔÔي ٽيÔÔن ۽ ٿÔÔي ڪÔÔري پيÔÔش سÔÔان ايمانداريء

ٿÔÔي.منهنجÔÔو ملÔÔي نمÔÔوني ڀرپÔÔور ۾ لکڻين سندس جيڪا خوبيÔÔون ٽئÔÔي اهÔÔي ۾ تخليقڪÔÔار جنهÔÔن تÔÔه آهÔÔي خيÔÔال

جÔÔي آهÔÔي. ڪتÔÔاب تخليقڪÔÔار ڪاميÔÔاب اهو آهن موجود فيملÔÔي جÔÔو چانÔÔڊيو بشÔÔير سÔÔعيده پروفيسÔÔر ۾ شÔÔروع

429

لفظ لهرون لهرون

ميمڻ فرحانه ۽ عباسي ظفر جيڪو آهي ويو ڏنو انٽرويو جÔÔي ليکÔÔڪ بعÔÔد پڙهÔÔڻ انÔÔٽرويو آهي. اهو ورتل طرفان

ٿÔÔي. اچÔÔي سÔÔامهون جيÔÔان ڪتاب کليل هڪ ڏات ۽ ذات ٿÔÔو. ڏئي لطف ۾ پڙهڻ ۽ آهي دلچسپ ڏاڍو انٽرويو اهو

مضÔÔمون سÔÔڀئي تÔÔه هÔÔونئن ۾ لفÔÔظو لهÔÔرون لهÔÔرون” تمÔÔام مضÔÔمون جيڪي کي مون پر آهن پاڻ مٽ پنهنجو

اپاهÔÔج سرشÔÔتو تعليمÔÔي جو جانسان آهنا اهي وڻيا گهڻا نوجÔÔوانو، جÔÔو سÔÔنڌ ۽ صÔÔدي هيÔÔن21” آهÔÔي؟و ڇÔÔو

بنيÔÔادي جÔÔا جمحبتÔÔن سٽاءو، سياسي ۽ معاشرو جعورت جÔÔو تاريÔÔخ ۽ ڊيÔÔم بÔÔاغ جڪÔÔال آهÔÔن؟و، وسÔÔاريل ڇو حق

آهÔÔي، پنهنجÔÔي پنهنجÔÔي پسÔÔند جÔÔي ڪنهÔÔن هÔÔر“ورجاء. آيÔÔا پسÔÔند مضÔÔمون ئي اهي کي سڀني ته ناهي ضروري

وڻيÔÔا. انهÔÔن وڌيÔÔڪ مضÔÔمون اهÔÔي کÔÔي مÔÔون پÔÔر هجÔÔن اچÔÔن نظÔÔر جÔÔا درجي ڪمال خيال جا ليکڪ ۾ مضمونن

حÔÔق بنيÔÔادي جÔÔا جمحبتÔÔن مضمون ته ٿو چاهيان ٿا. مان پيش آڏو پڙهندڙن ٽڪرو هڪڙو مان آهن؟و وساريل ڇو

جÔÔي جنهÔÔن آهÔÔي زنÔÔدگي بهرحÔÔال تÔÔه زنÔÔدگي”ڪريان. ڀرپÔÔور سÔÔان خÔÔوابن ۽ جÔÔذبن ڪومل سر سڀ جا وجود ڪÔÔرڻ امر کي محبتن ڏئي شڪستون کي ٿا. عقل رهن ۽ صÔÔوفين شÔÔاعرن، فلسÔÔفين، ۾ آ. دنيÔÔا زنÔÔدگي تÔÔه بÔÔه

هميشÔÔÔÔه ۽ مسÔÔÔÔاوات انسÔÔÔÔانيت، مÔÔÔÔاهرن سÔÔÔÔماجي ڪيÔÔا پيÔÔش فڪر ۽ ڏٺا خواب جا دنيا مهذب ۽ خوبصورت

پÔÔوري تÔÔي ڏينهÔÔن جي اڄ عورتون اسين ڪري ان آهن، زميÔÔن ته ٿا ڪيون احترام جو ڳالهه ان سان گناهه عذر سنسÔÔار تÔÔه ڪنداسون. محبتÔÔون محبت سان زندگيء ۽

سÔÔان محبتÔÔن ۽ مرڪÔÔن کÔÔي انهÔÔن آهÔÔن، سÔÔونهن جÔÔي اڳÔÔتي کÔÔي ڪوشÔÔش جÔÔي آڻÔÔڻ ۾ اتحÔÔاد سان ڪمٽمينٽ

“وڌائينداسين. تÔÔي موضÔوعن انهÔن چانڊيو بشير سعيده پروفيسر

عÔÔام جÔÔا سوسÔÔائٽيء هن جيڪي آهي ڪئي آزمائي قلم کÔÔي دردن جÔÔي مÔÔاڻهن پنهنجÔÔن آهÔÔن. هÔÔن موضÔÔوع جÔÔي آهÔÔي. ڪتÔÔاب ڪيÔÔو پيÔÔش ۾ انÔÔداز واري پنهنجÔÔائپ

430

لفظ لهرون لهرون

سÔÔنڌو امÔÔر گÔÔڏ سÔÔان تصÔÔوير جي ليکڪا تي ٽائٽل پٺئين هÔÔن مشÔÔتمل تÔÔي صÔÔفحن316آهن. لکيل سٽون جون

آهي. رپيا300 قيمت جي ڪتاب مختلÔÔف ۽ تقريبن مختلف جون ليکڪا ۾ ڪتاب هن

آهÔÔن. شÔÔامل پÔÔڻ تصÔÔويرون نڪتÔÔل سÔÔان شخصÔÔيتن پڙهÔÔڻ ۽ آهÔÔي سÔÔٺو ڏاڍو ڪتاب هيء تي طور مجموعي

پنهنجÔÔي جÔÔي رويÔÔن جن ۽ مسئلن جن آهي. ليکڪا وٽان لء بنÔÔائڻ بهÔÔتر کÔÔي سÔÔماج ۽ آهي ڪئي اپٽار ۾ مضمون تÔÔي انهÔÔن جيڪÔÔڏهن آهÔÔن ڪيÔÔون پيش صلحون جيڪي

کÔÔي معÔاملن انهÔن ۽ وڃÔي ڪيÔو غÔور سان سنجيدگيء تÔÔه وڃÔÔي جوڙيÔÔو عمÔÔل لئحÔÔه گÔÔڏيل ڪÔÔو لء بنائڻ بهتر

ٿÔÔي ختÔÔم خرابيÔÔون ٿÔÔو، سگهي نڪري رستو جو بهتريء بشÔÔير سÔÔعيده پروفيسÔÔر حسرت جي جن ٿيون، سگهن بÔÔه کÔÔي اسÔÔان ۽ آهÔÔي به کي آهي. توهان به کي چانڊيو

پÔÔر آهي ڳالهه سٺي اها ٿو چاهي ماڻهو هر آهي. سٺائي لء سÔÔٺائيء ان ته آهي اها ڳالهه سٺي وڌيڪ به کان ان

ڪجي. ادا ڪردار سٺو ڪوع)2008 اپريل23 (ڪاوش

431

لفظ لهرون لهرون

هڪ ۾ انبوهه جي فيصلن اختلفيڪريو شامل به منهنجو آواز

پيپلÔز فيصÔل سÔمورا تÔه آهي ڪيو محسوس اسان ويچÔÔار ۽ سÔÔوچ وڏي ۾ مÔÔوٽ مليÔÔل طرفان عوام پارٽي

5 انÔÔدر اسÔÔيمبليء سÔÔنڌ آهÔÔي. پÔÔر رهÔÔي ڪري پوء کان تÔÔي ضÔÔلعي شاهه نواب قرارداد هڪ تي ع2008 اپريل وئÔÔي. ٻئÔÔي ڪئÔÔي پيÔÔش متعلÔÔق تبديليء جي نالي رکيل اختلفÔÔي جو پڙپوٽي هڪ واڳيل سان نالي ان تي ڏينهن نÔÔالي جÔÔي لڙڪÔÔاڻي قنبر پوء کان ڏينهن آيو. ڪجھ بيان عÔÔوام بيÔÔان اختلفي جا ڌرين ڪجھ متعلق تبديليء جي 16 نيÔاڻي، بهÔادر جÔي دنيÔا مليÔا. عÔÔالمي لء پڙهÔڻ کي

سرچاء سان باطل ڪندڙ راڄ تي دلين جي عوام ڪروڙ دنيÔÔا کي اسان ڏئي جان پنهنجي جنهن ڪري انڪار جي جÔÔي نيÔÔاڻيء شÔÔهيد ڪيÔÔو. ان جھÔÔڙو ڪرڻ مٿي منهن ۾

نٿÔÔو سÔÔوچ مثبت کي ڪرڻ حوالي جي اختلف کي نالي کÔÔي عÔÔوام رکنÔÔدڙ دليون ۽ ذهن سگهجي. حساس چئي

جÔÔي پÔÔارٽيء ڪيو. پيپلÔÔز نه مبتل وڌيڪ ۾ تڪليف شديد ويٺÔÔل تي محاذن ادبي ثقافتي، سياسي، ۽ ٽينڪو جٿينڪ

۽ طريقÔÔي سÔÔنجيده ڇنÔÔڊڇاڻ، تÔÔه کÔÔپي کÔÔي شخصÔÔيتن کÔÔي وابسÔÔتگين ۽ فيصÔÔلن پنهنجي سان رياضتو جذهنيڪن. پيش آڏو عوام

رکÔÔي آڏو پڙهنÔÔدڙن تجÔÔويزن ڪجÔÔھ ۾ سلسÔÔلي ان قÔÔائم ۾ منظÔÔر پس جي تاريخ ته ٿيون. پهريون سگهجن

ملÔÔڪ بجÔÔاء تبÔÔديليء جÔÔي نالن جي ادارن يا شهرن ٿيل اهÔÔڙا نÔÔوان ۾ نالي جي راڻيء شهيد ۾ صوبن چئني جي پهچي فائدو کي عوام غريب جتان وڃن، ڪيا قائم ادارا

تجÔÔويز بهÔÔترين ڏاڍي صاحب هارون حسين سگهي. تازو پيÔÔل خÔÔالي زمين ساري ڪافي ۾ ڪراچيء ته آهي ڏني

هÔÔڪ سÔÔان نÔÔالي جÔÔي راڻيء شÔÔهيد تÔÔي زمين آهي. ان

432

لفظ لهرون لهرون

ڪÔÔري آبÔÔاد کÔÔي مÔÔاڻهن لکن جي سنڌ اندرون اڏي شهر ٻئÔÔي هÔÔڪ کي ماحول واري ٻهراڙيء ۽ شهري جي سنڌ حڪÔÔومت، پنجÔÔاب ٿÔÔو. تÔازو سÔÔگهجي آڻÔÔي ويجھÔو جÔÔي

چيف ڪرايل تعمير طرفان وزير وڏي اڳوڻي جي پنجاب خÔاطر مقصÔÔدن تعليمي کي عمارت جي هائوس منسٽر

ٽڪينÔÔالجي انفارميشÔÔن، جÔÔي نياڻين لء ڪرڻ استعمال بهÔÔترين نه آهي. ڪيترو ڪيو اعلن جو بڻائڻ يونيورسٽي

ڀٽÔÔوو نظيÔÔر بÔÔي جشهيد يونيورسٽي اها اگر ٿيندو فيصلو نيÔÔاڻي شÔÔهيد ته ڇو وڃي، ڪئي منسوب سان نالي جي

هئÔÔڻ زنجيÔÔر جي هئي. صوبن نه امانت جي سنڌ صرف اهÔÔو لء ڪÔÔرڻ پيÔÔش عقيÔÔدت خراج کيس ۾ حيثيت جي

جÔÔي پÔÔارٽين وڏيÔÔن ٻيÔÔن جي ملڪ ته آهي ضروري تمام جيڪÔÔو لء ڪÔÔرڻ مضبوط کي سفر جمهوري سربراهن

بÔÔي شÔÔهيد لء ڪÔÔرڻ مضÔÔبوط کÔÔي ان آهÔÔي ڪيÔÔو اتحاد وڃÔÔي. ڪيÔÔو منسÔÔوب يادگÔار سسان نالي جي ڀٽو نظير ڪريڊٽ جو ڪاميابيء جي پارٽيء پنهنجي صاحب ميان

کي ليگ نواز به اهو ۽ آهي چڪو ڏئي کي شهيد محترمه آهÔي. پÔÔر رهي به نواز آمريت پارٽي سندن ته هوندو ياد

جÔÔا ڀٽÔÔÔو نظيÔÔر بÔÔي جÔÔڏهن ۾ ع2002 شÔÔريف نÔÔواز لهÔÔور شريف نواز ته ويا ڪيا رد ڪاغذات جا نامزدگيء

نظيÔÔر بي ڪاغذ پنهنجا ڪري احتجاج مان حلقن ٻن جي ڪيÔÔو اعلن جÔÔو وٺÔÔڻ واپس ڪري سلوڪ امتيازي سان

مسÔÔتقبل جي عوام جي ملڪ کي سفر سياسي هو. ان کÔÔي راڻيء شÔÔهيد تÔÔه آهي لزمي لء ڪرڻ محفوظ کي ۽ لء. بلوچسÔÔتان ڪÔÔرڻ پيÔÔش عقيÔÔدت خÔÔراج وڌ ۾ وڌ

فلحÔÔي يعنÔÔي ويلفيئÔÔر سÔÔان نÔالي سÔندس بÔه ۾ پشاور وڃÔÔي. ڪئي شروع تعمير جي انهن رکي بنياد جو ادارن هنÔÔر، تعليÔÔم مÔÔان ادارن انهÔÔن عÔÔوام غريÔÔب جÔÔو ملÔÔڪ

تÔÔه ڪنÔÔدو حاصÔÔل لڀ جو سهوليتن جي روزگار صحت، به معاشرو ۽ پهچندو ثواب به کي روح جي راڻيء شهيدٿو. سگهي بڻجي مثالي

433

لفظ لهرون لهرون

آسان ايڏو ٿيڻ نمائندو عوامي اصلناهي ته

نئيÔÔن کÔÔان طرف جي شريف شهباز اڳ وقت ڪجھ سÔÔان حÔÔوالي ان آيÔÔو، ۾ ٻÔÔڌڻ پڙاڏو جو معاهدي سماجي

شÔÔهباز تÔÔه ٿيا، متفق تي ڳالهه ان دوست ڪجھ جا اسان جÔي موقÔف ان کپي. مÔون اچڻ ۾ وچڙ لهه سان شريف

ڪÔو پÔٽ ٻئÔي جÔا شÔريف ميÔان تÔه چيم ڪئي، مخالفت ۾ وچ صÔÔوبن ۾ دور ٿÔÔا! موجÔÔوده چÔÔاهين ڪÔÔرڻ ايڊوينچر

حÔÔالتن ۽ وقت پر آهي، لزمي تمام معاهدو سماجي نئون ٿيÔÔا. ثÔÔابت درسÔÔت خدشÔÔا منهنجÔÔا رکنÔÔدي مÔÔدنظر کÔÔي

جÔÔو هلچل ۽ ڪرڻ پيدا دٻاء عوامي سياست ته مڃيوسين فرض آهي. سياست به شعور هڪ سياست پر آهي، نالو

۾ ڪÔÔرڻ پيÔÔدا ڪلچÔÔر جÔÔو ذميÔÔداري احسÔÔاس ۽ شناسÔÔي ۽ شÔÔريف آهÔÔي. نÔÔواز پÔÔڻ نÔÔالو جو خواهي خير ۽ معاونت عÔÔوام ٿÔÔا ڪيئن جي ڏيڻ قرباني ڪا بغير ساٿاري سندس

پنهنجÔي لء شÔريف نÔواز سÔگهن؟ بڻجÔي ليÔڊر مقبول جا رهÔÔي قÔÔانوني غيÔÔر ۽ آئينÔÔي غيÔÔر برطرفÔÔي جي حڪومت

جÔÔي بينظيÔÔر شÔÔهيد وسÔÔيلي سازشÔÔن جÔÔڏهن پÔÔر آهÔÔي، انÔÔدازو جÔÔو خوشÔÔيء سندس ته وئي ڪئي ختم حڪومت

جÔÔي پنجاب ۾ دور پنهنجي لڳي. هن نه دير ڪابه ۾ ڪرڻ کÔÔي وزيراعظم خاتون جي ملڪ ۾ حيثيت جي وزيراعلي

جÔي حڪÔومت وفÔاقي ڪيÔو، انڪÔار کان ڏيڻ پروٽوڪول جÔا جلوطنيء ڪرايون، گرفتاريون بدليون جون عملدارن

صÔحيحون پنهنجÔون ۾ ڳÔوهه ڳجÔھ پÔر آهن، گذاريا ڏينهن آهÔÔي. عÔÔوام ڪئÔÔي نه ڊيل به ڪا هن ته رهيو چوندو ڏئي

ڊيÔÔل صÔÔحيح ڪÔÔا وٽ مشÔÔرف پرويÔÔز واقعي ته سمجھيو ڪجÔÔھ جيڪÔÔي پوء پر ها، اچي سامهون عوام ته ها هجي

صÔÔدر سÔÔگهي؟ وسÔÔاري ٿو ڪيئن عوام اهو آيو، سامهون

434

لفظ لهرون لهرون

جÔÔو رهڻ اندر جيل ۾ قربانين سياسي جي زرداري آصف جÔÔي ڪٽÔÔڻ زبÔÔان سÔÔندس جÔÔو ايسÔÔتائين ڪريÔÔو، ڪÔÔاٿو

آصف صدر ڪا؟ آهي حد جي تشدد وئي، ڪئي ڪوشش پردي آهي؟ خطرو ڪٿان کي حڪومت جي زرداري علي لکÔÔڻ نÔÔٿي ڪجھ مان تي ان آهن، حقيقتون ڇا پويان جي

ايÔتريون اسÔان ۾ محبÔت جÔي مÔٽي ۽ ملÔڪ چاهيان. هن جيڪÔي آهÔن، چڪايÔا قÔرض ايÔترا ۽ آهÔن ڏنيون قربانيون

علي آصف جڏهن ته آهي ياد کي هئا. مون نه الدا واجب حلÔÔف صÔÔدارتي ۾ سوٽ فل نيري بجاء شيرواني زرداري

جي عوام نعرا اهي ۽ لڳا نعرا ڪجھ اتي ته هو رهيو کڻي زنÔÔدهه ڀٽÔÔو، ججيئÔÔي تÔÔه هئا نعرا وارا ڏيڻ تسلي کي روح نه ڳالهه اها کي اينڪر وي۔ٽي نجي هڪ ته “۔بي بي آهي اهÔا ڪيÔو. گÔذارش بحÔث تÔي ان باقاعده هن ۽ هئي وڻي

اڄ کÔÔپي، سمجھڻ کي رمزن جي سياست ته آهي ڪرڻي ڪرائيندو جاستخارهو ضياءالحق ۾ جنهن آهي، نه دور اهو ڀٽÔو علÔي ذوالفقÔار رافيÔل آرنلÔڊ جو آمريڪا ۾ جنهن هو، ڏينهÔن قÔومي جو آمريڪا کانپوء ڪرڻ ختم حڪومت جي

گهÔÔٽ بÔÔه کÔÔان ڪلڪن12 جي انقلب فوجي ملهائيندي، ڇÔÔڏڻ تائين گاڏي ۾ حيثيت ذاتي کي ضياءالحق اندر وقت

کÔÔي حڪÔÔومت جوڻيجو ۾ ع1988 رافيل آرنلڊ آيو. اهوئي صÔÔدر اڳ ڪلڪ هÔÔڪ کÔÔان اعلن جÔÔي ڪÔÔرڻ برطÔÔرف شÔريف جيڪÔڏهن هينئÔر البتÔه ها هو، گڏ سان ضياءالحق

ته آهي، ٿي پٺڀرائي ڪا کان طرف جي آمريڪا کي ڀائرن وينÔدي. ٿÔي پÔڌري آڏو عÔوام ئÔي جلÔد به حقيقت اها پوء

۾ افغانسÔÔتان حڪÔÔومت آمريڪÔÔي جي اوباما جڏهن هاڻي شÔايد تÔه آهÔي، ڪيÔو اعلن جÔو پاليسÔيء جÔي مفاهمت

سÔÔان وارن ڌر سÔÔاڄي ۽ پرستن بنياد کي حڪومت اوباما جÔÔو آهÔÔي سÔÔبب ئÔÔي وڃي. اهو پئجي ڪرڻي وٺ ڏي ڪا

ڪÔÔري ٽيÔÔاڪڙي وڃÔÔي تÔÔائين رائيونڊ پنڌ وارا سفارتڪاري لء اخلقيÔÔات سياسÔÔي مÔÔذاڪرات ۽ آهÔÔن. مفÔÔاهمت رهيا

ملÔÔڪ تÔه کÔÔپي رکڻ ياد کي شريف نواز پر آهن، ضروريآهي. لزمي ڪيترو استحڪام اندروني لء

435

لفظ لهرون لهرون

ع)2009 - مارچ17 (ڪاوش پارڪ هائيڊ436

لفظ لهرون لهرون

کان اختلفن کي نالي جي بينظيرڪريو قائم ادارو بچائي

هÔÔÔڪ تÔÔÔي ع2008 اپريÔÔÔل5 ۾ اسÔÔÔيمبليء سÔÔÔنڌ تبÔÔديلي جÔÔي نÔÔالي رکيÔÔل تÔÔي ضÔÔلعي نوابشاهه قرارداد بÔÔه منظÔÔور سان اڪثريت جيڪا وئي، ڪئي پيش متعلق

جÔÔي نوابشÔÔاهه سÔÔان حÔÔوالي ان تÔÔي ڏينهÔÔن ٿÔÔي. ٻئÔÔي ڏينهÔÔن ڇÔÔپيو. ڪجÔÔھ ۾ اخبÔÔارن بيان اختلفي جو پڙپوٽي ڪجھ متعلق تبديلي جي نالي جي لڙڪاڻي قنبر، کانپوء عÔÔوام ڪÔÔروڙ16مليÔÔا. لء پڙهڻ بيان اختلفي جا ڌرين انڪÔÔار کان سرچاء سان باطل ڪندڙ، راڄ تي دلين جي

کÔÔي اسÔان ڏئÔي، جÔان پنهنجÔÔي نياڻي بهادر جنهن ڪري جÔÔي نيÔÔاڻي شÔÔهيد ان ڪيÔÔو، جھڙو هلڻ کڻي ڪنڌ ۾ دنيا

وڃي. پيپلز چاڙهيو ور جي اختلفن پيو ڇو آخر کي نالي کي فيصلن پنهنجي ته گهرجي کي ٽينڪ ٿنڪ جي پارٽي

ڪجÔÔھ ۾ سلسÔÔلي ڪÔÔري. ان تبÔÔديل ۾ فيصÔÔلن عÔÔوامي نÔÔالن جÔÔي ادارن يÔÔا ٿيون. شÔÔهرن ڪجن پيش تجويزون

راڻÔÔي شÔÔهيد ۾ صÔÔوبن چئني جي ملڪ بجاء تبديلي جي غريÔÔب جتÔÔان وڃÔÔن، ڪيا قائم ادارا نوان سان نالي جي

ڏاڍي صÔÔاحب هارون حسين پهچي. تازو فائدو کي عوام سÔÔاري ڪÔÔافي ۾ ڪراچيء تÔÔه هئÔÔي ڏنÔÔي تجويز بهترين نالي جي راڻي شهيد تي زمين ان آهي، پيل خالي زمين ڪÔÔري، آبÔÔاد اتÔÔي کÔÔي سÔÔنڌين لکين شهراڏي هڪ سان جي ٻئي هڪ کي آبادي واري ٻهراڙي ۽ شهري جي سنڌ

پنجÔÔاب حڪÔÔومت، پنجÔÔاب ٿو. تÔÔازو سگهجي آڻي ويجھو چيÔÔف ڪرايÔÔل تعميÔÔر طرفÔÔان وزيÔÔر وڏي اڳÔÔوڻي جÔÔي

خÔاطر مقصÔÔدن تعليمي کي عمارت جي هائوس منسٽر ٽيڪنÔÔالجي انفارميشÔÔن جÔÔي نيÔÔاڻين لء ڪرڻ استعمال

يونيورسÔÔٽي ڪيÔÔوآهي. اهÔÔا اعلن جÔÔو بنÔÔائڻ يونيورسٽي

437

لفظ لهرون لهرون

وڃÔÔي. ڪئي منسوب سان نالي جي ڀٽوو بينظير جشهيد سÔÔفر جمهÔÔوري سÔÔربراهن جÔÔي پÔÔارٽين وڏين جي ملڪ کÔÔي ان آهÔÔي، ڪيÔÔو اتحÔÔاد جيڪو لء ڪرڻ مضبوط کي

راڻÔÔي وڃÔÔي. شÔÔهيد ڏنÔÔو نÔÔالو جو اتحاد ڀٽو بينظير شهيد جÔÔو ادارن فلحÔÔي بÔÔه ۾ سÔÔرحد ۽ بلوچسÔÔتان نÔÔالي جيوڃي. رکيو بنياد

ع)2008 - اپريل19 (ڪاوش پارڪ هائيڊ

438

لفظ لهرون لهرون

جي اعترافن ۽ وينجهار ادبيپلصراط

هڪ ته بقول جي ڏاهي ڪنهن ادب ۽ دوستو! ٻولي عظيÔÔم مهÔÔان هÔÔڪ زبان سنڌي ۽ آهي درياء وهندڙ سدا ٻوليÔÔون ٻيÔÔون جÔÔون دنيÔÔا مÔÔان سنڌيء آهي. شايد ٻولي تÔÔه ۾ خيÔÔال آهن. منهنجÔÔي ٿيون وڏيون ڀري ڍڪ جا کير

واسين سنڌ اسان الڳ کان شان ۽ عظمت جي سنڌيء سÔÔان افسوس آهي. پر ڪونه شان ۽ عظمت ڪابه جي اهÔÔا اشرافيه هڪ اندر سنڌ ته ڪنديس عرض ٻڌي هٿ جÔÔي ارتقÔÔا سماجي ۽ امن جي سنڌ کان سالن جن آهي

جÔÔي شڪارگاهن انساني ۽ آهي ڪئي روڪ رستا بلڪل علمÔÔي ۽ آهÔÔي. ادبÔÔي ورتÔÔي جÔÔوڙي سÔÔڃاڻپ لء سÔÔنڌ

حاضÔÔر ٽڪÔÔرو هڪ جو تخليق جي اياز شيخ سان حواليٿيا رکان خدمت

ڪشÔÔتي نه ساحل نه وفائون جون اسان”تÔÔاريو. نÔÔه ٻوڙيÔÔو نÔه ادائÔÔون جÔÔون اوهÔانپڪÔÔاريو، کÔÔي پرهÔÔه روئÔÔي رات اسÔÔان اي تÔÔÔون آنهÔÔÔه ڪÔÔÔٿي محبÔÔÔت، نظÔÔÔام

تÔÔوکي سÔÔڪي منهنجÔÔي سÔÔاهه صÔÔديونسÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔاريو،

ڏس وڃÔÔÔÔي ڳوڙهÔÔÔÔو ۾ ڳÔÔÔÔوڙهن تÔÔÔÔون مÔÔرڪ ڪنهن آ کي اسان پئي پتو توکي ته

“مÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔÔاريو.

ڳÔÔول ۽ تجسÔÔس خÔÔواهش، دوسÔÔتو! ڪمينٽمينÔÔٽ آهÔÔي. اهÔÔوئي رهيÔÔو عقيÔÔدو جÔÔو پÔÔورهئي ذهني منهنجي

اهÔÔي تÔÔه ٿÔÔي ڪريÔÔان اعÔÔتراف مان يعني جو آهي سبب ۽ عظمÔت جÔÔي قÔÔوم جيڪي گهرجن اٿارڻ ضرور سوال کپÔÔن، ملÔÔڻ بÔÔه جواب جا هجن. جنهن متعلق ورثي ادبي

439

لفظ لهرون لهرون

واضÔÔح جÔÔو تاريÔÔخ جÔÔي ٻÔÔوليء ۽ ادب سنڌي سان جنهن اهÔÔڙا ٿيÔÔن، ثÔÔابت ڪارائتÔÔا لء قÔÔوم ۽ هجÔÔي چٽيÔÔل نقشواچن. رکندا سجاڳ کي عوام جواب سوال

بÔÔه وار منهنجÔÔا ۾ عشÔÔق سان ٻوليء ۽ ادب ڌرتي، ۽ عقيÔÔدي پنهنجÔÔي مÔÔون ڏينهÔÔن جÔÔا ويا. جوانيء ٿي اڇا

ٿينÔÔدي تÔÔابع جÔÔي سÔÔوچ ۽ ڏڍ ڇÔÔڏيا. ان ارپي کي نظريي منظÔÔور مضÔÔمون هÔÔڪ متعلÔÔق بÔÔورڊ ادبÔÔي سÔÔنڌي مون

عزيÔÔز پÔÔوء کان ڏينهن ڪيو. ڪافي حوالي جي ميراڻيء بڻÔÔايو. پÔÔر حصÔÔو جÔÔو پÔÔارڪ هائيÔÔڊ کÔÔي ان سÔÔولنگيء

موضÔÔوع سÔÔنجيده ساري هيڏي ته اٿم ارمان ۽ افسوس ع2009 اپريÔÔل20 ترجمÔÔان جÔÔي بÔÔورڊ ادبي سنڌي تي ادبÔÔي سÔÔنڌي کي پڙهندڙن جيڪا ۽ ڏنو جواب جيڪو تي

تÔÔاريخي جÔÔي ٻÔÔوليء سÔÔنڌي ڪÔÔارڪردگيء، جÔÔي بÔÔورڊ بلڪÔÔل اهÔÔو ڇپيو، جواب جيڪو سان حوالي جي ترقيء

منهنجÔÔي ۽ آهÔÔي مثال عظيم جو ڪيفيت واري جاڻڄاڻو واري تجسÔÔس ۽ تحقيÔÔق مان ته پيو ٿي ضروري اهو لء

درسÔت کÔي رڪÔارڊ جÔÔي تاريخ وٺندي ڪم مان طبيعت چٽÔÔو ۽ واضÔÔح آڏو دوستن ادب علم ۽ پڙهندڙن لء ڪرڻ سياسÔÔي صÔÔاف کÔÔي ان اندر سماج رکان. سنڌي نقشو

۽ علمÔÔي آهÔÔي. بلڪÔÔه نÔÔه درپيÔÔش کÔÔوٽ ئي جي قيادتن اهÔÔم جÔÔو نمائنÔÔدگيء ۽ ڄÔÔاڻ صÔÔحيح بÔÔه وٽ ادارن ادبي

جÔÔي سÔÔالن هÔÔزار پنÔÔج جÔÔي آهÔÔي. سÔÔنڌ درپيÔÔش مسئلو ترقيء ادبي ۽ ثقافتي ڪري آهيون. ان وارث جا تهذيب

تحقيق تاريخي ئي ادب جديد ۽ قيام جا سنڌ ۾ ڏس جيوڃي. پئي ڪئي محسوس ضرورت انتها بي جي

جÔÔي سÔÔنڌ ۾، ڏس جÔÔي ترقيء ثقÔÔافتي جÔÔي سÔÔنڌ تÔÔي تاريÔÔخ جÔÔي ادب جديÔÔد ۽ ثقÔÔافت جÔÔي سÔÔنڌ تاريÔÔخ، بÔÔورڊ ادبي سنڌي رڳو لء آهي. ان ضرورت جي تحقيق

ڪÔÔري ادا ڪÔÔردار بنيÔÔادي ۾ ڏس ان جيڪÔÔو آهÔÔي ئÔÔي ۽ شÔÔعور تاريÔÔخ، انتظاميÔÔا جي بورڊ جيڪر ٿو. پر سگهي

رياسÔÔتي ڪجÔÔي. جديÔÔد ڇÔÔا تÔÔه هجÔÔي وانجھيل کان علم بنيÔÔاد جÔÔو ترقيء سÔÔماجي ۽ معاشÔÔي لء جÔÔوڙڻ ڍانچÔÔو

440

لفظ لهرون لهرون

تÔÔه آهي ضروري لء آهي. ان آڌاريل تي ترقيء ڪلچرل جي ڪن. بورڊ ادا ڪردار اصولي فرد باشعور جا سماج نÔاهن، ڪÔارڪن جÔا بÔورڊ سÔبب بنيÔادي جÔÔو پوڻ پوئتي

سÔÔرانجام خÔÔدمتون جÔÔي وٺÔÔڻ مراعتÔÔن وڏين بنا جيڪي بÔÔورڊ ٿÔÔا. بلڪÔÔه وڃÔÔن ماريÔÔا حق جا آهن. جن رهيا ڏئي يعنÔÔي کÔÔي قÔÔوت پيÔÔداواري جي بورڊ انتظاميا اعلي جي

ڏيÔÔو ٻنجو کي صلحيت واري آڻڻ ڪتاب جديد ۽ تحقيقي شÔÔيخ الله انعام سيڪريٽري صورتحال آهي. اهڙي ويٺي آهÔÔي. وئي ڏٺي ۾ انتظاميا سڄي واري پوء ۽ پهرين کان لنگهڻÔÔو تÔÔان پلصÔÔراط واري سÔÔچاين جي اعتراف لء ان

۾ خÔÔط ٿو. سڄي پوي ڳالهائڻو سچ تي ٿو. سوريء پوي کÔÔي آهن. جÔÔن آيا هي( بحث نقطا هيٺيان پاران ترجمان

ٿي. ڪريان پيش آڏو پڙهندڙن سان ترتيب سÔÔرڪار جÔÔي ميمبرن20 جي گورنرس آف بورڊ.1

آهي. ڪئي مقرر تÔÔي پراجيڪÔÔٽ واري آڻÔÔڻ ڪتÔÔاب تي سائيٽ ويب.2

رپيÔÔا ڪÔÔروڙ هÔÔڪ وڌيÔÔڪ انتظÔÔاميه بÔÔورڊ موجÔÔودهآهن. ڪرايا منظور

منظÔÔوريء جÔÔي گÔÔورنرس آف بورڊ انتظاميه بورڊ.3 آهÔÔن، ڪيÔÔا فÔÔارغ ملزم ضÔÔروري غير ۽ واڌو سان

هئا. بوجهه تي گرانٽ جي بورڊ اهي جي انڪري لÔÔوڪ سÔÔيريز، تاريÔÔخ انتظÔÔاميه موجÔÔوده جي بورڊ.4

ڪتاب31 مان ڪتابن نون ۽ پراڻن ۽ سيريز، ادب تÔÔي سÔÔيريز تاريÔÔخ ۾ جÔÔن آهÔÔن، ڪيÔÔا پÔÔڌرا ڇپÔÔائي سÔÔيريز مÔل) ادب ٽÔÔوپڻ (ليکÔÔڪ تاريخو جي جسنڌ جÔÔيو، لطيÔÔف جÔÔا جلت افسÔÔاناو، جعÔÔالمي تÔÔي

ڪهÔÔÔاڻيونو، چونÔÔÔڊ ڦÔÔÔل جگÔÔÔل تÔÔÔاراو، جڌرتيءآهن. شامل وغيره زندگيو شروعاتي جمنهنجي

ويندا. ڇپرايا ڪتاب وڌيڪ ملندي گرانٽ جيئن.5 توهÔÔان مليÔÔو ناهي کي بورڊ ڪلم جو فقير راضي.6

کÔÔي اسÔÔان تÔÔه هجÔÔي ڄÔÔاڻ بشÔÔير) کÔÔي (سÔÔعيدهڏيو. موڪلي

441

لفظ لهرون لهرون

ڪتÔÔاب جÔÔا سÔÔيريز تاريخ لء آباديء اردو جي سنڌ.7 جسÔÔنڌ مظهرشÔÔاهجهانيو، جتاريÔÔخ نامهو، جمڪلي

۽ اڳو، کان فتح جي مسلمانن جسنڌ جائزوو، عامويندا. ڇپرايا ڪرائي ترجمو ۾ اردو ڪتاب ٻيا

ميل ڪتÔÔابي لء ڦهلء جÔÔي ادب سÔÔنڌي ۾ ٻهراڙين.8وغيره. وغيره وڃن پيا لڳايا

جÔÔي ميمÔÔبرن جÔÔي بÔÔورڊ تÔÔه آهÔÔي واضÔÔح ڳالهه اها آمÔÔرن ۽ ڊڪٽيÔÔٽرن وٽ آهÔÔي. اسÔÔان آئينÔÔي غيÔÔر مقرري

کÔÔي ملÔÔڪ هÔÔن ڪنÔÔدي ڀڃڪڙيÔÔون سÔÔخت جÔÔون آئيÔÔن بÔÔورڊ آهي. اگر ڇڏيو وجهي ۾ ايذائن ۽ تڪليفن ڪيترين

ڇÔÔا تÔÔه آهÔÔي ڪيو مقرر سرڪار تعداد جو گورنرس آف بÔÔورڊ اها ۽ آهي؟ ورتي اجازت باقاعده جي ان انتظاميه

ته ٻڌائي ترجمان جو بورڊ آهي؟ موجود اندر فائيلن جي ۽ ورتÔÔو؟ نÔÔوٽيس مÔÔرادو پÔÔاڻ جÔÔو ان انتظÔÔاميه بÔÔورڊ ڇا

ڪوشÔÔش جÔÔي ڪرائÔÔڻ بÔÔاور اهÔÔو کÔÔي سڳوري سرڪار جÔÔو بجيÔÔٽ جÔÔي بÔÔورڊ تي ميمبرن سارن ايترن ته ڪئيٿيندو؟ خرچ حصو وڏو ڪيڏو

بÔÔورڊ ادبي سنڌي ۽ سان ناتي جي هئڻ سنڌي هڪ سÔÔان حوالي جي هئڻ ميمبر متحرڪ جي ڪميٽي بچايو فÔÔرض تÔÔي مÔÔون بÔÔه اڄ سان ناتي جي عشق سان سنڌ ترجمÔÔان انتظÔÔاميه شÔÔڪار جو مونجهه جي بورڊ ته آهي اظهÔÔار ۾ لفظÔÔن صÔÔاف صÔÔاف جÔÔو بيÔÔانيء غلÔÔط جÔÔي

۽ بقا جي ادب سنڌي ۽ ٻولي سنڌي سنڌ، ڪريان. جيئن بÔاخبر کÔان حقيقتÔÔن عوام سنڌي رکندڙ تڙپ لء ترقيء

رهÔي ۾ دائÔÔري اخلقÔÔي تÔه ٿئي غلطي کان مون ۽ رهنسگهجن. رکي آڏو عوام ڳالهيون ادبي اڪيڊمڪ

آئينÔÔي کÔي لکÔپڙهه ئÔي ايÔتري ۾ صÔورتحال اهÔڙي وينÔÔدو ڪيÔÔو مقÔÔابلو سÔÔان طريقي پهرائي ويس قانوني

مسÔÔئلو يا جويڙههو هرگز کي ان اندر ادارن ادبي ۽ آهي آهÔÔي. نقشÔÔو آئينÔÔي واضÔÔح اهÔÔو سگهجي. بلڪ چئي نٿو

ويساهه پڪو جو آهي. اسان حق قانوني جو بورڊ جيڪو

442

لفظ لهرون لهرون

ڪÔري ادا ڪÔردار بنيÔادي ئÔÔي بÔورڊ ادبي سنڌي ته آهيٿو. سگهيمؤقف جو گهرن گهڻ جي ٻوليء سنڌي ۽ سنڌ

ميمÔÔبرن20 جÔÔي ميمÔÔبرن جÔÔي گورنرس آف بورڊ.1آهي. آئيني غير مقرري سان حساب جي

مقرري جي سيڪريٽري ۽ چيئرمن وائيس جي بورڊ.2 مقرريÔÔون اهÔÔي آهÔÔي، جÔÔي ميرٽ بنا ۽ غيرآئيني به

ڪيÔÔون کانسÔواء ڪÔرڻ پوريÔÔون تقاضÔÔائون قÔÔانوني آهÔÔي. هونÔÔدو اعÔÔزازي چيئرمÔÔن وائيÔÔس آهن، ويون

آهÔÔي. چونڊينÔÔدو گورنرس آف بورڊ کي سيڪريٽري (سÔÔتر700000-/ کÔÔي چيئرمÔÔن وائيÔÔس تÔÔه جڏهن

سÔÔيڪريٽري ۽ آهÔÔي ويو ڪيو مقرر تي هزار) روپين ويÔو ڪيÔÔو مقرر تي سفارش سياسي جي ميرٽ بنا

ڪÔم ۽ مقصÔÔدن بنيÔادي جÔÔي بÔÔورڊ کÔÔي آهي. جنهن علمÔÔي جÔÔي اداري ڪونهي. هو ڄاڻ ڪابه جي ڪارآهي. ڪورو بنهه کان ڪارين ڪم

قيÔÔادتن کÔÔي ادارن ادبÔÔي تي طور خاص کي ادارن بÔورڊ ۾ ڏينهÔÔن اينÔÔدڙ ڪري آهي. انهيء رهيو فقدان جو

تنÔÔزل بÔÔدران ڪÔÔرڻ قÔÔدمي پيش ڏانهن رخ مثبت ڪنهن نقصÔÔان قومي ڳالهه اها ۽ ٿو اچي نظر ٿيندي شڪار جو ادب سÔÔنڌي ۽ سÔÔنڌ آهي. انڪري نه گهٽ کان تباهيء ۽

معÔاملن جي بورڊ ئي کان وقت هن کي گهرن گهڻ جي گهرجÔÔي. ڪÔÔرڻ تÔÔدارڪ جÔÔو ان ڪÔÔري پڙتÔÔال جانچ کي

ترقيء قÔÔومي ۽ جÔÔو بقاء قومي ادارو قومي هيء جيئنٿئي. ثابت مورچو وارو مهڙ ۽ پهريون جو هÔÔن ڪتÔÔاب حسÔÔاب جو خرچ ايندڙ ساليانو تي بورڊ.3

آهيا ريت.Iجي ميمبرن جي گورنرس آف بورڊ جي بورڊ

T.A ۽ D.A لک10 ساليانو تي خدمتن ٻين ۽ آهي. آيو خرچ رپيا

.IIسÔÔن وائيÔÔيڪريٽري ۽ چيئرمÔÔي سÔÔاليانو تÔÔس مراعÔÔاتن سمورين رپيا لک30 خرچ جو بورڊ

443

لفظ لهرون لهرون

ٿو. اچي ساڻ.IIIٿين جي بورڊ ملئي خرچ سموراÔÔارن مÔÔاهلڪ

مÔÔان ٿو. جن اچي خرچ رپيا لک50 اٽڪل تي 50 ٿيÔÔل شÔÔڪار جÔÔو رولÔÔڙي کÔÔان سÔÔالن3

ٿا. سگهن ڇپجي پاران بورڊ ڪتاب عاليشان.IV

خÔÔرچ تÔÔي ملزمÔÔن سمورن باقي رپيا لک50 بجيÔٽ اڌ جÔÔو بÔورڊ ۾ لفظÔن ٿÔو. ٿÔورن اچي وڃÔÔي ٿÔÔي پÔÔورو تي شاهي ڪامورا جي بورڊٿو.

پاران گورنرس آف بورڊ ته ٻڌائين دوست ادب هاڻ.4 ضÔÔروري ٻيÔÔن ۽آپريÔÔٽرس) (ڪمÔÔپيوٽر ڪمپÔÔوزرس

فيصÔÔلو وارو ڪÔÔڍڻ کي جهڙوڪا بائينڊرس ملزمن غلÔÔط ئÔÔي گورنرس آف بورڊ هو؟ غلط يا هو صحيح

ٿيندا؟ صحيح ڪيئن فيصل جا ان ته آهي سÔÔيريز تاريخ به ڪتاب هڪ مان ڪتابن32 ڇپرايل.5

ڪتÔÔاب اهÔÔي ته آهي ضروري رکڻ ياد ۽ ڪونهي جو ڪÔÔي نه هئا، ڪيل پراسيس جا سيڪريٽريء اڳوڻي

جا؟ انتظاميه بورڊ موجوده جÔÔو سÔÔيريز تاريÔÔخ مÔÔل)، (مصنفا ٽÔÔوپڻ سنڌ تاريخ.6

) ياSource Material( ڪتاب اهو ڪونهي، ڪتاب ٻÔÔولي اصل پهرين کي آهي. ان مان ماخذن تاريخي

ها. جيئÔÔن گهرجي ڇپرائڻ ڪرائي ايڊٽ ۾ فارسيء جي بورڊ ڪتاب ڪيو. هڪ راشدي الدين حسام پير

هئÔÔا، صÔÔفحا70 رڳÔÔو جÔÔا آهي. ان موجود ۾ رڪارڊ جÔÔو صÔÔفحن716 ڪتÔÔاب اهÔÔو پÔÔوء کÔÔان ٿيÔÔڻ ايڊٽ حيÔÔران جÔÔو راشÔÔديء الÔÔدين حسÔÔام ويو. اهو بڻجي آهÔÔي. اهوئي به ڪم بنيادي جو هو. بورڊ ڪم ڪندڙ سالن پنجويهن ويهن ۾ تاريخ واري ويجهڙ جي بورڊآهي. ڪرايو ڪونه به ڪنهن ڪم عاليشان اهڙو ۾

اهÔÔڙو ۾ ڏس جÔÔي تحقيÔÔق ۾ ماضÔÔيء جÔÔو بÔÔورڊ ويÔÔو؟ ڪيو ڇونه ٻيهر ڪم جو نوعيت تحقيقي زبردست

(ليکÔÔڪا ٽÔÔوپڻ سÔÔنڌو جتاريÔÔخ تÔÔه ٻڌائي ترجمان محترم

444

لفظ لهرون لهرون

ڇÔÔا وڌيÔÔڪ ٿÔÔو، رکÔÔي تعلق سان دور ڪهڙي مل) ڪتابچئجي؟

فقير) (روحل ڦيرو فرق وڏو ۾ پاڻ پرجهڻ پڙهڻ” ڪÔم کÔان بيÔÔانيء غلÔÔط انتظاميه موجوده جي بورڊ

جÔÔو ان تÔÔه آهÔÔي پيÔÔو ٿÔÔي ضÔÔروري انڪÔÔري آهÔÔي، ورتÔÔوڪجيا بيان تفصيل

جيڪي آهن ڪتاب9 ڪل جا سيريز تاريخ جي بورڊ.7آهنا ورڇيل ۾ دورن مختلف

.Iمصنفا اي.. ٽي جائزو عام هڪ سنڌ- سنڌ تاريخ) آهي) ڇپيل ۾ سنڌي ۽ لئمبرڪ) (انگريزي

.IIخÔÔنڌ تاريÔÔنڌ- سÔÔلمانن سÔÔي مسÔÔح جÔÔان فتÔÔاڳ ک ۾ سÔÔنڌيء ۽ (مصنفا اي..ٽي. لئمبرڪ) (انگريزي

آهي.) ڇپيل.IIIخÔÔرب تاريÔÔنڌ- عÔÔٽر دؤر سÔÔاز (ڊاڪÔÔاڻ) ممتÔÔپٺ

آهي) ڇپيل ۾ (انگريزيء.IVپيو ممتاز (ڊاڪٽر دؤر سنڌ- سومرا تاريخÔÔاڻ) ڇÔÔپٺ

ناهي).Vرفراز (ڊاڪٽر دؤر سنڌ- سما تاريخÔÔٽي، سÔÔپيو ڀÔÔڇ

ناهي).VIڪتاب (هي دؤر مغل ۽ ترخان سنڌ- ارغون، تاريخ

آهي) ٿيو نه ئي پراسيس اڃا.VII

رسÔÔول (مصÔÔنفا غلم دؤر سÔÔنڌ- ڪلهÔÔوڙا تاريÔÔخآهي) ڇپيو ۾ اردوء ۽ مهر) (سنڌي

.VIII

پٺÔÔاڻ) ممتاز (مصنفا ڊاڪٽر دؤر سنڌ- ٽالپر تاريخآهي؟) ڪٿي ناهي (خبر

.IXٿيو) ناهي ئي (پراسيس دؤر سنڌ- برطانوي تاريخ مÔÔذڪوره هئي، ٿي شروع کان ع1952 اسڪيم اها

۾ اردوء ۽ سÔÔنڌي انگريÔÔزي، جÔÔا دؤرن مختلف ڪتاب9 لء مÔÔاڻهن ڳڙهيل پڙهيل جي کنڊ (ننڍي هئا ڪرائڻا پڌرا

ٿيÔÔن27 ڪل ڪتاب اهي ريت هئا) ان ضروري ۾ اردوء

445

لفظ لهرون لهرون

آهن، ويا ڪيا پڌرا پاران بورڊ ڪتاب7 رڳو مان ٿا. انهنآهي. ڪارڪردگي ڪل اها کان ع1952 جي بورڊ

بÔÔورڊ ته آهي عرض کي انتظاميه موجوده جي بورڊ جÔÔي ڪم بنيادي جي بورڊ پهرين کان ماڻڻ ڪرسي جي هئÔÔڻ ڄÔÔاڻ گهÔÔٽ آهي. جيئن ضروري ڪرڻ حاصل ڄاڻسگهجي. بچي کان ڪرڻ بياني غلط ڪري جي

جلÔÔب معارڪو، نواء تازه جتاريخ ناموو، جچچ ڪتاب.8 جتاريÔÔخ مظهرشÔÔاهجهانيو، جتاريÔÔخ سÔÔنڌو، تاريÔÔخ جÔÔي سÔÔنڌ وغيÔÔره مل) وغيره (مصنفا ٽوپڻ سنڌوSource( ماخÔÔذ جÔا تاريÔخ MarerialيÔÔن. اهÔÔآه ( بÔÔورڊ کÔÔي ناهن. انهن ڪتاب جا سيريز تاريخ ڪتاب

ڄاڻÔÔائڻ ڪتÔÔاب جÔÔا سÔÔيريز تاريخ پاران ترجمان جي ترجمÔÔو ۾ اردوء جÔÔو آهي. انهن بياني غلط سراسر

آهي. ضروري لء حلقن علمي جي کنڊ ننڍي ادب لÔÔوڪ يÔÔا سÔÔيريز ادبÔÔي ڪÔÔابه يÔÔا سÔÔيريز تاريخ.9

آهÔÔي، وينÔÔدي ڪرائÔÔي تيÔÔار وٺÔÔي اپÔÔاء خÔÔاص سيريز رکÔÔن اهميÔÔت بنيادي تي جڳهه پنهنجي ڪتاب قلمي

ڄاڻÔÔائي ڪتÔÔاب جا سيريز تاريخ جي بورڊ اهي پر ٿا متÔÔن اصÔÔل پهريÔÔن کÔÔي ڪتÔابن قلمي ۽ سگهجن نٿا

ويندو ڇپرايو ۾ ٻوليء اصلوڪي ڪرائي ايڊٽ ساڻ ٿيÔÔو. ان لء ڪتÔÔابن ٻيÔÔن ۽ نÔÔامه مڪلÔÔي جيئن آهي، بÔÔورڊ ڇÔÔپرائڻ ڪتÔÔاب سÔÔان نÔÔالي سيريز ادب ريت غلÔÔط ۽ اضÔÔافي بÔÔه ڳÔÔالهه ڪيÔÔل پاران ترجمان جي

سÔيريزو جادب ڪÔابه ۾ آهÔي. بÔورڊ ٻÔÔڌل تÔÔي بياني نÔالي سÔريز ادب ناهي. ٻÔاراڻو موجود اسڪيم نالي اڳÔÔوڻي ڪÔÔونهي، موجÔÔود وٽ بورڊ سلسلو جو بورڊ جٻÔÔاراڻو تÔÔي ڪتÔÔابن جÔÔي ادب ٻاراڻي انتظاميه بورڊ آهÔÔي. اهÔÔڙي لکرايو غلط ۽ واڻي ڄاڻي سريزو ادب

ضÔÔرور پÔÔڌري اهÔÔا تÔه آهÔÔي سÔيريز جي ادب ٻاراڻي اچÔÔي اضÔÔافو ۾ اڃ جÔÔي اڃÔÔايلن وڃÔÔي. جيئÔÔن ڪئي

۽ افسÔÔاناو جعالمي ۾ سيريز ادب جي سگهي. بورڊ ڪهÔÔاڻيونو چونÔÔڊ ڦÔÔل جگÔÔل جÔÔيو، لطيف جا جلت

446

لفظ لهرون لهرون

جÔÔا بÔÔورڊ اهÔÔي ۾ اصÔÔل آهÔÔن، ڄاڻايÔÔل وغيره وغيره بعÔÔد منظÔÔوريء رواجي آهن. جيڪي ڪتاب ريگيولر

پÔÔاران بÔÔورڊ ترجمÔÔان کÔÔي آهÔÔن. انهÔÔن وينÔÔدا ڇپرايا جÔÔو چرچÔÔلو”ٿينÔÔدو. وڌاء ۽ غلÔÔط ڏيڻ قرار سيريز جÔÔو سÔÔيريز زنÔÔدگيو شÔÔروعاتي جمنهنجÔÔي ڪتÔÔاب ڪتÔÔابن معيÔÔاري جي ادب پرڏيهي بلڪ ناهي ڪتاب

کÔÔي جنهÔÔن آهي، هڪ مان ڪتابن چونڊ ڪجهه مان پراجيڪÔÔٽ ٿÔÔو. اهÔÔو وڃÔÔي چيÔÔو پراجيڪÔÔٽ ۾ بÔÔورڊرهيو. ناهي جوڳو عمل ۽ ناقص

جÔÔي ڪلم جÔÔي فقيÔÔرو جراضÔÔي ترجمÔÔان جي بورڊ.10 کين ڪري هٿ مسودو آءي ته آهي لکيو سان حوالي

شÔÔامل ۾ ذميÔÔوارين منهنجÔÔو ڪم ڪريان. اهو پيش ڪنÔÔدي خدمتگÔÔذاري ادبÔÔي ۽ تعليمÔÔي پÔÔر آهÔÔي، نÔÔه

ٻڌائڻ سان، دل اجري اڇي وارن، اڇن مان، ڪارن بياني غلط انهيء کي بورڊ ته ٿي سمجهان ضروري

پهريÔÔن تÔÔه گهرجÔÔي ڪرڻ ضرور اعتراف جو جرم ۽ هلئينÔÔدڙ ڪÔÔم وسÔÔيلي بيÔÔاني غلط موجود جي بورڊ

ڪرڻÔÔو وعÔدو جو ٿيڻ رخصت پاڻمرادو کي انتظاميه فقيÔÔر جراضÔÔي نسخو مذڪوره ته ٻڌايان پوندو. اهو

انتظÔÔاميه بÔÔورڊ پÔÔر آهÔÔي، موجود ۾ بورڊ ڪلمو جو جÔÔي بÔÔورڊ آهÔÔي؟ حيÔÔرت آهÔÔي، نه ڄاڻ جي ان کي

تÔÔي ميÔÔرٽ ۾ بÔÔورڊ تÔÔه آهÔÔي اهÔÔا بدنصÔÔيبي اصÔÔلي تÔÔي سÔÔفارش سياسÔÔي ۾ دور هÔÔر بÔÔدران مقÔÔرري

تÔÔي حÔÔال هÔن کÔÔي بÔÔورڊ جÔÔن آهÔن، ٿيون مقرريون وارو هئÔÔڻ ادارو تحقيقÔÔي جÔÔو بÔÔورڊ آهÔÔي، پهچÔÔايو پر نه سان آهي. ڪتاب ويو هليو ۾ پسمنظر مقصد

ويÔÔا ڪيÔÔا مقرر ماڻهو وارا دلچسپيء سان ڪرسيء نÔÔه ڄاڻ ڪابه بابت تاريخ ۽ ادب علم، کي آهن. جن ٿاڦيا مٿان جي بورڊ وٺي آشيرواد سياسي آهي. هو

ليکبي. تاريخي، به سا ويڌن سان بورڊ اها آهن، ويا جÔÔي انتظÔÔاميه واري بنÔÔائڻ ادارو تحقيقÔÔي کي بورڊ.11

نÔÔاهي. حقيقÔÔت ڪÔÔابه ۾ ان آهي، ڳالهه ٺلهي ڳالهه

447

لفظ لهرون لهرون

جي ابڙي بدر انتظاميه بورڊ ته ٻڌائي انتظاميه بورڊ ڪيÔÔتري ۾ جلÔÔد) 5( سÔÔفرو جو ٿر جکير ڪم تحقيقي

سÔÔڄي چرچÔÔو جÔÔو انهيء آهÔÔي؟ ورتÔÔي دلچسÔÔپي سÔÔان شÔÔور زور ۾ حلقÔÔن علمي جي شهر حيدرآباد

ٿيÔÔو. معمÔÔار جÔÔا بÔÔورڊ تÔÔه آهي آهي. بهتر رهيو هلي ڌڪÔÔڻ، پوئتي کي ڪارڪنن اورچ ۽ محنتي جي بورڊ

کÔÔي بورڊ وسيلي جاهلن ۽ ڪرڻ فارغ مان ملزمت ڪنهÔÔن ڪرڻ ڪوششون ۽ سازشون واريون هلئڻ

سان سنڌ ۽ ادب سنڌي ٻوليء، سنڌي ۾ صورت به محنÔÔت ضÔÔروري ۽ غريÔÔب مان ناهي. بورڊ سڄڻائپ

شÔÔاهي آفيسÔÔر تي پگهارن وڏين ۽ ڪڍڻ کي ڪشن ويÔÔب رڳÔÔو تÔÔه ٻÔÔڌائجي ۾ ناهي. آخÔÔر سڄڻائپ رکڻ

منظÔÔور رپيÔÔا ڪÔÔروڙ هÔÔڪ لء ڪتÔÔابن وارن سÔÔائيٽ تÔÔه آهÔÔي ضÔÔروري گÔÔڏ سÔÔان هڻڻ هام واري ڪرائڻ

پورائÔÔو بÔÔه جÔÔو مقصÔÔدن معيÔÔاري ۽ بنيÔÔاد جÔÔي بورڊڪريو.

جÔÔو ڪتÔابن ڦاٿل ۾ مرحلن مختلف سوين جي بورڊ.12 ۽ نÔÔااهلي جÔÔي انتظÔÔاميه رڳÔÔو جيڪÔÔو ڪيÔÔو، اڪلء

جÔÔي بÔÔورڊ ڪيÔÔل ڀرتÔÔي تÔÔي سÔÔفارش سياسÔÔي هÔÔن ته آهن. ڇو رهيا رلي ڪري جي ڪاموراشاهي

نيÔÔت مسÔÔئلوان نÔÔاهي، مسÔÔئلو پئسو ۾ دور عوامي ڏنگÔÔي کÔÔي بÔÔورڊ نانÔÔگ ڪÔÔاريهر جÔÔو جنهن آهي جو

سڄاڻ جي سنڌ سڄي آهي. بورڊ رهيو ڪري تباهه قÔÔومي گڏيل جو اسان ۽ مرڪز جو روح جي ماڻهن

وڏيÔÔري وڏ ڪنهÔÔن بÔÔورڊ آهي. هيء سرمايو ثقافتي ڇپرائڻ ڪتاب تي پسند ذاتي هتي ناهي، جاگير جي

سÔÔوال جÔÔي بقاء قومي ۽ وارا مقصد بنيادي بدران، جيئÔÔن وڃÔÔن، ڪيÔÔا پڌرا ڇپرائي ڪتاب لڳاپيل سان سÔÔڃاڻي پÔÔاڻ سÔÔماج سÔÔنڌي ۽ وڌي شناسÔÔي سÔÔنڌ

سگهي. نڪري ٻاهر مان اوجهڙ بجيÔÔٽ جÔÔي بÔÔورڊ ڪÔÔوبه جو انتظاميه بورڊ موجوده.13

ڪÔÔم بنيÔÔادي اهو ڪونهي، ڪردار اصلوڪو ۾ وڌائڻ

448

لفظ لهرون لهرون

آهÔÔي، ڪارنÔÔامو جÔÔو صاحب مظهرالحق پير محترم ئÔÔي صÔÔاحب هن به رپيا ڪروڙ هڪ لء سائيٽ ويب

قسÔÔم هÔÔر بنيÔÔادي تي بورڊ آهن، ڏنا ڪرائي منظور محÔÔÔروم کÔÔان صÔÔلحيتن تحقيقÔÔي ۽ علمÔÔي جÔÔي

بهÔÔتري ڪÔÔابه مان جنهن آهي، وئي مڙهي انتظاميه ۽ ملزمÔÔن جÔÔي بÔÔورڊ رڳÔÔو اهÔÔا ڪÔÔانهي، اميÔÔد جÔÔي

پÔÔوري ۾ ڪÔÔم واري آزارڻ کي محققن ۽ خدمتگارن هÔÔن تÔÔه ٻÔÔڌائي انتظÔÔاميه موجÔÔوده جÔÔي آهي. بÔÔورڊ

آهÔÔن؟ ڪيÔÔا اڳÔÔڀرا ڪتÔÔاب ڪهڙا ۾ سال هڪ گذريل بÔÔل جÔÔا ڪنÔÔدڙن ڪÔÔم جÔÔو بÔÔورڊ ۽ محققÔÔن ڪيÔÔترن

مظهريوسÔÔف، جÔÔڏهن انتظÔÔاميه بÔÔورڊ آهÔÔن؟ اڪليا ڪتÔÔاب تحقيقÔÔي جÔÔا ابÔÔڙي بÔÔدر ۽ ڀنڀري محمد عطا

جÔÔواب مانÔÔائتو ۽ مناسÔÔب کين سگهي، نٿي ڇپرائي ته چوي به هوندي موجود سگهي! صاحب ڏئي نٿي

ٿاڦيÔÔل اهÔÔي سÔÔمجهجي؟ ڇÔÔا پوء ته ڪونهي موجودآهن؟ معمار جا بورڊ ماڻهو

۽ نااهل ريت هن انتظاميه جي بورڊ.14آهي ناڪام

.IورڊÔÔÔڙي بÔÔÔم جهÔÔÔدس ۽ عظيÔÔÔلء اداري مق گهرجÔÔي، انتظÔÔاميه واري ڪمٽمينÔÔٽ آدرشي کÔÔان ڳڻÔÔن بنيÔÔادي اهÔÔڙن انتظÔÔاميه موجÔÔودآهي. محروم

.IIرڻ مالڪي جي بورڊ انتظاميه جي بورڊÔÔ۽ ڪ ڪمن بنيادي ڪرڻ، حل مسئل مالي جا بورڊ اڳÔÔڀرائي تÔÔي بنيÔÔادن سائنسÔÔي لء مقصدن ۽

صÔÔلحيت جÔÔي ڪÔÔرڻ فيصÔÔل وقتائتÔÔا ۽ ڪرڻآهي. محروم کان

.IIIورڊÔÔي بÔÔن جÔÔن وارن پراڊڪشÔÔس، حقÔÔپري منظÔÔم کÔÔي پبليڪيشÔÔن ۽ سيڪشن ڪمپيوٽر

ناڪÔÔام ۾ ڪÔÔرڻ حÔÔل مسئل جا انهن ۽ ڪرڻ وٺÔÔي نÔÔه پريÔÔس پنهنجÔÔي جÔÔو ايستائين آهي،

449

لفظ لهرون لهرون

آهي. سگهي.IVن جي شعبن تمام جي بورڊÔÔي ملزمÔÔڙ کÔÔڇي

ننÔÔڍن ۽ وڃÔÔي، پيÔÔو هليÔÔو سÔÔڏائي تÔÔي بيگÔÔر ۽ الئونس بنيادي ۽ ضروري تمام جو ملزمن

آهن. ويون ڪيون ختم مراعتون.Vاهرين جي بورڊÔÔارڪنن، ٻÔÔروف ڪÔڊرن، پÔÔري

لء اسڪالرن ۽ ليکڪن مترجمن، ڪمپوزرن،ٿو. وڃي ڏنو اجورو وارو ٻڙيء سو اوڻيهه

.VIي ليکڪن کان ڇپجڻ ڪتابÔÔن کÔÔائين ورهيÔÔت وڃÔÔي ڪئÔÔي لٽÔÔار ڪÔÔن کان ڪرڻ ادا اجورو

ذليÔل هڻÔائي چڪÔر کÔÔي ليکڪÔن معÔزز ۽ ٿيٿو. وڃي ڪيو

.VII

ڪتÔÔابن ۽ بلڊنگن رليل ۾ اڌ ۽ پراڻن جي بورڊ جÔÔي بÔÔورڊ ڪرائÔÔي نÔÔه ريÔÔوائيز پراجيڪٽ جا

آهي. وئي ڪئي دشمني سان ڪمن بنيادي.

VIII

منظÔÔر پس ادبي ۽ علمي ۽ تحقيقي جو بورڊ ۾ اوجهÔÔڙ ڪÔÔري جÔÔي انتظÔÔاميه سفارشÔÔي

آهي. ويو اولجي

):Solution( حل جو مسئلن جي بورڊ.15.Iلء ادب سنڌي موجب آئين جي ان کي بورڊ

۽ وڃÔÔي بڻÔÔايو مرڪÔز ادبي ۽ علمي تحقيقي، ۽ تÔÔاريخي ويÔÔل رهجÔÔي ۽ بنيÔÔادي جÔÔو بÔÔورڊ تÔÔي بنيÔÔادن ترجيحÔÔي اڪلء جو ڪمن علميوڃي. ڪرايو

.IIي مطابق آئين جوڙجڪ جي بورڊÔÔي ڪئÔÔ۽ وڃ بÔÔدران سÔÔفارش تقرريÔÔون تÔÔي عهÔÔدن تمÔÔاموڃن. ڪيون تي ميرٽ

.IIIنن سمورن جي بورڊÔÔي سيڪشÔÔن جÔÔر نئيÔÔس ۽ ضÔروري غيÔر ۽ وڃÔي ڪئÔي سÔازي تنظيÔم چÔٽي تÔي بÔورڊ محÔروم کÔان صلحيتن علمي

کÔي انهÔن يا وڃي ڪيو فارغ کي ملزمن بڻيل

450

لفظ لهرون لهرون

وڃي. موڪليو ڏانهن ادارن ٻين.IVٺي ۽ اهل ۾ بورڊÔÔارڪردگي سÔÔدڙ ڪÔÔڏيکارين

کÔÔي انهÔÔن ۽ وڃÔÔي ڪيÔÔو قÔÔدر جÔÔو ملزمÔÔن ۽ تجربÔÔي قÔÔابليت، تعليمÔÔي اعلÔÔي پنهنجÔÔي

ڏئÔÔي ترقيÔÔون تÔÔي آڌار جÔÔي شناسيء فرضوڃي. ڪئي افزائي حواصله جي انهن

. Vوڙجڪ قانوني غير جي بورڊÔÔڻ ۾ جÔÔان رهÔÔک سÔيڪريٽري چيئرمÔÔن، وائيÔس تÔه آهÔÔي بهتر

سمورين جي ان ۽ گورنرس آف بورڊ سوڌو چيئرمÔÔن ۽ ڏيÔÔن استعيفي ميمبر جا ڪاميٽين نئيÔÔÔن مÔÔÔوجب آئيÔÔÔن انÔÔÔدر هفÔÔÔتي صÔÔÔاحب گÔÔورنرس آف بÔÔورڊ نئÔÔون ڪنÔÔدي، جÔÔوڙجڪ

ريÔÔت ڪÔÔري. ان مقرر جي اڪابرن ۽ عالمن جÔÔي بÔÔورڊ ۽ ميÔÔار وڏي ڪنهÔÔن جÔÔي تاريÔÔخ سÔÔگهجي بچÔÔي کÔÔان ٿيÔÔڻ حصيدار ۾ تباهيء

ٿو..VIام عبوري جو بورڊÔÔن انتظÔÔن ٻÔÔورڊ لء هفتÔÔب

ڪÔÔاميٽي رڪنÔÔي3 جي ڪارڪنن پراڻن جيوڃي. ڪيو حوالي جي ان ٺاهي،

چانڊيو) بشير سعيده (پروفيسربنگلوز ڊيلڪس نسيم

حيدرآباد آباد، قاسمCell#03002422399

451

لفظ لهرون لهرون

ورهاست وڌيڪ جي ضلعي حيدرآبادآهي؟ فيصلو عوامي

خيال هي پڙهي مراسلو جو پروفيسر هڪ ۾ ڪاوش ڀÔÔٽي ٿيÔÔا. پروفيسÔÔر ڪاميÔÔاب ۾ پهچڻ تائين نوڪ جي قلم ٿيÔÔل ذڪÔÔر جو سبحانين ظل ۽ پناهه عالم ۾ مراسلي جي

ئÔي قوتÔون پويان فيصلن ۽ سازشن دشمن عوام آهي. پر وڌيÔÔڪ جÔÔي آهÔÔن. حيÔÔدرآباد رهيÔÔون ڪنÔÔديون ڪÔÔم ٻيÔÔون

تجÔويز اهÔا آهÔي، آئي سامهون تجويز جيڪا جي ورهاست ڇÔÔا آهÔÔي، وئÔÔي سÔÔوچي تحÔÔت پاليسي يا مجبوري ڪهڙي ڇÔÔا نتيجÔÔا جÔÔا ان هلÔÔي اڳتي ته آهي اندازو اهو کي ڪنهن شÔÔهيد کÔÔي اڳÔÔواڻن جي پارٽي پيپلز ٿيندا. پاڪستان برآمد

جي اولد ته کپي رکڻ ياد جملو اهو جو ڀٽي علي ذوالفقار جنÔت جÔي سياسÔت آهÔي. پÔر هيٺÔان پيرن جي ماء جنت جÔو مهÔÔراڻ واديء حيÔÔدرآباد آهÔي، هيٺÔان پيرن جي عوام

آهي. تختگاهه سماجي جو اسان ۽ مرڪز ثقافتي ۽ علمي چئÔÔن ۾ دور جÔÔي حڪÔÔومت اربÔÔاب کÔÔي ضÔÔلعي حيÔÔدرآباد

وڌيÔÔڪ کÔÔي حيÔÔدرآباد وري ويÔÔو. هينئÔÔر ورهÔÔايو ۾ حصÔÔن اعلن جÔي پاليسÔيء ۽ فيصÔلي تڪÔڙي هÔڪ جÔي ورهائڻ

حيÔÔران ۽ پريشان رهواسي قديمي جا شهر حيدرآباد سان وڌيÔÔڪ قوم جي اسان برعڪس جي امنگن عوامي ۽ آهن

درآمÔÔد عمÔÔل تÔÔي پاليسي ان اگر سگهي، ٿي نٿي متحمل هÔÔٿ تان ادارن جي شهر حيدرآباد صرف نه ته، ويو ڪيو سياسÔÔي بÔÔدليل اينÔÔدڙ اڳÔÔتي ته آهي خدشو پوندو. پر کڻڻو

پئجي کڻڻو هٿ تان شهرن اهم ڪيترن جي سنڌ ۽ ماحول تÔÔه گهرجÔÔي کي قيادت سياسي موجوده جي وڃي. اسان

ظهÔÔور يا ويا، ڪيا ۾ دور ارباب جيڪي واقعا ۽ فيصل اهيرهي. ڪوشان لء ڪرڻ تبديل کي حالتن انهن ٿيا، پذير

ع)2008 -نومبر16 آچر (ڪاوش،

452

لفظ لهرون لهرون

مÔÔاهوار ايÔÔڊيٽر پيغÔÔام/سÔÔب ايÔÔڊيٽر چيÔÔف مÔÔانواريپيغام

عليڪم! السلم جي پيغام لهڻو، کيرون هجي، ساٿيو! مبارڪ مانائتا

به لء سلسلي خيراتي جي ادب ۽ ٿي، اشاعت سر نئين جÔÔي اسÔان پÔاڪ اللÔه تÔه آهÔي دعا مهربانيون. منهنجي

کÔÔي مريء شازيه مالڪ جي تدبر ۽ فهم سنجيده، نياڻي ملي ڪامياب ۾ ايجنڊا عوامي پنهنجي کيس ۽ ڏي همٿآمين.

تها جي شاعر هڪ بقولآهي؟ ڇا جيون جو ماڻهوء هيآهي. پوتي ڦاٽل ڪا ڄڻ“آهي. ٽٽڻي زنجير به پوء آهن لهو لهو ڪرايون اڄ

وٺÔÔڻ اجÔÔازت جÔÔي ان هونÔÔدو تفصÔÔيلي ڪجهÔÔه خط ان آهي، ٻوسٽ جي عرصي ٿي. هڪ سمجھان ضروري

آخري مون پيغامو ماهوار”آهي. ضروري ٿيڻ خارج جو شÔÔفقت سيد ڊاڪٽر جڏهن پڙهيو ۾ ع1991 سال دفعو جÔÔو اوهÔÔان هÔÔو. اڄ صÔÔلحڪار جو کاتي اطلعات شاهه

سÔÔنڌ علمÔÔدار جÔÔي شهيدن تحفوو ادبي جپيغام موڪليل دعاگو کنيل هٿ طرف آسمان تصوير سهڻي جي راڻيء چنÔÔد هي پوء ڪري مطالعو ۽ ڏسي سان تصوير ۽ تصور

۾ رسÔÔالي تÔÔه پڇÔÔو آهيان. سچ رهي لکي کي اوهان اکر يÔÔا شÔاعري تحريÔرون، تÔÔدبر، آهÔي. فهÔÔم، واضح تبديلي

بڻجÔي تÔڏهن قرطÔاسو جزينÔت صÔÔنف ڪÔابه جÔÔي ادب مسÔÔئلن ۽ قÔÔدرن انساني اعلي اهي جڏهن ٿيون سگهن

پهلÔÔوء هÔÔر جÔÔي ادب ۾ رسÔÔالي هجن. پيغÔÔام لبريز سان پسÔÔند ترقÔÔي کÔÔي آهÔÔي. رسÔÔالي ضروري نمائندگي جي

اصÔÔول جÔÔا ٻÔÔوليء ۽ کÔÔپي. ادب هئÔÔڻ ترجمÔÔان جو فڪر مقÔÔرر جÔÔا اسÔÔان آهÔÔن. اگÔÔر هونÔÔدا ئي لء مقصد ڪنهن هÔÔٿ تÔÔان انهÔÔن پÔÔوء تÔÔه ٿيا ناڪام ۾ مقصد اصول ڪيلپوندو. کڻڻو

453

لفظ لهرون لهرون

۽ مسÔÔئل جÔÔا جقÔÔوم ته بقول جي ابوالڪلم مولنا” مÔزاج ۽ مفÔاد عÔوامي طرفÔÔي، گهÔڻ سÔوچ جÔÔي اسÔÔان شÔÔيء اعلÔÔي عظيم هميشه ۽ آهي ضروري هئڻ مطابق

“آهي. پوندي ڇڏڻي شيء سٺي گهٽ ۾ ڀيٽ جي بÔÔه هٿ کنيل طرف آسمان جا راڻيء بينظير شهيد

جÔو محبÔت سÔان عÔÔوام مفÔاد، عÔوامي ڪيل ذڪر مٿي اهڙيÔÔن ۽ آهÔÔي ورثÔÔو عظيÔÔم جÔÔو اسÔÔان ۽ سÔÔبق عظيÔÔم لء مفÔÔادن ۽ سياسÔÔت عÔÔوامي قرباني، ايثار، لء محبتن ڪÔÔري ڦٽÔÔا هٿيÔÔار ڀريÔÔاو جمحبÔÔت لء مفÔÔاهمت ته راڻيء ڏنÔÔا. ليڪچÔÔر لکيÔÔا، ڪتÔÔاب ڪيÔÔا، ڊائلگ سÔÔان قÔÔاتلن

جÔÔا سÔÔورميء جي اسان ۽ راڻيء رڱيل ۾ رنگ صوفيانه ظÔÔالمن پورهيÔÔا ۽ اصÔÔول ۽ انÔÔداز اهي جا محبت عوامي

ويا. چڙهي ور جي هÔÔوء جÔÔو سÔÔان اونÔÔدهه ۾ رسÔÔتي اجاڙيÔÔل ڪنهÔÔن”“پئي. ڇرڪي ته ڄڻ به تاريخ پئي، اٽڪي

پڙهÔÔڻ کÔÔي اوهÔÔان عڪاسي جي جذبات ۾ خط هن اهÔÔو صÔÔرف مقصÔÔد تحرير منهنجي ملندي. پر ضرور لء

کپن هئڻ شامل اهڙيون تحريرون ۾ رسالي هن ته آهي هجن. عمليت لبريز سان صلحن ۽ تنقيد تعريف، جيڪي گهيريل ۾ غلميء جو آهي ضروري به ڪري ان پسندي

موسÔÔمي ڏينÔÔدڙ ننهÔÔن تÔÔي نڙيء جÔÔي جمهÔÔوريت ۽ سنڌ صÔÔف نيÔÔون ۽ آهÔÔن ويٺÔÔا ۾ وچ جي اسان بدلئيندڙ ويس

آهن. رهيا ڪري بنديون ٿيÔÔڻ منتخب صدر جمهوري ته هوندو ياد کي اوهان

حامÔÔد تÔÔه هئÔÔو رهيو کڻي حلف زرداري آصف جڏهن تي ٽÔÔي ۽ هو اعتراض به تي نعري جي ڀٽوو ججيئي کي مير

ڪيÔÔترائي رهيÔÔو. اهÔÔڙا مصÔÔروف ۾ وٺÔÔان وٺ تÔÔي ويء دار امانت جي راڻيء شهيد ڪري آهن. ان وائکا ڪردار

۽ سÔÔينٽرل دانشÔÔور، جÔÔا پÔÔارٽيء پيپلÔÔز ويٺل ۾ حڪومت پنهنجÔÔو پنهنجÔÔو کÔÔي عهديÔÔدارن جي ڪائونسلن صوبائي

ڇÔÔڏي کÔÔي روين گهرجي. روايتي ڪرڻ ادا ڪردار فعال ذميÔÔدار جÔÔو ان نقصÔÔانده يÔÔا هجي چڱي اها شيء هر ته

454

لفظ لهرون لهرون

جÔÔو ڪÔÔرڻ مÔÔالڪي جÔÔي سنڌ آهي، ليڊر ئي هڪ صرف رسÔÔالي جپيغÔÔامو ڪري آهي. ان موقعو پورو پورو هيء کÔÔي تحريÔÔر کÔÔپي. هÔÔر اچÔÔڻ مÔÔاهوار سÔÔان پابنÔÔديء کي

کÔÔي مسÔÔئلن قÔÔومي جÔÔي کپي. سنڌ ملڻ جڳهه مناسب هÔÔٿ ۾ پٽڪي جي دار عزت به کپي. ڪنهن ملڻ اهميت جتعليÔÔمو کÔÔي رسالي وڃي. پيغام ڪيو پاسو کان وجھڻ

ڪيÔÔو ضÔÔرور برداشÔÔت بÔÔه کÔÔي تنقيد ۽ کپي جاکوڙڻ لءوڃي.

مهربانيچانڊيو بشير سعيده پروفيسرڊيلڪس نسيم32بي-

آباد قاسم

455

لفظ لهرون لهرون

لقب سند( سندس کي ہصاحب بشير سعيده پروفيسر ہمحترم

ام پروفيسÔÔر تÔÔي مهÔÔارت جÔÔي ڪÔÔرڻ تقريÔÔرن بيبÔÔاڪ جشمشÔÔير پÔÔاران جÔÔي نوحÔÔاڻيء ہسلطان مريÔÔم الڪلمآهي. ويو ڏنو لقب جو اللسانو جسيف يا زبانو

تحسÔÔينو خÔÔراج کÔÔي ہسلطان مريÔÔم جآپا لقب اهو بشÔÔير سÔÔعيده پروفيسÔÔر محترمه تي موقعي واري ڏيڻ

ويو. ڏنو کي صاحبه

صحي سلطانه (مريم

نوحاڻي)

456

لفظ لهرون لهرون

وائيٻولي. پيو سان پنن واءنهارين ڇرڪي اٿي

سارين ٿي کي ڪنهن اوڳهيليتارون جون چانديء منجھ وارنڳارين پئي وهي

سارين ٿي کي ڪنهن اوڳهيليويئي اڏامي ننڊ نيڻان

سارين، ٿي کي ڪنهن اوڳهيلي ڏارين پيون اڀ آهون

ڳارين منجھ گوندر ٿيسارين ٿي کي ڪنهن اوڳهلي لڙين لڙڪ ويٺي ساري وڃائي سونهن. سارين ٿي کي ڪنهن اوڳهيلي

جÔÔو جدوجھÔÔد پنهنجÔÔي فÔÔورم ايڪشÔÔن . ووميÔÔن1 ۽ جونيئر جون آهي. اسان رهي ڪري طيء سفر اڻانگو

تÔÔي چهÔÔري اجÔÔري اڇÔÔي جÔÔي سÔÔنڌ سÔÔاٿياڻيون شÔÔاگرد پنهنجÔÔي مسلسÔÔل کي واقعات ڀيانڪ ٿيندڙ سان عورتن

رڪÔÔارڊ سÔÔان ڪÔÔار طريقÔÔه ۽ انÔÔداز احتجÔÔاجي احتجÔÔاج پيÔÔش تحسÔÔين خراج کين ٿيون. اسين رهن ڪرائينديون

نÔÔون نÔÔت تÔÔه ٿÔÔا ڏيÔÔاريون يقيÔÔن کيÔÔن گڏوگڏ سان ڪرڻ تÔÔي تشÔÔدد ٿينÔÔدڙ تÔÔي عÔÔورتن سÔÔان طريقن ۽ مضمونن

هلنداسون. گڏ سان اوهان اسين سطح انتظامي صرف حسي بي . دوستو! سڄي2

انهÔÔن بÔÔه مÔÔاڻهو باشعور ۽ وند ساڃاهه جا سنڌ پر نه تي ڪÔÔري حسÔÔيء بي اجتماعي ۽ آهن خاموش تي واقعات

بيÔÔوس آڏو جÔÔي باقيÔÔات جÔÔاگيرداري انصاف ۽ قانون ئيآهن.

جÔÔي آهي. سÔÔنڌ نه ايجنڊا ڪا جي سياست . اهل3 سÔÔماجي آهÔÔي. جÔÔتي شڪار جو هائپرٽينشن به ساڃاهه

457

لفظ لهرون لهرون

ضÔÔروري عملÔÔداري جÔÔي قÔÔانون خلف ڏاڍايÔÔن اجتماعيآهي.

سÔÔنڌي ڀÔÔري کل کلÔÔم ٿيندڙ سان پريت . رخسانه4 سÔÔينئر جھڙيÔÔون اسÔÔان تÔÔي ڏاڍائيء درميان عوام ۽ راڄ

تÔÔي پيÔÔرن پنهنجي ۾ زندگيء نياڻيون جون عورتون. جن ٿيÔÔون. انهÔÔن نڪÔÔرن ٻاهر لء جدوجھد مسلسل لء بيهڻ

جÔÔي جمهÔÔوريت لء گÔÔڊگورننس حڪÔÔومت جتحفظو جو مجرمÔÔن آهÔÔي. اهÔÔڙن ضÔÔروري انتهÔÔائي لء مضÔÔبوطيء

هليا ڪيس ۾ عدالتن وارين انت جي دهشتگردي خلف ڪÔÔورٽ سÔÔپريم کپÔÔن، ملڻ سزائون کي وڃن. ڏوهارين

پÔر ٻÔڌي، ۽ ڪÔري نوٽ ڪيس جا مقصديت پنهنجي ڀلي ٿيÔÔڻ سÔÔان مÔÔدد جÔÔي پارليÔامينٽ سÔازي قانون مضبوط

قÔÔائم مثÔÔال جا سزا کي ڏوهارين اصلي کپي. جيستائين قسÔÔم مهÔÔذب غيÔÔر ۽ انسÔÔاني غير اهڙا تيستائين ٿيندا نهورجائبا. واقعات جا

458

لفظ لهرون لهرون

تي ورسي جي جعفريء خيرالنساءتقرير ڪيل

تها مطابق ڪووسڪيء مايا سيني ٿي هجي دل کي ٻين جتي آهي پتو کي مون

۾آهي، هوندي کي سڀني جيئن

ته آيو وارو منهنجو جڏهن پرويو! ٿي پاڳل وگيان جو رچنا منهنجي

ويس بڻجي دل سراپا مانلڳس ڌڙڪڻ ۾ جسم سموري ۽

ٿÔÔي وڇÔÔڙي جÔÔڏهن زندگي ته آهي دوستو! حقيقت سÔÔڀني ٻيÔÔن ڇÔÔا؟ آهÔÔي هوندو جواز ڪم جو جيئڻ پوء ته

نٿÔÔو خال جو موت آهي. پر سگهيو ٿي ازالو جو نقصانن تصÔÔور جÔÔو موت ۾ ڌرمن سڀني جي سگهي. دنيا ڀرجي

بچÔÔي کÔÔان وارنٽن ٿيل جاري تي آهي. انسانن هڪجهڙو جÔÔي دليÔÔن ڏينÔÔديس، مبÔارڪ انتهÔÔائي سگهجي. آءي ٿو نه

خيÔÔروء تÔÔه کÔÔي سنگت ناري دفعو پهريون سان گهراين کÔÔي ڪÔردار جÔÔي دور وچÔÔولي وسريل ۽ وساريل جهڙيڪيو. ياد پوء کان گذرڻ وقت ڪافي

هÔÔڪ سÔÔان خيÔÔروء ڏينهÔÔن جÔÔي ع1992 نومÔÔبر24 ميمÔÔڻ، عمÔÔر مرحÔÔوم وئÔÔي. پروفيسÔÔر ملهÔÔائي شÔÔام

سÔميت مÔÔون ۽ پليجÔÔو بخÔش رسÔÔول شÔاهه، نورالهÔدي شÔÔرڪت دوسÔÔتن رکنÔÔدڙ واسÔÔطو سان ادب ئي ڪيترن تÔÔي سÔÔفرو تخليقÔÔي جمنهنجÔÔو ڪتÔÔاب سÔÔندس ۽ ڪئÔÔي

جÔÔي ڪلÔب پريÔÔس پÔÔوء کÔان وڇÔوڙي ڳالهÔايو. سÔÔندس سÔÔاٿي ڪيÔÔترا ۾ ڪئÔÔي. جنهÔÔن گÔÔڏجاڻي تعزيتي دوستن ۾ زبÔÔان انگريÔÔزي بشير شيبا نياڻي منهنجي ۽ ٿيا شريڪ ڪÔÔڏهن ڪÔÔڏهن پÔÔوء کان ڪئي. ان تعزيت سان صائمه

459

لفظ لهرون لهرون

ذميÔÔدارين وڌڻ، جÔÔي عمÔÔر مليÔÔو. پÔÔر لء پڙهڻ ليک ڪو منهنجÔÔي گهÔÔٽ گهٽ ڪري ڪمزوريء معاشي بار، جي

تي دفتر جي دل منهنجي ڪوتاهيون مستقل کان طرف تÔÔه آهÔÔي. ڇÔÔو ڪيÔÔو ادا سÔÔنگت نÔÔاري اهو اڄ ۽آهÔن. درج

جنÔÔرل لء عرصÔÔي ڪجÔÔھ جÔÔي جسÔÔنگتو ان بÔÔه مÔÔان ٻيهÔÔر دفعÔÔو هÔÔڪ آهي. مان ماڻي حاصلت سيڪريٽريء

ٿي. ڏيان باد مبارڪ کي سنگت ٻÔÔڌايان تفصيل ساٿيو! ڪهڙا ويٺل ۾ گاهه سماعت

جا. ساٿ سان خيروء آهÔي. عشÔق انجÔÔام جÔÔو عشق دنيا ته ٿو وڃي چيو

ان مÔÔان ۽ رکيÔÔو. خيÔÔرو پÔÔٿر جÔÔو پيڙهه جي دنيا هن ئي سÔÔمجھندا حÔÔل جÔÔو مشÔÔڪلتن ئÔÔي کÔÔي محبت ۽ عشق

هجي، ۾ مقالي هجي، ۾ تقرير محبت اها پوء ۽هÔئاسÔون. شÔÔهيد يÔÔا هجÔÔي عشق جو جمهوريت هجي، ۾ شاعريء

هجÔÔي. ائيÔÔن عشÔÔق سÔÔان هجÔÔي. عÔÔوام ارپنÔÔا جي راڻي ٿÔو. خيÔرو ٿئÔÔي پيÔÔدا اتسÔاهه جو انقلب ۽ اتحاد ۾ اسان هئÔÔي. شخصÔÔيت اڏول ۽ سÔÔٻاجھڙي سÔÔان حÔÔوالي ذاتÔÔي ۽ پسÔÔندي حقيقÔÔت هئÔÔي. بيبÔÔاڪي شÔÔامل ۾ لÔÔڏي قلندر رهيا جمحورو سندس ماڻهو غريب

جنهÔÔن رهيÔÔو محÔÔور منهنجÔو ماڻهو جاهو ته ٿي لکيسگهيو. نه ڊگهاري پير پنهنجا اڳيان کان صندليء

ملي ليڪچرشپ کي هن ۾ يونيورسٽيء ۾ ع1970 ملÔÔي. پئÔÔي450-/ بدران رپين50-/ پگهار”تها ٿي لکي

لکيÔÔم. ڪهاڻيون ست به هوندي نه ڪهاڻيڪار ۾ ع1974 لٿي. ڪس ڪجھ مان تعليم تائين ع1982 کان ع1978

ڪÔÔي لکڻيÔÔون ڪÔÔي تÔÔي مÔÔوقعي جÔÔي ملهÔÔائڻ شÔÔامون هنÔÔڌ هÔÔڪ شÔÔيون سÔÔڀ اهÔÔي ۽ ڏنÔÔم، انÔÔٽرويوز تقريرون

اٿم. ڪيون بند ۾ روم اسٽور ڪنهنٿي. ڏيان کي اوهان چاٻي جي روم اسٽور

يÔÔا روم شÔÔو آهÔÔي. اوهÔÔان منهنجÔÔو روم اسٽور هيڏسو. ئي کي روم ڊرائنگ

460

لفظ لهرون لهرون

ارپينÔÔدڙ، علÔÔم آهنا اسÔÔتاد روپ ئي ڪي جا خيروء اديبÔÔن روايÔÔتي وجهنÔÔدڙ، سÔÔاهه ۾ لفظÔÔن ورچيندڙ، ڏات کان تقليد وجوديت، جديديت روايتن، صحتمند هٽيل کان

جÔÔي روم اسÔٽور آهÔÔي، نÔه موجÔÔود ۾ اسÔان پاڪ. خيرو سÔÔوال اٿÔÔائين. ڪيئÔÔي ڪئÔÔي حوالي جي اسان به چاٻي جÔÔي هسÔÔتيء عزيÔÔز ۽ عظيÔÔم جÔÔي اسÔÔان جيڪÔÔي آهÔÔن

آهن. ۾ جهوليآهيا شعر هڪ

ڏسي، ماء پنهنجو جو ان شال ڪرين آڌرڀاءشل ڌرين هٿ تي سر جي ان

ڏسي. ڌيء پنهنجيتي ڪلهي ڪنڌ ٿي ونڊي پيار توسان جا هيءٿي رکي ڳاٽ توتي جا هيءپتل ساڳيا جا ماس رت

ڌيء تنهنجÔÔي جهÔÔڙي هجÔÔي مÔÔاء منهنجÔÔي ههÔÔڙيهجي.

بشير) سعيده (پروفيسر

461

لفظ لهرون لهرون

۾ تقريب الوداعي جي عزيز لياقتتقرير ڪيل

جÔÔي چيÔÔن ۽ لنڪÔÔن ابراهÔÔام صدر دوستو! آمريڪي ڪنÔÔدي ڪÔÔٿ جÔÔي انسÔÔانن تنÔÔگ مÔÔائوزي اڳÔÔواڻ عظيمته تا ٻڌائين کي اسان

جÔÔاء پنهنجي برابر جسون ته ٿو چوي لنڪن ابراهام ٿو، ٺهي تي

سÔÔون ميÔÔي اڻ انهيء اهÔÔو مÔÔاڻهو دليÔÔر جÔÔا قوم پرسگهن. ملي نٿا تي جاء هر جيڪي آهن جيان

قÔÔوم تÔÔه چيÔÔو تنÔÔگ مÔÔائوزي اڳواڻ عظيم جي چين قوم دلير آهن. پر هوندا ڀاڙيا گيدي انسان لپرواهه کانآهن. هوندا خمير ۽ ضمير جو

ٿÔÔي. وڌائÔÔي احÔÔترام ۽ عÔÔزت جÔÔي قومن دليري اها ڪÔÔو جھÔÔڙو خساري ۾ دنيا وڌيڪ کان ڀاڙيائپ ته جڏهن

سگهي. ٿي نٿو ڌنڌو ڪمزوريÔÔن ۽ خÔÔامين سÔÔڀني دوسÔÔتو! پنهنجÔÔي ۽

خÔالق سÔان اسÔان اهÔÔي ۽ ته آهي گواهه اتهاس باوجود ۽ مهÔÔذب وٽ اسÔÔان جÔÔو آهÔÔن مهربÔÔانيون جون ڪائنات جÔÔاکوڙي شخصÔÔيتون، مهÔÔان اهÔÔي جيÔÔان قومن سڌريل جوڌاجÔÔوان، حڪمت، تدبر، فراست، فهم باوفا، ڪردار،

آهن. موجود دلير دوسÔÔت محبÔÔوب پيÔÔارو جÔÔو اسÔÔان عزيÔÔز ليÔÔاقت

جي جنهن آهي، (ڏيئي) جيان نظم جي ٽئگور رابندرناٿ پاڻ پنهنجو ڪيو. مان سيراب کي سڀني اسان روشنيء

ليÔÔاقت جو ٿي سمجهان خوشقسمت ۾ سلسلي ان کي تÔÔي راهه جي جدوجھد ملئي ۾ ڪلهي ڪلهو سان عزيز

ڪيوسون. سوڀارو کي پاڻ پنهنجو

462

لفظ لهرون لهرون

بÔه کÔÔي دوسÔÔتن نوجÔÔوان جÔÔي سÔÔپل ۽ دوستن مان آگهيء ۽ فÔÔرض پنهنجÔÔي هنÔÔن ٿÔÔي. جÔÔو ڏيان باد مبارڪ

۾ نمÔÔوني باوقÔÔار جÔÔو تقريÔÔب هÔÔن ۽ نڀÔÔايو کي وچن جيڪيو. انعقاد

آهي ادراڪ جو حالتن ۽ آهي گواهه دوستو! اتهاس يعنÔÔي راسÔÔت بÔÔراه سÔÔان رحميÔÔن بÔÔي جÔÔي زنÔÔدگيء ته

رهنÔÔدو. پÔÔر ۽ آهÔÔي رهيÔÔو واسطو گهڙي هر ريت سڌيءٿيون. رهن ۾ سفر به اميدون آهي زندگي جيستائين

جÔÔي مÔدبر جھÔڙي عزيÔز ليÔاقت دوسÔت جÔا اسان جي ناڪامين ته آهن سکيا ضرور اهو رهي ۾ رهنمائيء

ئÔÔي ڪوشش جي پوکڻ ٻج جا ڪاميابين رهي ۾ ماحول کي اسان ڪاميابي اهائي ٿي، سونهي کي دلين دردمند لکيÔÔو مفڪÔÔر ڪندي. هڪ ڪامياب هلي اڳتي کي اوهان

تها اڏام اوچÔÔي مÔÔاڻهو وڏا جÔÔا دنيÔÔا تÔÔي اوچÔÔاين انهÔÔن

سÔÔندن جÔÔڏهن وقت ان آهي. پر ڪئي نه حاصل اچانڪ ۾ اوجÔÔاڳن جÔÔي راتيÔÔن هÔÔو هئÔÔا، پيÔÔل ننÔÔڊ سÔÔاٿي جھÔÔڙا

“هئا. چڙهندا چڙهايون محبÔÔوب پنهنجÔÔي اسان پختگي جي روين ئي اها ۽

جنهن لڌي، ڳولهي ۾ شخصيت جي عزيز لياقت دوست ڏئÔÔي طÔاقت ڏيکÔاري، اميÔÔد ڪيÔÔو، مضÔÔبوط کÔÔي اسÔÔان

هÔÔي ڏئÔÔي سÔÔهارو ڏنÔا، جÔÔواز جÔÔا مÔÔوٽڻ طÔÔرف زندگيء مÔÔددگار ۽ معÔÔاون ۾ ڪÔÔرڻ گهٽ شدت جي درد دوست

محنتÔÔون، ڪيل سندس به ۾ اونداهين جي29ٿيو. ثابت زنجيÔÔر کÔÔي سÔÔڀني اسان قدمي ثابت سندس ۽ اوسيئڙا

ڪيو. مضبوط جيانآهيا حاضر شعر ۾ آخر جو بخاريء استاد

لڳيون چوٽون تي چوٽ ۾ ڪشمڪشٺڳيون سوچيون سان پاڻ خود بزدلين ۽

لڪا ۾ عقيدن ڪي مسجدن، مسيتن ڪيلڪا، ۾ وڪڙن جي وارن ڪي ڊڪيلڪا، ۾ شرابن ٿيندي شڪي ڪي

463

لفظ لهرون لهرون

لڪا، ۾ رقصن راڳ سي ٿڪا جيلڪا، ۾ بوسن ڀيڙ جي ڀاڪرنمٽي منهن کان ڪشمڪش انقلبي

لڪا، ۾ بهانن بزمن ڪلچريرکي، آ تي تريء پنهنجي سري ڪنحق سچ چيائون به ته سامهون توب

زندگي. او زندگي

464

لفظ لهرون لهرون

چانڊيو بشير سعيده پروفيسر محترمهآباد. قاسم بنگلوز، ڊيلڪس نسيم

بابت تنقيد تعميري ڪيل تي بورڊ جي اوهانموضوعا ڇپيÔÔل ۾ هائيÔÔڊپارڪ ڪاوش روزاني جو اوهانحوالوا

خط ع. 2009 اپريل 16 مؤرخه

سائنڻ، مانواريعليڪم! السلم

سÔÔان خيريÔÔت طÔÔرح هÔÔر اوهيÔÔن تÔÔه آهÔÔي اميÔÔدهونديون.

روزانÔÔي جÔÔي ع2009 - اپريÔÔل16 خÔÔط جÔÔو اوهان پڙهيوسÔÔين. اوهÔÔان ۾ پÔÔارڪ هائيÔÔڊ جÔÔي اخبÔÔار ڪÔÔاوش موجÔÔÔوده جÔÔÔي بÔÔÔورڊ ادبÔÔÔي سÔÔÔنڌي ۾ خÔÔÔط پنهنجÔÔÔي

سÔÔوال واري ترقيء جÔÔي ٻÔÔوليء سÔÔنڌي ۽ ڪارڪردگي جÔÔو ٿÔÔي خوشÔÔي کÔÔي اسÔÔان آهÔÔن، اٿاريا سوال ڪي تي

اوهÔÔان ٻاهر کان بورڊ لء ترقيء ۽ وبهبود فلح جي بورڊ شÔÔناس فÔÔرض ۽ ليکڪÔÔائون ادبÔÔي علمي نامور جھڙيون

سÔÔوچين لء ڀلي جي بورڊ جيڪي آهن، ويٺل شخصيتون اوهÔÔان ۾ حيثيت جي آفيسر ذميوار هڪ جي ٿيون. بورڊ

ڪÔÔرڻ وضÔÔاحت جÔÔي اعتراضÔÔن ۽ سÔÔوالن انهÔÔن جÔÔيتها آهي عرض ۾ سلسلي ٿو. ان سمجھان ضروري

وارو ادائگيء جÔي رهتÔن جÔي ڪمپوزرن جيستائين.1 انتظÔÔاميه اڳÔÔوڻي ڪÔÔم اهو کي انهن ته آهي، سوال

تحÔÔت اسÔÔڪيمADP حڪÔÔومت سنڌ جيڪو هو، ڏنو ڏنÔÔو لء ڪÔÔرڻ مشÔÔهور ڏيهه ڏيهان کي ادب سنڌي

تÔÔي ان ٺÔÔاهي سÔÔائيٽ ويÔÔب هÔÔڪ تحÔÔت جنهÔÔن هو، جÔÔي انتظÔÔاميه گÔÔذريل پÔÔر هئا، ڪرڻا لوڊ اپ ڪتاب وڌيڪ کان رقم ڄاڻايل ڪري هئڻ نه انتظام صحيح

واڌو ويÔÔا. ان ڪرايÔÔا پروف ۽ ڪمپوز ڪتاب جا رقم

465

لفظ لهرون لهرون

قÔÔرض مان مدن ٻين جي بورڊ رقم ڪجھ مان رقم ڪجÔÔھ بÔÔه بÔÔاوجود جÔÔي ان پÔÔر وئÔÔي، ورتÔÔي طÔÔور

جÔÔي جÔÔن ويÔÔا، رهجي ڏي اداري پيسا جا ڪمپوزرن بÔÔه هڙتÔÔالون بÔÔک پوء ۽ درخواستون هنن لء ادائگي جÔÔي بÔÔورڊ ادبÔÔي سنڌي لء ادائگي جي جن ڪيون،

چيئرميÔÔن پنهنجÔÔي صÔÔاحب سÔÔيڪريٽري موجÔÔوده وڏيÔÔن سان مهربانين ۽ ڪوششن ذاتي جي صاحب ادائگÔÔي جÔÔي قرضÔÔن انهن پوء کان جاکوڙ ۽ محنتن مڪمÔÔل کÔÔي ڪÔÔم رهيÔÔل جÔÔي اسÔÔڪيم ان تÔÔوڙي ڪرايÔÔا، منظÔÔور روپيÔÔا ڪروڙ هڪ وڌيڪ لء ڪرائڻ

قاعÔÔدي ۽ قÔÔانون کÔÔي قرضÔÔين صÔÔرف نÔÔه مان جن کÔÔي ڪÔÔم رهيÔÔل پر وڃي، پئي ڪئي ادائگي مطابق

ڪئÔÔي جÔÔاکوڙ ۽ محنت وڏي لء اڪلئڻ تي وقت پڻ جÔÔا ڪتÔÔابن جي اسڪيم انهي وقت هن ۽ وڃي پئي ڪمپÔÔوز باقي آهن، چڪا ٿي لوڊ اپ صفحا لک سوا جنهÔÔن آهي رهي ٿي چڪاس جي مواد ٿيل پروف ۽

ڪيا لوڊ اپ به ڪتاب اهي پوء کان ٿيڻ مڪمل جي ڪÔÔم رهيÔÔل بÔÔاقي جي سائيٽ ويب ته جڏهن ويندا،

ڪÔÔم اهÔÔو ۽ وڃي پئي ٺاهي پاليسي ۾ سلسلي جي صÔÔرف وينÔÔدو. نÔÔه ڪيو مڪمل ۾ سال مالي هلندڙ

جÔÔي سÔÔائيٽ ويÔÔب انهÔÔي بÔÔورڊ ادبÔÔي سنڌي پر اهو رهيو ڪرائي متعارف پڻ ويئر سافٽ ٻيا ۾ سلسلي

سÔÔنڌي، رومÔÔن ٻيÔÔو ڊڪشÔÔنري، هڪ مان آهي. جن ۾ سلسÔÔلي آهÔÔن. انهيء شÔÔامل چيڪر اسپيل ٽيون

ادب ۽ٻولي سÔÔنڌي ڪÔÔم اهÔÔو جو بورڊ ادبي سنڌي ڪيÔÔو يÔÔاد ۾ لفظÔÔن سÔÔونهري هميشÔه ۾ تاريÔÔخ جي

ويندو. ڪنÔÔدي حڪÔÔومت سÔÔنڌ قيام جو گورنرس آف بورڊ.2

لء ڀلئÔÔي جÔÔي بÔÔورڊ ادبي سنڌي يقينن جيڪو آهي، ادبÔÔي سÔنڌي جيڪÔÔي وقÔت هن يقينن ۽ آهي هوندو آهÔÔن، ويÔÔا ڪيÔÔا مقÔÔرر صاحبان ميمبر معزز جا بورڊ

ئÔÔي نهÔÔايت جÔÔا ٻÔÔوليء ۽ ادب علÔÔم، سÔÔنڌي اهÔÔي

466

لفظ لهرون لهرون

سÔÔان هئÔÔڻ جي جن آهن نال تعريف قابل ۽ سگهارا ڪÔÔم جÔÔي بÔÔورڊ آهÔÔي. پÔÔر پيو نه بار ڪوبه تي بورڊآهي. ٿي آساني ۾ اڪلء جي ڪار

منظÔÔوريء جÔÔي گÔÔورنرس آف بورڊ انتظاميه، بورڊ.3 ٿيÔÔل ڀرتÔÔي قاعÔÔدي بÔÔي ۽ ضÔÔروري غيÔÔر واڌو، سان

تÔÔه جيئÔÔن ڪيو، فارغ کي ملزمن وارن ڪانٽريڪٽ لء ان آهي ادارو هلندڙ تي گرانٽ محدود هڪ بورڊ ڪيÔÔو فيصلو اهڙو لء ان هو، نه ممڪن بارکڻڻ ايڏو

هÔÔڪ ملزم رکيÔÔل تÔÔي ڪانٽريڪٽ ته رهي ويو. ياد جنهÔÔن آهÔÔي وينÔÔدو رکيÔÔو لء ڪÔÔم ۽ وقت مخصوص

ويندو ڪيو فارغ پوء کان ڪم ۽ وقت مخصوص کيآهي.

سÔÔيريز ادب لÔÔوڪ سÔÔيريز، تاريخ انتظاميه موجوده.4ا تي ڪيÔا پÔÔڌرا ڇپÔÔائي ڪتÔÔاب31 پراڻا ۽ نوان تقريبا

جÔÔي سÔÔنڌ ۾ ڪتÔÔابن نÔÔون جÔÔي سÔÔيريز آهن. تاريÔÔخ آهÔÔي. ويو ڪيو پڌرو ڇپائي مل) ڪتاب (ٽوپڻ تاريخ جÔÔي، لطيÔف جÔا لت افسانا، عالمي ۾ سيريز ادب

تصÔÔوير، اڌوري ڪهÔÔاڻيون، چونÔÔڊ ڦل گل تارا، ڌرتي شاعري ۽ شاعر شعور، زندگي، شروعاتي منهنجي

آهن. ويا ڇپايا ڪتاب وغيره دور سÔÔنڌ- ڪلهÔÔوڙا تاريÔÔخ دور، سÔÔنڌ- عÔÔرب تاريÔÔخ.5

تاريÔÔخ دور، سÔÔنڌ- سÔÔومرا ڇÔÔاپو) تاريÔÔخ (انگريÔÔزي سÔÔنڌ- تاريÔÔخ دور، سنڌ- ٽالپر تاريخ دور، سنڌ- سما وغيÔÔره دور سÔÔنڌ- پاڪسÔÔتاني تاريÔÔخ دور، برطانوي

ريگيÔÔولر جÔÔي بÔÔورڊ آهي، رهيو هلي ڪم تي ڪتابن اهÔÔي تيئÔÔن تيئن ٿي، رهي ملندي جيئن جيئن گرانٽوڃن. ٿا ڪيا پڌرا ڇپائي ڪتاب

۽ ڪلم جÔÔو عنايت شاهه ميون شاعرن ڪلسيڪل.6 آهÔÔي. چڪو ڇپرائي اڳ بورڊ ڪليات جو فقير حمل واڌاريÔÔل نئيÔÔن جÔÔي ڪلم جÔÔي عنÔÔايت شاهه ميون

تÔÔه جÔÔڏهن آهÔÔي، رهيÔÔو هلي ڪم تي ڇاپي سڌاريل آهÔÔي. مليÔÔو نÔÔه کÔÔي بÔÔورڊ ڪلم جÔÔو فقيÔÔر راضÔÔي

467

لفظ لهرون لهرون

هجي ڄاڻ ڪا سان حوالي ان کي اوهان جيڪڏهن تÔÔه ڪريÔÔو رهنمÔÔائي جÔÔي اسÔÔان ڪÔÔري مهرباني ته

سÔÔگهجي. اڪلئÔÔي سÔÔر وقÔÔت به کي ڪم ان جيئنعلوها کان ان

ڪهÔاڻين، ڪتÔابنا لÔوڪ ناميÔارن جÔي ادب سÔنڌي عÔÔام سÔÔنڌا هÔÔڪ شÔÔاهجهاني، مظهر تاريخ نامه، مڪلي کان فتح جي سنڌا مسلمانن بکري، معصوم مير جائزو،

وغيره تاريخ جي ادب ۽ ٻولي سنڌي طاهري، تاريخ اڳ، ۾ سÔÔنڌ جيئÔÔن تÔه آهÔÔي ويÔو ڪرايÔÔو ترجمÔو ۾ اردو کÔÔي

واقÔÔف کÔÔان تاريÔÔخ قديم جي سنڌ به پڙهندڙ اردو رهندڙ تÔÔي وسÔÔيلن مÔÔالي جÔÔي بورڊ به ڪتاب سگهن. اهي ٿي

ڇپائبÔÔا به ڪتاب اهي ۾ مد جي ٿا. پبليڪيشن رکن مدار رکنÔÔدڙ حيÔÔثيت طÔÔور ماخÔÔذ جÔÔي تاريÔÔخ جÔÔي سÔÔنڌ رهبا،

آهÔÔي، ويÔÔو ڪيÔÔو پÔÔڌرو ڇپÔÔائي ۾ اردو نÔÔامه چÔÔچ ڪتÔÔاب ۾ اردوء بÔÔه الڪرام‘ تحفة’ تاريخ جي دور جي ڪلهوڙن

حيÔÔاتيء جÔي بزرگن ۽ مشائخن جي سنڌ آهي، ويو ڇپيو اردو بÔÔه جÔÔو سنڌو مشاهير جتذڪره ڪتاب مشتمل تي

آهي. ويو اچي تي عام منظر ڇاپو معيÔÔاري بÔÔه اهÔÔا ۽ آهي تحقيق ڪم بنيادي جو بورڊ

لÔÔوڪ ادب، ڪلسÔÔيڪل تاريÔÔخ، جÔÔي سنڌ جيڪا تحقيق، تÔÔي ادب جديÔÔد ۽ مسÔÔودن نسÔÔخن، قلمÔÔي قÔÔديم ادب،

صÔÔاحب چيئرمÔÔن جÔÔي بÔÔورڊ ۾ سلسلي آهي. ان آڌاريل پنهنجيÔÔن انهÔÔن آهÔÔن، ذڪÔÔر قابل ڪوششون ورتل جون

خصوصÔÔي تÔÔي ڪمÔÔن جÔÔي بÔÔورڊ بÔÔه هوندي مصروفيتن اڪلء تڪÔÔڙو جو ڪمن ڪري جي جنهن آهي، ڏنو توجھ

سÔگهجي لڳÔائي مان ان اندازو جو آهي. جنهن رهيو ٿي ڪÔÔروڙ هڪ گرانٽ سالياني جي بورڊ ادبي سنڌي ته ٿو

هÔÔڪ ڀڳ لڳ پينشن ۽ پگهار ته جڏهن هئي، هوندي روپيا ٻيÔÔا ۽ فÔÔون گئÔÔس، هئي. پيٽرول، روپيا لک چاليهه ڪروڙ

مÔÔالي هميشÔÔه بورڊ ڪري جي جنهن هئا، هوندا الڳ بل چيئرمÔÔن موجÔÔوده پÔÔر هÔÔو، هونÔÔدو شÔÔڪار جÔÔو بحÔÔران ڪروڙ هڪ گرانٽ اها هاڻي سان ڪوششن جي صاحب

468

لفظ لهرون لهرون

تÔÔه جÔÔڏهن آهÔÔي، چڪÔÔي ٿÔÔي روپيÔÔا ڪÔÔروڙ ٻه وڌي مان چڪÔÔا ٿÔÔي منظÔÔور روپيا ڪروڙ ٻه طور گرانٽ خصوصي

کÔان محنتن جي رات ڏينهن جي انتظاميه آهن. موجوده نڪÔÔري مÔÔان صÔÔورتحال بحرانÔÔي بÔÔورڊ ادبÔÔي سنڌي پوء

چڪÔÔو ٿÔÔي شÔÔروع دور سÔÔونهري سÔÔندس ۽ آهÔÔي چڪÔÔوآهي.

ڪتÔÔابن ۾ دور نئيÔÔن ان پنهنجÔÔي بÔÔورڊ ادبÔÔي سنڌي اسپيل سنڌي، رومن ڊڪشنري، علوه کان اشاعت جي

۽ قيÔÔام جÔÔو ريÔÔڊيو ايÔÔف.ايÔÔم ويئÔÔر، سÔÔافٽ وارو چيڪÔÔر ۾ اگهÔه اڌ تÔÔائين ٻهراڙيÔÔن جÔÔي سÔÔنڌ کÔÔي ڪتابن سنڌي ۾ سÔÔنڌ ۽ لڳائڻ ميل ڪتابي ۾ شهرن مختلف لء پهچائڻ

هÔٿي کÔÔي صÔÔنف جÔÔي خطÔÔاطيء ويÔÔل ٿي ختم جھڙوڪوڃن. پيا ڪرايا شروع ڪلس جا ان لء وٺرائڻ

مشÔÔورا، خÔÔاص جÔÔا اوهÔÔان ته آهي، اميد کي اسان انهÔÔن ۽ رهنÔÔدا ڪنÔÔدا رهنمائي جي اسان رايا ۽ صلحون

ڪÔÔري اڳÔÔڀرايون وڌيÔÔڪ بÔÔه اڃÔÔا ڪÔÔي ۾ روشÔÔنيء جÔÔيسگهبيون.

صحيآفيسر) (پبليڪيشن

ڄام بورڊ، ادبي سنڌيشورو

469

لفظ لهرون لهرون

ADMISSION/APPOINTMENT POLICY OF PREVIOUS ARBAB GOVERNMENTThe Sindh, Dow Medical University and

all reputed Professional and Educational institutions working under the Umbrella of Government of Sindh and situated in Karachi have virtually been closed for the students holding domicile of Interior and Rural Sindh. It is done through so called decisions by syndicates or passing Resolution by Arbab Rahim through their ruling partners (MQM), depriving natural right of knowledge to the people of the rest of Sindh Mr. Nisar Ahmed Khuhro along with and Walk out against the resolution placed by the previous Arbab Government.

As for appointments, the Karachi based party bullied Arbab Government and closed doors for the sons of soil to get employment in the heart of Sindh Karachi, for restricting them to Karachi domicile only. Violating all terms of justice and fair play whereas all appointments and out of turn promotions were made by the coalition partners of Karachi flouting all rules of civil services as envisaged in the constitution of 1973 over staffing on large scale can be seen in local Government KMC, Water Board, Kachi Abadis, Health and other Departments held by Mutahida.

470

لفظ لهرون لهرون

Traditionally the entry tests to various professional Institutions of Sindh are taken after the announcement of HSC Enam results through announcement of Health Department according to a policy for the province. But Sindh Dow University of Medical Sciences held entry tests on 29th

June 2008 deliberately before the announcements of HSC Exam results to held away the candidates of interior Sindh and bless the Karachi candidates District Quotas and exchange Quota of various Medical Universities and colleges have also been abolished to create rural and urban divide in Sindh.

In this regard a move to undo this unjust policy practice was made by Secretary Health through a summary but even the directives of the Chief Executive of Sindh, Chief Minister were not follows to undo the wrong action.

We feel and understand that universities are autonomous Bodies But they have to follows the Directives / Instructions of the democratic and elected government of the people of the province the action taken by the Dow University is also against the policy of Medical and Dental Council of Pakistan, natural justice and universally accepted right and opportunity to acquire education and knowledge. Through this forum we are making an appeal to the present PPP Government specially Pir Masfher-ul-Huq Senior Minister of PPP Government to re-open the Doors for the Poor and eligible students to get Admissions and Appointment’s in the Karachi, the Capital of

471

لفظ لهرون لهرون

the Sindh Province by legislation, as done in case of sindh Public Service Commission by this way the PPP Government will get a place in hearts Youth of Whole Sindh Province.

PRESENTED BYPROF: SAEEDA BASHIR

CHANDIOMember of SDF

پيÔÔÔپر، پاليسÔÔÔي طرفÔÔÔان فÔÔÔورم ڊيمÔÔÔوڪريٽڪ (سÔÔÔنڌويو.) ڪيو تيار لء حڪومت پارٽي پيپلز پاڪستان

472