Ό νόμος τής άζίας

καί ό ίοτορικός ύλιομός

ΙΑ £01 ϋΕ Ι,Α V ΑΙ.ΕνΚ ΕΤ

ΙΛΕ ΜΑΤέΚΙΑΠδΜΕ ΗΐδτοκιςυΕ

ΟορχΗ(1·ι 1977 ί α Ε4ΐ(ΐοηβ <1ο ΜΐηυίΙΓιά τήν έλληνιχή μ€τάφραση 1979 Έ κΜ σιις Καρανάση

ΣΑΜΙΡ ΑΜΙΝ

Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ

Μετάφραση ΜΙΛΤΙΑΔΗ ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Λθήνα 1 9 8 0

ΕΙΣΑΓΩΓΗΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ

ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΑΠΟΔΕΙΞΕΩΝ1. Τ ό έρ γο τού Μάρξ, φαινομενικά, δείχνει δτι μοιρά­

ζεται σέ έργασίες οικονομικές (μιά σειρά άπώ προκαταρ­κτικές έργασίες, πού καταλήγουν στδ Κεφάλαιο, στις όποιες περιλαμβάνονται τά Βιβλία II, III καί IV πού έκδό- θηκαν μετά τό θάνατό του) καί σέ έργασίες πολιτικές (Τό Μανιφέστο καί κατόπιν μιά σειρά άπό μπροσούρες πού

έξετά ζουνε ιδιαίτερα τήν πολιτική ιστορία τών ταξικών άγώνων στή Γαλλία). Ή γλώσσα τών οικονομικών έργων φαίνεται νά είναι ή γλώσσα τής κλασσικής πολιτικής οικονομίας (τοΟ Ρικάρντο), άναθεωρημένης καί διορθωμέ­

νης. Ό Μ άρξ φαίνεται νά διατυπώνει μιά σειρά άπό οικο­νομικούς νόμους, πού έξηγού ν τήν λειτουργία τού καπι­ταλισμού, φαίνεται νά θεωρεί αύτούς τούς νόμους σάν άντικειμενικούς (δηλ. πού έπιβάλλονται στήν κοινωνία <χ3ν

φυσικές δυνάμεις) καί νά συναρθρώνει τό σύνολο αύτών τών νόμων γύρω άπό μιά σπονδυλική στήλη, τό νόμο τής

άξίας. ' Η γλώσσα τών πολιτικών έργω ν φαίνεται άλλιώτικη. Εδώ δέν πρόκειται πιά άμεσα γιά οικονομικούς νόμους,

άλλά γιά άναμετρήσεις κοινωνικών τάξεω ν πού όργανώ- νονται άπό πολιτικούς στόχους πού έκφράζονται μέ τ έ ­

τοιο τρόπο ώστε κάνουν νά παρεμβαίνει ή ιδεολογία.Ά π ό αύτή τή φανερή συμπαράθερη δυό θέσεω ν φαι­

νομενικά άσυμβίβαστων, προέκυψ ε ένας όρισμένος τύ­πος παρουσίασης τοΰ μαρξισμού, πού δχι μόνο ξαναβρί­σκεται γενικά στά άπλά έγχειρίδια καί τίς έκλαϊκευτικές

μπροσούρες, άλλά διαποτίζει τά κυρίαρχα ρεύματα στό

8

χώρο τοΰ μαρξισμού. Σύμφωνα μ ' αύτόν τόν τύπο παρου­σίασης, ύπάρχει άπό τό ένα μέρος μιά όρθή οικονομική έπιστήμη, ή μαρξιστική πολιτική οίκονομία, κριτική καί συμπλήρωμα τής ρικαρντιανής οικονομικής έπιστήμης πού κρίνεται άνεπαρκής καί σ ’ άπόλυτη άντίθεση πρός τή δήθεν οϊκονιμική έπιστήμη, τή λεγά μενη νεο-κλασσική, πού είναι ιδεολογική σκέψη χωρίς έπιστημονική άξια. Κι άπό τό άλλο μέρος ύπάρχει μιά έπιστήμη τών κοινωνιών, ό ιστορικός ύλισμός, θεμελιω μένος πάνω σέ μιά βασική άρχή: δτι: ή πάλη τών τάξεω ν είναι ό κινητήρας τής ιστορίας.

Τ ά δύο αύτά κεφάλαια τού μαρξισμού είναι συμπλη­

ρωματικά. ' Η ένότητά τους πηγάζει άπό τήν ένότητα τής

κοινής μεθόδου πού τά έμπνέει: τήν διαλεκτική ύλκτπκή φιλοσοφία. Ε ξ άλλου τά φιλοσοφικά έργα τού Μ άρξ ( Ή Γερμανική ιδεολογία κυρίως) χρονολογικά προηγούνται άπό τά οικονομικά καί πολιτικά του έργα.

Ή παρουσίαση τού μαρξισμού άπό τόν Κάουτσκυ κι έπειτα άπό τόν Λένιν, ξεκινώντας άπό τίς τρεις «π η γ έ ς » του (τή ν άγγλική πολιτική οίκονομία, τό γαλλικό σοσιαλι­σμό καί τή γερμανική φιλοσοφία), έ ξη γεί ίσως αύτόν τόν τρόπο ένατένισης τών πραγμάτων.

2. ' Η πρόθεσή μας έδώ δέν είναι νά τόν άνασκευά- σουμε καί νά τόν άντικαταστήσουμε μ ’ έναν άλλο, άλλά μόνο νά έξετάσουμε πώς συναρθρώνονται, στόν καπιτα­λισμό, οϊ οικονομικοί νόμοι καί οί ταξικοί άγώνες.

' Ο ύπότιτλος τού Κεφαλαίου - «Κριτική τής πολιτικής

οικονομίας» - δέ σημαίνει «κριτική μιδς άσχημης οικο­νομίας» (τή ς ρικαρντιανής) γιά νά τήν άντικαταστήσουμε μέ μιά «κ α λή » (τή μαρξιστική), άλλά κριτική τής δήθεν

οικονομικής έπιστήμης άστικής, καταγγελία τής άληθινής

της φύσης (ή σκέψη τής άστικής τάξης πάνω στήν Ιδια της τήν πρακτική) καί συνεπώς τής έπιστημολογικής κατάστα­

σης, καταγγελία τών όρίων της καί κάλεσμα γιά νά κατανο- ηθεΡδτι αύτή ή δήθεν έπιστήμη, πού θ έλει νά είναι αύτόνο- μη σέ σχέση μέ τόν ιστορικό ύλισμό, δέ μπορεί νά είναι.

9

Συμμεριζόμαστε έδώ τή ν άποψη τών Μ πενέττι, Μπαρτομιέ καί Κ α ρτελιέ1. Έ μ ε ΐς λέμε : ή οικονομία είναι ή φανερή μορφή πού παίρνει ό ιστορικός Ολισμός (ή πάλη τών τάξεω ν) στόν καπιταλισμό. Ό ιστορικός Ολισμός προϋ­

πάρχει στόν χώρο τής λογικής. Α λλά ή πάλη τών τάξεω ν στόν καπιταλισμό δέν άσκεΐται στό κενό άλλά λειτο υρ γεί

στή βάση καί μορφοποιεϊ νόμους προφανώς, οίκονομικής.Θ ά έξετάσουμε αύτή τή συνάρθρωση, πρώτα μέσα

στό Ιδιο Τό κεφάλαιο, δηλαδή στή θεωρία τοϋ καπιταλι­στικού συστήματος κι έπ εσα στήν πραγματικότητα τοΟ σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος, στόν ιμπεριαλισμό.

3. Ή θέση μας είνα: 1 - δτι ό ιστορικός Ολισμός ά ποτελεϊ τήν ούσία τού μαρξισμού καί 2 - δτι οι οικονομικοί νόμοι τού καπιταλισμού έχο υν μιάν έπιστημολογική βάση πού τούς ύποτάσσει στούς νόμους τού ιστορικού ύλισμοϋ.

3 - δτι οϊ οικονομικοί νόμοι έχουν έ ξ άλλου μιά θεωρητική βάση μέσα στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής πού διαφέρει άπό κείνον πού έχουν στούς προκαπιταλιστικούς

τρόπους παραγωγής καί μάλιστα, 4 - δτι, γιά τήν άκρίβεια, δ έν ύπάρχουν οικονομικοί νόμοι παρά μόνο στό καπιταλιστι­

κό σύστημα, καί συνεπώς δτι ή «οικονομική έπ ιστήμη» δέν είναι μιά γενική έπιστήμη τών τρόπων παραγωγής, άλλά ή

ειδική έπιστήμη τού καπιταλιστικού τρόπου παραγω γής2. 5 -

δτι οί οικονομικοί νόμοι τοϋ καπιταλισμού έχουν μιά άντικειμενική ύπαρξη καί τέλος 6 - δτι οΐ νόμοι αύτοί

καθορίζονται, σέ τελευταί άνάλυση, άπό τό νόμο τής άξίας.

Έ τ σ ι , γιά μάς, ή πάλη τών τάξεω ν στόν καπιταλισμό

γενικά καί στόν παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα ίδιαί-

1. Κόρλο Μπενέττι: Αξία καί διανομή, Μββρβτο, 1975.Κ. Μπενέττι, Κ. Μπαρτομιέ καί Ζ. Καρτελιέ: Κλασσική οίκονομία, έκχυβαΐσμένη οίκονομία, Μββρβτο. 1975.

2. Όταν 6 Μ. Ντοβιντάρ στό βιβλίο του Ή πολιτική οίκονομία. μιά κ « - νωνυτή έπστήμη, Μββρβίο 1974, χαρακτηρίζει τήν πολιτική οίκονομία σάν «έπιστήμη τών τρόπων παραγωγής», συγχέει κατά τήν γνώμη μας οίκονομία καί Ιστορικό υλισμό.

10

τερα, διεξάγεται πάνω σέ μιά καθορισμένη οικονομική

βάση καί μεταβάλλει, μέ τή σειρά της, αύτή τή βάση. Ή έλλειψ η άναφοράς στόν διαλεκτικό ύλισμό σημαίνει δτι άπορρίπτουμε τήν ιδέα τής φιλοσοφίας τοϋ λεγό μενο υ

«διαλεχτικού υλισμού», πού συνάγεται άπό τή σύνθετη πείρα τής Φύσης καί τής Κοινωνίας καί πού έπιτρέπει τάχα

νά διατυπώνονται γενικοί καί κοινοί νόμοι τής Φ ύσης καί τής Κοινωνίας καί, συνεπώς, γενικοί νόμοι τού άνθρώπινου

πνεύματος.Θ εω ρούμε τόν διαλεκτικό ύλισμό σά μιά σειρά άπό

τύπους βγαλμένους άπό τήν θεωρία καί τήν πρακτική τής ταξικής πάλης στόν καπιταλισμό, πού τό πεδίο του είναι συνεπώς άποκλειστικά τό κοινωνικό. Έ δ ώ ό ύλισμός καθορίζεται σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν ύλική βάση: ή διαλεκτική άπορρέει άπό τήν άλληλεπίδραση τών άντιθέ- των μέσα στά πλαίσια τής ένότητας ταξικής πάλης / οικο­

νομικών νόμων. Στό ν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, ή ύ­λική βάση έκφράζεται μέ τήν πιό πλούσια μορφή της, δηλα­δή τήν πιό σύνθετη, μέ τή μορφή τών οικονομικών νόμων, σ ' άντίθεση μέ τήν φτωχή, άπλή, διάφανη μορφή τών προη­γούμενω ν τρόπων παραγωγής. Α π ’ αύτά συνάγονται: 1 -

δτι ό ιστορικός ύλισμός δέ μπορούσε ν ' άνακαλυφθεΐ παρά διά μέσου τών ταξικών άγώνων τού καπιταλισμού. 2 - δτι έπιτρέπει νά καταλάβουμε τις προκαπιταλιστικές κοι­νωνίες άλλά 3 - δτι ό τρόπος τής διαλεκτικής λειτουργίας μέσα στά πλαίσια τής ένότητας: ταξικοί άγώνες / ύλική βάση. έκφράζεται στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες μ ' έναν ειδικό τρόπο, διαφορετικό άπό κείνο μέ τόν όποιο έκφράζεται στόν καπιταλισμό καί 4 - δτι αύτός ό τρόπος λειτουργίας έπιτρέπει νά γίνει κατανοητή ή φύση τοϋ σκοπού πού πρέπει νά άναλάβει τό προλεταριάτο μέσα στούς ταξικούς άγώνες στόν καπιταλισμό: τήν κατάργηση τών τάξεων.

4. ' Η άπόδειξή μας περιλαβαίνει μιά κύρια θέση καί μιά συνεχόμενη παράγωγη θέση πού διευκρινίζει τήν σπου- δαιότητά της.

11

Ή θέση ύποστηρίζει δτι, στις διαλεκτικές σχέσεις άνάμεσα στόν ιστορικό ύλισμό (πάλη τών τάξεω ν) καί τήν οικονομική βάση, δέν ύπάρχει συμμετρία άνάμεσα στά δύο, άλλά ύπερίσχυση τού πρώτου.

' Η θέση αύτή άντιτάσσεται σέ δυό διαρκείς τάσεις πού λειτουργούν μέσα στό μαρξισμό καί, κατά τή γνώμη μας, άποτελοΰν παρεκλίσεις του. Ή πρώτη είναι ή τάση τού οΐκονομισμού. Κατά τήν άποψή της, τό οικονομικό σύστημα καθορίζεται όλότελα άπό άντικειμενικούς νόμους πού λειτουργούν μέ τις δυνάμεις τής φύσης. Ή πάλη τών τάξεω ν, πού ή ύπαρξή της άναγνωρίζεται, είναι τάχα άνίσχυρη νά μεταβάλει αύτούς τούς νόμους. Α π ο κ α λ ύ ­πτει μόνο τ ' άποτελέσματά τους. Ε ν ε ρ γ ε ί λοιπόν σάν τό «άόρατο χέρ ι» πού'όδηγεί τήν ’ Ιστορία. Είναι μιά φιλοσοφία πού άπαιτεΤ τήν σοσιαλδημοκρατική προσαρμογή «στό

δυνατό» καί ή συμπληρωματικά, τήν μεσσιανική άναμονή τής «καταστροφικής κρίσης» πού θά φέρει άναγκαστικά τήν άνατροπή τών καπιταλιστικών σχέσεων.

Η τάση αύτή περικλείνει ή ίδια τήν μηχανική της άρνηση: τόν ύποκειμενικό βολονταρισμό. Κατά τήν άποψη αύτουνοϋ, τό οικονομικό σύστημα καταργείται. Ή πάλη τών τάξεω ν τά μπορεΤ δλα. Αύτό έξαρτάται άπό τήν

πολιτική θέληση. Αντίθετα άπό τόν οίκονομισμό, έδώ, ή ιδεολογία καθορίζει τή βάση. ' Η πάλη τών τάξεω ν, κατά τήν άποψη αύτή, σχετίζεται μ ' ένα είδος θεωρίας τών παιγνίων.

' Η θέση μας είναι δτι ή πάλη τών τάξεω ν δέν φανερώνει

«τή ν άναγκαία οικονομική ισορροπία», άλλά καθορίζει μιά δυνατή ισορροπία άνάμεσα σέ ά λ λ ε ς . ' Η πάλη τών τάξεων, πού λειτο υρ γεί πάνω σέ μιά οικονομική βάση, μέ τή σειρά της διαμορφώνει αύτή τή βάση. Δ έ μπαίνει ζήτημα ν ’ άναζητήσουμε τήν ισορροπία πού θ ' άνταποκρινότανε στήν βέλτιστη άπόδοση τής οικονομίας μιά καί ή ίδια αύτή έννοια δέν έχει κανένα έπιστημονικό χαρακτήρα. 1 Από τό άλλο μέρος, ή πάλη τών τάξεω ν δέν τοποθετείται πάνω άπό τήν οικονομία σά νάναι ή δεύτερη πού άποφασίζει γιά

12

τή φύση καί τή σπουδαιότητα τοΰ γλυκίσματος ένώ ή πρώτη δρίζει τις άναλογίες τής διανομής. Στή ν πραγματικότητα ό άγώνας γιά τή διανομή καθορίζει τή φύση, τή σύνθεση καί τό σχήμα τοϋ Ιδιου τοϋ γλυκίσματος. Ή πάλη τών τάξεω ν καί οί οικονομικοί νόμοι καθορίζουν μαζί μιά ισορροπία ύφασμένη μέ άντιθέσεις πού άποτελοϋν τή δυναμική της. Σ τή ν άνάλυση αύτή τής διαλεκτικής άλληλεπίδρασης,

θά δ είξο υ μ ^ δτι τό οικονομικό σύστημα έμποδίζεται άπό

τή συσσώρευση, δηλαδή τή δυναμική ισορροπία, έπα-

ναφέροντας έτσι τό ιτιοάυβ ορβΓ3π<1ί τής συζήτησης.

Ο ί θέσεις πού διατυπώνονται έδώ σέ γενικές γραμμές θά άποδείχνονται μέ παραδείγματα πού θ ' άφοροϋν τούς

κυριώτερους τομείς τής «οικονομικής ισορροπίας»: α. Τ ή συσσώρευση στόν καθαρό καπιταλιστικό τρόπο

παραγωγής (κεφάλαιο II).β. Τ ή νομισματική ισορροπία καί τή θεωρία τοϋ

έπιτοκίου (κεφάλαιο III).γ. Τ ή ν κατανομή τοϋ ύπερπροϊόντος άνάμεσα σέ

κεφαλαιούχους καί γαιοκτήμονες καί τή θεωρία τής γαιο- προσόδου (κεφάλαιο IV).

δ. Τ ή συσσώρευση σέ παγκόσμια κλίμακα στό ιμπερια­λιστικό σύστημα καί τήν ιεράρχηση τών τιμών τής έργατι- κής δύναμης (κεφάλαιο V ).

ε. Τ ή ν κατανομή τοϋ ύπερπροϊόντος σέ παγκόσμια κλίμακα άνάμεσα στό κεφάλαιο τών μονοπωλίων καί στά

περιφερειακά κράτη καί τή θεωρία τής διεθνούς γαιο-

προσόδου τών όρυχείων. (κεφάλαιο VI)Τ ή θέση μας λοιπόν θά τήν ύπερασπ ιστού με μόνο στό

χώρο τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Α ύτή δέν άφορά τή διαλεκτική: ιστορικός ύλισμός / οικονομική βάση γενικά, ούτε έκείνη πού άναφέρεται στις προκαπιταλι- στικές κοινωνίες, ούτε καί κείνη πού άφορά ιδιαίτερα τό πέρασμα στό σοσιαλισμό. Κατά κάποιο τρόπο, λοιπόν, τό κείμενο αύτό θά μπορούσε νά συμπληρω θεί μέ δυό άλλα:

α. Τ ή ν άνάλυση τής διαλεκτικής: πάλη τών τάξεω ν / οικονομική βάση στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες καί τήν

13

προβληματική τών σχέσεων, άνάμεσα στήν άνάτττυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καί τή φύση τών παραγωγικών σχέσεων ίττήν. προκαπιταλκτπκή ιστορία (β λέπ ε σχετικά μ ’ αύτό τό θέμα: Σ έ τί χρησιμεύει ό έπιλογισμός γιά τίς προκαπσαλιστικές κοινωνίες3;)

β. Τ ή ν άνάλυση αύτής τής διαλεκτικής στό πέρασμα

στό σοσιαλισμό σέ παγκόσμια κλίμακα καί τή συζήτηση σχετικά μέ τήν διπλή άντιφατική φύση αύτού τού περά­σματος γενικά καί τής έθνικής άπολευθέρωσης τών χωρών πού κυριαρχούνται άπό τόν ιμπεριαλισμό ιδιαίτερα (β λέπε σχετικά μ ' αύτό τό θέμα: Είναι άκόμη ή άστική τάξη μώ ά νερχόμηνη τάξη*;).

Ό σ ο γιά τόν καθαυτό καπιταλισμό, τό οικονομικό σύστη­μα μπορεΐ νά περιγράφει άναλυτικά είτε μέ δρους έμπει-

ρικούς, μέ βάση οικονομικές κατηγορίες, δπως παρουσιά­ζονται αύτές στήν άμεση πραγματικότητα (τιμή, ικέρδη μισθοί, προσφορά καί ζήτηση κλπ.), είτε μέ δρους πού άξιώνουν τή συσχέτιση αύτών τών κατηγοριών μέ τίς

κατηγορίες τής άξίας. Σ τή μιά καί στήν άλλη περίπτωση, τό οικονομικό σύστημα θά παρουσιαστεί σάν προσδιορισμένο, μέ τήν έννοια δτι δέν είναι ποιός ξέ ρει τί, πού προκύπτει αύθαίρετα άπό τήν πάλη τών τάξεω ν,.άλλά δτι αύτή ή πάλη διεξάγεται μέ βάση «οικονομικούς νόμους».

Κι έδώ είναι πού παρεμβαίνει ή παράγω γη θ έση μας. θ ά ύποστη ρίξου με δτι ή δεύτερη άνάλυση, ή άνάλυση τοΟ Μάρξ, πού καθιστά τό νόμο τής άξίας τή σπονδυλική στήλη τοΟ οικονομικού συστήματος, είναι δχι μόνο δυνατή (μπορούμε νά μετατρέψ ουμε τις κατηγορίες τής άξίας σέ

κατηγορίες άμ εσες) άλλά καί άνώτερη. θ ά δείξουμε δτι ή άξια καί μόνη αύτή έπιτρέπει νά έξακριβώνεται καί νά μετριέται ή άνάτττυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, συν-

3. Κείμενο πού παρουοώστηκε σέ μιά διάλεξη Υ* τίς προκαπιταλιστικές κοινωνίες πού όργανώθηκε στά πανεποτήμιο τής Βεναέν στά 1977, πού κυκλοφόρησε άπό τίς έκβόσεις «Άνθρωπος».

4. Τό Β » .

14

δέοντάς την μέ τήν κοινωνικά άναγκαϊα έργασία, πού είναι δ κοινός άντικειμενικός παρονομαστής. Μ όνο ό νόμος τής άξίας επιτρέπει τήν κατανόηση τής δυναμικής τοϋ συστή­

ματος: ό λες οί άναλύσεις πού άποκλείουνε τό νόμο τής άξίας καταδικάζονται σέ μιά στατική ή μεταστατική άντί-

ληψη τής ισορροπίας.

Γιά νά μή βαρύνουμε τήν άπόδειξή μας, παρουσιάζουμε αύτή τήν παράγωγη θέση σέ παράρτημα στό τέλος τού βιβλίου. Ά λ λ ά αύτή υποδηλώνεται ήδη στό πρώτο κεφά­λαιο.

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Π Ρ Ω Τ Ο

Η ΒΑΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ

1. Τ ί λέε ι δ νόμος τής άξίας; ’ Ο τ ι τά προϊόντα, δταν

είναι έμπορεύματα, έχουν μιά άξια, δτι αύτή ή άξια μετριέται, δτι τό μέτρο αύτό είναι ή ποσότητα τής άφηρη-

μένης κοινωνικά άναγκαίας έργασίας γιά τήν παραγωγή τους. καί τέλο ς δτι ή ποσότητα αύτή είναι τό σύνολο τών ποσοτήτων τής Αμεσης καί έμμεσης (πού μεταβιβάζεται)

έργασίας πού καταγράφεται στή διαδικασία τής παραγω­γής. ' Η έννοια τοΟ έμπορεύμστος καί ή ύπαρξη τοΟ νόμου

τής άξίας, δπως διατυπώνεται, είναι άδιάρρηκτα δεμ ένες.Τ ί δέ λέε ι ό νόμος τής άξίας; 1 - δτι τά έμπορεύματα

άνταλάσσονται άνάλογα μέ τήν άξια τους, 2 - δτι ή άμεση έργασία είναι τωρινή έργασία ένώ ή έμμεση έργασία είναι παρωχημένη έργασία πού άποκρυσταλλώνεται στά μέσα παραγωγής (τό βιβλίο II τοϋ Κεφαλαίου βασίζεται στό γεγο νό ς δτι ή παραγωγή τών μέσων παραγωγής καί ή παραγωγή τών μέσων κατανάλωσης δέν είναι διαδοχικές

χρονικά, άλλά ταυτόχρονες καί τό ταυτόχρονο αύτό

καθορίζει τό ν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας στήν

πιό θεμελιώ δη πλευρά του). Νά γιατί, δίνοντας τή λύση τοϋ προβλήματος τής διευρυμένης άναπαραγωγής, έγράψ αμε δτι ή ύπεραξία πού δημιουργεΤται σέ μιά φάση, έπρεπε.νά

έπιτρέπει τή ν άγορά όλάκερης τής παραγωγής τοΟ τομέα I στή διάρκεια αύτής τής φάσης «σ τή ν τιμή ισορροπίας τής έπομένης φάσης1»: έκείνο ποΰχει σημασία, δ έν είναι ή

1. Ή Ληαη άνταλλαγή καί ό νύμος ιής άξίας, 'Εκβ. Άνθρωπος ο. 101.

16

άξΙα στήν όποια έχουν παραχθεϊ τά ύλικά στό παρελθόν, άλλά ή κοινωνική τους άξια, δηλ. ή άξΙα άντικατάστασής τους.

2. Τ ό νά ύπάρχει μιά άξια καί τό ν ’ άνταλλάσεται στό ύψος της είναι δυό διαφορετικά πράγματα. ' Ο Μ άρξ λέει δτι στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής τά έμπορεύματα

άνταλλάσονται σύμφωνα μέ τίς σχέσεις πού καθορίζονται άπό τή ν τιμή παραγωγής τους. Αντίφ α σ η; Ανώφ ελη άπόκλιση άπό τήν άξια; 1Η γνώμη μας είναι δτι έδώ δέν ύπάρχουν ο ύτε άντίφαση ο ύτε άνώφελη άπόκλιση.

Ή καθημερινή πείρα δείχνει δτι μιά πεννίτσα καί μιά σφαίρα άπό μολύβι, άν άφεθούν άπό τό Ιδιο ύψος, δέ φτάνουν στό έδαφος τόν Ιδιο χρόνο. Ή έπιστημονική φυσική μάς διδάσκει, δτι, λόγω τής έλξη ς τής γής, δλα τά σώματα πέφ τουνε κάθετα στό κενό μέ τήν Ιδια ταχύτητα. Ή πτώση τών σωμάτων, έμπειρικά παρμένη, είναι ή συνισταμένη μιάς σειράς νόμων: τής γήινης έλξη ς, τής άντίστασης τού άέρα, πού είναι άνάλογη μέ τήν έπιφάνεια τών σωμάτων, τής διεύθυνσης καί τής δύναμης τών

-άνέμων πού καθορίζουν τήν τροχειά τής πτώσης. Ο ί νόμοι

αύτοί δροΟν σέ διαφορετικά έπίπεδα καί ό πρώτος σ ' ένα έπίπεδο πιό βασικό, άλλά πιό δύσκολο ν ' άνακαλυφθεΐ,

γιατί είναι λιγότερο άμεσα έμφανές.

Κατά τόν ίδιο τρόπο, οί τιμές παραγωγής είναι τ ' άπο- τέλεσμα τής σύνθεσης άπό τό ένα μέρος τού νόμου τής άξίας, καί άπό τ ’ άλλο μέρος τοϋ νόμου τοΟ άνταγωνισμοϋ τών κεφ αλαίω ν,' Ο πρώτος καθορισμός, ό βασικότερος, θά όδηγοϋσε στήν άλλαγή άνάλογα μέ τίς άξιες σ ' έναν τρόπο παραγωγής πού άνάγεται στή μόνη πραγματικότητα τής κυριαρχίας τοϋ έμπορεύματος: τό ν άπλό έμπορευμα- τικό τρόπο. ' Ο τρόπος αύτός δ έν ύπάρχει πιά σ τήν Ιστορία δπως δέν ύπάρχει τό κενό στή γήινη φύση. Ό καπιταλι­στικός τρόπος παραγωγής, μή μπορώντας ν ’ άπλοποιηθεί, χαρακτηρίζεται, έκτός άπό τήν κυριαρχία τοΟ .έμπορεύ­ματος, άπό τόν τεμαχισμό τοϋ κεφαλαίου καί τό συναγω­νισμό τών κεφαλαίων (καί τών κεφαλαιούχων). Ή έξόφ -

17

θαλμη άλήθεια, οί τιμές παραγωγής, άπορρέει άπό τό συνδυασμό αύτών τών δύο νόμων πού βρίσκονται σέ

διαφορετικά έπίπεδα.Ά ς παρακολουθήσουμε τήν άναλογία. Η πραγματική,

συγκεκριμένη τιμή είναι άποτέλεσμα τοϋ συνδυασμού άνάμεσα, άπό τό ένα μέρος, στις σχέσεις τών τιμών παρα­γω γής κι άπό τ ' άλλο μέρος στις ειδικές συνθήκες τού συναγωνισμού, άτομικού ή μονοπωλιακού καί σ ' ό λες τίς

περιστάσεις κάτω άπό τίς όποιες αύτός διεξάγεται: δπως ό ρόλος τών άνέμων στήν πτώση τών σωμάτων.

Λ έ μ ε δτι οί τιμές παραγωγής είναι άποτέλεσμα τοϋ συνδυασμού δύο νόμων. Μ πορεΙ αύτός ό συνδυασμός νά διατυπωθεί σ ' ένα ποσοτικοποιημένο τύπο μετατροπής;

Σ τό βιβλίο II, ό Μ άρξ τό κάνει αύτό, μέ τό συνηθισμένο του τρόπο, μέ άριθμητικές άποδείξεις διαφόρων δυνατών

περιπτώσεων. Δ έ ν προτείνει διαδοχικές προσεγγίσεις.

Π αραμένει στήν πρώτη προσέγγιση: τό σταθερό κεφάλαιο μετριέται σέ άξια κι δχι σέ τιμή. Μπορεί κανείς χωρίς δυσκολία νά λύσει τό πρόβλημα τής μετατροπής μέ τρόπο λεπτό χωρίς ψηλαφίσματα, μ ' ένα σύστημα ταυτόχρονων έξισώσεων. Ή πράξη αύτή είναι θεμιτή; Καί βέβαια. ' Ο ρισμένοι, ώστόσο πιστεύουν τό άντίθετο γιατί, κατά τή γνώμη τους, άξιες καί τιμές δέν άνάγονται ή μιά στήν άλλη2. Στή ν περίπτωση αύτή, ή πράξη τοϋ Μ άρξ θάτανε ή ίδια άθέμιτη καί τό βιβλίο III ένα χρονικό σφάλμα, ένα λάθος ένός μή μαρξιστή Μάρξ, θύματος τοϋ ρικαρντιανοϋ οίκονομισμοϋ. Στή ν πραγματικότητα, ή άξια μπορεί νά μετρηθεί καί οί σχέσεις τιμών είναι όμογενείς μέ τίς σχέσεις άξιών.

' Η άξια δέν είναι μιά κατηγορία τής διαδικασίας παρα­γω γής ένώ οί τιμές σχετίζονται μέ τήν διαδικασία τής κυ­κλοφορίας. Ά ξ ια καί τιμή είναι καί ή μιά καί ή άλλη κατηγορίες τής συνολικής διαδικασίας. Πραγματικά, ή άξια

2. Ό Κ. Μπενέττι. π.χ. στό προαναφερώμενο έργο. Αύτή είναι έπίσης ήθέση τοΰ Α. Έμμανουέλ ( Ό άνθρωπος καί ή κοινωνία. Άρ. 18).

18

δέν πραγματοποιείται, καί συνεπώς δέν ύπάρχει, παρά διά μέσου τής άνταλλαγής. Μ έσα σ ' αύτή τή συνολική διαδικασία ή συγκεκριμένη έργασία μετατρέπεται σέ άφη- ρημένη έργασία, ή σύνθετη έργασία σέ άπλή έργασία.

Κατά τρόπο γενικότερο, ή γνώμη δτι ή άξια σχετίζεται μόνο μέ τή διαδικασία τής παραγωγής είναι ένα άλλοθι τού δυτικοκεντρικοϋ μαρξισμού πού έπιτρέπει νά έξο υδ ετε - ρωθεί τό πρόβλημα τοΟ ιμπεριαλισμού.

' Ο μόνος δρος πού τίθεται άπό τή μετατροπή είναι ή δυνατότητα νά άναχθεϊ ή συγκεκριμένη μισθωτή έργασία

σέ μιά ποσότητα άφηρημένης έργασιας. Τ ό νά ισχυρίζεται κανείς δτι αύτό δέν είναι δυνατό, σημαίνει, άπό τό ένα μέρος, νά καταδικάζει τόν Μ άρξ πού τό κάνει στό βιβλίο I κι άπό τό άλλο μέρος, νά μή θέλει νά δει δτι ή πραγματική

τάση τοΟ καπιταλισμού, δταν αύτός ύποτάσσει τήν έργασία στή μηχανή καί προχωρεί στήν μαζική της άποκατάρτιση,

είναι νά άνάγει ούσιαστικά τίς συγκεκριμένες έργασίες σέ

άφηρημένη έργασία, όπως τό έδειξε ό Χάρρυ Μ πράβερ- μαν3.

Θ ά πεΤ κανείς δτι, ταυτόχρονα μέ τήν τάση αύτή,

έκδηλώνεται μιά τάση άντίθετη: ή συνεχής δημιουργία καινούργιων μορφών συγκεκριμένης έργασιας, ή όλοένα καί μεγαλύτερη έξειδίκευση ένός τμήματος τής έργασιας (σύλληψ ης καί όργάνωσης, έρευνας κλπ.), ή αύξανόμενη μισθολόγηση τών έργαζόμενω ν πού βρίσκονται άνάμεσα στήν έργασία, πού είναι άντικείμενο έκμετάλλευσης, καί στό κεφάλαιο πού διοικεί, ή άδιάκοπα άνανεωμένη διαφο­ροποίηση τών μισθών κλπ. Βεβαίως, τό φάσμα τών πραγμα­τικών μισθών δέ μπορεί νά έξηγηθ εϊ άπό οικονομικούς νόμους δπως ή προσφορά καί ή ζήτηση, τό κόστος τής κατάρτισης ή ή άνιση παραγωγικότητα, πού δέν είναι παρά Ιδεολογικές δικαιολογίες, δπως θά δούμε.

Η άλήθεια είναι δτι αύτά τά φαινόμενα, τά άντίθετα πρός τή βασική τάση, άπορρέουν άπό τήν πάλη τών

3. Η έργασία στόν μονοπωλιακό καπιταλισμό, Μββρβτο, 1976.

19

τάξεω ν καί ιδιαίτερα άπό τίς πρωτοβουλίες τοϋ κεφαλαίου στήν πάλη αύτή πού, όργανώνοντας τήν έκπαίδευση σέ άνιση βάση, όργανώνει τή σπανιότητα καί, πάνω στή βάση αύτή, διαιρεί τούς έρ γαζόμενους. ' Η ήγεμονία τής ιδεο­λογίας τοϋ καπιταλισμού έκπληρώνει έδώ ούσιαστικές λειτουργίες Δ έ μπορούμε νά καταλάβουμε τούς «οικο­

νομικούς νόμο υς » τού καπιταλισμού παρά βγαίνοντας άπό τό χώρο τής οικονομικής έπιστήμης γιά ν ' άγκαλιάσουμε τό συνολικό πεδίο τού ιστορικού ύλισμού.

3. Τ ό ζήτημα τής μετατροπής έχει συσκοτιστεί άπό τό γεγο νό ς δτι οί πρώτοι συγγραφείς πού έπιχείρησαν νά

συνεχίσουν τήν πράξη πού είχε άρχίσει στό βιβλίο III θέλησαν έπίσης νά λύσουν ένα πρόβλημα, πού άποδείχ- θηκε εύκολα δτι ήταν άλυτο: νά μετατρέψ ουν τίς άξιες σέ

τιμές διατηρώντας τήν ισότητα τού ποσοστού τού κέρδους καί τού ποσοστού τής ύπεραξίας4.

"Α ν έγκαταλειφθεΐ ό δρος αύτός, δέν ύπάρχει καμμιά δυσκολία νά μετατραπούν οί άξιες σέ τιμές. Είναι ένοχλη -

τικό τό γεγο νό ς δτι τό ποσοστό κέρδους άναγκαστικά διαφέρει άπό τό ποσοστό τής ύπεραξίας; Α ν τ ίθ ε τ α , είναι φυσικό τά ποσοστά αύτά νά διαφέρουν: αύτό τό άποτέ­λεσμα τής μετατροπής είναι άκριβώς μιά ούσιαστική ανακάλυψη τοϋ μαρξισμού*.

Στούς φανερούς τρόπους έκμετάλλευσης, τό ποσοστό έκμετάλλευσης φαίνεται άμέσως: ό δουλοπάροικος έργά- ζεται τρεις μέρες στή γή του καί τρεϊς στοΰ άφέντη του.

Ο ύ τε ό ίδιος ούτε ό άφ έντης του δέν είναι τυφλοί μπροστά

σ ’ αύτή τήν πραγματικότητα. Ό καπιταλιστικός τρόπος

έκμετάλλευσης είναι συγκαλυμμένος. Ά π ό τό ένα μέρος ό προλετάριος πουλά τήν έργατική του δύναμη άλλά φαί­

4 Έκθεση αυτής τής συζήτησης πού διατυπώθηκε κακώς: Ή άνιση άπαλλαγή καί ό νόμος τής άξίας. 6.72.75. Βλέπε έπίσης Ή άνιση άνάπτυξη. ΜϊηυίΙ, 1974 6.49.52.

5. Η άνιση άνάπτυξη 6.49.52. Ή άνιση άνταλλαγή καί ό νόμος τής άξίας 6.72.75. Ό ιμπεριαλισμός καί ή άνιση άνάπτυξη, Μίηυίί, 1976 σ. 54-55

20

νεται σά νά πουλά τήν έργασία του: πληρώνεται γιά τίς όχτώ ώ ρες πού προσφέρει κι δχι γιά τίς τέσσερις ώρες έργασιας πού θά ήταν άναγκαία. Ά π ό τό άλλο μέρος ό άστός πραγματοποιεί ένα κέρδος άνάλογα μέ τό κεφάλαιο πού διευθύνει κι δχι μέ τήν έργασία πού έκμεταλλέυεται: γ ι' αύτόν, τό κεφάλαιο είναι, όλοφάνερα, παραγωγικό.

Τ ό πρότυπο τού Σράφα έπιτρέπει άκόμη νά προχωρή­σουμε, φαινομενικά, πιό πέρα: άντικαθιστώντας τούς μισθούς μέ τό ισοδύναμό τους (τά άγαθά πού κατανα­

λώνουν οί μισθωτοί), ή έργασία έξαφανίζεται άπό τό σύστημα τών έξισώσεων τής παραγωγής τά έμπορεύματα παράγονται μόνο μέ τήν βοήθεια έμπορευμάτων χωρίς τή

μεσολάβηση έργασιας πού άποτελεί τό βάθρο. Τ ό περίσ­σευμα άποδίδεται, όλόκληρο, στό κεφάλαιο, πού γίνεται έτσι ό μόνος παράγοντας τής παραγωγής! "Η άκόμα έξα-

φ ανίζουμε τίς ύλικές εισροές άντικαθιστώντας τες μέ τό ισοδύναμό τους σέ παρωχημένη έργασία· έχουμε έτσι

ένα σύστημα όπου δέν παρουσιάζεται παρά ένας μόνο παράγοντας, ή έργασία, άλλά χρο νολογημένη · καί ξανα­πέφτουμε στόν παράγοντα «παραγωγικός χρό νο ς», κατά τόν Μπόμ Μπάβερκ6.

Δώ σαμε βασική σημασία σ ' αύτή τή διαφορά άνάμεσα στήν έμφάνεια τής προκαπιταλιστικής έκμετάλλευσης καί

τή συγκάλυψη τής άπόσπασης τής καπιταλιστικής ύπερερ- γασίας καί στηρίξαμε πάνω σ ' αύτή τή διάκριση μιά σειρά άπό θεωρητικές άπόψεις πού χαρακτηρίζανε: 1 - τά διαφορετικά περιεχόμενα τής προκαπιταλιστικής ιδεολο­γίας (άλλοτρίωση στή φύση) καί τής καπιταλιστικής (έμπ ο-

ρευματική άλλοτρίωση), 2 - τίς διαφορετικές σχέσεις άνά­

μεσα στή βάση καί τό έποικοδόμημα: τήν έπικράτηση τού ιδεολογικού στοιχείου σ ' δλους τούς προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής καί, άντίθετα, τήν άμεση έπικράτηση τής οικονομικής βάσης στόν καπιταλιστικό τρόπο παρα­γω γής. Γιά τό λόγο αύτό, συσχετίσαμε τήν έμφάνιση

6 Βλέπε τήν κριτική μας στό Ή άνιση άνάπτυξη σ. 196-199. κριτική πού ξαναπιάνει ό Ζόν Καρτελιέ στό ’ Υπερπροϊόν καί κατανομή. ΜββρβΓΟ, 1976 ο 200-20.2,

21

«οικονομικών νόμω ν» καί συνεπώς μιάς «οικονομικής έπ ιστήμης» μέ τόν καπσαλκχπκό τρόπο παραγω γής7.

Η άστική οικονομική έπιστήμη (ή νεο-κλασσική οικο­

νομία δηλ. ή άγοραία) θ έλει νά καταλάβει αύτούς τούς νόμους άπ' εύθείας, άπό άμεσες μαρτυρίες. Παίρνει λοιπόν τό κεφάλαιο δπως φαίνεται νά είναι γιά τόν κεφαλαιούχο, δηλαδή, σάν ένα παράγοντα τής παραγωγής,

παραγωγικό καθαυτό, καί τήν έργασία σάν άλλο παραγω­

γικό παράγοντα. Ή «έπ ιστή μη » αύτή δ έν άντέχει στά κριτήρια τής τυπικής λογικής. Ό μισθός καθορίζεται άπό

τήν παραγωγικότητα τής έργασιας κι αύτή λογαριάζεται μέ

συνυπολογισμό τού μισθού: καθαρή ταυτολογία*. Ό σ ο γιά τό κεφάλαιο, αύτό δέν είναι ένα όμοιογενές φυσικό μέγεθος καί ή συγκέντρωση τών κεφάλαιων περνά άπό τήν άξια πού προϋποθέτει αύτό πού έπιδιώκεται ν ' άποδειχθεί: τήν ύπαρξη καί τό ύψος τοϋ κέρδους: δεύτερος κυκλικός

συλλογισμός*. Τελευ τα ίο καταφύγιο: τό κέρδος είναι ή τιμή τοϋ χρόνου, γιατί τό κεφάλαιο είναι προγενέστερο τής

παραγωγής. Κι έδώ άκόμη, έχει άναφερθεί δτι τό κεφάλαιο δέν είναι παραγωγικό σέ άξια παρά άν τό ποσοστό άμοιβής

τοϋ χρόνου είναι τέτοιο πού τό έπιτρέπει. ’ Αγνοώ ντας τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασιας καί άντικαθιστώντας

τον μέ διαδοχικές παραγωγές μέσα στό χρόνο, ή άγοραία

πολιτική οίκονομία κάνει φαϋλο κϋ κλο '0.

4. Α λλά γιατί όμως αύτή ή άπόκλιση άπό τήν άξια;

7. Ή άνιση άνάπτυξη ο. 19-20.8. ’ Η κριτική μας τής νεοκλασσικής πολιτικής οΙκονομΙας καί τών κυκλι­

κών της συλλογισμών γιά τήν παραγωγικότητα τών παραγόντων χρο­νολογείται άπό τό 1957. Παρόμοια κρακή, Ιδιαίτερα τοϋ «αιτήματος τοϋ ρευστοΟ» έγινε άπό τόν Ζάκ Φραντέν. ΟI λογικές βάσεις τής νεο- κλαοακής θεωρίας τής ανταλλαγής, έκδ. Μββρβτο, 1976.

9.' Υπέροχη άπόβειξη τοΟ νεο-κλασοκοΟ άδιέξοδου στό προαναφερμένο έργο τοΟ Μπενέττι.

9. θαυμάσια άπόδειξη τοΟ νεοκλαοσκοΟ άδιέξοδου στόν Μπενέττι, προαναφερμένο έργο.

10. Ή άνιοη άνάπτυξη α. 196 καί συνέχεια.

22

Μήπως είναι άποκλεκτπκά καί μόνο γιά νά καταλάβουμε τή βαθειά φύση τοϋ καπιταλισμού, όχι σά μόνο σάν οικονομικό σύστημα άλλά σάν ένα καθολικό κοινωνικό καί πολιτικό σύστημα; Δ έ θά μπορούσαμε, άν ό σκοπός είναι νά καταλάβουμε μόνο τούς οικονομικούς νόμους τού καπιτα­λισμού, νά δούμε άμεσα τήν πραγματικότητα πού έκφρά- ζεται σέ τιμές παραγωγής;

' Η σοβαρή άστική πολιτική οίκονομία (τού Ρικάρντο) είχε τοπ οθετηθεί σ ' αύτή τήν όπτική. Γιατί νά μήν άρκεσθούμε

νά άποπερατώσουμε τήν παρουσίασή της; Τ ό πρότυπο τού Σράφα, πού προσδιορίζει άμεσα τήν τιμή παραγωγής τού κάθε προϊόντος σάν τό άθροισμα τής άξίας τών εισροών πού καταναλώθηκαν, τού μισθού πού πληρώθηκε καί ένός

κέρδους άνάλογα μέ τό κεφάλαιο πού καταβλήθηκε, καί

πού έκφράζει τήν άλληλεξάρτηση δλων τών σχετικών

τιμών, δέν είναι άρκετό; Τ ό συμπέρασμά του - δτι ό

πραγματικός μισθός καί τό ποσοστό κέρδους είναι άντι- στρόφως άνάλογα τό ένα πρός τ ' άλλο δταν μετριούνται

μ* ένα όρισμένο μέτρο - δέν είναι άρκετό;Θ ά μπορούσαμε ν ’ άρκεστοϋμε μέ τήν άπάντηση δτι,

τό νά καταλάβει κανείς τόν καπιταλισμό δέ σημαίνει μόνο νά καταλάβει τούς οικονομικούς του νόμους, άλλά νά καταλάβει έπίσης τήν συνάρθρωση άνάμεσα σ ' αύτούς τούς νόμους καί τούς γενικούς δρους τής κοινωνικής άναπαραγωγής του, δηλαδή τή λειτουργία τού ιδεολογικού του όργάνου στίς σχέσεις του μέ τή βάση. Ά ρ α , ό νόμος τής άξίας κατέχει μιά θέση πού έπιτρέπει νά καταλάβουμε αύτή τήν πραγματικότητα στό σύνολό της. Ε κ ε ίν ο ι πού κάνουν τήν άπλοποίηση πού κα ταγγέλλουμε καταλήγουνε πά ντοτε νά φαντάζονται τό σοσιαλισμό σάν «καπιταλισμό

χωρίς κεφαλαιούχους” ».

Τ ό έπιχείρημα όμως αύτό, δσο στέρεο καί νάναι, δέν είναι τό μόνο. Τ ό ρ«καρντιανό πρότυπο στήν καλύτερη πε­ρίπτωση είναι κατάλληλο μόνο νά περιγράφει τήν στατική

11. τό ΙΒ» ο. 49-60.

23

ισορροπία. Δ έ ν έχει καμμία δύναμη νά έξηγήσει τήν δυνα­μική τοϋ συστήματος. Πραγματικά, ό πραγματικός μισθός καί τό ποσοστό κέρδους πού προϋποθέτει είναι σέ σχέση αντίστροφη τό ένα πρός τ ' άλλο μόνο σέ όρισμένες συν­θήκες. άφοϋ ή σχέση πού τά συνδέει έξαρτάται μέ τή σει­

ρά της άπό τό μέτρο πού διαλέχτηκε.Στό πρότυπο τού Σράφα, τό παραγωγικό σύστημα είναι

δοσμένο (οί ποσότητες τοϋ κάθε έμπορεύματος 1,2...ι,...η · οί τεχνικές γιά τήν παραγωγή τους, μαζί καί οί εισροές άμεσης έργασιας) καθώς καί ό παραγωγικός μισθός (ή ποσότητα τών διαφόρων άγαθών πού ό ώριαϊος μισθός

έπιτρέπει ν ' άγοραστοϋν). Συνεπώ ς, οί σχετικές τιμές καί τό ποσοστό τοϋ κέρδους καθορίζονται σέ στατική ισορρο­πία.

Πραγματικά, γιά ένα παραγωγικό σύστημα πού περιορί­ζεται σέ δυό έμπορεύματα (1 ) καί (2 ) πού οί τιμές μονάδος τους είναι Ρ, καί Ρ 2 καί όπου ό μισθός νν άντικαθίσταται άπό

τά έμπορεύματα πού άποτελοϋν τήν άντιστοιχία τους, έχουμε:

(& „ Ρ, + 3,2 Ρί) (1 + γ) = ρ,(3 21 ρ, + 3 „ ρ2) (1 = Γ) = ρ2

Τ ό σύστημα αύτό είναι άπόλυτα καθορισμένο. ' Η λύση του δίνει τή σχετική τιμή ρ, / ρ2 τό ποσοστό γ.

Ω σ τό σ ο , σύμφωνα μέ τό μέτρο πού δίνεται γιά νά

μετρηθούν τό προϊόν καί τά εισοδήματα άπό τά όποια άπστελεϊται, τό \* καί γ βρίσκονται σέ μιά σχέση μεταξύ

τους πού δέν είναι άναγκαστικά φθίνουσα καί μονότονη. Δ έ ν είναι έτσι παρά άν διαλεχτεϊ ένα ιδιαίτερο μέτρο, τό

καθαρό προϊόν. Αλλά , στήν περίπτωση αύτή, αύτό τό

μέτρο, πού, γιά ένα δοσμένο παραγωγικό σύστημα δίνει μιά γραμμική (ν/,τ) σχέση, γιά τό Ιδιο έξετα ζόμενο σύστημα, σ ' ένα έπ όμενο στάδιο τής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων (δταν σι συντελεσ τές 8ΐ| άλλάζουν), δέ δίνει πιά αύτή τή σχέση. Δ έ μπορούμε νά καταλάβουμε τή δυναμική πού έπιτρέπει τό πέρασμα άπό τό ένα σύστημα στό άλλο.

24

Καί γιά νά ξανάρθουμε στήν άναλογία μέ τήν φυσική: κάθε πρότυπο τοϋ Σράφα περιγράφει μιά συγκεκριμένη κατάσταση τό Ιδιο δπως ένα πρότυπο πού έκφράζει σέ τύπους τά άμεσα άποτελέσματα τής παρατήρησης τών η σωμάτων πού πέφτουν σέ μιά άτμόσφαιρα. Δ έ μπορούμε νά βγάλουμε κανένα ένδιαφέροντα νόμο άπό τή θεώρηση χιλίων προτύπων τοϋ Σράφα. Β γάζουμε μόνο ένα άγοραίο συμπέρασμα: δτι μισθός καί κέρδος είναι γενικά άντιστρό-

φως άνάλογα - άλλά όχι πάντα...' Η παρατήρηση αύτή δείχνει καλά δτι ύπάρχει κάποια

συνέχεια άνάμεσα στήν έπιστημονική ρικαρντιανή κλασ­σική πολιτική οίκονομία καί στό νεο-κλασσικό έκφυλισμό.

10 Μ άρξ δέ μπορούσε νά διατηρήσει τό ν Ρικάρντο, έστω καί γιά νά τόν διορθώσει σέ όρισμένα σημεία. Δ έ μπο­ρούσε νά κάνει καλύτερα άπό τό νά δείξει τά όρια τής «οικονομικής έπ ιστήμης», γιά νά τεθ ούν τά προβλήματα μέ άλλο τρόπο, σέ μιάν άλλη γλώσσα, νά άντικατασταθούν τά ζητήματα τού οικονομικού πεδίου μέ άλλα ζητήματα πού άνάγονται σ ' άλλο εύρύτερο πεδίο, στό πεδίο τοϋ ιστορι­κού ύλισμοϋ. Α ύτό είναι τό νόημα τοϋ ύπότιτλου τοϋ Κεφαλαίου: «Κ ρσική τής πολιτικής οικονομίας».

.5. Τ ό οικονομικό πρόβλημα δέ μπορεί νά περιοριστεί στό ζήτημα τοϋ καθορισμού τών σχετικών τιμών. Καί ή ρικαρντιανή άνάλυση έπιτρέπει μόνο άπαντήσεις σ ' αύτό τό ζήτημα: δτι σ ' ένα ισορροπημένο σύστημα οϊ σχετικές

τιμές καθορίζονται άπό τήν κατανομή τοϋ εισοδήματος, κι δτι αύτή ή κατανομή προσδιορίζεται είτε άπό τόν πραγμα­

τικό μισθό, είτε άπό ένα ποσοστό κέρδους κατώτερο άπό τό άνώτατο ποσοστό Β πού πραγματοποιείται δταν ό μισθός είναι μηδέν.

Τ ό οικονομικό πρόβλημα άπαιτεΐ νά μπορούμε ν ' άπαντοϋμε σ ' άλλα προβλήματα, πολύ σοβαρότερα πώς λειτο υρ γεί ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων; κάτω

άπό τήν έπίδραση ποιών νόμων; ποιά είναι ή άκριβή της

φύση; πώς μετράμε τήν έκτασή της; κ,τ.λ.Σ ’ αύτό τό πεδίο, ή θεωρία τής άξίας έχει μιάν άναμφι-

25

σβήτητη ύπεροχή. Αύτή μόνη έπιτρέπει νά συγκρίνουμε αντικειμενικά, μέσα στό χρόνο, διάφορα παραγωγικά συ­στήματα, σχετίζοντας τό μέγεθος τοϋ προϊόντος καί τών συντελεστώ ν του μέ τήν ποσότητα τής κοινωνικά άναγ- καίας έργασιας, δηλαδή μέ ένα μέτρο άνεξάρτητο άπό τήν κατανομή.

Έ τ σ ι κάθε φορά πού θ έλουμε ν ' άναλύσουμε σοβαρά τό πρόβλημα τής συσσώρευσης, δηλαδή τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων, τής δυναμικής τής καπιταλιστικής ανάπτυξης, είτε άπό τή γενική του πλευρά, (σχέση ά­νάμεσα στήν άξια τής δύναμης έργασιας καί τή συσσώ­ρευση στόν καθαρό καππαλιστικό τρόπο παραγωγής) είτε άπό μιά άπό τίς ιδιαίτερες πλευρές του (π.χ. ή σχέση άνάμεσα στό ϋψος τής προσόδου καί τής συσσώρευσης ή άκόμη ή διεθνής κατανομή τής άξίας σέ σχέση μέ τήν συσσώρευση σέ παγκόσμια κλίμακα), πρέπει νά κρίνουμε μέ βάση τίς άξιες. Κάθε πρότυπο συσσώρευσης πού προσδιορίζεται έμπειρικά σέ τιμές, κέρδη κλπ., στήν καλύτερη περίπτωση δέν άποτελεΐ παρά ένα ύπό-πρότυπο μερικής ισορροπίας, χρήσιμο τό πολύ γιά τήν βραχύπνοη άνάλυση τής άστικής οικονομικής πολιτικής καί τής συμπε­ριφοράς τών έταιριών. Δ έ ν έπιτρέπει νά δοϋμε καθαρά τίς βαθειές μακρόπνοες τάσεις τών άποτελεσμάτω ν τής συσσώρευσης.

Γιά τό λόγο αύτό, στό έπόμενο κεφάλαιο άρκούμαστε · στό πρότυπό μας τής συσσώρευσης σέ άξιες καί στήν υιοθέτηση παραμέτρων πού περιγράφουν τήν πρόοδο τών παραγωγικών δυνάμεων σάν οίκονομία χρόνου τής κοινω­

νικής έργασιας. Γιά τόν ίδιο λόγο, ή άνάλυσή μας τοϋ ίμπεριρλιστικοϋ συστήματος τής συσσώρευσης (κεφάλαιο V I) θά στηριχτεί σέ συλλογισμούς μέ βάση τίς άξιες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ:

Η ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ

1. Ά φ ο ϋ άφιέρωσε δλόκληρο τό Βιβλίο I στή θ εμε- λίωοη τοϋ νόμου τής άξίας, ό Μ άρξ άσχολεϊται στό Βιβλίο II μ ' αύτό πού μπορεί νά φανεί σάν μιά καθαρή «οικονομική» άπόδειξη. Πραγματικά, ό Μ άρξ θέλει νά άποδείξει δτι ή συσσώρευση σ ' ένα «καθαρό» καπιταλιστικό σύστημα είναι δυνατή καί νά προσδιορίσει τούς τεχνικούς δρους τής

δυναμικής ισορροπίας.Στά παραδείγματά του, τό σύστημα χαρακτηρίζεται άπό

ένα όρισμένο άριθμό άπό μεγέθ η καί άναλογίες πού σχετίζονται άπαρέγκλιτα μέ τό πεδίο τής οικονομικής. Αύτά τά μεγέθ η καί άναλογίες είναι: 1 - οί άναλογίες στις όποιες ή έργατική δύναμη καί τά μέσα παραγωγής κατανέμονται άνάμεσα στούς δυό τομείς πού καθορίζουν βασικά τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασιας, έπιτρέ- ποντας τήν ταυτόχρονη παραγωγή μέσων παραγωγής καί μέσων κατανάλωσης, 2 - οί άναλογίες πού χαρακτηρίζουν γιά κάθε τομέα τήν ένταση τής χρήσης τών μέσων παραγωγής άπό τήν άμεση έργασία, πού είναι καί μέτρο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, 3 - ή έξέλιξη μιδς φάσης στήν άλλη αύτών τών τελευταίω ν άναλογιών πού μετρούν τόν ρυθμό καί τόν προσανατολισμό τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων, 4 - τό ποσοστό έκ μετά λλευ­σης τής έργασιας (ποσοστό τής ύπεραξίας).

' Ο Μάρξ δίνει μιά σειρά άπό παραδείγματα δπου δλα τά μεγέθη έκφράζονται σέ άξια, κι έχει δίκαιο νά έ ν ερ γ εΐ έτσι.

28

Αλλά έκεΐνο πού συνάγει άπό τά παραδείγματα αύτά - δηλαδή τούς οικονομικούς δρους τής διευρυμένης άνα- παραγωγής - θά μπορούσε, ώς ένα σημείο, νά συναχθεΐ μέ τόν ίδιο τρόπο άπό ένα πρότυπο έκφρασμένο άμεσα σέ τιμές παραγωγής, δπου τό κέρδος είναι άνάλογο πρός τό

κεφάλαιο πού είναι άπασχολημένο κι δχι πρός τήν έργασία πού γίνεται άντικείμενο έκμετάλλευσης. Σ ' αύτό τό άκριβές καί περιορισμένο πλαίσιο, οί δύο συλλογισμοί, καί οί δυό «οικονομικοί» είναι ισοδύναμοι.

Έ τ σ ι λοιπόν, τίποτα δέν έμποδίζει νά προσδιορισθοΰν άμεσα - σέ άξιες ή σέ τιμές - οί γενικοί οικονομικοί δροι τής διευρυμένης άναπαραγωγής μ ' ένα σύστημα γραμ­μικών έξισώσεων δπου τά διάφορα μεταβλητά μεγέθη, πού άφοροϋν κάθε τομέα καί πού προσδιορίζονται όρθά σέ σχέση μέ τίς παράμετρους κατανομής σέ τομείς καί

έξέλιξης μιας φάσης στήν άλλη, συνδέονται μεταξύ τους μέ τήν ισότητα σέ άξια καί άπό μιά φάση στήν άλλη μέ τήν άντίστοιχη προσφορά καί ζήτηση τών μέσων κατανάλωσης καί τών μέσων παραγωγής.

2. Κι αύτό άκριβώς έκάναμε1 - σέ άξιες - προσδιο­ρίζοντας μέ τά έλληνικά γράμματα λ καί γ, δυό παράμε­τρους μέτρησης τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων σέ κάθε τομέα καί τής μιάς φάσης στήν άλλη, κι' έπειτα χαρακτηρίζοντας αύτή τήν πρόοδο μέ τήν αύξηση τής φυσικής ποσότητας άξιών χρήσης πού παράγονται μέ μιά φθίνουσα ποσότητα έργασιας. Ή δυναμική ισορροπία έκφράζεται άπό τό διπλό δρο, δτι τά μέσα κατανάλωσης πού παράγονται στή διάρκεια μιάς φάσης πρέπει ν ' άπορροφηθούν άπό τή ζήτησή στή διάρκεια αύτής τής

φάσης (ζήτηση σέ φυσικές ποσότητες καί σέ άξιες), ένώ τά μέσα παραγωγής πού παράγονται σέ μιά φάση πρέπει νά ξεπερ νο ύν σέ ποσότητα τίς Απαιτήσεις τής άπλής άναπα- ραγωγής καί ν ' άπορροφούνται στήν έπόμενη φάση. Τά

εισοδήματα πού δημιουργοϋνται σέ μιά φάση καί δέ

1. Ή άνιση άνταλλαγή καί ό νόμος τής άξίας ο. 30 ώς 48 καί παράρτημα.

29

διαθέτονται στήν κατανάλωση πρέπει νά καλύψουν σέ Αξία τήν άγορά τών μέσων πού θά έγκατασταθοΰν γιά τήν έπόμενη φάση.

Στή ν Ά ν ισ η άνταλλαγή καί τόν νόμο τής άξίας Είχαμε λοιπόν άναπτύξει ένα πρότυπο διευρυμένης άναπαραγω- γής (μ έ άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων) πού όρί- ζεται μέ τόν άπλούστερο τρόπο ώς έξής:

Φάση 1:Τ ομ έα ς I: Παραγωγή μέσων παραγωγής

1β + 3ίι = ρβ (δπου : β ώρες άμεσης έργασιας πού καταβάλλεται διά μέσου μιάς μονάδας κεφαλαιουχικού έξοπλισμοϋ καί πρώ­των ύλών, παράγουν ρ μονάδες κεφαλαιουχικού έξοπλι- σμοϋ).

Τομ έα ς II: Παραγωγή μέσων κατανάλωσης.

1 β + βΐι = 0 0

(δπου : 1} ώρες άμεσης έργασιας πού καταβάλλεται διά μέσου μιάς μονάδας κεφαλαιουχικού έξοπλισμοϋ καί πρώ­των ύλών παράγουν ρ μονάδες κατανάλωσης.

Φάση 2:' Η πρόοδι^ς τών παραγωγικών δυνάμεων προσδιορίζεται

άπό τήν ικανότητα, γιά τήν ίδια ποσότητα άμεσης έργασιας (3 καί &), νά χρησιμοποιήσουν μεγαλύτερη μάζα κεφαλαι­

ουχικού έξοπλισμοϋ καί πρώτων ύλών καί νά παράγουν μ' αύτά τά μέσα μεγαλύτερη μάζα κεφαλαιουχικών καί καταναλωτικών άγαθών. "Η , όταν λ καί γ μετρούν τίς

προόδους τής παραγωγικότητας τής έργασιας (δταν λ καί

Υ < 1):

1β + 3λΙΐ = ρβ 1β + βγλ = ςο

Σ ' αύτό τό πολύ γενικό, τυπικό πλαίσιο, είχαμε στηρίξει

τίς άκόλουθες άπόψεις:

30

1. Μιά δυναμική Ισορροπία είναι δυνατή, ύπό τόν δρο δτι ή δύναμη έργασίας (β καί 6) νά κατανέμεται άνάμεσα στούς δυό τομείς σύμφωνα μέ κατάλληλες άναλογΐες.

2 0 ρυθμός τής συσσώρευσης (μετρη μένο ς μέ τήν αύξηση τής παραγωγής κεφαλαιουχικών άγαθών) δρΐζει τήν άπασχόληση (συμπέρασμα άντίστροφο άπό έκεΐνο πού άποτελεΐ τήν ύπόθεση τής συμβατικής οικονομίας)

3 / Η δυναμική ισορροπία προϋποθέτει δτι τά άγαθά κατανάλωσης πού παράγονται -σέ μιά φάση άγοράζονται στή διάρκεια τής Ιδιας τής φάσης (στις «τ ιμ έ ς » - άξιες ή

τιμές - στις όποιες παράγονται στή διάρκεια τής άναφε- ρομένης φάσης). Τ ά κεφαλαιουχικά άγαθά πού παράγονται σέ μιά φάση άγοράζονται στήν άρχή τής έπομένης περιόδου καί έγγράφ ονται λογιστικά στις τιμές παραγωγής αύτής τής δεύτερης φάσης (υποτίμηση τού κεφαλαίου). Ή ύπεραξία πού δημιουργήθηκε σέ μιά φάση, μή μπο­ρώντας νά πραγματοποιηθεί παρά στήν περίοδο πού άκολουθεΐ, ή δυναμική ισορροπία άπαιτεϊ μιά συγκεντρω ­τική καί όρθή διαχείρηση τής πίστης.

4 ."Α ν όλάκερη ή οικονομία περιορίζεται σ ' αύτούς τούς δυό τομείς, ή δυναμική ισορροπία άπαιτεϊ μιά αύξηση

τού μισθού σέ μιά άναλογία πού είναι συνδυασμός τοϋ λ καί τοΰ γ. Τ ό ποσοστό τής ύπεραξίας καί οι όργανικές

συνθέσεις έξελίσσονται σύμφωνα μέ τό λ καί τό γ. Τ ό ποσοστό κέρδους είναι γενικά σταθερό.

5. "Α ν οί πραγματικοί μισθοί δέν άκολουθουν τήν

άναγκαία πρόοδό τους, ή ισορροπία δέν είναι δυνατή παρά άν άναπτυχθεΐ παράλληλα ένας τρίτος μή παραγωγικός τομέας κατανάλωσης τής ύπεραξίας.

’ Α π ' αύτό τό γενικό σχήμα τής διευρυμένης άναπαρα- γω γής, έχουμε λοιπόν βγάλει ένα πρώτο συμπέρασμα: δτι

δηλαδή ή δυναμική ισορροπία άπαιτεϊ νά ύπάρχει ένα πιστωτικό σύστημα πού νά θέτει στή διάθεση τών κεφα­λαιούχων τό εισόδημα πού θά πραγματοποιήσουν αύτοί

31

στήν έπόμενη φάση2. ' Η άπόδειξη αύτή καθορίζει τή θέση τής μαρξιστικής θεωρίας τού χρήματος καί δίνει ένα άκριβές περιεχόμενο στή μαρξιστική άποψη (άντιποσο- τιστική) άτι ή προσφορά χρήματος σταθμίζεται μέ τή ζήτησή του (μέ τήν κοινωνική άνάγκη) συνδέοντας αύτή τήν κοινωνική άνάγκη μέ τούς δρους τής συσσώρευσης. Τ ή σπουδαιότητα αύτής τής άποψης δέν τήν άντιλαμβά- νονται έκεΐνοι πού, στό χώρο τής θεωρίας, δέν τολμο ύν νά συνεχίσουν τό έρ γο του Μ άρξ καί προτιμούν νά άρκούνται στήν έξήγησή το υ3. Από τό άλλο μέρος, αύτή ή άκριβής ένσωμάτωση τής πίστης στή θεωρία τής συσσώρευσης είναι ή μόνη άπάντηση στό «ζή τη μ α τών άγορώ ν» πού έθεσε ή Ρόζα Λούξεμπ ου ργκ4

"Εχοντας ξεκαθαρίσει αύτό, τό γενικευμένο σχήμα τής διευρυμένης άναπαραγωγής έπιτρέπει νά συνάγουμε τούς οικονομικούς όρους τής δυναμικής Ισορροπίας. Είναι αύτοί

πού μπορούμε έπίσης νά συνάγουμε άπό τά παραδείγματα τού Βιβλίου II. ' Η μαθηματική μέθοδος είναι πιό λεπτή καί πιό γρήγορη. Δ έ ν είναι πιό πλούσια. ' Η άπόδειξη προϋπο­θ έτει μιά καθορισμένη κατάσταση άφετηρίας (φ ά σ η ΐ)

δηλαδή: 1) δοσμένες τεχνικές παραγωγής πού περιλαμβά­νουν γνω στές παραγωγικότητες, μετρ ημ ένες μέ τήν πο­σότητα τών άξιών χρήσης πού μιά ποσότητα κοινωνικής έργασίας παράγει, 2) ένα κοινωνικό καταμερισμό τής δοσμένης έργασίας άπό μιά όρισμένη ποσοτική κατανο­μή τών παραγωγικών δυνάμεων άνάμεσα στούς δυό το ­μείς, 3 ) ένα δοσμένο ποσοστό τής" ύπεραξίας. 4 ) ένα

2 Τό Ιδιο. 6.37. Η άνιση άνάπτυζη ο. 71-74. Η φύση τής «Φατικής διαχείρισης τής πίστης θά άναλυθεΐ στό κεφάλαιο I*.

3 Ο Σ.ν τέ Μπρούνχοφ, στήν Προσφορά τού χρήματος. άφήνει π.χ. τόν όναγνώστη άνικανοποίητο: δέ βλέπει κανείς πώς ή ζήτηση τοΟ χρή­ματος συνδέεται μέ τήν συσσώρευση.

4 ' Η σύγχυση πού άφορό τήν συζήτηση άνάμεσα στή Ρ. Λούξειπουργκ καί τόν Λένιν πάνω στό ζήτημα τών άγορών, έξακολουθεΐ νά ύπύρχε* ο όλους όσους άγνοοΰν τόν ένεργό ρόλο τοΟ χρήματος στή συσσώ­ρευση (Βλέπε Παλλουά, Μεγιασσού κλπ ).

32

όρισμένο έπίπεδο πραγματικού μισθού, πού προκύπτει άπό τόν συνδυασμό τοϋ 1 καί 3, καί 5) τίς πρόοδους τής παραγωγικότητας τής έργασιας γιά κάθε τομέα, λ καί γ. πού φανερώνουν τίς μεταβολές τών τεχνικών παραγωγής άπό τήν φάση 1 στή φάση 2. Ό λ ο ι αύτοί οί δροι, έχοντας

καθοριστεί σέ σύνδεση μέ τήν άξια, είναι «άντικειμενικοί»Αποδείχνεται λοιπόν δτι ή ισορροπία τής προσφοράς

καί τής ζήτησης, άπό τή φάση 2, δέν είναι δυνατή παρά δταν τό ποσοστό τής ύπεραξίας (καί συνεπώς καί ό

πραγματικός μισθός) καθορίζεται σ ’ ένα όρισμένο έπίπεδο πού είναι συνάρτηση τοϋ λ καί γ, καί τών παράμετρων πού

περιγράφουν τήν κατάσταση άφετηρίας.Τ ό σχήμα τής διευρυμένης άναπαραγωγής φαίνεται

λοιπόν νά άποκαλύπτει τήν ύπαρξη σαφών οικονομικών νόμων πού, δπως καί*κάθε νόμος, ύπάρχουν άντικειμε- νικά, δηλαδή έπιβάλλονται, είτε τό θέλου με είτε δχι, σ δλους.

Πραγματικά, άν δεχτούμε αύτόν τό συλλογισμό τί συμβαίνει άν, γιά έναν όποιοδήποτε λόγο, τό ποσοστό τής ύπεραξίας (καί ό πραγματικός μισθός) καθοριστεί σ ' ένα έπίπεδο διαφορετικό άπό κείνο πού είναι «άναγκαίο» γιά τήν ισορροπία; Ά ν ό πραγματικός μισθός είναι πολύ ψηλός, ή άναπαραγωγή στή φάση 2 δέ θά μπορεί νά διευρυνθεί, άντίθετα θά χρειαστεί νά περιοριστεί, καί ή παραγωγή μέσων παραγωγής θά έλαττώ νεται άπό τή μιά φάση στήν άλλη μέχρι πού ή κοινωνική παραγωγή πρέπει νά σταματήσει. Ά ν ό πραγματικός μισθός είναι πολύ ισχνός, ή παραγωγή δέ μπορεί ν ’ άπορροφηθεΐ στή διάρκεια τής

έπόμενης φάσης: ύπάρχει κρίσει ύπερπαραγωγής, σταμά- τημα τών έπενδύσεω ν, λόγω τής πτώσης τοϋ ποσοστού κέρδους, πού προδικάζουνε τίς δυσκολίες τής πραγματο­ποίησης. Ή πρώτη περίπτωση χρησιμεύει σάν έπιχείρημα σ ' αύτούς πού κάνουν τήν πολιτική οίκονομία έπιστήμη τής δργάνωσης τής παραγωγής, κατάλληλη έπίσης καί γιά τή διαχείριση μιάς σοσιαλιστικής κοινωνίας, καί δικαιολογεί τήν άναγωγή άπ' αύτούς τοϋ σοσιαλισμού σέ καπιταλι­

33

σμό χωρίς κεφαλαιούχους. Ή δεύτερη περίπτωση άντι- στοιχεϊ στό γελοίο «π ανηγύρι» τού Του γκά ν Μπαρανόφσκυ*.

Συμπερασματικά, ή σπουδαιότητα τοϋ Βιβλίου II, έτσι όπως αύτό είναι, είναι ούσιαστική. Γιατί δείχνει δτι στόν καπιταλιστικό κόσμο, ή κοινωνική παραγωγή έμφανίζεται

κατά πρώτο λόγο σάν οικονομική άναπαραγωγή. Έ ν ώ , στούς προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, δπου ή έκμετάλλευση είναι όλοφάνερη, ή άναπαραγωγή συνεπά­γεται τήν άμεση έπέμβαση τού έποικοδομήματος. Π ρέπει νά έπιμείνουμε σ ' αύτή τήν ποιοτική διαφορά.

3. Τ ί θά συμβεί άν άντικαταστήσουμε αύτή τήν άνά- λυση, πού γίνεται σ ' ένα πλαίσιο στενά έμπνευσμένο άπό τό Βιβλίο II τοϋ Κεφαλαίου, μέ μιάν άνάλυση βασισμένη άμεσα σέ τιμές χρησιμοποιώντας ένα πρότυπο Σράφα;

' Η διαφορά άνάμεσα στις δυό μέθοδες έγκειται σέ δυό

σημεία πού θά πρέπει νά τά διαχωρίζουμε μέ προσοχή: α) τήν άντικατάσταση τών τιμών μέ τις άξιες καί β) τήν υιοθέτηση ένός συστήματος παραγωγής άπό ν κλάδους στή θέση τών δυό τομέων πού είναι έξειδικευμένοι στήν

παραγωγή τών κεφαλαιουχικών άγαθών καί τών άγαθών

κατανάλωσης.

Α. ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΟΥ ΣΦΑΡΑ

■ Ας πούμε δτι ύπάρχουν δυό παραγωγές (1 ) καί (2 ), πού είναι καί ή μιά καί ή άλλη ταυτόχρονα παραγωγή μέσων παραγωγής καί παραγωγή καταναλωτικών άγαθών. 3ϊ] οι

συντελεστές τών εΙσροών πού είναι άναγκαΐες γιά τήν παραγωγή τους, ρ, καί ρ2 οί τιμές μονάδας τους, ν/ ό μισθός κατά μονάδα (οι ποσότητες έργασίας έχουν συντε­λεσ τές βο, καί Ο . καί γ τό ποσοστό κέρδους. Έ χ ο υ μ ε :

(β π ρ, + &12Ρ2 + βο,\Λ/) (1 + γ) = ρ,(β 2,ρ, + β „ ρ 2 + βο,*) (1 + γ) = ρ2

5. Περιπτώσεις πού συζητιούνται στήν'Ανιση Ανταλλαγή ο. 30 - 43.

34

Σ τό ούστημα αύτό άντιστοιχεϊ τό άκόλουθο σύστημα σέ άξιες:

3, (V, + 3 ,2ν 2 + 8ο, = V,

32,ν, + 3 22ν 2 + &ο2 = ν 2

Υπ ενθυμίζουμε ότι τά δυό προϊόντα (1 ) καί (2 ) μή όντας, άπό τή φύση τους, προορισμένα τό ένα γιά κεφαλαιουχικό έξοπλισμό καί τ ' άλλο γιά κατανάλωση, τό σύστημα δέν περιγράφει μιά ισορροπία προσφοράς/ ζ ή ­τησης γιά κάθε τομέα. Ο ι δροι αύτής τής ισορροπίας, πού ύποτίθεται δτι έχει πραγματοποιηθεί, είναι έκτός προτύπου.

' Ορίζονται δυό παράμετροι βελτίωσης τής παραγωγικό­τητας, π, καί π2 ή καθεμιά γιά τόν κάθε κλάδο (1 ) καί (2). Ά ς ύποθέσουμε, γιά άπλούστευση, δτι τό π είναι τό ίδιο καί γιά τούς δυό κλάδους.

Ά ς ύποθέσουμε λοιπόν δτι τό σύστημα σέ άξιες, γιά τήν

φάση 1,· είναι τό άκόλουθο:

0.2ν, + 0 .4 ν2 + 0.4 = ν,0.5ν, + 0.1 ν 2 + 0.6 = ν 2

(δπου ν, = 1.15 καί ν 2 = 1.30)

Ά ν ύποθέσουμε δτι ή ϊδια ποσότητα άμεσης έργασιας είναι ικανή, νά χρησιμοποιήσει δυό φορές περισσότερο κεφαλαιουχικό έξοπλισμό καί πρώτες ύλες (καί, γιά ν ' άπλσποιήσουμε, στις ϊδιες άναλογίες 8 ί ]) γιά νά παράγει δυό φορές περισσότερα έτοιμα προϊόντα (δηλαδή άν τό π = 0 ,5) έχουμε γιά τήν φάση 2:

0.4ν, + 0.8^2 + 0.4 = 2<τ,

1.0Ϋ, + 0 .2 ν2 + 0.6 = 2ϋ 2 (δπου V, = 1.07 καί = 1 65)

' Ο παρακάτω πίνακας δίνει τήν έξέλιξη τού συστήματος τών άξιών πού άποκτήθηκαν μέ τήν Ιδια άμετάβλητη συνολική ποσότητα έργασιας:

35

Φάση 1 Φ ά ση 2Παραγωγή

1.0ν, + 1.0ν2 = 2.45 2.0ν, + 2.0*2 = 5.44

-Π αραγω γικήκατανάλωση

0.7ν, + 0 .5 ν2 = 1.45 1.4ν, + 1.0ν2 = 3.14 = Καθαρό προϊόν

0.3ν, + 0 .5 ν , = 1.00 0 .6ν, + 1 .0ν, = 2.30

Τ ' άποτελέσματα, δηλαδή ή αύξηση τού καθαρού προϊόντος (άπό 100 σέ 230). είναι άνεξάρτητα άπό τήν κατανομή (δέν έγινε καμμιά ύπόθεση σχετικά μέ τούς μισθούς ή τό ποσοστό κέρδους).

"Α ν άντίθετα έξετά ζα με τήν έξέλιξη ένός συστήματος έκφρασμένου σέ τιμές, θά έπ ρεπε νά εισάγουμε μιά ύπόθεση σχετικά μέ τήν κατανομή τού εισοδήματος.

Τ ό προηγούμενο σύστημα, έκφρασμένο σέ τιμές, δηλαδή

(0 .2 ρ , + 0 .4 ρ2 + 0.4νν) (1 + γ) = ρ,(0 .5ρ, + 0.1 ρ 2 + Ο.βνν) (1 + γ) = ρ,

καί συμπληρω μένο μέ μιά ύπόθεση σχετικά μέ τό μισθό

π.χ. ότι:

= 0 .2ρ, + 0 .2 ρ}

μπορεΐ νά άναχθεϊ σ ’ ένα σύστημα «παραγω γής έμπο-

ρευμάτων μόνο μέσω τών έμπορευμάτω ν» πού είναι έδώ τό παρακάτω:

(0.28ρι + 0 .48ρ2) (1 + γ) = ρ,(0 .62ρ, + 0 .22ρ2) (1 + γ) = ρ2

καί πού οι λύσεις του είναι ρ ,ρ 2 = 0.93

Γιά τήν έπ όμενη φάση, τό σύστημα γίνεται:

(0 .40, + 0 .8 0 , + 0 .4 * ) (1 + ϊ) = 2β,(1 .0 0 , + 0.2|>2 + 0 .6 * ) (1 + 0 = 2ό,

36

Τ άποτελέσματα (σχετικές τιμές καί ποσοστό κέρδους θά έξαρτηθοϋν άπό τήν έξέλιξη τού μισθοϋ. Στή ν ύπόθεση ένός άμετάβλπτου πραγματικού μισθού δηλαδή άν

νίτ = νν = 0.20, + 0 .20,

τό σύστημα γίνεται:

(0.24β, + 0 .4 4 0 ,) (1 χ Γ) = ρ,

(0 .560, + 0.1602) (1 + 0 - ί>ί

πού οί λύσεις του είναι ρ ', / ρ ' 2 = 0.98 άπ' όπου βγαίνει ό παρακάτω συγκριτικός πίνακας σέ τιμές:

Φάση 1 Φάση 2Παραγωγή

1.0ρ, + 1.0ρ, = 2.08 2.00, + 2 .0ό 2 = 4.04

- Παραγωγικές καταναλώσεις

0.7ρ, + 0 .5ρ2 = 1 2 4 1.40, + 1 .00, = 2.42

= Καθαρό προϊόν

0.3ρ, + 0 .5ρ2 = 0.84 0.60, + 1.Ο02 = 1 6 2

άπό τό όποιο: μισθοί

0.2ρ, + 0 .2ρ, = 0.42 0.20, + 0 .2 0 , = 0.40

κέρδη

Ο .ΐρ , + 0 .3 ρ , = 0.42 0.40, + Ο.802 = 1 22

Παρατηρούμε δτι ή σύγκριση άνάμεσα στις δυό φάσεις γίνεται άσαφής άπό τό γεγο νό ς ότι ή λύση τού συστήματος

δίνει σχετικές τιμές ρ, / ρ2 καί ρ " ,/ ρ '2 διαφορετικές άνά- λογα μέ τήν έξέλιξη τοϋ μισθού. Βέβαια, γνω ρίζουμε έ ξ ύποθέσεως δτι τό σύστημα τής δεύτερης φάσης έπιτρέπει νά έχουμε, μέ τήν ίδια συνολική ποσότητα έργασίας, δυό φορές περισσότερο φυσικό προϊόν (άξιες χρήσης) (1 ) καί (2). Αλλά άν ρ, = ρ ', = 1 τότε έχουμε ρ2 * ρ’ 2, άφοϋ ρ ,/ ρ , καί ρ ', /ρ' έξαρτιοϋνται καί τό ένα καί τό άλλο άπό τόν καταμερισμό. Εδώ τό ρ2 = 1.08 καί ρ ' , = 1.02.

37

Τ ό καθαρό προϊόν, πού τό μέτρο τής αύξησής του σέ άξια είνάι άνεξάρτητο άπό τόν καταμερισμό (στό πρότυπο μιας, αύτό τό καθαρό προϊόν σέ άξια περνά άπό 1.00 σέ 2.30), αύξάνεται έδώ άπό 0.84 σέ 1.62 (ποσοστό αύξησης 193% δταν άναλυθεϊ ή έξέλιξη τού συστήματος σέ τιμές, στήν ύπόθεση πού δεχθήκαμε όσον άφορά τό μισθό.

Γ Γ αύτές άκριβώς τίς άβεβαιότητες σχετικά μέ τό μέτρο τής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων σέ τιμές, προτιμούμε τά πρότυπα πού έκφράζονται σέ άξια, πού είναι τό μόνο άσφαλές μέτρο.

Β. ΕΝΑ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΣΕ ΤΙΜΕΣ

Τ ό μεγαλύτερο μειονέκτημα τής άνάλυσης σέ τιμές σέ σύγκριση μέ τήν άνάλυση πού γίνεται σέ άξιες, δέν πηγάζει άπό τόν «άνοιχτό» χαρακτήρα τού προτύπου του Σράφα (δηλαδή δτι ή δυναμική ισορροπία τής προσφοράς καί τής ζήτησης κάθε προϊόντος, ιδιαίτερα τών κεφαλαι­ουχικών άγαθών καί καταναλωτικών άγαθών, δέν τυποποι­είται σάν έσωτερικός όρος τού πρότυπου, άλλά θεωρείται άπλοΰστατα δτι πραγματοποιείται έξωτερικά), σ ' άντίθεση μέ τόν «κ λε ισ τό » χαρακτήρα τού πρότυπου τοΰ Μάρξ (δπου ή άναφερόμενη ισορροπία τυποποιείται στό ίδιο τό πρότυπο). Τ ό μειονέκτημα αύτό πηγάζει άπό τήν άντικατά- σταση τών τιμών, πού έξαρτιοϋνται άπό τήν κατανομή, μέ τίς άξιες πού δέν έξαρτιοϋνται άπ' αύτή. Γιά τό λόγο αύτό, ή ιδέα τής βελτίωσης τής παραγωγικότητας τής έργασιας (σά μέτρο τής άνάπτυξης τών παραγωγικών

δυνάμεων) πού είναι άπόλυτα άντικειμενική στό Μάρξ (δέν έξαρτάται άπό τό ποσοστό τής ύπεραξίας), δέν είναι άντικειμενική στό Σράφα ή σέ κάθε πρότυπο έκφρασμένο ο έ τιμές.

Ά π ό τό άλλο μέρος, τό πρότυπο Σράφα δέν προσφέ- ρεται στήν άνάλυση τών δρων τής δυναμικής ισορροπίας, άφοϋ δέν ένδιαφέρεται γιά τήν ισορροπία προσφοράς/ ζήτησης κάθε τύπου προϊόντων, δπως τό πρότυπο τοΰ

38

Μάρξ. Δ έ μπορούμε λοιπόν νά συνάγουμε άπ ' αύτό τις άπόψεις πού άναφέρθηκαν πιό πάνω σχετικά μέ τήν διευρυμένη άναπαραγωγή. Πρόκειται γιά ένα έμπειρικό καί φτωχό πρότυπο, πού έπιτρέπει τό πολύ τήν περιγραφή μιάς διαπιστωμένης έξέλιξης, όχι δμως τήν έξαγω γή τών νόμων τής έξέλιξης.

Ά ς ξαναγυρίσουμε λοιπόν στό «μαρξιστικό» πρότυπό

μας. Ο ί όροι τής κατανομής (τό ποσοστό τής ύπεραξίας) έχο υνε μπει σ ’ αύτό, όχι γιά νά προσδιορίσουν τήν πρόοδο

τών παραγωγικών δυνάμεων άπό μιά φάση στήν άλλη, άλλά γιά νά προσδιορίσουνε τούς όρους τής ισορροπίας προ­σφοράς/ζήτησης.

Θ ά μπορούσαμε λοιπόν νά διατηρήσουμε τό πλαίσιο τού Μάρξ, δηλαδή τό συλλογισμό πού παίρνει σά βάση τό χωρισμό σέ τομέα I καί τομέα II, διατυπώνοντας ταυτό­χρονα τά μεγέθη σέ τιμές.

Πραγματικά, ή δυναμική ισορροπία προσφοράς/ζήτη­σης τών προϊόντων τών τομέω ν I καί II συνεπάγεται μιά σαφή έκθεση τής κατανομής. Αύτή μπορεί νά διατυπωθεί σέ μισθούς καί υπεραξίες (ή ύπεραξία θά είναι άνάλογη μέ τή δύναμη έργασίας πού άπασχολεϊται σέ κάθε τομέα) όπότε τά μεγέθη (καθαρό προϊόν, κλπ) μετριούνται σέ

άξιες, όπως μπορεί νά διατυπωθεί σέ μισθούς καί κέρδη (τά κέρδη θά είναι άνάλογα μέ τό κεφάλαιο πού είναι άπασχολημένο σέ κάθε τομέα) όπότε τά μεγέθη μετριούν­ται σέ τιμές.

Αύτή ή μεταβολή διατηρεί τά τέσσερα σύνολα άποτε- λεσμάτω ν σχετικά μέ τούς όρους τής δυναμικής ισορ­ροπίας πού καθορίστηκαν μέ βάση τό πρότυπο σέ άξιες, δηλαδή: ότι ή ισορροπία είναι δυνατή, ότι προϋποθέτει μιά

ένεργητική συμμετοχή τής πίστης, δτι συνεπάγεται μιά αύξηση τού μισθού σέ σχέση μέ τήν αύξηση τής παραγω­γικότητας ή, έλλείψ ει αύτής, τήν άνάτττυξη ένός μή πα­ραγωγικού τομέα γιά τήν άπορρόφηση τού πλεονάσματος. Έ τ σ ι ή αύξηση τής έν λόγω παραγωγικότητας δέν προσ­διορίζεται πιά άντικειμενικά.

3Θ

Ε ίτε καθορίζεται σ έ άξια είτε σέ τιμή, τό πρότυπό τοΟ Μ άρξ όλοκλπρώνεται μέ τόν συνυπολογισμό τής διανομής τοΰ εισοδήματος καί τής διάρθρωσης τής ζήτησης πού άπορρέει άπ ' αύτή. Α ν τ ίθ ε τ α άπό μιά τρέχουσα πρό­

ληψη. ό Μ άρξ δέν άγνοεϊ τή ζήτηση (συνεπώ ς τήν άξια χρήσης). Α ύτή ένσωματώνεται τέλεια στό συνολικό του σχήμα.

4. Μέχρις έδώ δέν έγινε ζήτημα γιά πάλη τών τάξεων. ’ Εξάλλου αύτή λείπει άπό τήν άμεση έξέταση τοΰ ΒιβλίουII.

Πρώτη στάση: ή πάλη τών τάξεω ν, πού φ έρνει άντιμέ- τωπους άστούς καί προλετάριους γιά τήν διανομή τοϋ

προϊόντος (τό ποσοστό τής ύπεραξίας), ύποτάσσεται στούς οικονομικούς νόμους. " Η πάλη τών τάξεω ν δέ μπο- ρεί, στήν καλύτερη περίπτωση, παρά νά άποκαλύψει τό άντικειμενικά άναγκαΐο ποσοστό ισορροπίας. Κατέχει, μέ­σα σ ' αύτό τό πλαίσιο, μιά θέση άνάλογη μέ τό «άόρατο χ έρ ι» τής άστικής οικονομίας. ' Η γλώσσα τής «παγκόσμιας άρμονίας» τών κοινωνικών συμφερόντων έξαφανίζεται γιά νά παραχωρήσει τή θέση της στή γλώσσα τών «άντικειμε- νικών άναγκών τής προόδου».

' Η στάση αύτή είναι ύποχρεωτική γιά δποιον θεω ρεί τίς προϋποθέσεις τοϋ συλλογισμού πού άναπτύχθηκε πιό πάνω σάν τελικές άλήθειες, δηλαδή δέχεται δτι οί τεχνικές παραγωγής καί ή πρόοδός τους άποτελοϋν δεδομένα έξω άπό τό οικονομικό πρόβλημα. Είναι ή φυσική στάση τής άστικής πολιτικής οικονομίας. Ά λ λ ά είναι έπίσης αναγκα­στικά καί ή στάση έκείνων πού θεωρούν τήν άνάπτυξη τών

παραγωγικών δυνάμεων σά μιά αύτόνομη δύναμη (έκφρα­ση τής προόδου), πού εύνοείται ή έπιβραδύνεται άπό τίς

δοσμένες σχέσεις παραγωγής (απαιτώντας στήν τελευταία αύτή περίπτωση μιά μεταβολή τών σχέσεων αύτών γιά νά

μπορεί νά δώσει δλο τό δυναμικό της ) χωρίς νά δέχονται άληθ>νά νά καθορίζεται ό τύπος τής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων (κι δχι μοναχά ό ρυθμός της) άπό τίς σχέσεις παραγωγής.

40

Έ χ ο υ μ ε έδώ μιάν άναγωγή του μαρξισμού στή λεγά μενη μαρξιστική ή καλύτερα μαρξική πολιτική οικονομία, πού είναι τής μόδας στόν ά γγλο - σαξωνικό κόσμο σάν ηηβΓχΐβη θοοηοηηίοδ'. Υ π ά ρ χ ο υ ν ε τάχα οικονομικοί νόμοι πού άποτελούν άντικειμενικές άνάγκες, άνεξάρτητα άπό τήν πάλη τών τάξεων.

'Α λλά , άπό δώ καί πέρα, δέ μπορούμε πιά νά συλλά- βουμε άληθινά τήν κοινωνία χωρίς τάξεις. Α ύτή μοιάζει σά δυό σταγόνες νερό μέ τήν ταξική κοινωνία. ' Η πρόοδος τών παραγωγικών δυνάμεων τήν όρίζει, δπως αύτή δριζε όλάκερη τήν ιστορία. ' Η πρόοδος αύτή έχει τούς δικούς

της νόμους: τόν δλο καί βαθύτερο καταμερισμό τής

έργασίας, στις μορφές πού γνωρίζουμε. 'Ο καπιταλισμός

είναι ύπεύθυνος μόνο γιατί δέ μπορεί νά συνεχίσει μέ τόση άποτελεσματικότητα τήν πορεία τής προόδου. "Ο σο γιά τά συγγράματα τοϋ Μάρξ, δπου κρίνεται αύστηρά ή μυωπία τού φαρισαίου πού είναι άνίκανος νά φανταστεί ένα μέλλο ν δπου δέν είναι κανείς καλλιτέχνης - ζωγράφος ή τορναδόρος, αύτά είναι ούτοπικά όνειροπολήματα. Στό βάθος, ό καπιταλισμός είναι ένα αιώνιο πρότυπο. Δ έ μπορεί νά τόν κατηγορήσει κανείς παρά γιά τήν Κοινωνική «σπατάλη» πού άντιπροσωπεύει ή κατανάλωση τών καπι­ταλιστών, καί γιά τήν άναρχία πού δημιουργεί ό συναγωνι­σμός τών κεφαλαίων. 'Ο σοσιαλισμός θά βάλει τέλος σ ' αύτές τις δυό καταχρήσεις όργανώνοντας πάνω στή βάση του κρατικού συγκεντρωτισμού τής ιδιοκτησίας τών μέσων

παραγωγής, έναν «όρθολογικό σχεδιασμό». Πώς μπορούμε νά φθάσουμε σ ' αύτό τόν κρατικό τρόπο παραγωγής, πού είναι τό άνώτατο στάδιο τής έξέλιξης, ή φρόνιμη ύποταγή στούς «άντικειμενικούς νόμο υς», γιά τό καλό δλης τής κοινωνίας; Μ έ τό δρόμο τών μεταρρυθμίσεων: άπό τό ένα μέρος, ή έλλειψ η μιάς όργάνωσης τής έργατικής τάξης βοηθά τούς κεφαλαιούχους νά κάνουν κατάχρηση τής

6 Τό πιό ώραϊο παράδειγμα άποτελεϊ τό βιβλύ τοΟ Μκηο Μορ»Ιμο, Μβη’8 ΕοοηοΓπίςί, Οβπιϋπάοβ, υηίνβτβΚν Ρτβββ 1973.

41

έξουσίας τους, νά άρνοϋνται αυξήσεις μισθών πού ώστόσο είναι Αντικειμενικά άναγκαίο γιά τή δυναμική ισορροπία.

Από τ ' άλλο μέρος, συνδικάτα πού έπιβάλλουν ένα «κοινωνικά συμβόλαιο» διανομής τών κερδών τής παραγω­

γικότητας, έτοιμάζουν τήν άπαλλοτρίωση τών άχρηστων κεφαλαιούχων, άφοΰ έχουν χρησιμεύσει σά σχολεία δια­

χείρισης στά σ τελέχη καί στούς έπίλεκτους πού άντιπρο- σωπεύουν τό προλεταριάτο καί έχουν κλίση νά όργανώ- νουν καί νά διοικούν.

5. Δ εύ τερη στάση: σ ' άντίδραση πρός αύτό τόν τύπο άνάλυσης, διακηρύσσεται ή άνωτερότητα τής πάλης τών τάξεω ν πού κατέχει τό προσκήνιο. Ό μισθός δέν άπορ- ρέει άπό τούς άντικειμενικούς νόμους τής διευρυμένης άναπαραγωγής, άλλά είναι άποτέλεσμα άμεσο τής άνα- μέτρησης τών τάξεω ν. ' Η συσσώρευση, προσαρμόζεται, άν μπορεί, μέ τ ’ άποτέλεσμα αύτής τής πάλης. Ά ν δέν τό μπορεί αύτό, τό σύστημα βυθίζεται σέ κρίση, αύτό είναι δ λο 7. ' Η στάύη αύτή είναι άναμφίβολα βασικά σωστή. Καί θυμίζει δτι ή πρόοδος τών παραγωγικών δυνάμεων, μέ τούς ρυθμούς καί τούς προσανατολισμούς της, δέν είναι

ένα δεδομένο έξω γενές, αύτόνομο, άλλά είναι ά π οτέλε­σμα τής πάλης τών τάξεω ν καί έντάσσεται στις σχέσεις παραγωγής, δτι διαμορφώνεται άπό τις κυρίαρχες τάξεις.

Η θέση αύτή θυμίζει δτι τό σύστημα Τ έ ϋ λ ο ρ χθές, ή

αύτοματοποίηση καί ή «τεχνική έπανάσταση» σήμερα, είναι άπαντήσεις στούς έργατικούς άγώνες, όπως έπίσης ή

συγκεντροποίηση τοΟ κεφαλαίου, ό ιμπεριαλισμός, ή άπαλ- λαγή τών βιομηχανιών άπό τοπικισμούς καί δλα τ ' άλλα.

Ώ σ τό σ ο , Αν καί βασικά σωστή ή στάση αύτή, άν καθο­δηγείται άποκλεκττικά καί μόνο άπό τήν έγνοια ν ' άντι- σταθμίσει τήν προηγούμενη, κινδυνεύει νά πέσει μέ τή σειρά της στό σφάλμα τής μονομέρειας. "Ο σ ο ό καπιταλι­σμός δέν άνατρέπεται, ή άστική τάξη διατηρεί τόν τ ε λ ε υ ­ταίο λόγο στούς ταξικούς άγώνες. Αύτό δέν πρέπει νά τό

7. Ή δνκτη Ανταλλαγή σ. 43 - 48 καΙ111 - 113.

42

ξεχνοϋμε. Π ού σημαίνει δτι οί κρίσεις, δν δέν καταλήγουν σ ' αύτήν τήν άνατροπή, πράξη πάντα πολιτική, πρέπει νά λύνονται πρός δφ ελος τής άστικής τάξης. Ο ί «πολύ

ύψ ηλοί» μισθοί ροκανίζονται άπό τόν πληθωρισμό, μέχρι πού ή έργατική τάξη κουρασμένη, ύποκύπτει. "Η ή «έθνική

ένότη τα » έπιτρέπει νά φορτώσει σ ' άλλους τό βάρος τής κρίσης. Α ύ τές οί «π ραγματικότητες» έπιβάλλονται τότες

σά «νόμοι άντικειμενικοί». Κι αύτό θ έλει νά άγνοεϊ ή ριζοσπαστική άστική τάξη δταν άρκεϊται νά διακηρύσσει δτι -«ή πάλη τών τάξεω ν κατέχει τό προσκήνιο» χωρίς νά νοιάζεται νά διευκρινίζει τήν φύση καί τίς συνθήκες τών άγώνων.

Μιά δχι μονομερής δποψη, άπαιτεϊ νά καταλάβουμε δτι ή πάλη τών τάξεω ν πηγάζει πρώτα - πρώτα άπό μιά δοσμένη, συγκεκριμένη κατάσταση, πού έκφράζει τήν πραγματικότητα μιάς χαρακτηριστικής οικονομικής βάσης. Έ π ε ιτ α , δτι ή πάλη αύτή μεταβάλλει τήν οικονομική βάση άλλά, δσο καιρό παραμένουμε μέσα στό καπιταλιστικό σύ­στημα, ή μεταβολή αύτή τοποθετείται άναγκαστικά στούς νόμους τής οίκομονικής άναπαραγωγής τοϋ συστήματος.

Μιά μεταβολή τοϋ μισθού έ ν ερ γεί πάνω στό ποσοστό κέρδους, έπιβάλλει ένα τύπο άντίδρασης τής άστικής

τάξης πού έκφράζεται στά δοσμένα ποσοστά «π ροόδου» (λ καί γ), στις δοσμένες κατευθύνσεις, άλλάζει τόν κοινωνι­κό καταμερισμό τής έργασιας άνάμεσα στούς δυό τομείς, κτλ. Ά λ λ ά δσο παραμένουμε στόν καπιταλισμό, δλες

αύτές οί μεταβολές τηρούν τούς γενικούς δρους τής καπιταλιστικής άναπαραγωγής. Κοντολογίς, ή πάλη τών τάξεων λειτο υρ γεί πάνω σέ μιά οικονομική βάση καί μετα - πλάθει τή μετατροπή αύτής τής βάσης μέσα στά πλαίσια τών σταθερών νόμων τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγω­

γήςΤ ά σχήματα τής διευρυμένης άναπαραγωγής έξηγοϋ ν

αύτό τό βασικό νόμο. δτι ή άξια τής δύναμης έργασιας δ έ ν ' είναι άνεξάρτητη άπό τό έπίπεδο άνάπτυξης τών πα­ραγωγικών δυνάμεων. Ή άξια τής έργατικής δύναμης

43

πρέπει ν ' άνεβαίνει στό βαθμό πού άναπτύσσονται οί παραγωγικές δυνάμεις. Αύτός είναι ό τρόπος μας νά κα­ταλαβαίνουμε «τό ιστορικό στοιχείο» στό όποιο άναφέ- ρεται ό Μάρξ γιά τόν καθορισμό αύτής τής άξίας. ' Η μόνη άλλη λογική άπάντηση είναι ό αύστηρός καθορισμός τής άξίας τής έργατικής δύναμης άπό τις άνάγκες τής «σ υ ν­

τήρ ησ ης» (κατά τόν Ρικάρντο, Μ άλθους καί Λασάλ).'Α λ λά αύτή ή άντικειμενική άνάγκη δέν πηγάζει αύ-

θόρμητα άπό τή λειτουργία τού καπιταλισμού. Α π ε ν α ν ­τίας, προσκρούει διαρκώς στή σύμφυτη άληθινή τάση του πού έρχεται σ ' άντίθεση μ ’ αύτή τήν άνάγκη. Ο ί κεφαλαι­ούχοι έπιδιώκουν πάντα ν ' αύξάνουν τό ποσοστό τής

ύπεραξίας κι αύτή ή άντιφατική τάση ύπερισχύει τελικά. Έ τ σ ι έννοοϋμε τό «νόμο τής συσσώ ρευσης» καί τής «σχετικής καί άπόλυτης έξαθλίω σης» μέ τήν όποια αύτός

έκδηλώνεται. Τ ά γεγο νό τα άποδείχνουν τήν πραγματικό­τητα αύτού τού νόμου, άλλά στήν κλίμακα τοΰ παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, κι όχι όρισμένων μεμονω μέ­νων ιμπεριαλιστικών κέντρων: γιατί, άν στό κέντρο, ό πραγματικός μισθός, άπό ένα αιώνα, αυξήθηκε προοδευ­τικά παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνά­μεων, στήν περιφέρεια έκδηλώνεται, σ ’ όλη της τήν κτη- νώδικη πραγματικότητα, ή άπόλυτη έξαθλίωση τών παρα­γωγών πού τούς έκμεταλλεύεται τό κεφάλαιο. Αλλά έδώ άκοιβώς σταματά ή προϊμπεριαλιστική τάση στό μαρξισμό,

γιατί ά π ' αύτό τό σημείο ό μαρξισμός γίνεται άνατρεπτικός (θά ξαναβροϋμε αύτό τό πρόβλημα τής πάλης τών τάξεω ν αέ σχέϋη μέ τή συσσώρευση σέ παγκόσμια κλίμακα, στό κεφάλαιο V). Ο ι συνέπειες πού άπορρέουν άπ' αύτή τήν

άντίφαση άπ οτελοΰνε τ άληθινά προβλήματα, έκεϊνα πού δέν ένδιαφέρουν τόν άπό καθέδρας δογματικό μαρξισμό, ο ύτε καί τό άναθεωρητικό καί κρυπτό - άναθεωρητικό έργατικό κίνημα Ή βασικότερη άπ αύτές τις συνέπειες είναι ή δημιουργία τού παγκόσμιου συστήματος πάνω στή βάση τής άνισης άνάπτυξης.

Η δεύτερη συνέπεια είναι δτι τό κεφάλαιο ύπερνικά

αύτή τήν άντίφαση μέ τήν άνάπτυξη ένός «τρίτου τομ έα » πού ό ρόλος του είναι ν ' άπορροφά τό πλεόνασμα τής ύπεραξίας πού δέ μπορεί ν ’ άπορροφηθεϊ στούς τομείς I καί II λόγω τής άνεπαρκοΰς αύξησης τού πραγματικού μισθού τών παραγωγικών έργατών. Α ύτή ή άποφασιστική

συμβολή τού Μπάραν καί τοϋ Σο υή ζυ, δέν έχει ποτέ κατανοηθεϊ καί δέ θά μπορέσει ποτέ νά κατανοηθεΐ, άπ' δσους άρνούνται νά άναλύσουν διαλεκτικά τήν διαρκή άντίφαση τοϋ καπιταλισμού*. Θά άπορρίψουν αύτό τό νέο γεγο νό ς γιατί δέν ύπάρχει στό Κεφάλαιο. Α λλά έτσι δέν άπορρίπτουν έπίσης τόν ιμπεριαλισμό, πού δέν ύπάρχει κι αύτός στό Κεφάλαιο,

θ. Τό Βα. σ. 46 - 47.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3.

ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΚΟ ΤΟ ΧΡΗΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ

1. "Ο τα ν περνάμε στό Βιβλίο III τού Κεφαλαίου, ή γλώσσα τοϋ Μ άρξ άλλάζει άπότομα. Δ έ γίνεται πιά λόγος γιά έμπόρευμα - φετίχ καί γιά άλλοτρίωση, γιά άξια τής έργατικής δύναμης καί γιά ύπεραξία. ' Ο Μ άρξ μάς μιλά τώρα γιά κοινωνικές τάξεις δπως αύτές έμφανίζονται στή συγκεκριμένη πραγματικότητα, γιά έργάτες, βιομήχανους κεφαλαιούχους, έμπορους κεφαλαιούχους, δανειστές

χρημάτων, γαιοκτήμονες, άγρότες κλπ. Μάς μιλά έπίσης γιά εισοδήματα, δπως μπορούμε νά τά καταλάβουμε άμεσα άπό τή στατιστική, γιά τό μισθό, τό βιομηχανικό καί έμπορικό κέρδος, τό έπιτόκιο, τή γαιοπρόοδο κλπ. Αύτή ή άλλαγή ύφους καθρεφτίζει τό πέρασμα άπό τή θεωρία τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στό ξεκίνημα τής άνάλυσης τών κεντρικών καπιταλιστικών σχηματισμών7.

Είναι ταυτόχρονα δ καιρός δπου άρχίζει τό ξεπέρασμα τής έν λόγω πολιτικής οικονομίας καί άρχίζει ή έπεξεργασία

της μέ βάση τόν ιστορικό ύλισμό.' Ε ξετάσαμε αύτό τό μέρος στή βασική του άποψη: τόν

«καθορισμό» τοϋ ποσοστού κέρδους καί τής άξίας τής έργατικής δύναμης διά μέσου τών βασικών ταξικών άγώνων,

μέ βάση τούς νόμους τής συσσώρευσης καί τοΟ τεμαχι­σμού τοΰ έλεγχου τοϋ κεφαλαίου (τό Βιβλίο II καί τά κεφάλαια τού Βιβλίου III πού άφορούν τή ν «μ ετατροπ ή»).

Θ ά τό έξετάσουμε τώρα σέ σχέση μέ δυό άλλα ζητήματα

1. « Ο ιμπεριαλισμός καί ή άνιση άνάπτυξη», κεφ. Η.

46

πού πραγματεύεται τό Βιβλίο III: τό έπιτόκιο (κεφάλαιο III) καί τή γαιοπρόσοδο (κεφάλαιο IV).

2. Τ ά δσα άνάπτυξε ό Μ άρξ σχετικά μέ τό χρήμα καί τόν τόκο είναι σκόρπια. Στά πρόχειρα χειρόγραφα τοϋ Κεφαλαίου (ιδιαίτερα στά Οτυηάπβββ), ό Μ άρξ μάς δίνει μιά σειρά άπό πολύ συγκεκριμένες σκέψεις: παρατηρήσεις πού άφοροϋν τήν πολιτική τοϋ προεξοφ λητικού τόκου τής Τράπεζας τής Αγγλίας ή τής Τράπεζας τής Γαλλίας, σέ μιά συγκεκριμένη περίοδο τής ιστορίας, κριτικές σκέψεις πάνω στά σχόλια πού έκαμαν οι κυριώτεροι οικονομολό­γοι τής έποχής σχετικά μέ τις πολιτικές αύτές κλπ. Καμμιά σαφής θεωρία. Αντίθετα, στό Βιβλίο III ό Μ άρξ μάς δίνει μιά θεωρία τοϋ έπιτοκίου, πού είναι ή παρακάτω: 1 - ό τόκος είναι ή άνταμοιβή τοϋ κεφαλαίου - χρήματος (δχι τοϋ παραγωγικού κεφαλαίου), 2 - είναι λοιπόν μιά κατηγορία τής κατανομής, 3 - τό έπιτόκιο καθορίζεται άπό τό παιγνίδι τής προσφοράς καί τής ζήτησης τοϋ κεφαλαίου - χρήματος πού φ έρνει άντιμέτωπες δυό δ ευ τερεύουσες τάξεις, τούς δανειστές καί τούς δανειζόμενους. 4 - αύτό τό έπιτόκιο είναι άκαθόριστο καί μπορεί νά τοπ οθετηθεί όπουδήποτε μεταξύ κατώτερου δριου έπιτόκιο (έπιτόκιο μηδέν) καί άνώτερου δριου (έπιτόκιο ίσο μέ τό ποσοστό κέρδους) ’ Η θεωρία αύτή μάς φαίνεται άνεπαρκής. Έ ξ άλλου ό Μάρξ δέ δείχνει ιδιαίτερη συμπάθεια στήν προσφυγή στήν προσφορά καί τή ζήτηση καί γενικά, δταν τό κάνει αήτό είναι γιά νά βάλει άμεσα τό ζήτημα: ποιές πραγματικές δυνάμεις καθορίζουν αύτή τήν προσφορά κι αύτή τή ζήτηση; Έ δ ώ δμως δέν ύπάρχει τίποτα τέτοιο.

Κι είναι άνεπαρκής αύτή ή θεωρία, πρώτον γιατί τό κα­τώ τερο καί τό άνώτερο δρκ> είναι τό ένα πολύ χαμηλό καί

τό άλλο πολύ ύψηλό. Τ ό έπιτόκιο δ έ μπορεί νάναι μηδέν

γιατί τό τε δ έ θά υπήρχαν δανειστές. Δ έ μπορεί νάναι ίσο μέ τό ποσοστό κέρδους γιατί τό τε οΐ παραγωγικοί κεφαλαι­ούχοι θά έπαυαν νά παράγουν, συνεπώς καί νά δανείζονται.

Κι είναι προπάντων άνεπαρκής γιατί ή προσφυγή στις δυό δ ευ τερεύουσες τάξεις κεφαλαιούχων, πα ρμένες ά νε-

47

ξάρτητα ή μιά άπό τήν άλλη, έρχεται σ ' άντίφαση μέ τή θέση τοϋ Μ άρξ σχετικά μέ τό χρήμα. Ό Μ άρξ θεωρεί πραγματικά τή ζήτηση τοϋ χρήματος, τήν κοινωνική άνάγκη μιάς όρισμένης ποσότητας χρήματος, σάν καθορισμένη έκ τών προτέρων άπό τούς δρους τής διευρυμένης άναπα- ραγωγής, ένώ ή παραγωγή καί οί τιμές είναι καθορισμένες άνεξάρτητα άπό τήν ποσότητα τοϋ χρήματος πού προσφέ-

ρεται. Α ύτή ή αύστηρά άντιποσοτική θέση έχει άναγνωρι-

στεί άπ' βλους τούς μαρξιστές. Τ ή ν έχουμε μόνο προε­κτείνει καί διευκρινίσει σέ σχέση μέ τά σχήματα τής διευρυμένης άναπαραγωγής (β λέπε κεφάλαιο 2). Ε ξ άλλου ό Μ άρξ ύπενθυμίζει δτι ή προσφορά χρήματος προσαρμόζεται σ ' αύτή τήν άνάγκη, σ ' αύτή τή ζήτηση. Ή δημιουργία καί ή καταστροφή τής πίστης άπό τό σύστημα τών τραπεζικών ιδρυμάτων έκπληρώνουν αύτή τή λειτουργία.

Ά ν έτσι έχουν τά πράματα, δέ βλέπουμε πώς ή άντί- θεση τής προσφοράς καί τής ζήτησης θά μποροϋσε νά καθορίσει ένα δποίοδήποτε έπιτόκιο. Δ έ βλέπουμε δυό αύτόνομες δ ευ τερεύουσες τάξεις νά συναντιούνται σέ μιάν άγορά δανείων. ' Εκείνο πού βλέπουμε, είναι άπό τό ένα μέρος απΌϋντες - τό σύνολο τών κεφαλαιούχων

παραγωγών - περισσότερο ή λιγότερο αίτοϋντες άνάλογα μέ τό άν τό ίδιο κεφάλαιό τους είναι λιγότερο ή περισ­

σότερο άνεπαρκές, κι άπό τ ' άλλο μέρος ιδρύματα πού άνταποκρίνονται στό αίτημά τους. Αύτά τά ιδρύματα ποιούς άντιπροσωπεύουν καί τί άντιπροσωπεύουν; Δ έ ν άντιπρο- σωπεύουν μιά δευτερεύουσα τάξη, τήν τάξη τών τραπεζι­τών. Γιατί, έστω κι άν οί τράπ εζες είναι Ιδιωτικά Ιδρύματα, έστω κι άν ή έκδοτική τράπεζα στήν όποια αύτές ύπάγον-

ται, μιά κι αύτή είναι σέ τελευταία άνάλυση ό δανειστής, είναι έπίσης ένα ιδιωτικό ίδρυμα, ή πολιτική τοϋ κράτους πάντοτε έπεμβαίνει (άκόμα καί στόν 19° αιώνα) γιά νά ρυθμίσει αύτή τήν προσφορά τοϋ χρήματος. Τ ό νομισμα­τικό σύστημα τοΟ καπιταλισμοϋ πάντα ήταν σχετικά συγ-

48

κεντροποιημένο2. Κ ι' αύτό γιατί άντιπροσωπεύει τά συλλο ­γικά συμφέροντα τής άστικής τάξης, σάν κράτος. Ο ί «διακόσιες ο ικογένειες», μέτοχοι τής Τράπεζας τής Γαλ­λίας, δέν ήταν μόνο κεφαλαιούχοι δανειστές, άλλά άπο- τελούσαν έπίσης, μέσω τής Τράπεζας, τόν κύριο πυρήνα τής γαλλικής άστικής τάξης. Έ χ ο υ μ ε λοιπόν έδώ μιά άντίθεση όχι άνάμεσα σέ δυό δευτερεύ ου σες τάξεις άλλά άνάμεσα σέ κεφαλαιούχους σάν άτομα, πού άντιτάσσονται οί μέν στούς δέ (τεμαχισμός τού κεφαλαίου) άπό τό ένα μέρος, καί τή συλλογικά όργανωμένη κεφαλαιοκρατική τάξη. Τ ό κράτος, τά νομισματικά ιδρύματα, δ έν είναι ή έκφραση τών ιδιαίτερων συμφερόντων πού άντιτάσσονται

σ ' άλλα ιδιαίτερα συμφέροντα, άλλά ή έκφραση τών συλλογικών συμφερόντων τής τάξης, τό μέσο γιά νά ρυθμίζεται ή άναμέτρηση τών Ιδιαίτερων συμφερόντων.

Αύτή ή ρύθμιση δρά σέ δυό χώρους δπου τό έπιβάλλει τό συλλογικό συμφέρον. Ο πρώτος είναι ό χώρος τής

ρύθμισης τού κύκλου κι ό δεύτερος τοΟ διεθνούς συνα­γωνισμού.

3 .' Η ρύθμιση τής συγκυρίας δέν είναι κατάργηση τού κύκλου, άλλά άντίθετα κανονική άναγνώριση τής έκτασής του, ένα μέσο γιά τή μεγιστοποίηση τού ρυθμού τής συσσώρευσης σέ περίοδο εύημερίας, καί κατόπιν γιά τήν διευθέτησή της μέ έκκαθαρίσεις, άναδιαρθρώσεις καί συγκεντρώσεις σέ περίοδο κρίσης. Ρύθμιση πού βρίσκει τήν ιδεολογική της έκφραση στις νομισματικές θεωρίες τής συγκυρίας, δηλαδή στήν προσπάθεια νά όργανωθεΐ όρθολογικά ή άστική πρακτική τοΟ συναγωνισμού. Τ ό έπΓτόκιο έμφανίζεται σάν τό κα τ’ έξοχή ν όργανο αύτής

τής ρύθμισης."Ο τα ν πραγματικά, σέ περίοδο κρίσης, τό κράτος, μέσω

τού νομισματικού συστήματος, έπιβάλλει τή ν αύξηση τού έπΓτοκίου, ή κεντρική έξουσία έπεμβαίνει ένεργά στήν οικονομική ζωή, πρός τήν κατεύθυνση τών συλλογικών

2. Ή Λνκχη Ανάπτυξη ο. 71 - 74.

49

συμφερόντων τοΟ κεφαλαίου. ’ Η αύξηση τοΟ έπιτοκίου όξύνει τήν κρίση πολλαπλασιάζοντας τΙς χρεωκοπίες. "Αλ­λά κάνοντας αύτό, έπιταχύνει τήν πορεία τής συγκέντρω­σης τοϋ κεφαλαίου, πού είναι δρος τού έκσυγχρονισμοϋ τοϋ παραγωγικού μηχανισμού καί τών άναδιαρθρώσεων πού έχουν γίνει άναγκαίες. Αντίθετα ή μείωση τού έπιτοκίου σέ περίοδο εύημερίας, έπΓταχύνει τό ρυθμό άνάπτυξης κι έππρέπει στήν έν λόγω οίκονομία νά βγάλει τό άνώτατο όφελος άπό τήν άποκαταστημένη έξωτερική άνταγωνκχπ- κότητά της.

4. Τό δεύτερο πεδίο είναι τό πεδίο τού συναγωνισμού άνάμεσα σέ έθνικούς καπιταλισμούς. Στό 19° αΙώνα, στήν έποχή τού Μάρξ, ό κανόνας τοϋ παιγνιδιού, πού άφορΰ τίς διεθνείς. σχέσεις συναγωνισμού άνάμεσα στούς κεντρι­κούς κεφαλαιοκρατικούς σχηματισμούς, είναι ό κανόνας τοϋ χρυσοϋ (διπλή μετατρεψιμότητα έσωτερική καί έξωτε­ρική) Επίσης οι ροές τοϋ κίτρινου μέταλλου έτΐιδρούν στόν διαφορισμό τών έπιτοκίων. ΟΙ ροές αύτές λοιπόν άπο- τελοΰν μιά πηγή, θετική ή άρνητική, προσφοράς χρήμα­τος στή διάθεση τών έθνικών νομισματικών Ιδρυμάτων.■ Η πρακτική τής νομισματικής πολιτικής, δηλαδή ό χειρι­σμός τών έπιτοκίων, άποτελούσε λοιπόν ένα μέσο έπέμ- βασης στόν προσανατολισμό τών σχέσεων άνάμεσα στούς διάφορους έθνικούς σχηματισμούς. ' Εδώ άκόμη ή αύξηση τοϋ έπιτοκίου σέ περίοδο κρίσης συντελεί στήν άποκατά- σταση τής έξωτερικής ισορροπίας πού άπειλεΐται, στή διάρκεια τής περιόδου τής άναδιάρθρωσης. άπό τήν έκκληση στά διακυμαινόμενα κεφάλαια άπό τό έξωτερικό.

Φυσικά, ή μελέτη τοϋ πεδίου τού διεθνούς συναγωνι­σμού, δέ μπορεί νά περιοριστεί στήν άφηρημένη άνάλυση τών μηχανικών σχέσεων πού συνδέουν άνάμεσά τους τά έθνικά καί ξένα οίκονομικά μεγέθη: όγκος καί τιμές τών εισαγωγών καί τών έξαγωγών, ροή κεφαλαίων καί άνταπό- κρισή τους στό έπιτόκιο καί στό ποσοστό κέρδους, κλπ. Μποροϋμε πάντα, ατόν τομέα αυτό, ν' άξιώνουμε τήν έξαγωγή οικονομικών νόμων άπό τήν έμπειρική παρατή­

50

ρηση τών γεγονότων. Χιλιάδες οικονομετρικά πρότυπα έχουν φτιαχτεί γιά τό σκοπό αύτό. Τά άποτελέσματα πού μπόρεσαν νά βγοϋν άπ' αύτά είναι ισχνά. Στις περισσό­

τερες περιπτώσεις, οΐ νόμοι πού έχουν έξαχθεΐ άπό τίς παρατηρήσεις τοΰ παρελθόντος, δέ μποροϋν νά έπαλη- θευθοϋν στό μέλλον καί δέν κατωρθώνουν νά έξοπλίσουν τίς δημόσιες άρχές μέ άποτελεσματικά όργανα. ' Η αιτία γι' αύτό είναι δτι τό κυριώτερο βρίσκεται συχνά έξω άπό τά πρότυπα: ό ρυθμός τής προόδου τών παραγωγικών δυνά­μεων, τ ’ άποτελέσματα τής πάλης τών τάξεων καί τ ’ άπο- τελέσματά της πάνω στό ρυθμό προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων.

Πιστεύουμε μάλιστα δτι ό λόγος πού ό Μάρξ δέν έκαμε μία οικονομική θεωρία τών διεθνών σχέσεων πρέπει ν' άναζητηθεΐ πρός αύτή τήν κατεύθυνση. "Οπως είναι γνωστό, ό Μάρξ είχε άναγγείλει στά 0ϊΓυηάπ886 καί σέ πολλά σχέδια πού είχε καταστρώσει γιά τό Κεφάλαιο του ένα κεφάλαιο γιά τίς διεθνείς σχέσεις πού ποτέ του δέν έγραψε. Είναι γιατί δέν είχε καιρό γι' αύτό; Πιστεύουμε μάλλον δτι παραπήθηκε άπ' αύτό γιατί άντιλήφθηκε δτι δέν ύπήρχε οικονομική θεωρία τοϋ παγκόσμιου έμπορίου. Πριν νά πραγματευθεΐ τήν οικονομική πλευρά τών διεθνών σχέσεων (τήν «οικονομική έπιφάνεια», τό μέρος τοΰ παγόβουνου πού φαίνεται έξω άπό τή θάλασσα) έπρεπε νά βαθύνει τήν άνάλυση μέ βάση τόν ιστορικό ύλισμό. "Οπως ή άνάλυση τής πάλης τών τάξεων σέ κλίμακα τών έθνικών σχηματισμών είχε άποτελέσει τή βάση τής θεωρίας τοΰ καπσαλιστικοϋ τρόπου παραγωγής, μιά άνάλυση τής πάλης τών τάξεων σέ κλίμακα τοΰ παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, είναι άπαραίτητη γιά τήν άνάλυση τής πα­γκόσμιας οικονομίας. Άρα μιά «οικονομική» θεωρία τών διεθνών σχέσεων είναι άδύνατη’ . Άφοΰ άπορρίψαμε τίς οικονομικές θεωρίες τής προσαρμογής τοΰ Ισοζυγίου ιληρωμών, καταλήξαμε κι έμεΐς οί Ιδιοι ύπέρ μιάς έρευνας

ϊ. Βλίπε: Ή όνηη άνάπτυξη ο· 88 - 112.

51

πού άφορά τούς ταξικούς άγώνες σέ παγκόσμια κλίμακα πού μεταπλάθουν τις διαρθρωτικές προσαρμογές άνάμεσα σέ έθνικούς σχηματισμούς στά πλαίσια τών όποιων λει­τουργούν οί φανεροί οικονομικοί νόμοι. Θά έχουμε τήν εύκαιρία νά έπανέλθουμε σ' αύτό τό πρόβλημα δταν έξετάσουμε τά ζητήματα τού ιστορικού ύλισμού καί τής σχέσης του μέ τό νόμο τής άξίας πού λειτουργεί στή

κλίμακα τής παγκόσμιας συσσώρευσης.5. Τά δυό πεδία, τής έσωτερικής συγκυρίας καί τής

έξωτερικής άνταγωνιστικότητας, είναι στενά συνδεμένα. ΓΓ αύτό τό δργανο τής νομισματικής πολιτικής παραμένει τό κατ' έξοχήν δργανο τής άστικής οικονομικής πολιτικής τού κράτους.

Νά λοιπόν δυό πεδία στό έσωτερικό τών όποιων δρούν οί δυνάμεις πού καθορίζουν τό έπιτόκιο, δυό πεδία πού άνήκουν στόν ιστορικό ύλισμό καί δχι στήν οικονομική έπιστήμη. Γιατί ή οικονομική θεωρία (ύπονοεΐται: καθαρή,

δηλαδή αύτόνομη έπιστήμη σέ σχέση μέ τόν ιστορικό ύλισμό) άγνοεί τό κράτος, πού είναι συλλογική έκφραση τής άστικής τάξης καί τά έθνικά κράτη τών συγκρουομένων κεντρικών άστικών τάξεων. Ό μαρξισμός δέν άγνοεί ποτέ αύτές τις πλευρές τής κοινωνικής πραγματικότητας καί δέν τις έξετάζει ποτέ άπομονόνωντάς τες άπό μιά δήθεν οικονομία πού θά τις άγνοούσε4.

' Η άστική οίκονομική ιδεολογία έχει δημιουργήσει στόν τομέα αύτό δεκάδες θεωρίες, χιλιάδες πρότυπα καί άλλες τόσες συνταγές καί σχολές. Αλλά τό χαρακτηριστικό δλων αύτών τών θεωριών, κι είναι αύτό πού τις κάνει νά είναι Ιδεολογικές, είναι νά παρακάμψουν άκριβώς τόν ρόλο τής κρίσης στήν έπαναφόρά τής τάξης (γιατί δέν πρέπει νά θέτουμε ύπό άμφισβήτηση τόν άρμονικό χαρακτήρα τής

4. Στό σημείο αιϊτώ, οί άναλύοεις τοΟ Σ. ντέ Μπρούνχωφ, πού πληαάζουν πολύ τήν έξήγηση τοΟ Μάρξ δοον όφορά τήν προσφορά τοΟ χρήματος θυμίζουν, πολύ σωστά, τή στενή σχέση κράτους/χρήματος πού προ­σιδιάζει στήν άνάλυση τοΟ Κεφαλαίου.

52

καπιταλιστικής άνάπτυξης· ή κρίση είναι πάντοτε ένα άτύχημα) καί τή φύση τής πάλης γιά τό μοίρασμα' τής κυριαρχίας τού κόσμου (γιατί ή άστική ιδεολογία άντιπα- ραθέτει τό οικονομικό, δπου έπικρατεϊ ένας ειρηνικός συναγωνισμός, στό πολιτικό, πού μπορεί νά είναι ό χώρος κακών έπιθετικών στάσεων).

Χωρίς άμφίβολία τό άκριβές περιεχόμενο αύτών τών θεωριών ύποχρεώθηκε νά προσαρμοστεί περισσότερο ή λιγότερο στήν πραγματική έξέλιξη τοΟ συστήματος. Οι μεταβολές στις έπικρατοΟσες μορφές συναγωνισμού (ό σχηματισμός τών μονοπωλίων), ή άλληλοδιείσδυση τού βιομηχανικού καί χρηματιστικοϋ κεφαλαίου, ή έξάλειψη τής έσωτερικής μετατρεψιμότητας σέ πολύτιμο μέταλ­λο. ή όργάνωση διεθνών νομισματικών συνασπισμών, δλα αύτά τά φαινόμενα πού προκύπτουν άπό τήν άνάλυση τού ιμπεριαλισμού, έχουν άλλάξει τούς κανόνες τοϋ νομισμα­τικού παιγνιδιού καί τις σχέσεις άνάμεσα στις συγκυρίες, έσωτερική καί διεθνή.

Παραμένει ώστόσο δτι ό ύπέρτατος σκοπός αύτής τής οικονομολογικής θεωρίας είναι νά κατασκευάσει ένα γενι­κό πρότυπο τής νομισματικής ισορροπίας πού νά συμπλη­ρώνει τό πρότυπο τής πραγματικής ισορροπίας, τύπου Βάλρας.

Ή μέθοδος, τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ βρίσκεται στούς άντίποδες τής μεθόδου πού συνιστδ ή έρευνα τής γενικής νομισματικής ισορροπίας. "Οχι γιατί άγνοεΐ τις νομισματι­κές τεχνικές καί πολιτικές. ’Αλλά προχωρδ πιό πέρα γιά νά ξαναφέρει αύτές τις τεχνικές καί πολιτικές στή θέση τους, δηλαδή στή θέση όργάνων τού άστικοΟ κράτους στήν έσωτερική καί διεθνή πάλη τών τάξεων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΑΙΟΠΡΟΣΟΔΟ1 .Όπως είναι γνωστό, ό Μάρξ δανείζεται τήν θεωρεία

τής διαφορικής προσόδου άπό τόν Ρικάρντο. Δέν έχουμε οΰτε μιά γραμμή νά προσθέσουμε έδώ στήν παρατήρηση πού έκαμε ό Μπενέττι’ , σύμφωνα μέ τήν όποια δέν έπρόκεαο γιά συλλογισμό στό περιθώριο. ' Η θεωρία τής όριακής χρησιμότητας, προϋποθέτει πραγματικά δτι ή παραγωγή ποικίλλει λόγω τοϋ συνδυασμού άπό δόσεις ένός παράγοντα σέ αύξανόμενες ποσότητες μέ έναν άλλον παράγοντα, ποσοτικά σταθερό. Έδώ, ή Ιδια δόση συνολικής έργασιας (συνοδευόμενη άπό τήν Ιδια άναλογία άμεσης καί έμμεσης έργασιας) δίνει διαφορετικά άποτε­λέσματα άνάλογα μέ τήν ποιότητα τής γής (πού, μή δντας όμοιογενής, δέν είναι κατά συνέπεια ένας παράγοντας). Καί ό Μάρξ έπίσης, δπως είναι γνωστό, συνεχίζει στό Ιδιο πνεύμα τή θεωρία τής διαφορικής προσόδου είσάγοντας τήν έντατική «πρόσοδο II» πού συμπληρώνει τήν έπεκτα- τιξή «πρόσοδο I». Μ' αύτό άποδείχνει δτι δέν άγνοοϋσε δτι ή γονιμότητα τής γής δέν είναι φυσική, άλλά είναι άποτέλεσμα τής έργασιας πού έχει έπενδυθεΐσ' αύτό πού μπορεί νά Ονομαστεί παραγωγή τής γής. Είναι κάτι πού οΐ γεωπόνοι καί οί άνθρωποι τής ύπαίθρου τό γνωρίζουν καλά, άλλά πού οί κλασσικοί καί νεοκλασσικοί οικονομολόγοι έξακολουθοϋν νά τό άγνοοϋν.

Ή ύπαρξη διαφορικών προσόδων είναι δύσκολο ν' άμ- φίσβητηθεί. Αλλά ό προσδιορισμός τους σάν διαφορά άνάμεσα στήν παραγωγικότητα τής έργασιας σ' ένα

1. Κάρλο Μπβνίτπ: 'Α ίία καί κατανομή:

54

δοσμένο έδαφος καί στήν παραγωγικότητα τής έργασίας στό πιό άγονο έδαφος ποτέ δέν ήταν πειστικός. Ένας συγγραφέας πού έχει τήν άξίωση νά λέγεται μαρξιστής, ό 'Ανρύ Ρενιώ, έπιχείρησε νά ξαναφτιάξει μιά θεωρία τής προσόδου ξεκινώντας άπό τόν καθορισμό τών άγροτικών τιμών μέ βάση τις μέσες συνθήκες παραγωγής, όπως καί στή βιομηχανία2. Τό εύφορο έδαφος παίρνει τότε μιά θετική διαφορική πρόσοδο ένώ τό άγονο έδαφος (σέ σχέση μέ τό «μέσο» έδαφος) μιά άρνητική διαφορική πρόσοδο. Αύτή ή τελευταία δέν είναι δυνατή παρά άν άφαιρεΐται άπό μιάν άπόλυτη γαιοπρόσοδο πού είναι άνώτερή της. Οί διαφορικές πρόσοδοι προκύπτουν λοιπόν άπό μεταφορές άπό τούς κτηματίες πού μειονεκτούν στούς κτηματίες πού εύνοούνται. Ό Ρενιώ προτείνει τέλος, πάνω στή βάση αύτή, νά ξαναδιαβάσουμε τήν άνάλυση τών «έξωτερικών έπιδράσεων».

Υπάρχει έδώ βέβαια, μιά μελέτη ένθαρρυντική. Πού τοποθετείται όμως άληθινά τό έπιχείρημα τού Μάρξ (καί τού Ρικάρντο); ' Εκείνο πού ένοχλεΤ τό Ρενιώ είναι ότι, κατά τή γνώμη του, τό έπιχείρημα αύτό εισάγει, μέ τρόπο άσυνήθιστο γιά τόν Μάρξ, τή «ζήτηση*. Δέν είμαστε τής ίδιας γνώμης. Τό έπιχείρημα μάς φαίνεται ότι τοποθετείται σέ άλλο χώρο: στό χώρο τής άναπαραγωγικότητας καί δχι τών μέσων συνθηκών. "Αν οί συνθήκες αύτές μπορούν ν' άναπαραχθούν (άποκρυσταλλωμένες σέ κεφαλαιουχικό έξοπλισμό πού μπορεί πάντα ν' άγοραστεί), οί κεφαλαιού­χοι παίρνουν ύπερκέρδη (θετικά ή άρνητικά) - κι όχι γαιοπρόσοδους (ούτε κάν μονοπωλιακές γαιοπροσόδους)- άνάλογα μέ τό άν βάζουν σέ λειτουργία άνώτερο κεφαλαιουχικό έξοπλισμό ή κατώτερο άπό τό μέσο. 'Αλλ' άν πρόκειται γιά φυσικές συνθήκες τής παραγωγής, δη­λαδή, γιά συνθήκες πού δέν άναπαράγονται (πέρα άπό τή δυνατή μεταβολή τους, δπως προβλέπεται στή γαιοπρό- σοδο II), δέν έξαφανίζεται ή Ιδέα τού μέσου;

2. Ανρύ Ρενιώ. Η έγγεια άντίφαση, Παρίσι 1975. (Πολυγραφημένο).

55

Όπως καί νάχει τό πράμα είτε πρόκειται γιά βιομηχανία (μέσα πού μπορούν ν' άναπαραχθοϋν) είτε γιά γεωργία (συνθήκες πού δέ μπορούν ν' άναπαραχθοϋν) ή ζήτηση μεσολαβεί, καί μάλιστα μέ τόν Ιδιο τρόπο. "Οταν ένα παραγωγικό σύστημα (λίγη σημασία έχει έδώ άν έκφράζε- ται σέ άξιες κατά τόν Μάρξ, ή σέ τιμές, κατά τούς Ρικάρντο- Σράφα) είναι δοσμένο, αύτό προϋποθέτει ότι ή παραγωγή προσαρμόζεται κατάλληλα στή ζήτηση: ή ποσοτική κατα­νομή τής παραγωγής πού ξεπερνά τήν παραγωγική κατα­νάλωση πού άπαιτεϊ κάθε προϊόν λ... ι... ν..., άνταποκρίνε- ται σέ μιά κατανομή ίση μέ τήν ζήτηση τών μισθωτών καί τών κεφαλαιούχων (συμπεριλαμβανομένης καί τής ζήτη­σης πού άπορρέει άπό τήν διεύρυνση τής άναπαραγωγής).’ Ο Μάρξ δέν άποκλείει τήν άξια χρήσης καί δέν πέφτει σ' ένα όραμα πού θά βασιζότανε μονόπλευρα στήν άξια άνταλλαγής.

2. Αλλά, αύτό πού μάς ένδιαφέρει έδώ, είναι ή άπόλυτη γαιοπρόσοδος, ή γαιοπρόσοδος τής πιό άγονης γής (καί όχι τής όριακής). ' Ο Μάρξ συνδέει τήν ύπαρξή της μέ τήν ύπαρξη μιας τάξης, τής τάξης τών γαιοκτη­μόνων.

Είναι καθορισμένο τό έπίπεδο αύτής τής γαιοπροσό- δου; Γιατί καί πώς; ' Ο Μάρξ θά μπορούσε νά κάνει έδώ ένα συλλογισμό δπως έκεϊνον πού έκαμε γιά τόν τόκο. Τό νά λέμε δτι ή γαιοπρόσοδος είναι άκαθόριστη καί προκύπτει άπό τήν άντιπαράθεση τών δύο τάξεων, γαιοκτημόνων καί κεφαλαιούχων, είναι σά νά παραδεχόμαστε μόνο ένα κατώτατο έπίπεδο - μηδέν - κι ένα έπίπεδο γαιοπροσόδου πού ν' άπορροφά όλη τήν ύπεραξία.

Γ ιατί όχι; Γ ιατί, είναι εύνόητο ότι ή γαιοπρόσοδος είναι μιά κατηγορία κατανομής, δπου ό γαικτήμονας δέν παρεμ­βαίνει στήν διαδικασία τής παραγωγής. Βεβαίως, ή κατά­σταση τού καθενός άπό τά δυό αύτά εισοδήματα έχει τήν ιδιομορφία του: άν οί γαιοκτήμονες άρνηθοϋν νά μισθώ­σουν τή γή τους, δέν ύπάρχει πιθανή παραγωγή. "Αν άντίθετα, έξαφανιζόταν τό χρήμα, θά τό δημιουργούσαν.

56

' Η γή άποτελεϊ τμήμα τών φυσικών όρων παραγωγής καί τό χρήμα τών κοινωνικών όρων.

' Αλλά, μέ τήν έπιφύλαξη αύτή, θά μπορούσε νά γίνει ό ίδιος συλλογισμός. Καί θά γινόταν ή ίδια κριτική: δτι τό κατώτατο όριο είναι πολύ χαμηλό (στό μηδέν, ή γή δέ δίνεται γιά μίσθωση) καί τό άνώτατο έπίπεδο πολύ ύψηλό (δν ή γαιοπρόσοδος άπορροφά όλη τήν ύπεραξία, οί κεφαλαιούχοι παύουν νά παράγουν).

Τό ζήτημα φαίνεται λοιπόν νά είναι: ή γαιοπρόσοδος καθορίζεται άπό κάποιο οικονομικό νόμο, πού άποτελεϊ μέρος τού συνολικού συστήματος τών νόμων πού άφοροϋν τό σχηματισμό τών τιμών, ή άπλούστατα άπό μιά σχέση έξουσίας; Στήν πραγματικότητα ή έρώτηση μπαίνει άσχημα καί πρέπει νά άντικατασταθεϊ άπό μιάν άλλη: πώς αύτή ή πάλη τών τάξεων (γαιοκτημόνων ένάντια σέ κεφαλαιού­χους) διεξάγεται πάνω σέ μιά δοσμένη οικονομική βάση καί τήν μεταβάλλει; Έτσι, όχι μόνο τά δυό πεδία - τής οικονομίας καί τής πάλης τών τάξεων - δέ θά χωριστούν άλλά θά πορθούνε μαζί προσδιορίζοντας, έδώ δπως κι άλλού, τό άληθινό πεδίο τής έπιστήμης, αύτό πού φέρνει τ ' όνομα ιστορικός ύλισμός.

Ωστόσο, ό Μάρξ, στό ζήτημα τοΰ καθορισμού τής γαιοπρόσοδου, δίνει μιά άπλή άπάντηση, πού καθρεφτίζει μιά οικονομική πραγματικότητα. Δηλώνει δτι ή όργανική σύνθεση, πιό άδύνατη στή γεωργία, καθορίζει τήν άξια πού κατακρατά ό γαιοκτήμονας. Έχουμε κιόλας πει δτι βρί­σκαμε αύτή τήν άποψη άπαράδεκτη3: άπό τό ένα μέρος στό έμπειρικό πεδίο (ή όργανική σύνθεση στήν γεωργία είναι πάντα κατώτερη; Γιατί; Κι δν ήταν άνώτερη, ή γαιοπρόσοδος θάπρεπε νάναι όρνητική;) κι' άπό τ ' άλλο μέρος στό πεδίο τής λογικής: άκόμη κι άν ή όργανική σύνθεση ήταν άνώτερη στή γεωργία, ή γαιοπρόσοδος, πού έπιβάλλεται άπό τή γαιοκτησία, δέ θά μπορούσε νά έπιδράσει στήν παραποίηση τών τιμών (σέ σχέση μέ τις

3. Ο ίμπερηλιαμός καί ή άνκη άνάπτυξη. Κεφ. II.

57

τιμές παραγωγής χωρίς γαιοπρόσοδο), δπως ό συναγωνι­σμός άνάμεσα στούς κεφαλαιούχους παραποιεί τις τιμές παραγωγής (σέ σχέση μέ τις άξιες); Αλλά τότε ξαναπέ­φτουμε στήν άπροσδιοριστία;

3 .'Ενδιαφερόμενος ν' άντικαταστήσει τόν οικονομικό προσδιορισμό τοϋ Μάρξ μέ έναν άλλο, ένας μόνο συγγρα­φέας, άπ' όσα γνωρίζουμε, ό Ρενιώ έπιχείρησε νά συνδέ­σει τήν γαιοπρόσοδο μέ τό έπιτόκιο. Καί νά λοιπόν ό συλλογισμός του κλειδί, πού διατυπώνεται μέ τήν μορφή φανταστικού διάλογου:

«Έσεϊς έχετε κεφάλαια, έγώ τή γή. ΜπορεΤτε νά μισθώσετε τή γή, έγώ μπορώ νά δανειστώ τά κεφάλαια πληρώνοντας τόν τόκο. "Αν έσεϊς έπενδύσετε 100, θά έχετε κερδίσει ΊΟΟγ (γ είναι τό ποσοστό κέρδους). Ά ν έγώ δανειστώ 100, κερδίζω 100 (γ - ί). Γιά νά μισθώσω τή γή μου. έγώ σάς ζητώ 100 (γ - ί)>*.

Καί ό Ρενιώ συμπεραίνει δτι ή άπόλυτη γαιοπρόσοδος άπορρέει άπό τήν ύπαρξη μιάς άγοράς κεφαλαίων δπου ό τόκος είναι κατώτερος άπό τό μέσο ποσοστό κέρδους. Πρέπει έπίσης νά παρατηρήσουμε δτι αύτός ό καθορισμός δέν πρέπει νά συγχέεται μέ τόν καθορισμό τής τιμής τοϋ έδάφους άπό τήν κεφαλαιοποίηση τής γαιοπροσόδου.

' Εκείνο πού μάς ένοχλεϊ έδώ, είναι δτι ό κεφαλαιούχος πού θά δεχότανε νά πληρώσει ένα μίσθωμα ίσο πρός 100 (γ- ϊ) δέ θά πραγματοποιούσε τό μέσο κέρδος γ. Γ ιατί λοιπόν θά δεχότανε νά κάμει έπενδύσεις σ' αύτό τόν κλάδο, άν δέ μπορεί νά προσθέση στά έξοδά του παραγωγής τό μέσο κέρδος; Γ ιατί νά δεχτεί νά παραιτηθεί άπό τή θέση τοϋ κεφαλαιούχου (πού παίρνει γ γιάν' άρκεστεΐ στή θέση ένός δανειστή χρημάτων πού παίρνει γ - (γ - ί), δηλαδή ΐ; Τό πρόβλημα άπωθεΐται άλλά παραμένει.

4. Οί περισσότεροι άπό τούς μαρξιστές πού ένδιαφέρ- θηκαν γιά τή γαιοπρόσοδο καί πού δέν άρκοΰνται μέ τήν έξήγηση τού Μάρξ, έκλιναν πρός τήν άπροσδιοριστία στό οικονομικό πεδίο, άφού άπορρίψανε τόν προσδιορισμό μέ τις συγκριτικές όργανικές συνθέσεις.

58

Αύτή είναι ή περίπτωση τοΟ Μπερτομιέ4 πού, σ' αύτό τόν τομέα όπως καί στούς άλλους βάλθηκε μαζί μέ τόν Μπενέττι καί τόν Καρτελιέ, νά δείξει τά όρια τής οικονο­μικής έπιστήμης. Η άπόδειξή του, ότι έκεΤνο πού μπορεί νά συναχθεϊ άπό ένα ρικαρντιανό, νεορικαρντιανό ή σρα- φιανό σύστημα, δπου είσάγεται ή άπόλυτη γαιοπρόσοδος (αύτό πού ό Ρικάρντο είχε άρνηθεί, άλλά πού μπορεί νά γίνει, βλέπε Μάρξ), είναι δτι ή γαιοπρόσοδος καί τό κέρδος έχουν άντίστροφη συνάρτηση μεταξύ τους, αύτή ή άπόδει- ξη είναι έντελώς άκριβής. Συμμεριζόμαστε τό συμπέρα­σμά του δτι ή οικονομική θεωρία δέ μπορεί νά έξηγήσει τό έπίπεδο αύτής τής γαιοπρόσοδου, τόν καθορισμό του.

Φαίνεται πραγματικά άναμφισβήτητο δτι ή άφαίρεση άπό τό καθαρό προϊόν, πού άντιπροσωπεύει ή άπόλυτη γαιοπρόσοδος, άλλάζει τις σχετικές τιμές καί έλαττώνει τό ποσοστό τού κέρδους, έτσι δπως γίνεται καί μέ μιά αύξηση τού μισθού (είναι γνωστό ότι οί σχετικές τιμές καί τό ποσοστό τού κέρδους έξαρτιοϋνται άπό τό μισθό). ' Η άπόδειξη αύτού τού πράγματος μπορεί νά γίνει είτε ξεκινώντας άπό τά σχήματα μετατροπής τού Μάρξ, είτε άπό ένα πρότυπο τού Σράφα.

"Ας έξετάσουμε π.χ. ένα σχήμα μετατροπής μέ δυό κλάδους (1) καί (2), ένα ποσοστό ύπεραξίας 100% καί διαφορετικές όργανικές συνθέσεις. Χωρίς άπόλυτη γαιο- πρόσοδο τό σχήμα τής μετατροπής, στό παράδειγμα πού δίνεται παρακάτω, δίνει ένα ποσοστό κέρδους 28,5% , τιμές ρ, = 38,5 καί ρ2 = 51,5

■ο Υπέρ προϊόν £ 2 > | μορφή μορφή ς, £ ■§. ύπερ & 3 8.

6 8 ϋ 2 αξίας κέρδους < ,5 § ____ (1) (2) (3) (4) (5) (6)

Κλάδος (1). 20 10 10 8,5 40 38,5 Κλάδος (2). 30 10 10 11,5 50 51,5 Σύνολο . . . . 50 20 20 20 90 90

4. Κλώντ Μπερτομιέ, Στοιχεία θεωρητικής σκέψης πάνω στή θεωρία τής γαιοπροσόδου στήν πολιτική οίκονομία. Νίκαια 1977.

59

Ά ν ύποθέσουμε τώρα δτι ό κλάδος (1) βαρύνεται μέ μιά άπόλυτη γαιοπρόσοδο 4 (σέ άξια ρ = 4) καί, γιά ένα μέσο ποσοστό κέρδους γ άνάλογο πρός τό κεφάλαιο πού έχει καταβληθεί (άντίστοιχα 30 καί 40), έχουμε:Κλάδος (1) ρ, = 30 (1 + γ) (ρ = 4)Κλάδος (2) ρ, = 40 (1 + γ) καί ρ, + ρ2 = 90πού δίνει: ρ, = 40,9 ρ2 = 49,1 καί γ = 23%

Έννοέίται, δέν ύπάρχει λόγος ώστε, ή άφαίρεση πού άντιπροοωπεύει ή άπόλυτη γαιοπρόσοδος νά καθοριστεί έκ τών προτέρων καί σέ άξιες. Εκείνο πού μπορούμε νά πούμε, είναι ότι άν ύπάρχει (ρ = 0), άπό τό ένα μέρος προκαλεϊ μιά μεταβολή τών σχετικών τιμών καί τοϋ μέσου ποσοστού κέρδους κι άπό τό άλλο μέρος τό μέγεθός της θά μπορούσε νά προσδιοριστεί μέ πραγματικά στοιχεία, όπως ό μισθός, σέ συνάρτηση μέ τίς ίδιες τίς τιμές, σέ μιά γενική μορφή:

ρ = 3ρ, + Θπ2

Εννοείται έπίσης δτι ή εισδοχή τής γαιοπροσόδου σ’ ένα σραφιανό σχήμα είναι δυνατή (δπως τό πρότεινε ό Μπερτομιέ) καί τά συμπεράσματα αύτής τής πράξης είναι ταυτόσημα. Η άπόλυτη γαιοπρόσοδος, έκφραση μιάς κοινωνικής σχέσης, δέ μπορεί νά καθοριστεί μ' ένα οι­κονομικό, φυσικό, άπλό νόμο.

' Αλλά νομίζουμε, άκριβώς γ ι' αύτό τό λόγο, δτι ή κριτική αύτή σταματά έκεί δπου τά προβλήματα άρχίζουν νά γίνονται ένδιαφέροντα. Γιατί, έκείνο πού μάς ένδιαφέρει, είναι πώς καθορίζεται ή γαιοπρόσοδος στό χώρο τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ. Γιατί καθορίζεται βεβαιώτατα.

"Εχει τονιστεί δτι ό ιστορικός ύλισμός δέ μπορεί πραγματικά νά περιοριστεί σέ μιά θεωρία τών παιγνιδιών άποσπασμένη άπό τήν οικονομική της βάση. Δέν είναι μιά τυπική άσκηση πού θά έπέτρεπε νά καθοριστεί τό σημείο ισορροπίας άνάμεσα σέ δυό ή τρεις συνεταίρους (άστική

60

τάξη καί προλεταριάτο ή αύτές οί δυό τάξεις σύν οί γαιοκτήμονες) πού παλεύουν μεταξύ τους γιά τή διανομή ένός γλυκίσματος. Γιά μιά άφετηρία άνάλυσης τοΟ καθο­ρισμού τής γαιοπροσόδου στό χώρο τοϋ ιστορικού ύλισμοΰ, παραπέμπουμε στις έργασίες τού Λίπιτς, Ρέϋ, Φώρ, Λωτιέ καί στίς δικές μας5.

5. 'Αλλά, προτού φθάσουμε σ' αύτές τις τελευταίες άναλύσεις, μάς φαίνεται χρήσιμο νά θυμίσουμε δτι ό Μάρξ στό ίδιο τό Κεφάλαιο όπως καί σ' άλλα «πολιτικά» συγγράματα, είχε κιόλας άπαντήσει μέ τόν τρόπο του σ' αύτήν τήν προβληματική.

Αφού καθόρισε τή γαιοπρόσοδο μέ τις συγκριτικές όργανικές συνθέσεις, ό Μάρξ περνά πραγματικά στήν ήμερήσια διάταξη καί έξετάζει στά έπόμενα κεφάλαια τήν ιστορία τής γαιοπροσόδου. Καί τί κάνει; Ξεχνά όλότελα τις όργανικές συνθέσεις, δέν κάνει πιά κανέναν ύπαινιγμό γι' αύτές καί δέν έπιχειρεΐ νά δώσει καμμιά πληροφορία γιά τό τί είναι αύτές. Παύει έξ ' άλλου νά μιλά γιά γαιοκτήμονες γενικά γιά νά λέγει, δταν πρόκειται γιά τήν Αγγλία, οί Ι3Π(1Ι0Γ<13 (πού άντιπαραθέτει στούς ίβππθΓδ) καί δταν πρόκειται γιά τήν Γαλλία, οί «χωρικοί».

Καί μπαίνουμε έτσι όμαλά στό χώρο τού ιστορικού ύλισμοϋ.

' Η περίπτωση τής ' Αγγλίας πού μελετά, είναι πλούσια σέ διδάγματα γιά τή μέθοδό του, γιά τόν τρόπο μέ τόν όποϊό καθορίζει τή γαιοπρόσοδο στό χώρο τού ιστορικού ύλισμοϋ. Όσο καιρό ή τάξη τών άγγλων γαιοκτημόνων μοιράζεται τήν έξουσία μέ τήν άστική τάξη (κι έδώ βλέπουμε ξανά τό κράτος νά έπεμβαίνει γιά νά πλατύνει τό πεδίο τού οίκονομικοϋ) ή ύψηλή γαιοπρόσοδος άκρωτηριά-

5. 'ΑλαΙν Λίπιτς: Ή κτηματική άστική είσφορά Μαβρβτο 1974. Π.Π. Ρέϋ. Οί ταξικές αυμμαχίες, Μαβρβτο. 1973. ΖΙλ Ποστέλ - Βινέ, Ή γωο- πρόσοδος στόν Αγροτικό καπιταλισμό, Μαβρβτο, 1974, Κλώντ Φώρ, διατριβή. Παρίσι, έγγραφο πολυγροφημένο. ΜηροΟνο, Λωτιέ, Ή τυ­πική υποταγή τής έργασίας στό κεφάλαιο Βενσέν. 'ΑμΙν, Ό Ιμπερια­λισμός καί ή άνιση άνάπτυξη κεφ. II.

61

ζει τό κέρδος. ' Η γαιοπρόσοδος αύτή καθορίζεται άπό τόν καταμερισμό τής έργασιας γεωργίας/βιομηχανίας, πού έπιβάλλεται όσο ή άγγλική οικονομία πρέπει νά διατρέφει τούς έργάτες της χωρίς εισαγωγές σιταριού (πρακτικά άπαγορευμένες άπό τούς Οογπ Ι_3υδ). Μπορούμε ν ’ άποδεΐξουμε ότι τό οικονομικό σύστημα, γιά ν ’ άνταποκρι- θεϊ στήν άπαίτηση ισορροπίας τής προσφοράς καί τής ζήτησης τών άγροτικών προϊόντων άπό τό ένα μέρος καί τών βιομηχανικών προϊόντων άπό τ ' άλλο, προσδίνει στή γαιοπρόσοδο ένα όρισμένο έπίπεδο. Πέρα άπ' αύτό τό έπίπεδο, ή συσσώρευση στή βιομηχανία έπιβραδύνεται καί ή προσφορά τοΰ σιταριού ύπερέχει σέ σχέση μέ τή ζήτηση. Πιό κάτω άπ' αύτό, γίνεται τ ' άντίστροφο.

Τό παράδειγμα αύτό άποδείχνει ότι ό Μάρξ δέν άποκλείει άπό τήν άνάλυσή του τή δομή τής ζήτησης, χωρίς ώστόσο νά περιορίζει αύτή τήν άνάλυση σέ μιά «γενική ισορροπία» (δπως τοΰ Βαλρά) πού δέν είναι παρά στατική περιγραφή καί πού, στόν τομέα τής έξήγησης, είναι ταυτολογία. ' Ο Μάρξ ξεπερνά τό πρόβλημα, μιά καί έξετάζει τήν ίσσοροπία δυναμικά. ' Η γαιοπρόσοδος, καθο­ρισμένη άμέσως άπό μιά άναμέτρηση τών τάξεων, λει­τουργεί πάνω στή βάση οικονομικών νόμων, μιάς οικονο­μικής πραγματικότητας δπου έπιβάλλεται ή ισορροπία τής προσφοράς καί τής ζήτησης.

Είδαμε πώς ό Μάρξ ένσωματώνει τή ζήτηση στή διεργασία τής συσσώρευσης καί πώς, ή δυναμική ισορροπία τής ζήτησης καί τής* προσφοράς τών άγαθών παραγωγής καί τών άγαθών κατανάλωσης όλοκληρώνει τό σύστημα, καθορίζοντας ταυτόχρονα, στή βάση ένός δοσμένου πρα­γματικού μισθού (τής άξίας τής έργατικής δύναμης), τίς σχετικές τιμές καί τό ποσοστό κέρδους. Αύτό τό πρώτο πρότυπο περιλάβαινε μόνο δυό τάξεις (προλετάριους καί κεφαλαιούχους) καί δυό εισοδήματα (μισθούς καί κέρδη). ' Η όλοκλήρωση τοΰ συστήματος συνεπαγότανε ένα όρισ­μένο καταμερισμό τής έργατικής δύναμης άνάμεσα σέ κάθε τομέα I καί II, δηλαδή τόν κατάλληλο τρόπο καταμε-

62

ρισμοϋ τής έργασίας σύμφωνα μέ τή διάρθρωση τής ζήτησης.

Θά συνεχίσουμε λοιπόν, μετά τήν εισαγωγή τής άπό- λυτης γαιοπροσόδου ρ = Ρ (Ρ, Ρ,...), τόν Ιδιο συλλογισμό. Ά ν τά τεχνικά δεδομένα τής παραγωγής (ύλικές εισροές καί εισροές άμεσης έργασίας) καί ό πραγματικός μισθός είναι γνωστά, άν άπό τό άλλο μέρος είναι γνωστή ή διάθεση τής γαιοπροσόδου (π.χ ή όλοκληρωτική διάθεση σέ πολυ­τελή κατανάλωση), γιά ένα δοσμένο σύστημα δέν υπάρχει παρά ένα έπίπεδο γαιοπροσόδου, πού έπιτρέπει τήν δυνα­μική ισορροπία. Αύτό συμβαίνει καί μέ τό μισθό, τηρουμέ- νων τών άναλογιών. Γιατί, γώ ένα ψηλότερο έπίπεδο γαιο- προσόδου, τό κέρδος όντας μειωμένο, ή άνάπτυξη έπιβρα- δύνεται, καί γιά τό λόγο αύτό, βαρύνει πάνω στήν άγορά τής έργασίας μέ τήν έννοια μιάς μεταβολής πρός τά κάτω τού μισθού. ' Αντίστροφα, ή μείωση τής γαιοπροσόδου έπκρέ- ρει μιά κρίση πραγματοποίησης: τά πολύ ψηλά κέρδη τροφοδοτούν μιά άνατττυσσόμενη παραγωγή πού δέ μπορεί νά βρεί άγορά στό άμετάβλητο έπίπεδο τών μισθών.

Τό πρότυπο περιλαβαίνει άπό δώ καί πέρα τρεις τάξεις καί τρία εισοδήματα. Οί άγώνες καί οί συμμαχίες άνάμεσα στις τρείς αύτές τάξεις λειτουργούν πάνω στή βάση ένός οικονομικού συστήματος πού όρίζεται άπό κατάλληλους τρόπους καταμερισμού τής έργασίας καί, μέ τή σειρά τους, όπως είδαμε καί στήν πάλη άνάμεσα στις δυό βασικές τάξεις, μεταβάλλουν τούς όρους λειτουργίας αύτού τού συστήματος.

Γ ιατί, οί ταξικοί άγώνες μεταβάλλουν αύτή τήν οικονο­μική βάση. Πώς καταφέρνει, πραγματικά, ή άγγλική άστική τάξη νά μειώσει τή γαιοπρόσοδο τών ΙβηάΙοΓάβ; Μέ τήν κατάργηση τών Οογπ Ιβννβ καί τήν άντικατάσταση· τού άγγλικού σιταριού άπό τό άμερικάνικο πού δέν πληρώνει γαιοπρόσοδο (γιατί, στήν άντίπερα όχθη τού Ατλαντικού δέν ύπάρχουν ΙβπάΙοΓάδ). Μέ τήν άποκατάσταση μιάς νέας ταξικής συμμαχίας (οί άγγλοι κεφαλαιούχοι συμμαχούν μέ τούς άμερικανούς φάρμερς) άπαλλάσσεται ή άγγλική

63

άστική τάξη άπό τόν τοπικό της άντίπαλο. Μέ τή σειρά της αύτή ή άνακατανομή τών δυνάμεων μεταβάλλει τόν κατα­μερισμό τής έργασιας. Στήν Αγγλία, αύτή ή άνακατανομή έπιτρέπει μιά έπσάχυνση τής έκβιομηχάνισης, καί στήν Αμερική τής γεωργίας. Σέ κλίμακα τοΰ συνόλου Αγγλίας

- Αμερικής, οί οικονομικοί νόμοι τής ισορροπίας προσφο­ράς - ζήτησης ξαναεμφανίζονται «χωρίς γαιοπρόσοδο».

"Οταν ό Μάρξ άναλύει, κατ' άντίστιξη, τή γαλλική περί­πτωση, ξεκινά άπό τή συμμαχία άστικής τάξης/άγροτών. Εδώ πρόκειται γιά άγρότες (κάτοχους τής γής τους καί τοΰ κεφαλαίου τους) πού δέν έκμεταλλεύονται μισθωτή έργα­σία παρά περιθωριακά. ' Ο Μάρξ προσέχει νά μή διαιρέσει τό πρόσωπο αύτών τών άγροτών σέ τρεις ύποστάσεις - τόν ιδιοκτήτη, τόν κεφαλαιούχο καί τόν προλετάριο - δπως θά τολμήσουν νά τό κάνουν άργότερα οί νεοκλασσικοί μας οικονομολόγοι. Ό Μάρξ ξέρει ότι πρόκειται γιά έναν άγροτικό τρόπο παραγωγής συναρθρωμένο (καί κυριαρχού­μενο) άπό τόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Γνωρίζει ότι σ' αύτόν τόν άγροτικό τρόπο παραγωγής, ή διατροφή παραμένει σοβαρό πρόβλημα, άλλά καί ότι ή κυριαρχία τού κεφαλαίου έπιβάλλει τήν έμπορία ένός μέρους τών προϊό­ντων. ' Η συμμαχία άστικής τάξης άγροτών (συμμαχία άνι­ση, δπου ή άστική τάξη διοικεί άλλά ώστόσο είναι μιά συμ­μαχία ένάντια στό προλεταριάτο) βρίσκει τήν έκφρασή της στήν άγροτική πολιτική τού γαλλικού κράτους (προστα­τευτισμός καί άλλα μέτρα πού έπιτρέπουν μιά σχετικά ύψηλή τιμή τών άγροτικών προϊόντων). Τό δτι ή πολι­τική αύτή καταλήγει σ' ένα βιοτικό έπίπεδο άνώτε- ρο άπό τών προλεταρίων (σύγκριση πού δύσκολα μπο- ρεί νά γίνει), αύτό είναι δυνατό. Δέν είναι όμως χρή­σιμο νά όνομάζουμε γαιοπρόσοδο τή διαφορά άνάμε­σα στό συνολικό εισόδημα τών άγροτών (διατροφή σύν έμπορεύσιμο προϊόν) καί στό ποσόν πού άντιστοιχεί στήν έργασία τους καί στήν άμοιβή τού κεφαλαίου τους. Κι έδώ άκόμη, ή συμμαχία αύτή έχει «οικονομικά» άποτελέ-

64

σματα καί λειτουργεί πάνω στή βάση ένός καταμερισμού έργασίας διαφορετικού άπό έκείνου πού χαρακτηρίζει τήν Αγγλία.

Προοδευτικά έξ άλλου, στό βαθμό πού ό προλεταρια­κός κίνδυνος ύποχωρεΐ (μετά τό 1871 καί μετά τήν έπέκταση τού ιμπεριαλισμού), ή άστική τάξη δίνει λιγότερη σημασία στή συμμαχία μέ τούς άγρότες. Τά βολεύει έτσι ώστε νά μειώσει τίς άγροτικές τιμές καί καταλήγει - έστω καί καθυστερημένα - νά εύθυγραμμίσει τήν άμοιβή τής άγροτικής έργασίας μέ τήν άξια τής έργατικής δύναμης.' Η έμφαση πού δίνεται άπό μιά όλόκληρη σειρά έρευνών στήν Γαλλία πάνω στήν «τυπική έπικράτηση»*, άφαιρώντας κάθε περιεχόμενο άπό τήν άγροτική ιδιοκτησία (άφού αύτή ή ιδιοκτησία δέ δίνει πιά δικαίωμα σέ μιά ψευτογαιοπρόσο- δο), βρίσκει έδώ τίς άντικειμενικές συνθήκες πού τής έπέτρεψαν νά άναπτυχθεϊ συστηματικά. ' Ο άποικισμός - καί ή σοσιαλδημοκρατική ήγεμονία μέσα στό προλεταριάτο πού τόν συνοδεύει - έχει έξ άλλου διευκολύνει τήν έξέληξη. ' Ο Μπενασένχου θυμίζει ότι ό άποικισμός στήν Αλγερία εύεργετεϊται άπό «κτήματα χωρίς ιδιοκτήτες»

(χάρις στούς νόμους τής άπαλλοτρίωσης τών άλγερινών) κι δτι τό άλγερινό κρασί, πού δέν πληρώνει γαιοπρόσοδο, έπιτρέπει νά μειωθεί τό εισόδημα τών γάλλων άμπελουρ- γών7.

6. Μόνο αύτή ή γραμμή άνάλυσης τής γαιοπροσόδου μάς φαίνεται δτι τοποθετεί όρθά τό πρόβλημα τού προσδι­ορισμού τής γαιοπροσόδου στό χώρο τού ιστορικού ύλι- σμού.

Μέ τήν όπτική αύτή, ή συμβολή τού Ρέϋ μάς φαίνεται ούσιαστική. Σ' αύτόν όφείλεται, άναμφίβολα, ή πρώτη συστηματική άνάλυση τού καθορισμού τής γαιοπροσόδου σέ σχέση θπ 1θγγτιθ3 μέ ταξικές συμμαχίες καί μέ συνάρ­

6. Βλέπε τήν ιστορία αυτής τής άνάπτυξης στόν Κλώντ Φώρ.7. Α. Μπβναοένχον. Ή δημιουργία τής ύποανάιπυξης τής Αλγερίας

1830 ■ 1960. Αλγέρι 197β'

65

θρωση άνάμεσα στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής (προλετάριοι καί κεφαλαιούχοι) καί στό φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής (άγρότες καί γαιοκτήμονες) καθώς καί μέ τ ’ άποτελέσματα αύτής τής συνάρθρωσης πάνω στόν φεου­δαρχικό κόσμο πού κυριαρχείται, μεταβάλλεται καί ύποτάσ- σεται στούς βασικούς νόμους τού κυρίαρχου καπιταλιστι­κού συστήματος Ή συμβολή τού Ρέϋ είναι άκόμη πιό σπουδαία έπειδή, μέ τήν εύκαιρία αύτή, συσχέτισε τό πρόβλημα μέ τό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα.

Ή έργασία τού Λίπιτς, πού τοποθετεί σ' ένα άνάλογο πλαίσιο τό πρόβλημα τοϋ καθορισμού τής κτηματικής άστικής είσφοράς, πού άγνοήθηκε πολύ καιρό άπό τούς μαρξιστές, άξίζει έπίσης νά άναφερθεί. Επίσης καί οί πιό συστηματικές έξελίξεις όσον άφορδ τήν τυπική κυριαρχία τού κεφαλαίου πάνω στή γεωργία (Φώρ, Λωτιέ κλπ).

Όσον άφορδ τή δική μας συμβολή, παραπέμπουμε τόν άναγνώστη στό κεφάλαιο πού άφιερώσαμε γιά τό πρόβλημα αύτό στόν Ιμπεριαλισμό καί τήν άνιαη άνάπτυξη. Ή συμβολή αύτή, πού άσχολεΐται πριν άπ' δλα μέ τή συνάρ­θρωση/κυριαρχία άνάμεσα. στόν καπιταλισμό τής ιμπε­ριαλιστικής έποχής καί στά άγροτικά συστήματα τής πε­ριφέρειας, άποτελεί λοιπόν μιά μεταβατική κατάσταση μέ τή συνέχεια τοϋ σκοπού μας πού είναι νά χρησιμοποιή­σουμε τή μέθοδο τού ιστορικού ύλισμοϋ σάν όργανο άνάλυσης, όχι πιά τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (καί τών κεντρικών σχηματισμών), άλλά τοϋ παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος (τών κεντρικών καί περιφερει­ακών σχηματισμών στίς άμοιβαϊες τους σχέσεις).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

ΤΟ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΕΡΑΡΧΙΣΗ

ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

1." Εχουμε τώρα φθάσει στό σημείο δπου μάς φαίνεται άπαραίτητο νά βγούμε άπό τόν καπσαλκττικό τρόπο γιά νά έξετάσουμε τό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Ή άπάντηση στά έρωτήματα πού είναι διατυπωμένα στή γλώσσα τοΰ ιστορικού ύλισμοϋ, άναφορικά μέ τήν σύνδεση άνάμεσσ στούς ταξικούς άγώνες σέ παγκόσμια κλίμακα άπό τό ένα μέρος, καί στούς οικονομικούς νόμους πού φαίνονται νά διέπουν τή λειτουργία τής παγκόσμιας οικο­νομίας (δηλ. τήν λειτουργία τοΰ νόμου τής άξίας σέ παγκόσμια κλίμακα ή άκόμα τούς νόμους τής συσσώρευ­σης σέ παγκόσμια κλίμακα), μπορεί καί πρέπει νά έμπνέ- εται άπό τή μέθοδο πού ό Μάρξ έφάρμοσε σ' δ,τι άφορά τούς εύρωπαϊκούς καπιταλιστικούς σχηματισμούς τής έπο- Χής του.

Σ' αύτό άκριβώς τό άπόσπαομα βρίσκεται όλη ή άνατρεπτική δύναμη τοϋ μαρξισμού τής σύγχρονης έπο- χής’. Καί αύτοΰ βρίσκεται καί ή ούσιαστική συνεισφορά τοΰ Λένιν. Ή έπαναστατική του άξια είναι δτι έθεσε τά προβλήματα τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ μέ τή μορφή άγώνων μέσα στό ιμπεριαλιστικό σύστημα κΓ δχι πιά άπλά μέσα στόν καπιταλισμό. Θ' άντ(τάξουμε αύτή τήν άνακάλυψη σ' έκείνη πού έπικρατεί στή Δύση καί πού δίνει έμφαση σ’ άλλες πλευρές τοΰ λενινισμού, δευτερεύουσες καί πάρά-

1. Βλέπε ’ Ο ιμπεριαλισμός καί ή άνιση άνάπτυξη. εισαγωγή κεφ. V καί VI.

68

γωγες γιά μάς, (όπως ή όργάνωση τοϋ κόμματος κλπ). Θυμίζουμε τή θεμελιώδη μας θέση ότι ή άπόκρυψη αύτοϋ τοϋ άποσπάσματος μαρτυρώ μόνο τήν ήγεμονία τής σοσι­αλδημοκρατικής ιδεολογίας (άνοιχτός ή έπαίσχυντος ρεβι- ζιονισμός) μέσα στις έργατικές τάξεις τής Δύσης καί μάς έπιτρέπει νά μιλάμε γιά μιά τάση ύπέρ τοϋ ιμπεριαλισμού μέσα στόν μαρξισμό.

2. Τό παγκόσμιο σύστημα έχει μιά ιστορία, τήν ιστορία τοϋ προοδευτικού του σχηματισμού. Ά ν θεωρήσουμε τό σύγχρονο σύστημα έτσι όπως παρουσιάζεται, δηλ. περι­γραφικά, έμπειρικά, ή έπίφαση είναι ή ποικιλία, ή έτερογέ- νια καί ή πολυπλοκότητα τών κοινωνικών σχηματισμών πού τό άποτελοϋν. Μιά τέτοια ποικιλία φαίνεται νά κάνει άδύνατη κάθε άπόπειρα έκπόνησης γενικών κανόνων καί νόμων (στό χώρο τής οικονομικής έπιστήμης ή στό χώρο τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ) γιατί τά ζητήματα φαίνονται νά τοποθετούνται σέ βάσεις τόσο διαφορετικές σά νάναι μή άναγώγιμα τά μέν πρός τά δέ.

Στις συνθήκες αύτές, είναι μεγάλος ό πειρασμός νά διαλέξουμε μιά άπό τις δυό άκόλουθες στάσεις: είτε ξεχνούμε τήν πάλη τών τάξεων καί γυρεύουμε νά δια­τυπώσουμε οικονομικούς νόμους γιά τή λειτουργία τής παγκόσμιας οικονομίας, είτε άντίθετα άπορρίπτουμε κάθε ισχύ όποιωνδήποτε νόμων τής παγκόσμιας οικονομίας γιά νά καταφύγουμε στήν πολιτικολογία σέ παγκόσμια κλίμακα, δπου νοιώθουμε περισσότερό άνετα, γιά νά θυμίσουμε, φαινομενικά, πώς συναρθρώνονται οί διάφορες ταξικές συγκρούσεις καί συμμαχίες σέ παγκόσμια κλίμακα. I τήν πρώτη περίπτωση, τά κυριώτερα μεγέθη πού χαρακτηρί­ζουν τό παγκόσμιο σύστημα (οί σχετικές τιμές τών έμπορευμάτων πού άνταλλάσσονται διεθνώς, τά ποσοστά κέρδους έδώ καί κεί, οι τιμές τής έργατικής δύναμης, οί γαιοπρόσοδοι, τά εισοδήματα τών διαφόρων κοινωνικών τάξεων, τών άγροτών καί άλλων κλπ) φαίνονται νάναι καθορισμένα άπό άντικειμενικούς νόμους οικονομικής φύσης. Στή δεύτερη περίπτωση, ύπερισχύει άντίθετα ή

άπροσδιοριστία, πού άπαιτεϊ τήν άσκηση μιάς άμιγοΰς πολιτικής πού άνήκει στό χώρο τής θεωρίας τών παιγνι- διών.

' Η μέθοδός μας θέλει νά άπομακρύνει αύτούς τούς δυό κίνδυνους. Ζητούμε νά καθορίσουμε τά μεγέθη αύτά στό χώρο τοΰ ιστορικού ύλισμοϋ (δπως ό Μάρξ καθορίζει τά μεγέθη τοϋ κεντρικού καπιταλιστικού συστήματος σ' αύτό τό χώρο). "Οπως ό Μάρξ έξετάζει αύτούς τούς προσδιορισμούς σά μετατροπές τών άξιών στό καπιταλι­στικό σύστημα, μέ τόν ίδιο τρόπο τούς έξετάζουμε σέ παγκόσμιο έπίπεδο σάν μετατροπές, δηλαδή σάν τή συ- νισταμέντ, πολλαπλών προσδιορισμών πού βρίσκονται σέ διάφορα έπίπεδα άφαίρεσης, σάν τή σύνθεση αύτών τών καθορισμών, τήν άλλαγμένη μορφή τοΰ νόμου τής άξίας, πού είναι ό βασικός νόμος δλου τοΰ συστήματος. Μπορούν οί μετατροπές αύτές νά διατυπωθούν μέ μιά ιδιαίτερη άλγεβρα; Ναι καί δχι.

3. Τό παγκόσμιο σύστημα δέ φαίνεται νά προσφέρεται σέ άλγεβρικούς τύπους. Πραγματικά άποτελεϊται άπό τμήματα φαινομενικά έτερογενή καί μάλιστα έτερόκλιτα: σύνολα έλεύθερων καπιταλιστικών έπιχειρήσεων πού πα­ράγουν έμπορεύματα μέ βάση περισσότερο ή λιγότερο άποδοτικές τεχνικές καί πού χρησιμοποιούν μισθωτή έργα­σία τής όποίας οί πραγματικές άμοιβές διαφέρουν, ζώνες φαινομενικά προκαπιταλιστικές δπου παράγονται προϊόντα, έν μέρει μόνο έμπορεύσιμα, στά πλαίσια διαφόρων γεωργι­κών τρόπων παραγωγής, μέ ή δίχως άρπαγή ύπερεργασίας σέ διάφορες μορφές (γαιοπρόσοδοι, εισφορά κλπ), σύνολα φυσικών πόρων (όρυκτών) γιά τήν έκμετάλλευση τών όποιων ύπάρχουν λιγότερα ή περισσότερα έμπόδια (σέ σχέση μέ τό δικαίωμα τών κρατών πού ιδιοποιούνται ή όχι αύτούς τούς πόρους). ' Επί πλέον, δέν ύπάρχει παγκόσμια οίκονομία δπου θά μποροϋσε νά γίνει άφαίρεση τών κρατών. Αύτά τά κράτη ύπάρχουν δχι μόνο σάν πολιτική άλλά έπίσης καί σάν οικονομική πραγματικότητα. Οί οικονο­μικές άνταλλαγές άνάμεσα σ' αύτά τά κράτη πρέπει νά

70

ίσορροπούνται. ' Υπάρχουν έθνικά νομισματικά συστήματα, συναρθρωμένα μεταξύ τους, κτλ.

Τό νά θέλει κανείς νά μεταφέρει τό σύνολο αύτών τών πραγματικοτήτων σ' ένα σύστημα έξισώσεων φαίνεται μιά πρόκληση. Ήδη, τό νά συνοψίζεται ένα σύστημα, πού θεωρείται συγγενικό μέ ένα καθαρό καπιταλιστικό σύστη­μα, σ' ένα πρότυπο τού Μάρξ (τομέας I καί τομέας II έκφραζόμενοι σέ άξιες) ή τού Σράφα, άποτελεΐ μιά άπλοποίηση πού ό χειρισμός της πρέπει νά περιβάλλεται άπό πολυάριθμες προφυλάξεις.

ΚΓ ώστόσο, δέ θεωρούμε δτι ή προσφυγή σέ σχήματα σχετικά άπλά’ πρέπει νά καταδικάζεται. Καθένα άπ' αύτά τά σχήματα θά έχει άξια όχι μόνο παιδαγωγική, άλλά άκόμη κι έπιστημονική άν καί ύποχρεωτικά περιορισμένη. Ύπό τόν όρο νά προσδιορίσουμε άκριβώς τό σκοπό καί νά γνωρίζουμε τί άντιπροσωπεύουν αύτά τά στοιχεία.

"Ενα παράδειγμα: Μπορούμε νά προσδιορίσουμε ένα σύστημα στό όποιο παράγονται έμπορεύματα I..., ί..., ζ, άλλα χάρις σέ τεχνικές πού χαρακτηρίζονται άπό ύλικές εισροές Α', καί άπό ποσότητες άμεσης έργασίας καί άλλα χάρις σέ τεχνικές πού χαρακτηρίζονται άπό εισροές Α·1) καί άπό ποσότητες έργασίας 1_|\ Μπορούμε νά χαρα­κτηρίσουμε αύτό τό σύστημα μέ τόν άκόλουθο τρόπο: 1 - έ­να μόνο ποσοστό κέρδους γ, ένιαΐος κανόνας διανομής γιά όλο τό σύστημα. 2 - μιά μόνη τιμή Ρί κατά προϊόν ΐ. 3 - δυό μισθοί ΛΛ/* καί \Λ/° διαφορετικοί (ν»Λ > Ορισμένα έμπορεύματα (1 ώς Γη) έχουνε, στις συνθήκες αύτές, κατώτερη τιμή άν παράγονται μέ τίς τεχνικές (Α^ υ/),άλλα (π ώς ζ) μέ τί τεχνικές (Α* |_?|). Φυσικά έκεΐνα πού παρά- γονται σύμφωνα μέ τούς πρώτους τύπους πληρώνουν μισθούς \Λ/°, τά άλλα μισθούς νν°καί σ' όλες τίς περιπτώ­σεις τό κεφάλαιο δέχεται μιάν άμοιβή ίση μέ τ.

Τό σύστημα αύτό θά μπορούσε νά άπεικονίσει (χωρίς νά τούς έξηγήσει) τούς δρους τής άναπαραγωγής (ισορροπία προσφορών καί ζητήσεων, κλπ) σ' ένα πρότυπο πού άντανακλά μιάν όρισμένη πραγματικότητα. Αύτή είναι ή

71

άκόλουθη: 1 - δλα τά έμπορεύματα είναι παγκόσμια έμπορεύματα (τά έμπορεύματα αύτά δέν έχουν παρά μιά τιμή, έκείνη πού κατωρθώνεται σέ συνθήκες πού τήν καθιστούν έλάχιστη) 2 - τό κεφάλαιο είναι κινητό σέ παγκόσμια κλίμακα. 3 - ή έργασία δέν είναι καί άμοίβεται διαφορετικά στό κέντρο καί διαφορετικά στήν περιφέρεια. Μ' άλλα λόγια έχουμε έδώ μιά σχηματοποίηση τοΰ παγκόσμιου χαρακτήρα τής παραγωγικής διεργασίας στήν έποχή τοΰ ιμπεριαλισμού.

Ένα τέτοιο πρότυπο μπορεί νά διατυπωθεί σέ δρους Σράφα ή σέ άξιες. ΚΓ αύτό είχαμε προτείνει στό βιβλίο Ή άνιση άνταλλαγή καί ό νόμος τής άξίας2. Δέν είναι ένα ύποκατάστατο τοΰ ιστορικού ύλισμοϋ, όχι περισσότερο άπ’ δ,τι είναι τά σχήματα τού Βιβλίου II τοΰ Κεφαλαίου. ' Αλλά είναι χρήσιμο γιατί διασαφηνίζει έκείνο πού φαίνεται νά είναι, σ' ένα τέτοιο σύστημα, ένας άντικειμενικός οικονο­μικός νόμος. Συνεπώς μιά βάση δπου θά μπορεί νά δρά ό ιστορικός ύλισμός.

4. Μπροστά σ’ έναν τύπο τέτοιου είδους, είναι δυνα­τές τρεις στάσεις. Ή πρώτη είναι ή άρνηση νά τόν έξετάσουμε. Προσχήματα: δέν πρόκειται έδώ γιά ιστορικό ύλισμό, πού είναι ή πάλη τών τάξεων; Σαρκασμοί: Χά, χά, νά ή θεωρία τοΰ κέντρου καί τής περιφέρειας, ιδεολογική έκφραση τών άστικών τάξεων τοΰ τρίτου κόσμου! κτλ. Τί σημασία έχει; Εκείνο πού ένοχλεΐ στή πραγματικότητα είναι τά συμπεράσματα πού θά βγούνε.

' Η δεύτερη στάση είναι νά ύποκύψει κανείς στήν ίδια του τήν έφεύρεση, νά κάνει σά νάτανε αύτό τό πρότυπο έπεξηγηματικό. Είναι τό οίκονομιστικό λάθος.

Ά ν παραδεχθούμε τά δεδομένα τοϋ συστήματος καί έπιχειρήσουμε νά μείνουμε στά πλαίσιά του, πρέπει νά θέσουμε άμέσως τρία έρωτήματα: 1 - Γιατί στήν περιφερει­ακή ζώνη δέ συνδυάζουμε τίς τεχνικές Α‘ ,1̂ μέ τόν μισθό \Λ/Ρ πράγμα πού θά έδινε ένα κέρδος άνώτερο άπό κείνο

2 οελ 49 - 62.

72

πού πραγματοποιείται μέ τίς τεχνικές Α") 1_1; 2 - Στήν περίπτωση αύτή γιατί τό κεφάλαιο δέ μετατοπίζεται άπό τό κέντρο στήν περιφέρεια; Σέ μιά δοσμένη στιγμή, ή κατανομή τών τεχνικών, δντας αύτή πού είναι, ό διεθνής καταμερισμός τής έργασίας πού προκύπτει άπ’ αύτή (τό κέντρο έξειδικεύεται στήν παραγωγή 1 ώς σι καί ή περιφέρεια άπό η ώς ζ) σύμφωνά μέ τήν ισορροπία τών άνταλλαγών: τά προϊόντα άπό 1 ώς τη πού άνταλλάσσονται μέ προϊόντα η ώς ζ στις τιμές ρϊ, πρέπει νά είναι ίσα.

' Η οικονομική θεωρία έπιχειρεϊ ν ' άπαντήσει στά έρωτή- ματααύτά. ΚΓ άστοχεΐ. Εξετάσαμε τις διάφορες θεωρίες πού παρουσιάστηκαν γιά νά έξηγήσουν τήν ισορροπία τών ισοζυγίων πληρωμών (θεωρίες: άποτελεσμάτα-τιμές, άπο- τελέσματα συνάλλαγμα) έδείξαμε τόν κυκλικό χαρακτήρα αύτών τών συλλογισμών (βασισμένων στήν ποσοτική θεωρία τού χρήματος ή στις ύποθέσεις σχετικά μέ τις έλαστικότη- τες τής ζήτησης) καί συμπεράναμε δτι δέν έπρόκειτο γιά τί­ποτα περισσότερο άπό μιάν έκφραση τής ίδεολογίαςτής παγκόσμιας άρμονίας3. ' Αντίθετα, δταν ή οικονομική θεω­ρία, έγκαταλείποντας αύτές τίς έπιπολαιότητες, μιλά γιά άποτελέσματα είσοδήμβτα «έξισορροπιτικά», κτυπά στό στόχο. ' Αλλά τότε καλεϊ νά θέσουμε τά άληθινά έρωτήματα πού είναι έξω άπό τό χώρο της: πώς σταθμίζεται σέ δομές, δηλαδή κάτω άπό τήν έπίδραση ποιών δυνάμεων; (Πρόκει­ται γιά τούς ταξικούς άγώνες σέ παγκόσμια κλίμακα).

Ή τρίτη στάση είναι λοιπόν νά τεθούν τά έρωτήματα ξεκινώντας άπό τά δρια αύτού πού προσφέρει τό πρότυπο. Είναι ή δική μας στάση.

5 Αλλά προτού φθάσουμε στήν άνάλυση μέ βάση τόν ιστορικό ύλισμό, άς χρησιμοποιήσουμε τό πρότυπο.

Αύτό τό πρότυπο έρμηνεύει μιά δυνατή περίπτωση: τήν περίπτωση δπου ή έργασία δέ γίνεται άντικείμενο όμοιό- μορφης έκμετάλλευσης, δηλαδή δπου τά ποσοστά τής ύπεραξίας είναι άνισα. Γιά νά εισάγουμε αύτή τήν ύπό-

3. Ή Ονίση άνύπτυξη α. 88 - 112.

73

θεση (σ' αύτό τό στάδιο, πρόκειται μόνο γι' αύτό),είναι άνάγκη νά θεμελιώσουμε τό πρότυπο σέ άξιες κι όχι άμε­σα σέ τιμές. Αύτός είναι ό λόγος πού πραγματευτήκαμε τό πρόβλημα μ' αύτή τή μορφή, κατά τόν τρόπο τού Μάρξ στό Βιβλίο II κι όχι τού Σράφα.

Πρώτο, ή ύπόθεση αύτή είναι δυνατή: ύπάρχει ένα σύστημα δυναμικής ισορροπίας τής προσφοράς καί τής ζήτησης πού τής άντιστοιχεϊ.

Δεύτερο, ή άνιση έκμετάλλευση έκδηλώνεται μέ τήν άνιση άνταλλαγή. Ό λοι αύτοί πού, άπορρίπτοντας τήν άνιση άνταλλαγή, γαντζώνονται στό φθηνό έπιχείρημα ότι πρόκειται τάχα γιά κυκλοφορία κι όχι γιά παραγωγή, είτε δέν έχουν διαβάσει τή θέση γιά τήν όποια γίνεται λόγος (ή αιτία είναι οί διαφορετικές συνθήκες έκμετάλλευσης τής έργασίας) εϊτε προτιμούν νά παρασιωπήσουν τό άκανθώ- δες ζήτημα τής ιμπεριαλιστικής έκμετάλλευσης.

Τρίτο, ή άνιση έκμετάλλευση (καί ή άνιση άνταλλαγή πού άπορρέει άπ' αύτή) έπιβάλλει τήν άνισότητα στό διεθνή καταμερισμό τής έργασίας. Γιατί παραμορφώνει τή δομή τής ζήτησης, έπιταχύνοντας τήν αύτοκεντρωτική συσσώρευση στό κέντρο καί άνασχετώντας τήν έξαρτημέ- νη έξωστρεφή συσσώρευση στήν περιφέρεια. Τό πρότυπό μας τής συσσώρευσης στό κέντρο καί στήν περιφέρεια είχε σά σκοπό νά δείξει πώς4, άναπαράγει λοιπόν τούς δρους τής άνισης άνάπτυξης. Εξηγεί ότι οί ύποανάπτυχ τες χώρες είναι ύποανάπτυχτες γιατί τίς ύπερεκμεταλ- λεύονται κι δχι γιατί είναι καθυστερημένες (άν ήταν πραγματικά καθυστερημένες, αύτό έπέτρεψε τήν ύπε- ρεκμετάλλευσή τους). Αύτού βρίσκεται, κατά τή γνώμη μας, ή μόνη σωστή μαρξιστική θέση. Καί κάθε άντίθετη θέση δέν είναι άλλο άπό άπολογητική τού ιμπεριαλισμού πού καταλήγει στήν άστική θέση τών «σταδίων τής μεγέ­θυνσης».

4. Δημσιεύθηκε στόν Τρίτο Κόσμο άρ. 52. 1972. ' Επαναλήφθηκε στήν ' Ανιση άνάπτυξη ο. 60 - 65 καί 164 - 169.

74

Ή πρακτική πείρα έξ άλλου έπιβεβαιώνει αύτή τήν άποψη. Ό λες οί άναλύοεις καί οί σχεδιασμοί πού έμεϊς καί άλλοι έχουν κάμει (γιά τήν Αίγυπτο, τό Μάγρεμπ, τήν μαύρη Αφρική) έδωσαν αύτό τό Ιδιο άποτέλεσμα: ο! σχεδιασμοί μιάς πολιτικής έξαρτημένης άνάπτυξης πού έκπονοΰνται σέ σταθερές τιμές καταλήγουν όλες σέ

•-δέσμευση (μπλοκάρισμα) μέ διπλή ζημιά τοϋ ισοζυγίου έξωτερικού έμπορίου καί τών δημοσίων οικονομικών. Ό λοι οί σχεδιασμοί αύτής τής Ιδια πολιτικής πού γίνονται «έκ τών ύστέρων» σέ τρέχουσες τιμές (σχετικές τιμές τών εισαγω­γών καί τών έξαγωγών) καταλήγουν σ’ αύτή τήν Ιδια δέσμευση άκόμη πιό γρήγορα. Τό γεγονός αύτό έχει μόνο μιά έξήγηση: δτι οί διαρθρώσεις τών τιμών παραμορφώνο­νται (κάτω άπό τήν έπίδραση τών συνδυασμένων ταξικών άγώνων σέ παγκόσμια κλίμακα) ύπέρ μιάς έπιδεινωσης τής έκμετάλλευσης στήν περιφέρεια. -

Τέταρτο, τό πρότυπο δέ συνεπάγεται μιά γενίκευση τής καθαρής καπιταλιστικής μορφής έκμετάλλευσης σ' δλο τό σύστημα. Τό σύστημα προϋποθέτει μόνο τήν έμπορευματική παραγωγή καί δτι τά έμπορεύματα είναι παγκόσμια έμπορεύματα. "Αν πραγματικά ή εισαγωγή, γιά κάθε μιά έξίσωση πού άντιστοιχεί σέ μιά παραγωγή, ένός ποσοστού κέρδους γ, άφήνει νά νοηθεί τήν γενικευμένη καπιταλιστική μορφή, ό δρος αύτός δέν είναι άναγκαϊος στή λογική τοϋ πρότυπου. Μπορούμε, π.χ. νά διατηρή­σουμε τό ποσοστό γ γιά τίς παραγωγές η ώς 3 καί ν ' άκυ- ρώσουμε τό ποσοστό αύτό γιά τίς παραγωγές I ώς ζ. Αύτό θά σήμαινε δτι τά έμπορεύματα η ώς 3 παράγονται στήν περιφέρεια άπό καπιταλιστικές έπιχειρήσεις (καί στήν περίπτωση αύτή μπορεί νά είσαχθεΐ έδώ καί ή τεχνική μέ τό μισθό ννΊ), ένώ τά έμπορεύματα I ώς ζ παράγονται άπό μή καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής πού ύποτάσ- σονται δμως στό κεφάλαιο μέ τήν έμπορευματική τους ένσωμάτωση. Είναι εύκολο ν' άποδειχθεί δτι στή περίπτω­ση αύτή ή ύπερεργασία πού κερδίζει τό κυρίαρχο κεφάλαιο είναι άκόμη πιό σοβαρή δηλ. ή ύπερεκμετάλλευση είναι μεγαλύτερη.

75

6. Καί μόνο τώρα μποροϋμε (καί όφείλουμε) νά προ­χωρήσουμε πέρα άπό τό πρότυπο πού παραμένει οικονο­μικό. Εισάγουμε λοιπόν σωστά τούς ταξικούς άγώνες.

Τό νά προχωρήσουμε πιό πέρα σημαίνει πρώτο νά έξηγήσουμε τήν ιστορική γένεση τοΟ συστήματος. Αύτό προϋποθέτει δτΙ ξέρουμε νά προσδιορίζουμε καί νά άναλύουμε τούς προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, νά παρατηρούμε καί ν' άναλύουμε τ ' άποτελέσματα τής κυριαρχίας τοϋ κεφαλαίου πάνω σ' αύτούς τούς τρόπους παραγωγής κλπ. Συνεισφορές δπως τοΟ Φράνκ, τού Ρέϋ ή δπως ή δική μας, τοποθετούνται στά πλαίσια αύτής τής βασικής άπασχόλησης. 'Αλλά δέν πρόκειται παρά γιά ξεκινήματα. Στόν τομέα αύτό πού είναι άκόμη άρκετά άγονος, έπιβάλλονταΐ μερικές έστω καί παράτολμες θέ­σεις. Διαμφισβητήσεις έχουν φέρει καί θά έξακολουθή- σουν νά φέρνουν άντιμέτωπες τίς μέν μέ τίς δέ. ' Αλλά οί πρόοδοι είναι όλοφάνεροι γιατί ή άντι-ιμπεριαλιστική προ­βληματική είναι κοινή.

Τό νά προχωρήσουμε πιό πέρα σημαίνει, δεύτερο, νά καταλάβουμε δτι δέν ύπάρχουνε αύτόνομοι οικονομικοί νόμοι σέ σχέση μέ τούς ταξικούς άγώνες. Γι' αύτό έχουμε πει δτι δέν ύπήρχε οικονομική θεωρία τής παγκόσμιας οικονομίας5. Γιά τό λόγο αύτό έπίσης ό Μάρξ παραιτή- θηκε, κατά τή γνώμη μας, άπό τό κεφάλαιό του γιά τήν παγκόσμια οικονομία. Υπάρχουν ώστόσο νοσταλγοί τής οικονομίας αύτής πού έπιχειροϋν νά τό κάμουν. Κατατάσ­σουμε σ' ούτό τό κεφάλαιο τίς μελέτες γώ τίς πολυ­εθνικές καί τήν «παγκοσμιοποίηση τής διεργασίας τής παραγωγής». Οί άμερικανοί ριζοσπαστικοί είχαν μιά χρή­σιμη συνεισφορά στόν τομέα αύτό, έστω κι άν τό πρόβλημα πού πάνε νά λύσουν είναι άλυτο. Γ ιατί, μέ τόν ίδιο τρόπο πού δέ μπορούμε νά καταλάβουμε τόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ξεκινώντας άπό τήν έμπειρική παρατή­ρηση τής πραγματικότητας στό έπίπεδο τών καπιταλιστικών

5. Ή άνιαη άνότπυξη ο. 112.

76

έπιχειρήσεων (όπου έμφανίζονται οί τιμές καί τά κέρδη κι όχι οί άξιες καί ή ύπεραξία) έτσι τό Ιδιο δέ μπορούμε νά καταλάβουμε τό παγκόσμιο οικονομικό σύστημα ξεκινώ­ντας άπό τήν έμπειρική παρατήρηση τών πολυεθνικών.

Τό νά προχωρήσουμε παραπέρα, σημαίνει νά προτεί­νουμε τή συνάρθρωση τών ταξικών άγώνων σέ παγκόσμια κλίμακα καί τήν λειτουργία αύτής τής συνάρθρωσης σέ μιά βάση οικονομική έξηγώντας πώς οί άγώνες αύτοί μεταβάλ­λουν αύτή τή βάση, πρός ποια κατεύθυνση κλπ. ΑύτοΟ βρίσκεται ή έγνοια μας καί αύτοΰ βρίσκεται, άναμφίβολα, ή ούσιαστική συνεισφορά τών μαρξιστών τού τρίτου κόσμου

πού γενικά δέν έγινε ούτε κατανοητή ούτε εύπρόσδεκτη στή Δύση. Χωρίς νά έπαναλάβουμε έδώ αύτές τίς άνα- λύσεις, άς ύπενθυμίσουμε δτι ξεχωρίζουμε: 1 - τήν ιμπεριαλιστική άστική τάξη πού κυριαρχεί στό σύνολο τού συστήματος καί συγκεντρώνει πρός όφελός της ένα σοβαρό μέρος τής ύπερεργασίας πού πραγματοποιείται σέ παγκόσμια κλίμακα, 2 - τό προλεταριάτο τών κέντρων πού έξασφαλίζει μιά άνοδο τού πραγματικού μισθού περισσό, τερο ή λιγότερο παράλληλα, μέ τήν άνοδο τής παραγωγικό­τητας τής έργασίας καί, στό σύνολό του, δέχεται τήν ήγεμονία τής σοσιαλδημοκρατίας (τά δυό φαινόμενα συν­δέονται μεταξύ τους, πράγμα πού άπορρέει άπό τήν ιστορικά όλοκληρωμένη καπιταλιστική δομή, τήν αύτοκεν- τρωμένη συσσώρευση, καθώς καί μέ τόν ιμπεριαλισμό), 3 * τίς έξαρτημένες περιφερειακές άστικές τάξεις, πού ή θέση τους προσδιορίζεται άπό τόν διεθνή καταμερισμό έργασίας καί πού ή άντιμπεριαλιστική τους δράση μετα­βάλλει αύτό τόν καταμερισμό, 4 - τό προλεταριάτο τής περιφέρειας πού ύποβάλλεται στήν ύπερεκμετάλλευση λόγω τού μή όλοκληρωμένου χαρακτήρα τής καπιταλιστι­κής δομής, τής ιστορικής ύποταγής του (τού έξωστρεφούς χαρακτήρα τής συσσώρευσης) καί τής έλλειψης σύνδεσης πού άπορρέει άπ’ αύτήν άνάμεσα στήν τιμή τής έργατικής του δύναμης καί τής παραγωγικότητας τής έργασίας καί πού, λόγω αύτοϋ τού γεγονότος, γίνεται έμπροσθοφυλακή

77

τών επαναστατικών δυνάμεων σέ παγκόσμια κλίμακα, 5 - οί έκμεταλλευόμενοι άγρότες τής περιφέρειας, πού καμμιά φορά ύποβάλλονται στή διπλή συναρθρωμένη έκμετάλ- λευση τών προκαπιταλιστικών μορφών καί τοϋ κεφαλαίου, λευση τών προκαπιταλιστικών μορφών καί τοϋ κεφαλαίου, καί άλλοτε στήν άμεση έκμετάλλευση μόνο τοϋ κεφαλαίου μέ τά μέσα τής τυπικής ύποταγής, καί πού συνεπώς είναι πάντοτε άντικείμενο ύπερεκμετάλλευσης καί γιά τόν λόγο αύτό, είναι ό κύριος σύμμαχος τοϋ προλεταριάτου, 6 - οί έκμεταλλεύτριες τάξεις τών μή καπιταλιστικών τρόπων παραγωγής πού είναι όργανωμένες σέ συνάρτηση μέ τό προηγούμενο σημείο.

Αύτή ή έξαιρετικά άπλοποιημένη παρουσίαση έξηγά τό γεγονός ότι ή κυριώτερη άντίφαση, έκείνη πού κατευθύνει τίς άλλες καί πού οί μεταβολές της καθορίζουν πλατειά τίς άντικειμενικές συνθήκες μέσα στις όποιες δροϋνε οί άλλες, είναι έκείνη πού φέρνει σ’ άντίθεση τούς λαούς τής περιφέρειας (έκμεταλλευόμενο προλεταριάτο καί ά- γροτιά) μέ τό ιμπεριαλιστικό κεφάλαιο - κι όχι, φυσικά, δ­πως έπιχείρησαν νά μάς ποϋν όρισμένοι, τήν περιφέρεια μέ τό κέντρο στό σύνολό του.

Οί άγώνες αύτοί, κατά πρώτο λόγο, καθορίζουν άμεσα καί ταυτόχρονα τίς σχετικές τιμές τών άνταλλαγών κέντ­ρου - περιφέρειας καί τίς δομές τού διεθνούς καταμερι­σμού τής έργασιας. Καθορίζουν τόν προσανατολισμό καί τούς ρυθμούς τής συσσώρευσης στό κέντρο, στήν περι­φέρεια καί σέ παγκόσμια κλίμακα. Καθορίζουν έτσι τούς άγώνες στό κέντρο.

Οί άγώνες αύτοί διεξάγονται σ’ ένα πεδίο πού προσδιο­ρίζεται άπό άντιθέσεις καί συμμαχίες, πού μεταβάλλονται άπό μιά φάση στήν άλλη. ' Η σοσιολδημοκρατική συμμαχία (ήγεμονία τοϋ ιμπεριαλισμού πάνω στις έργατικές τάξεις τού κέντρου) είναι μιά σταθερή όλάκερης τής φάσης τοϋ ιμπεριαλισμού, μ ’ έξαίρεση όρισμένες περιόδους δυνατών κρίσεων δπου δέ μπορεί πιά νά λειτουργήσει. ' Η ήγεσία τής έθνικοαπελευθερωτικής συμμαχίας (προλεταριάτο, ά-

78

γροτιά καί άστική τάξη. έν μέρει τουλάχιστον) διεκδικεΤται άνάμεσα στό προλεταριάτο (καί στήν περίπτωση αύτή ή άστική τάξη περνά στό σύνολό της στόν έχθρό) καί στήν άστική τάξη (πού καταφέρνει τότε νά έπιβάλλει στόν ιμπε­ριαλισμό νέες μορφές τοΟ διεθνούς καταμερισμού τής έργασίας).

Αύτοί οί άγώνες καί αύτές οί συμμαχίες καθορίζουνε λοιπόν: τό ποσοστό τής ύπεραξίας σέ παγκόσμια κλίμακα καί τά άντίστοιχα ποσοστά (διαφορετικά) στό κέντρο καί στήν περιφέρεια, τήν ύπερεργασία πού άπομυζάται στούς ύποταγμένους μή καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, τή διάρθρωση τών τιμών τών παγκόσμιων έμπορευμάτων διά μέσου τής όποίας αύτή ή ύπεραξία άνακατανέμεται (καί είδικώτερα μοιράζεται άνάμεσα στό ιμπεριαλιστικό κεφά­λαιο καί στό κεφάλαιο τών έξαρτημέων άστικών τάξεων), τούς πραγματικούς μισθούς, στά έπίπεδα τού παγκόσμιου μέσου δρου και τών μέσων όρων στό κέντρο καί στήν περιφέρεια, τόν δγκο τών προσόδων τών μή καπιταλιστικών τάξεων (ιδιαίτερα στήν περιφέρεια), τήν ισορροπία τών άνταλλαγών κέντρου - περιφέρειας, εισροή έμπορευμά­των καί κεφαλαίων (καί συνεπώς καί τις τιμές συναλλάγμα­τος) κλπ.

Τό πλαίσιο τής άνάλυσης σέ παγκόσμια κλίμακα, μέ βάση τόν ιστορικό ύλισμό, έξυπονοει τήν κατανόηση τού παγκόσμιου χαρακτήρα τών έμπορευμάτων (συνεπώς τής άξίας) καί τής παγκόσμιας κινητικότητας τού κεφαλαίου.Εννοείται δτι πρόκειται έδώ μόνο γιά τάσεις, άλλά γιά

τάσεις ούσίαστικές, έπειδή σημαίνουν τήν κυριαρχία τοϋ κεφαλαίου σέ κλίμακα τού συνόλου τοϋ συστήματος.

Τό άντικείμενο αύτοΰ τοϋ κειμένου δέν είναι νά έπα- νέλθουμε στό σύνολο αύτών τών ζητημάτων. Θά έξετά- σουμε μόνο ένα, πού έχει ώς τώρα έλάχκττα έξεταστεί, τό ζήτημα τής γαιοπροσόδου τών όρυχείων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΑΙΟΠΡΟΣΟΔΟΥ ΤΩΝ ΟΡΥΧΕΙΩΝ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

1. Η μαρξιστική θεωρία τής γαιοπροσόδου μπορεί νά έπεκταθεΐ καί στόν τομέα τών όρυχείων; ' Εδώ πρόκειται έπίσης γιά μιά άναγκαία προσιτότητα στούς φυσικούς δρους τής παραγωγής, δπου τό κεφάλαιο προσκρούει ένδεχόμενα στδ φράγμα τής ιδιοκτησίας. ’ Αλλά δ τομέας τών όρυχείων παρουσιάζει όλοφάνερες ιδιομορφίες.

Η πρώτη είναι ό μή άνανεώσιμος χαρακτήρας τών έκμεταλλεύσιμων πόρων. ' Ο χαρακτήρας αύτός έπιβάλλει ένα ειδικό κόστος παραγωγής πού δέν είναι στοιχείο τής προσόδου καί πού είναι τό κόστος άντικατάστασης. Τό κόστος αύτό ύπολογίζεται κανονικά, στό καπιταλιστικό σύστημα, άπό τόν έκμεταλλευτή, δηλαδή άπό τόν κεφα­λαιούχο τών όρυχείων. ' Αλλά τότε ό ύπολογισμός αύτός καθορίζεται άπό τίς συνθήκες λειτουργίας τοΟ καπιταλι­σμούς δηλαδή είναι διπλά περιορισμένος: 1- άπό τόν πρόσκαιρο όρίζοντα τοϋ καπιταλιστικού ύπολογισμοΟ τοΟ κέρδους καί 2- άπό τόν πρόσκαιρο όρίζοντα τής έκχώ- ρησης βάσει τής όποΐας έπιτρέπεται ή έκμετάλλευση τών πόρων. Οί δυό αύτοί όρίζοντες γενικά δέν είναι άνεξάρτη- τοι ό ένας άπό τόν άλλον. ' Ο κεφαλαιούχος τών όρυχείων έξασφαλίζει λοιπόν μιά άπομύζηση πού τή χρησιμοποιεί γιά νά συνεχίσει τήν έκμετάλλευσή του μέ τό Ιδιο ποσοστό κέρδους, δσο προχωρά ή έξάντληση τών άποθεμάτων. Έτσι οί κεφαλαιούχοι τών όρυχείων άφιερώνουν ένα μέρος άπό τό φανερό μικτό κέρδος τους (στήν πραγμα-

τικότητα αύτό τό μέρος είναι ένα κόοτος) στήν άναζήτηση νέων άποθεμάτων τής έκχωρημένης ζώνης ή άλλοΰ. Ό σχετικά βραχύχρονος όρϊζοντας αύτής τής έπιχείρησης έξηγεί αύτό τό κοινό καί γνωστό γεγονός ότι τά άποθέματα είναι άνάλογα μέ τήν παραγωγή κι όχι άντίστροφα: γενικά, σ' όποιαδήποτε περίοδο τής ιστορίας, τά άποθέματα πα­ρουσιάζονται νά μή μπορούν νά έπαρκέσουν παρά γιά είκο­σι χρόνια έκμετάλλευσης'.

Τό κόστος τής έξάντλησης τού άποθέματος γιά τήν κοινωνία είναι έντελώς διαφορετικό πράμα. Έχουμε ήδη έκφράσει αύτή τήν άποψη δτι ό έλεγχος τού κοινωνικού γίγνεσθαι άπό τήν κοινωνία συνεπαγόταν ένα σημαντικά μακρύτερο όρίζοντα άπό τού καπιταλιστικού ύπολογισμοϋ, τού όποιου ή όρθολογιστικότητα παρουσιάζεται, μέ τήν εύκαιρία αύτή, σχετική καί άνεπαρκής2.

Γιά τήν κοινωνία - πού π.χ. κάνει τήν έκχώρηση μέ πράξη κρατική - τό πρόβλημα μπαίνει, έτσι: όταν τό άπόθεμα θάχει έξαντληθεϊ, ή άπομύζηση μέ σκοπό τήν άντικατάσταση· πρέπει νά έπιτρέπει: είτε νά έχουν έπεν- δυθεΤ άρκετά γιά τήν έκμετάλλευση, μέ τό Ιδιο κοινωνικό κόστος, ένός νέου όρυχείου τού Ιδιου προϊόντος, είτε νά έχουν έπενδυθεΐ άρκετά γιά τήν άντικατάσταση αύτού τού φυσικού προϊόντος μέ ένα τεχνητό ύποκατάστατο τής Ιδιας άξίας χρήσης καί μέ τό Ιδιο κόστος, είτε, τέλος, νά έ­χουν έπενδυθεΐ άρκετά ώστε νά είναι δυνατή ή άντικατά- σταση αύτού τού πόρου μέ μιά άλλη παραγωγική δραστη­ριότητα σ' ένα άλλο τομέα (πού νά παράγει άλλες άξιες χρήσης) πού νά θεωρείται Ισοδύναμος (δηλ. πού νά παρά­γει τήν Ιδια προστιθέμενη άξία).

"Ορισμένα ζητήμάτα μένουν άνοιχτά: 1- τό ζήτημα τού άστάθμητου τέτοιων ύπολογισμών (γιά πενήντα χρόνια π.χ.), άστάθμητου πού δέν έξουδετερώνεται σ’ όποιαδή­ποτε κοινωνία, άκόμη καί στή σοσιαλιστική 2- τό ζήτημα νά

1. Παρατήρηση πού έκανε, μεταξύ Αλλων, 6 'ΑμιΙκάρ Ο, Χερρέρα καίΑλλοι: Καταστροφή ή Νέα Κοινωνία; ΙΌ.Ρ.Ο. 1076.

2. Ό Ιμπεριαλισμός καί ή Ανιση Ανάπτυξη, κεφ. I καί Μ.

80

81

γνωρίζουμε πώς τεχνικά μιά άταξική κοινωνία μπορεί νά όρθολογϊσει έτσι τίς συλλογικές έπιλογές της.

Χρειάζεται μήπως νά προσθέσουμε δτι δ υπολογισμός αύτός ξεπερνά τό πρόβλημα, άλυτο κατά τά άλλα, τών «έξωτερικών οικονομιών καί «άποικονομιών». Αύτά τά τελευταία στοιχεία μποροϋν ένδεχόμενα νά ληφθοΟν, έν μέρει, ύπ' δψη, στόν καπιταλισμό, μέσω νομοθετικών μέτρων πού έπιβάλλουν άντισταθμιστικούς φόρους.

Χρειάζεται νά προσθέσουμε έπίσης δτι ό μή άνανεώσι- μος χαρακτήρας προσιδιάζει λιγότερο στήν παραγωγή τών όρυχείων άπ' δ,τι φαίνεται; τό άγροτικό έδαφος δέν είναι ούτε αύτό άνεξάντλητο. Δέν είναι παρά μέ τόν δρο νά συντηρείται. Καί ή ιστορική πείρα τού καπιταλισμού δείχνει κι έδώ έπίσης τά δρια τής όρθολογιστικότητάς του (ή άνε- πανόρθωτη σπατάλη τής γής στό σύστημα αύτό, ιδιαίτερα στήν περιφέρεια, είναι ένα ιστορικό γεγονός). Καί κάτι περισσότερο: οί φαινομενικά άνεξάντλητοι πόροι (ό άέρας, τό νερό), πέρα άπό ένα όρισμένο βαθμό έκβιομηχάνισης, πρέπει έπίσης νά συντηρούνται, δπως τονίστηκε τελευ­ταία, σχετικά μέ τά λεγάμενα θέματα τοϋ περιβάλλοντος3.

Ή δεύτερη ιδιομορφία τής παραγωγής τών όρυχείων είναι ιστορικής τάξης. ' Η παραγωγή τών όρυχείων έμφανί- ζεται κι άναπτύσσεται μαζί μέ τήν άνάτττυξη τού καπιταλι­σμού, ένώ ή γεωργική παραγωγή ύπήρχε ήδη δταν αύτή άρχιζε νά έμφανίζεται. ' Ενώ ή καπιταλιστική γαιοπρόσοδος μοσχεύεται σέ μιά κατηγορία πού ύπήρχε πριν άπ’ αύτή ή γαιοπρόσοδος τών όρυχείων πρακτικά δέν έχει καμμιά σχέ­ση μέ όποιαδήποτε προηγούμενη κατηγορία. 'Αλλά μέ τούτη τή διαφορά, δτι ό τομέας τών όρυχείων δέν παρου­σιάζει στό στάδιο αύτό ιδιομορφίες.

Στόν τομέα αύτό άναγνωρίζουμε λοιπόν διαφορικές γαιοπροσόδους. Αύτές έχουν άσφαλώς τίς ειδικές μορφές έκφρασής τους. ' Η βαρειά τεχνολογία πού έφαρμόζετο στόν τομέα τών όρυχείων δίνει περισσότεοη Βαούτητο στ*

3 Στό ίδιο, κεφ. IV.

82

γαιοπροσόδους τύπου II (πού συνδέονται μέ τήν έντατικό- ποίηση τών έπενδύσεων) παρά στίς γαιοπροσόδους τύπου I. Τό φράγμα πού βρίσκεται στήν είσοδο τού τομέα, πού άντιπροσωπεύει ό δγκος τών άναγκαίων κεφαλαίων, συν­δέει συχνά μαζί μέ τίς διαφορικές γαιοπροσόδους, μονο­πωλιακά ύπερκέρδη (μέ τήν κοινή έννοια) τά λεγόμενα τεχνολογικά, πρόσκαιρα ή δχι, πού δέν πρέπει, τούλάχι- στον θεωρητικά νά τά συγχέουμε μέ τή γαιοπρόσοδο.

Ή άπόλυτη γαιοπρόσοδος τών όρυχείων έμφανίζεται ένδεχόμενα πέρα άπ' αύτά τά κόστα, τίς διαφορικές γαιοπροσόδους καί τά ύπερκέρδη. Καί σ' αύτό άκριβώς τό έπίπεδο, στις συνθήκες τής διαμόρφωσής της, τού καθορι­σμού της καί τής διάθεσής της, ή άπόλυτη γαιοπρόσοδος τών όρυχείων παρουσιάζει άναλογίες, άλλά καί ειδικές διαφορές σέ σχέση μέ τήν γαιοπρόσοδο.

2 Ή γαιοπρόσοδος τών όρυχείων έμφανίζεται, δπως καί ή γαιοπρόσοδος, δταν μιά όρισμένη κοινωνική τάξη έλέγχει τήν προσιτότητα στούς έν λόγω πόρους. ' Η θέση πού προβάλλουμε έδώ είναι δτι, στό παγκόσμιο καπιταλι­στικό σύστημα, ή τάξη αύτή δέν είναι άλλη άπό τήν άστική τάξη τής περκρέρειας.

Δηλαδή ό σχηματισμός τής γαιοπροσόδου τών όρυ­χείων έξαρτάται άπό τήν άνάδυση αύτής τής άστικής τάξης.

' Εννοείται, ή γαιοπρόσοδος τών όρυχείων ύπήρξε προ- τύτερα στό κέντρο. Κάθε φορά πού οι Ιδιοκτήτες γής προ­βάλλανε έπίσης δικαιώματα στό ύπέδαφος, έπιβάλανε μιά γαιοπρόσοδο τών όρυχείων στούς κεφαλαιούχους έκμε- ταλλευτές. Παράδειγμα: ή γαιοπρόσοδος τών κοιτασμάτων πετρελαίου στις Ενωμένες Πολιτείες (μιλούμε γιά τήν άπόλυτη γαιοπρόσοδο τών Ιδιοκτητών τών πιό φτωχών κοιτασμάτων, δχι γιά τις διαφορικές πρόσοδους, πού τσεπώνονται άπό τίς έταιρίες πού έκμεταλλεύονται τά πιό πλούσια κοιτάσματα, π.χ. στή Μέση Ανατολή). Αλλά γενικά, στήν έξορυκτική βιομηχανία, τό κεφαλαιοκρατικό κράτος, ένεργώντας στ' δνομα τών συλλογικών συμφε­

63

ρόντων τής άστικής τάξης, άσκώντας ένα δικαίωμα ιδιο­κτησίας στό ύπέδαφος, πρόσφερε στούς κυρίαρχους τομείς τοΰ κεφαλαίου μιά σχεδόν έλεύθερη προατότητα σ' αύτούς τους πόρους (συμβολικές όφειλές γιά τίς έκ- χωρήσεις).

Τό Ιδιο συνέβηκε σέ κλίμακα τού παγκόσμιου συστήμα­τος. Ό έλεγχος τών ιμπεριαλιστικών κρατών πάνω στις άποικίες, άκόμα καί στά τυπικά άνεξάρτητα κράτη, είχε γιά πολύ καιρό σάν άποτέλεσμα τήν έλεύθερη εισβολή τών μονοπωλίων στούς φυσικούς πόρους τής περιφέρειας, όπως τό μαρτυρούν οί δωρεάν έκχωρήσεις πού δόθηκαν άπό τίς άποικιακές διοικήσεις ή πού άποσπάστηκαν μέ τήν πολιτική τών κανονιοφόρων, έκτός άν αύτό γίνεται έναντι πληρωμής μιάς συμβολικής όφειλής, ένός «μπακσίς», τής μορφής τών πολιτικών μικροεξόδων τοΟ κεφαλαίου καί δχι μιάς γαιοπροσόδου.

' Η γαιοπρόσοδος τών όρυχείων έμφανίστηκε τελευταία, στό έπίπεδο τοΟ παγκόσμιου συστήματος, όταν τά κράτη τής περιφέρειας άρχισαν νά άξιώνουν τήν έπιβολή μιάς πραγματικής όφειλής γιά τήν εισβολή στούς πόρους τοϋ τρίτου κόσμου. Βλέπουμε άμέσως δτι οί συνθήκες τής έμφάνισης τής τάξης μέ τήν όποια συνδέεται ό σχηματι­σμός τής γαιοπροσόδου τών όρυχείων είναι διαφορετικές άπό έκεΐνες πού συνδέονται μέ τή γαιοπρόσοδο. Αύτή ή άστική τάξη δέ γεννήθηκε άπό τή γαιοπρόσοδο τών όρυχείων, άλλά άλλοΰ, κι άκριβέστερα μέσα στήν διεργα­σία τής έκβιομηχάνισης γιά τήν άντικατάσταση τών εισα­γωγών, στή δεύτερη φάση τής ιμπεριαλιστικής άνάτττυ- ξης. Εκδηλώνεται διά μέσου τοΰ συλλογικού της δργα- νου, τοΰ Κράτους.

Πρέπει νά ξεχωρίσουμε καθαρά, στό θεωρητικό έπίπε­δο τό κράτος - είσοδημοτία τής έκμεταλλεύτριας καπιτα­λιστικής έπιχείρησης, ξένης ή έθνικής, έστω κι άν είναι ή Ιδια κρατική έπιχείρηση. Γιατί τό προϊόν τού όρυχείου έξάγεται καί, γιά τό λόγο αύτό, οί δροι τής έκμετάλλευσής του, πού έπΓτρέπουν ταυτόχρονα τό κέρδος γιά τό έκμε-

84

ταλλευτικό κεφάλαιο καί τή γαιοπρόσοδο, καθορίζονται άπό τήν άντίθεση, οέ παγκόσμια κλίμακα, κρατών Ιδιοκτη­τών/κεφαλαίου τών μονοπωλίων πού έξουσιάζουν τήν έκμετάλλευση.

Φυσικά, τά μονοπώλια αύτά δέν είναι περισσότερο ισο­δύναμα μέ τούς πακτωτές στή γεωργία άπ' δ,τι είναι τά κράτη στή θέση τών γαιοκτημόνων. ' Η άναλογία έχει τά δριά της. ' Η έπιφανειακή νεο-κλασσική διατύπωση θά μι­λούσε έδώ γιά «διμερές μονοπώλιο», σ’ άντίθεση μέ τόν διπλό «καθαρό καί τέλειο» άνταγωνισμό τών πακτωτών καί τών γαιοκτημόνων. 'Αλλά ή άνάλυσή μας προτιμά ν' άποφεύγει αύτό τό είδος τυπικής άνάλυσης άλλά, άντίθε- τα, προτιμά νά χαρακτηρίζει τίς έν λόγω τάξεις.

3. ' Εδώ πρέπει νά τεθεί τό ζήτημα τοϋ καθορισμού τοϋ έπιπέδου τής γαιοπροσόδου τών όρυχείων.

Κι έδώ άκόμη δέ μπορούμε νά ικανοποιηθούμε μέ τή θεωρία τού φάσματος: ή γαιοπρόσοδος τοποθετείται μετα­ξύ μηδέν καί τοϋ έπιπέδου πού θ' άπορροφοϋσε δλη τήν παγκόσμια ύπεραξία.

Η θέση μας είναι δτι τό έπίπεδο τής γαιοπροσόδου καθορίζεται άπό τή δομή τοϋ διεθνούς καταμερισμού τής έργασίας κι δτι μέ τή σειρά της, αύτή τήν μεταβάλλει. Μέ τόν τρόπο αύτό δίνουμε σ' αύτή τήν πάλη τών τάξεων σέ παγκόσμια κλίμακα, μιά βάση οικονομική. ' Η θέση συνδέε­ται στενά μέ κείνη πού άφορά τίς φάσεις τοϋ ιμπεριαλι­σμού, τίς διεθνείς ταξικές συμμαχίες πού σχετίζονται μ' αύτές καί τίς ιδιομορφίες τού καταμερισμού έργασίας πού αύτές έπιβάλλουν. Σέ κάθε φάση λοιπόν άντιστοιχεί μιά όρισμένη ταυτόχρονη μεσολάβηση τής παραγωγής καί τής ζήτησης, μιά κατάλληλη δομή τής κατανομής τών εισοδη­μάτων (ίεράρχιση τών άμοιβών τής έργατικής δύναμής, ύψος καί διανομή τοϋ κέρδους). Ή έμφάνιση τής γαιο- προσόδου τών όρυχείων τοποθετείται τήν περίοδο αύτή τής κρίσης τοϋ Ιμπεριαλιστικού συστήματος, δηλ. δταν, στή σημερινή δομή τοϋ καταμερισμού τής έργασίας, ή ύπερεργασία, πού τό κεφάλαιο στό σύνολό του άποσπά

85

άπό τούς έκμεταλλευόμενους προλετάριους καί άγρότες, δέ μπορεί πιά νά αύξάνεται μέ ικανοποιητικό ρυθμό. Μ' άλλα λόγια, τή στιγμή πού μιά έπανάληψη τής συσσώ­ρευσης περνά άπό τή γαιωγραφική άνακατανομή καί τήν άλλαγή τοϋ καταμερισμού τής έργασιας.

Βλέπουμε λοιπόν πώς καθορίζεται τό έπίπεδο τής γαιο- προσόδου: είναι αύτό πού μεγιστοποιεί τό ποσοστό κέρ­δους σέ καθολική κλίμακα άποκαθιστώντας τήν άντιστοιχία προσφοράς - ζήτησης πού διαρκώς εύρύνεται, μέ τήν έπέκταση τής μάζας τής έκμεταλλευόμενης έργασιας. Συγκεκριμένα, ή μεταφορά τοϋ κέντρου πρός τήν περιφέ­ρεια, πού άντιπροσωπεύει ή γαιοπρόσοδος, πρέπει νά έπιτρέπει μιά έπιταχυνόμενη συσσώρευση στήν περιφέ­ρεια, δπου τό ποσοστό τής ύπεραξίας είναι άνώτερο καί συνεπώς νά άνεβάζει τό μέσο ποσοστό κέρδους σέ παγκόσμια κλίμακα. Ό όρος πού έπιτρέπει αύτή τήν έπιτάχυνση τής συσσώρευσης είναι ή συμμετοχή τής περιφέρειας στίς βιομηχανικές έξαγωγές πρός τό κέντρο, θά μπορούσαμε λοιπόν νά δείξουμε δτι ή μεταφορά αύτή πρέπει νά εύνοεΐ μιά νέα ισορροπία σέ παγκόσμια κλίμακα, συμπεριλαμβανομένης καί μιδς διαρθρωτικής έπανεξισορ- ρόπησης τών ισοζυγίων πληρωμών: τό πλεόνασμά άπορρο- φάται προοδευτικά άπό τήν εισαγωγή κεφαλαιουχικού έξοπλισμοϋ, τήν πληρωμή τών κερδών τών τεχνολογικών μονοπωλίων τοϋ κέντρου κλπ. ' Εννοείται, δτι ένας τέτοιος καθορισμός Ισχύει μόνο σέ καθολική κλίμακα καί δέν άποκλείει τίς πρόσκαιρες καί έθνικές «άνισορροπίες».

' Η θέση μας προϋποθέτει τήν παραδοχή δτι ή σημερινή κρίση είναι πραγματικά μιά κρίση τοϋ Ιμπεριαλισμού καί δτι ή κυριώτερη αίτια της δέ βρίσκεται στό κέντρο, άλλά στήν άντίθεση πού δρδ σέ παγκόσμια κλίμακα, άνάμεσα στίς σχέσεις κέντρου/περιφέρειας4. Ή θέση αύτή, δπως ξέ­ρουμε. δέν είναι τόσο δημοφιλής στή Δύση.

4. ' Ο ιμπεριαλισμός καί ή άνιση άνάπτυξη. κεφ. V κα ί' ΑμΙν, Φαίρ, Χοοοεϊν καί Μάοια Ή κρίση τοϋ ιμπεριαλισμού, ΜΙουΚ, 1975.

86

' Η θέση αύτή βασίζεται σέ μιά προηγούμενη άνάλυση τής δομής τής συσσώρευσης σέ παγκόσμια κλίμακα στήν όποία παραπέμπουμε τόν άναγνώστη*. ' Από πρώτη ματιά, ξεχωρίζουμε τρεις φάσεις στήν άνάπτυξη τής συσσώρευ­σης τοΰ κεφαλαίου μέσα στό καπιταλιστικό σύστημα.

Στή διάρκεια τής πρώτης φάσης (άπό τό τέλος τοΰ 19ου αιώνα ώς τό 1930-1950, άνάλογα μέ τίς χώρες καί τίς περιοχές) ό διεθνής καταμερισμός τής έργασίας, άποι- κιακοΰ τύπου, περιορίζει τήν περιφέρεια στήν παραγωγή άγροτικών προϊόντων καί όρυχτών πού προορίζονται γιά έξαγωγή στά κέντρα πού κρατούν γιά λογαριασμό τους όλες τίς βιομηχανίες, βασικές καί έλαφριές, συμπερι­λαμβανομένων κι έκείνων πού τροφοδοτούν τίς εισαγωγές τής περιφέρειας. Αύτός ό καταμερισμός τής έργασίας, θεμελιωμένος πάνω στήν ταξική συμμαχία ιμπεριαλισμού / φεουδαρχών καί κομπραδόρων, έπιφέρει μιά διάρθρωση τών σχετικών τιμών τών έμπορευμάτων πού άνταλλάσ- σονται σέ παγκόσμια κλίμακα, πού εύνοεϊ στόν άνώτατο βαθμό τή συσσώρευση τοΰ βιομηχανικού κεφαλαίου στό κέντρο. ' Η συσσώρευση αύτή βασίζεται οτίς κυριώτερες άγορές τού κέντρου καί στή δευτερεύουσα άγορά τής περιφέρειας πού εισάγει έτοιμα καταναλωτικά άγαθά. ' Η άγορά τοΟ κέντρου έπεκτείνεται προοδευτικά, σέ σύνδεση μέ τήν αύξηση τών μισθών πού είναι παράλληλη μέ τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων ένώ ή έπέκταση είναι περιορισμένη στήν περιφέρεια λόγω τής στασιμότη­τας τής άμοιβής τής έργασίας καί τής άνισης άνταλλαγής πού είναι ή έκδήλωσή της. Μέ τή σειρά της ή άνιση άνταλλαγή έπιταχύνει τό ρυθμό τής έπέκτασης στό κέν­τρο. Σ ’ αύτές τίς συνθήκες, ή δυναμική έξισορρόπηση συνολικής προσφοράς / ζήτησης άναπαράγει μιά αύξανό- μενη διαφορά μεταξύ κέντρου καί περιφέρειας, δηλ.

5. ·Αύτοκεντρική άνάπτυξη, συλλογική αυτονομία καί νέα διεθνής οικο­νομική τάξη· τών Σ. 'Αμίν καί Α. Γ. Φράνκ, Συοοώρευυη. έξάρττ/οη καί ύποανάτττυξη. Έκ6. Άνθρωπος, 1977.

87

άναπαράγει ταυτόχρονα τήν καπιταλιστική άνάτττυξη καί τήν καπιταλιστική «ύποανάπτυξη».

Οί διαρθρώσεις τιμών πού άντιστοιχοϋν σ' αύτή τή δυναμική έξισορρόπηση περιλαβαίνουν γαιοπρόσοδους πού άμοίβουν τούς γαιοκτήμονες σύμμαχους τού ιμπερια­λισμού, άλλά δέν περιλαβαίνουν γαιοπροσόδους τών όρυ­χείων, γιατί τό κεφάλαιο τών ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων διατηρεί τήν έλεύθερη έκμετάλλευση τών πόρων τού ύπεδάφους τής περιφέρειας καί περιορίζει τήν άστική τάξη τών κυριαρχούμενων περιοχών στήν κομπραδόρικη μερίδα της.

' Η δεύτερη φάση τής ιμπεριαλιστικής άνάπτυξης μπορεί νά χαρακτηριστεί άπό τήν έκβιομηχάνιση γιά ιήν άντικατά- σταση τών εισαγωγών πού γίνονται άπό τήν περιφέρεια.' Η φάση αύτή .τού καταλαμβάνει τό τελευταίο τέταρτο τοϋ αιώνα, προϋποθέτει τήν άνανέωση τών διεθνών ταξικών συμμαχιών, τήν άντικατάσταση τών φεδουαρχών καί τών κομπραδόρων άπό τήν έθνική άστική τάξη, σάν άποτέλε- σμα μιάς σειράς άπό νίκες πού έπέβαλε στόν ιμπεριαλισμό τό κίνημα τής έθνικής άπελευθέρωσης. Στή διάρκεια αύτής τής φάσης, ή δυναμική έξισορρόπηση έξακολουθεϊ νά δρά κυρίως πάνω στή βάση τής έπέκτασης τής άγοράς τού κέντρου. ' Η έπέκταση αύτή τροφοδοτείται άπό τήν αύξηση τών μισθών, πού έντείνεται μέ τή διατήρηση τής άνισης άνταλλαγής, ένώ ή περιφέρεια έξακολουθεϊ νά προ­μηθεύει πρώτες ύλες σέ συνθήκες στασιμότητας ή άκόμη έπιδείνωσης τών άμοιβών έργασίας, μέ τίς όποιες πλη­ρώνει άπό δώ καί πέρα τίς εισαγωγές προϊόντων βιομηχα­νικού έξοπλισμού πού άντικαθιστοϋν τά καταναλωτικά άγαθά πού είσάγονται ώς τότε.

Οί διαρθρώσεις τών τιμών πού άντιστοιχοϋν στή φάση αύτή δέν περιλαβαίνουν άκόμη γαιοπρόσοδους τών όρυ­χείων, γιατί τό κεφάλαιο τών ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων κατωρθώνει νά διατηρεί στή διάρκεια αύτής τής περιόδου τήν έλεύθερη έκμετάλλευση τοϋ ύπεδάφους τοϋ άνεξάρ- τητου τρίτου κόσμου. ' Αντίθετα, οί γαιοπρόσοδο· έξαφανί-

88

ζονται κάποτε δταν ή φεουδαρχική συμμαχία συντρίβεται άπό άγροτικές άστικές μεταρρυθμίσεις πού έγκαθιστοΟν νέες τάξεις κουλάκων καί μεσαίων άγροτών. ' Η σχετική μείωση τών τιμών τών άγροτικών προϊόντων πού άκολουθεϊ, άποβαίνει πρός όφελος τής έγχώριας άστικής τάξης πού έχει άναλάβει τήν έκβιομηχάνιση, καί πρός όφελος τοϋ ιμπεριαλισμού στό βαθμό πού τ ’ άγροτικά προϊόντα έξακο- λουθούν νά έξάγονται πρός τό κέντρο.

' Η θέση μας γιά τή σημερινή κρίση ξεκινά άπ' αύτή τήν άνάλυση τής συσσώρευσης σέ παγκόσμια κλίμακα στή διάρκεια τής περιόδου μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο καί τοϋ μπλοκαρίσματος αύτής τής διεργασίας. Ένα άπό τά δυνατά μέσα γιά νά ύπερνικηθεϊ ή πτώση τοϋ ποσοστοϋ κέρδους πού έπιβάλλει αύτό τό μπλοκάρισμα είναι άκριβώς ή άναθεώρηση τών όρων τών άνταλλαγών Βορρά - Νότου. ' Η συμπερίληψη τών γαιοπροσόδων τών όρυχείων στίς τιμές τών προϊόντων άπό φυσικούς πόρους, πού έξάγονται άπό τό Νότο, θά καλυτέρευε τήν ικανότητα χρηματοδότησης τής περιφερειακής άστικής τάξης καί θά τής έπέτρεπε νά μπεϊ σέ μιά καινούργια φάση έκβιομηχά- νισης, βασισμένης, τούτη τή φορά, στήν έξαγωγή βιομη­χανικών προϊόντων πρός τά κέντρα. ' Η μετατόπιση όρισ- μένων βιομηχανιών άπό τό Βορρά, ξαναδημιουργώντας μιάν έφεδρεία άνεργίας, θά έπέτρεπε ταυτόχρονα τήν άνοδο τοϋ ποσοστοϋ κέρδους. ' Η έπέκταση θά ξεκινούσε τότε άπό τήν έξαγωγική βιομηχανία τοϋ Νότου, στή βάση τής όποιος νέες κινητήριες βιομηχανίες θά μπορούσαν νά ξαναρχίσουν τήν έπέκτασή τους στό Βορρά.

Ή προοπτική αύτή - όλότελα καπιταλιστική - γιά τήν ύπερνίκηση τών άντκράσεων τού παγκόσμιου συστήματος, άποτελεϊ τό πρόγραμμα τών περιφερειακών άστικών τά­ξεων, «τή νέα διεθνή οικονομική τάξη». ' Αλλά, άν καί συμ­βιβάζεται πλέρια μέ τή διατήρηση - καί μάλιστα μέ τήν άνάπτυξη - τοϋ Ιμπεριαλιστικού συστήματος, έξακολουθεΐ ν' άπορρίπτεται γιατί τά μονοπώλια δέν είναι Ικανά νά έπιβάλλουν στίς έργατικές τάξεις τοϋ κέντρου τίς άνα-

διαρθρώσεις πού συνεπάγεται ή έπανάληψη τής συσσώ­ρευσης σέ παγκόσμια κλίμακα πάνω σ’ αύτές τίς νέες βά­σεις. Η άποτυχία τών διαπραγματεύσεων Βορρά - Νότου προβλεπότανε: ή έπιτυχία τους άπαιτεϊ πρώτα άπ' δλα νά νικηθούν οί έργατικές τάξεις τοϋ Βορρά.

Ταυτόχρονα, ή έπιτυχία τών διαπραγματεύσεων αύτοΰ τοϋ τύπου - ή έφαρμογή ένός νέου διεθνούς καταμερι­σμού έργασίας - θά διασποϋσε τόν φανερό συνασπισμό τών κρατών τοϋ τρίτου κόσμου. Γ ιατί οί δυνατότητες τών διαφόρων χωρών τής περιφέρειας νά έπιβάλλουν γαιοπρό- σοδους τών όρυχείων καί νά τίς χρησιμοποιήσουν σέ μιά έκβιομηχάνιση γιά έξαγωγές είναι πολύ άνισες.' Η διάσπα­ση τοϋ τρίτου κόσμου σ’ αύτό πού συνηθίζουν νά όνομάζουν δλο καί περισσότερο ύπο-ίμπεριαλισμούς (έ- μεϊς προτιμούμε τόν όρο σκυτάλες τών ιμπεριαλιστών) καί ζώνες έφεδρειών πού είναι καταδικασμένες στόν μαρασμό (ή μετατροπή τοϋ «τετάρτου κόσμου» σέ Μπάνγκλα Ντές, ό λιμός στό Σαχέλ κλπ.) έγγράφεται σ' αύτή τήν προοπτική πού συζητήσαμε σέ άλλο σημείο.

Εξεταζόμενο μ' αύτό τόν τρόπο, τό πρόβλημα τοϋ καθορισμού τής γαιοπροσόδου στό χώρο τοϋ ίστορικοϋ ύλισμοϋ φαίνεται στενά δεμένο μέ τό πρόβλημα τής διάθεσής της. "Αν οί γαιοκτήμονες θεωρούνται γενικά σάν τάξη μή παραγωγική καί άν ή άνανέωση τοϋ είσοδήματός τους, πού είναι έγγυημένη άπό τήν ιδιοκτησία, τούς έπι- τρέπει νά τό διαθέτουν στήν κατανάλωση, ή περιφερειακή άστική ταξη έχει άνάγκη άπό τή γαιοπρόσοδο τών όρυχείων γιά νά χρηματοδοτήσει τήν συσσώρευσή της. Μιά συσσώ­ρευση πού έχει σάν χώρο όχι τήν ίδια τήν έκμετάλλευση τών όρυχείων, ή άκόμα τίς έγγειοδοτημένες βιομηχα­νίες. άλλά τό σύνολο τής οίκονομίας. Πρόκειται λοιπόν γιά μιά τάξη παραγωγική, άν καί έξαρτημένη καί μέ τήν ιδιότητα αύτή παρασιτική. ' Η στενή σχέση πού συνδέει τήν διάθεση τής γαιοπροσόδου μέ τόν καθορισμό της δέν είναι τίποτ' άλλο άπό μιά συμπληρωματική έκδήλωση τής ζήτη­

90

σης πού ό μαρξισμός δέν άποκλείει άπό τήν άνάλυση, άντίθετα άπό μιά γνώμη που είναι διαδομένη σήμερα.

Έτσι ή θέση μας ένσωματώνει τή θεωρία τής γαιοπρο- σόδου τών όρυχείων στόν ιστορικό ύλισμό, θεωρημένο σέ παγκόσμια κλίμακα. Συνδέει τόν καθορισμό τής γαιοπρο- σόδου μέ τή διάρθρωση τής ιεράρχησης τής άμοιβής τής έργατικής δύναμης σέ παγκόσμια κλίμακα, συνεπώς μέ τούς διεθνείς ταξικούς άγώνες καί συμμαχίες. Μέ μιά λέξη, ή γαιοπρόσοδος έμφανίζεται γιατί ή Αλγερία καί τό Ιράν βιομηχανοποιοϋνται (έστω καί έξαρτημένες) κι όχι άντίστροφα.

4. Τό πρόβλημα τών ύποκατάστατων μοσχεύεται σ' αύτό τόν κύριο προσδιορισμό. Έγινε παρατήρηση, καί δικαιολογημένα, ότι ή τιμή τών φυσικών πόρων δέ μπορού­σε νά ξεπεράσει τήν τιμή τών τεχνητών ύποκατάστατών τους. Αύτή ή όρθή παρατήρηση πρέπει νά γενικευθεί: γιά όλο τό καπιταλιστικό σύστημα ή τιμή ένός έμπορεύματος δέ μπορεί νά ξεπεράσει τήν τιμή ένός έμπορεύματος - ύ- ποκατάστατου, δηλαδή πού έχει μιά άνάλογη ή παραπλήσια άξια χρήσης. Έχουμε έπιμείνει σ’ αύτό τό σημείο* πού άφανίζει τήν νεβκλασσική άπόπειρα νά στηρίξει τήν οικο­νομική έπιστήμη στόν μή άναγώγιμο χαρακτήρα τών άξιών χρήσης, ένώ αύτές είναι (όχι όμως άποκλειστικά, γιατί ύπάρχει μιά φυσική βάση πού άποκλείει ώστε τό πόσιμο νερό νά είναι ύποκατάστατο τού πανωφοριού καί γιατί οί άξιες χρήσης είναι πολύ διαφορετικές) τό προϊόν τής κοινωνίας (ή κόκα-κόλα καί τό στιμένο λεμόνι είναι δυό άξιες χρήσης πού μπορούν όλότελα νά ύποκατασταθοϋν).

Άπό τήν ύπαρξη ύποκατάστατων, παραπλήσιων ή μα­κρύ νών, γεννιούνται πάντα, έδώ όπως καί άλλοϋ, αύτές πού έχουν όνομαστεΐ τομεακές πρόσοδοι. ’ Ο δρος αύτός δημιουργεί σύγχυση. Στήν πραγματικότητα όμως πρόκειται γι’ άλλο πράμα, πού έχει σχέση μέ τούς τρόπους κατανομής τοϋ πλεονάσματος. Αύτό δημκχιργεΐται συλλο­

6. Ή άνιση άνταλλαγή καί 6 νόμος τής άξίας ο. 50 - 57.

91

γικά άλλά ύστερα άνακατανέμεται σέ συνάρτηση πολλα­πλών προσδιορισμών, δπου παρεμβάλλονται τό σύνολο τών στοιχείων τής κοινωνικής ζωής καί τής άναπαραγωγής της. Θά έπανέλθουμε σ' αύτό τό πολύ γενικής φύσης συμπέ­ρασμα πού άφορά τίς σχέσεις άνάμεσα στό οικονομικό (ή γένεση καί ή κατανομή τού πλεονάσματος) καί τόν ιστορικό ύλισμό. Έν πάσει περιτττώσει δέ λείπουν τά παραδείγματα άπό προβλήματα τέτοιου είδους, στόν το­μέα τών όρυχείων. Γιά ποιές άξιες (ή τιμές) μιλούμε; Γιά τοϋ πετρελαίου ή τής ένέργειας; Σέ ποιά έπίπεδα δροΰν οί οικονομικοί νόμοι; Στό έπίπεδο τής έπιχείρησης; τοϋ κλάδου; τοϋ συμπλέγματος κλάδων; τής έθνικής οικονο­μίας; τής παγκόσμιας οικονομίας; Μπορούμε νά συλλά- βουμε τό ύπερπροϊόν σέ καθένα άπ' αύτά τά έπίπεδα; Ή πρέπει νά τό συλλάβουμε πρώτα στό σύνολό του κι έπειτα νά έξετάσουμε τούς νόμους τής κατανομής του;

Τό πρόβλημα τών ύποκατάστατων καί τών άμοιβαιοτή- των τών τιμών θέτει τό γενικώτερο πρόβλημα τής περισσό­τερο ή λιγότερο συλλογικής φύσης τής ύπεραξίας στό καπιταλιστικό σύστημα.

Άπό τό άλλο μέρος, ή έμφάνιση τής γαιοπροσόδου τών όρυχείων μεταβάλλει τήν διάρθρωση τών σχετικών τιμών καί τό μέσο ποσοστό κέρδους, δπως τό κάνει καί ή γαιοπρόσοδος καί γιά τούς Ιδιους λόγους.

5. Τά παραπάνω είναι άσφαλώς έμπνευσμένα άπό τήν πρόσφατη ιστορία τής γαιοπροσόδου τών κοιτασμάτων πετρελαίου. Θέσεις όμως πολύ διαφορετικές έχουν διατυ­πωθεί μέ τήν εύκαιρία τής αύξησης τών τιμών τοϋ πετρε­λαίου άπό τόν Όκτώβρη 19737. Ά λλες δίνουν βαρύτητα στούς άντικειμενικούς οικονομικούς δρους τής παραγω­γής ένέργειας; στήν άνάκαμψη τής τάσης τών σχετικών κόστων τοϋ πετρελαίου π.χ. πού, ένώ έπεφτε έπί ένα

7. Βλέπε, Ζ. Μ. Σεβαλιέ, Τώ νέο έπαθλο τοΟ πετρελαίου. Παρίσι, 1973. Ή παγκόσμια κρίση το0 καπτταλιομοΟ. Πανεπιστήμιο τής Βενσέν, 1975.

92

αιώνα, άρχισε μιά μακρυά φάση άνδδου άπό τίς δεκαε­τίες τοΰ 60-70. Ά λλες έπιμένουν στίς έσωιμπεριαλι- στικές άντκράσεις καί ύπογραμμίζουν τή θέληση τών ' Ενωμένων Πολιτειών νά στρέψουν πρός δφελός τους μιά κατάσταση πού έκφυλιζότανε (κρίσεις τοΰ δολλαρίου κλπ), κινητοποιώντας τίς πολυεθνικές έταιρίες πετρελαίου καί τών πετρελαιοπαραγωγών κρατών ένάντια στήν Εύρώπη καί τήν ' Ιαπωνία. ' Ορισμένοι μάλιστα προχωρούν μακρύ- τερα καί βλέπουν σ' αύτή τήν τελευταία συμπαιγνία μιά έκδήλωση τής μακρόπνοης στρατηγικής τών πολυεθνικών έταιριών, πού έχουν διαλέξει τή συμμαχία μέ τά κράτη τού τρίτου κόσμου ένάντια στά κεντρικά κράτη. Στόχος αύτών τών έταιριών είναι ν' άνεβάσουν τό ποσοστό κέρδους τους μέ τήν μετατόπιση τών βιομηχανιών πού έλέγχουν. Ό λες αύτές οί άναλύσεις, άκόμη κι δταν φαίνονται νά περιέχουν μιά δόση άλήθειας, διαπράττουν τό Ιδιο βασικό οικονομικό σφάλμα, ν' άντιτάσσουν τίς πολυεθνικές έταιρίες (τό μητροπολπικό κεφάλαιο τών μονοπωλίων) στά κράτη τοΰ κέντρου. Δίνουν βαρύτητα σέ περιστασιακές καί δευτε- ρεύουσες πλευρές καί ταξινομούν μέ τρόπο λαθεμένο τίς άντκράσεις τοΰ συστήματος, δίνοντας καθοριστική θέση. στήν έσωιμπεριαλιστική άντίφαση ή σ' έκείνη πού άντι- τάσσει τίς έργατικές τάξεις τής Δύσης στά μονοπώλια, άρνούμενες στήν άντίφαση πού άντιπαραθέτει τούς λαούς τής περιφέρειας στά μονοπώλια τόν κινητήριο ιστορικό ρό­λο, πού τής άναγνωρίζουμε έμεϊς γιά όλάκερη τήν ιμπερια­λιστική έποχή, άρνούμενες νά δοϋν δτι αύτή ή άντίφαση εί­ναι πού προκαλεΐ τή δευτερεύουσα άντίφαση πού άντιπα- ραθέτει τίς έξαρτημένες άστικές τάξεις τής περιφέρειας (καί τά κράτη τους) στά μονοπώλια (καί στά κράτη τους). Τό λάθος πηγάζει άπό τήν βορειοαμερικανική ριζοσπαστική άνττπολυεθνική φιλολογία.

Βλέπομε άντίθετα στό παράδειγμα τοΰ πετρελαίου, τήν πρόωρη έκδήλωση μιάς τάσης πολύ γενικότερης πού άντι- στοιχεΐ στή νέα στρατηγική τών περιφερειακών άστικών τάξεων. ' Η μάχη γιά τή «νέα διεθνή οικονομική τάξη», ή

93

θέληση - έστω καί άδύνατη άκώμη - τών κρατών τοΰ τρίτου κόσμου νά δημιουργήσουν τά μέσα μιάς άλληλεγγύης πού νά τούς έπιτρέπει νά έπιβάλλουν τήν ούσιαστική άνοδο τοΰ συνόλου τών τιμών τών πρώτων ύλών μαρτυρούν αύτή τή γενική τάση.

β . ' Εννοείται ότι δέν είναι δυνατόν νά τακτοποιηθεί τό ζήτημα τού καθορισμού τής γαιοπροσόδου τών όρυχείων μέ γενικότητες καί άφηρημένους όρους. Όπως καί κάθε άλλο ζήτημα, κι' αύτό πρέπει νά γίνει άντικείμενο συγκε­κριμένων αναλύσεων τών συγκεκριμένων καταστάσεων. Γιά κάθε όρυχτό ειδικές περιστάσεις καθορίζουν τήν πάλη γιά τήν γαιοπρόσοδο καί τίς πιθανές έκβάσεις της. Έτσι, σά συγκριτικό παράδειγμα, θά μπορούσαμε ν' άναφέρουμε τό σιδηρομετάλλευμα", πού παραγότανε γιά πολύ καιρό άποκλειστικά στις 'άναπτυγμένες χώρες γιά τήν έθνική τους σιδηρουργία. Οί άνάγκες τής σιδηρουργίας τών κέντρων δέ μπορούσαν πιά νά ικανοποιηθούν άπό τούς μεγάλους παραγωγούς ( Ενωμένες Πολιτείες, Γαλλία. Σουηδία στούς όποιους προστίθεται καί ή Ε.Σ.Σ.Δ), καί ή Δύση έξασφάλισε μιά «όρυκτή ζώνη» άπό σίγουρες χώ­ρες (Καναδάς, Βραζιλία, Νότια Αφρική καί Αύστραλία) πού μπορούν νά προμηθεύουν άνταγωνιστικό μετάλλευμα σέ έπαρκεϊς ποσότητες γιά τό προβλεπόμενο μέλλον. Σ ' αύτές τίς συνθήκες, οί παραγωγοί τοΰ τρίτου κόσμου (Βε­νεζουέλα. Μαυριτανία, Γουϊνέα, Λιβηρία, Γκαμπόν, ' Ινδία, Μαλαισία) είναι «περιθωριοποιημένοι» καί στερούνται άπό διαπραγματευτικά μέσα (προπάντων άν ή Βραζιλία έξακο- λουθήσει ν' άρνείται νά τούς ύποστηρίξέι). Άλλά, άπό τό άλλο μέρος, τά οικονομικά μέσα γιά τήν έγκατάσταση τών σιδηροβιομηχανιών τού τρίτου κόσμου είναι τεράστια (πλησιάζουν τά 50 δισ. δολλάρια πού πρέπει νά ληφθοΰν σέ διάστημα πέντε - έξη χρόνων) καί δέ μπορούν νά βρεθούν

8 Υ0όν Λέ Μοόλ. Τό μέλλον τού έλέγχου τού οιδηρομεταλλεύματος καί οί έπσιτώσεις του στις διεθνείς σιδηρουργικές σχέσεις, έγγραφο πολυγραφημένο Μονπελιέ. 1976.

94

ούτε στή Δύση οΰτε στις άνατολικές χώρες. Βλέπουμε έδώ τή δυνατότητα μιδς ένωσης μέ τρεις συνεταίρους: τις σιδηρουργικές χώρες τοΟ τρίτου κόσμου, τίς χώρες μέ σοβαρά οικονομικά μέσα (χώρες τοϋ Οργανισμού Πετρε­λαιοπαραγωγών Χωρών π.χ.) καί τίς χώρες μέ τά μεταλλεία πού άναφέρθηκαν πιό πρίν. Μιά τέτοια ένωση θά δυνάμωνε τή συλλογική αύτονομία τοΰ τρίτου κόσμου καί θά άπο- δέσμευε τό σύμπλεγμα όρυχτό/σιδηρουργία τής περιφέ­ρειας άπό τό σύμπλεγμα τού κέντρου, πού τά άποτελέ- σμστα τής κυριαρχίας του άσκοΟνται σήμερα ταυτόχρονα καί πάνω στις χώρες μέ τά μεταλλεία καί στις σιδηρουργι­κές χώρες τού τρίτου κόσμου. Η γαιοπρόσοδος τών όρυχείων σέ μιά ένωση τέτοιου είδους είναι κάτι τό διαπραγματεύσιμο άπό χώρα σέ χώρα. Αλλά βλέπουμε καλά, στήν περίπτωση αύτή, δτι ή μάχη γιά τήν τιμή τοϋ μεταλλεύματος δέν άποτελεΐ τόν κυριώτερο σκοπό τών άγώνων πού διεξάγονται σήμερα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ

1. Αύτό πού άκολουθεΐ δέν είναι μιά νέα καί συμπλη­ρωματική άπόπειρα νά προτείνουμε μιά «λύση» στό πρό­βλημα τής «μετατροπής». Πραγματικά πιστεύουμε, δπως ό Μπενέττι, ό Καρτελιέ καί ό Μπαρτομιέ, δτι ή κριτική τής πολιτικής οικονομίας άπό τόν Μάρξ δέν είναι μιά θετική προσπάθεια γιά νά «διορθώσει καί νά συμπληρώσει» τόν Ρικάρντο, άλλά ότι είναι μιά κριτική τής κατάστασης τής οικονομικής έπιστήμης, πού ό Μάρξ ξεσκέπασε τή φύση της («ή σκέψη τής άστικής τάξης πάνω στήν Ιδια της τήν πρακτική» γιά νά έπαναλάβουμε τήν έκφραση τού Μπενέτ- τ ι’). Ωστόσο, καθώς οί βασικές διαφορές άπόψεων θά έξακολουθήσουν πιθανώς νά τοποθετούνται σ' αύτό τό έπίπεδο μέσα στόν Ιδιο τόν μαρξισμό (έννοώντας μ' αύτό δλα τά ρεύματα πού έχουν τήν άξίωση νά λέγονται μαρξι­στικά), θά έξακολουθοϋν νά διατυπώνονται άπό τούς μέν καί άπό τούς δέ, διαφορετικές έρμηνεΤες τής μετατροπής, τής φύσης της, τής σημασίας της, άρμόδιες ή δχι.

Θά προσπαθήσουμε, πιό σεμνά, νά καταλάβουμε αύτό πού ό Μάρξ έκαμε στό Βιβλίο III τού Κεφαλαίου καί νά ύπερασπιστούμε τήν άποψη πού μάς φαίνεται πώς ήταν δική του. Δέν τό κάνουμε αύτό πρός χάριν κάποιου θρησκευτικού σεβασμού τών κειμένων. Δέν έπικρίναμε έμεΐς οί Ιδιοι τόν Μάρξ σ' δ,τι άφορά τόν καθορισμό τής γαιοπροσόδου, τήν άπροσδιοριστία τοΰ τόκου καί τήν

1. Μπενέττι, Μπερτομιέ, Καρτελιέ. προαναφερμένο έργα.

96

πτωτική τάση τοϋ ποσοστού κέρδους2; Δέν άποτολμήσαμε νά συμπληρώσουμε τά κείμενα τού Μάρξ στόν τομέα τής θεωρίας τοϋ χρήματος καί τού κύκλου1; Αλλά νομίζουμε ότι έδώ πρόκειται γιά ένα πρόβλημα πολύ πιό βασικό πού άφορά τήν ούσία τοϋ μαρξισμού.

Στό πρώτο μέρος τοϋ κειμένου πού άκολουθεϊ (παρά­γραφου II ώς VIII) θά δείξουμε;

1 .- δτι ή άξια ύπάρχει, δτι μπορεί νά ύπολογιστεί, δηλαδή δτι τά έμπορεύματα άντιπροσωπεύουν ποσότητες συνολικής άφηρημένης κοινωνικής έργασίας, (άμεσης καί έμμεσης) πού άποτελούν τόν κοινό παρονομαστή, (τόν κανόνα), πού έπιτρέπει τή σύγκριση άνάμεσά τους σέ μιά δοσμένη στιγμή καί σέ .μεγαλύτερη διάρκεια τού χρόνου.

2 .- δτι οί άξιες είναι άνεξάρτητες άπό τήν κατανομή τοϋ εισοδήματος σέ μισθούς καί κέρδη.

3 .- δτι οί τιμές, άντίθετα, δέν. είναι άνεξάρτητες, άλλά μιά καί ή άξια τής έργατικής δύναμης γίνει γνωστή, οί τιμές μπορούν νά συνδεθοϋν μέ τίς άξιες· δηλαδή δτι ή μετατροπή είναι θεμιτή καί δυνατή (μπορούμε νά κάνουμε περισσότερα άπό τήν πρώτη προσέγγιση τού Μάρξ χωρίς νά προδώσουμε τό πνεύμα της).

4 - δτι, στό πλαίσιο αύτό, (ό κανόνας όντας ή ποσότητα άφηρημένης έργασίας), ό Μάρξ άγνοεϊ τίς δυσκολίες τού κανόνα μέ τήν έννοια τοϋ Σράφα' δτι οί όροι πού έθεσε ό Μάρξ (ισότητα τών τιμών καί τών άξιών) καθορίζουν τήν έκλογή ένός νομίσματος (κι δχι ένός κανόνα) πού ή σημασία του είναι ισχνή- δτι ή έκλογή ένός άλλου νομίσμα­τος, τοϋ χρυσού, πού ν ' άνταποκρίνεται στήν «στορική πραγματικότητα δέν άλλάζει τήν ούσία τής μετατροπής.

5 - τέλος δτι ο» άξιες μπορούν νά έπισημανθούν άπό τίς

2. Βλέπε πιό πριν, καθώς καί Ό ιμπεριαλισμός καί ή άνιοη άνάπτυζη « Φ . Η (ή γαιοπρόσοδος), Ή Λνιοη άνταλλαγή καί ό νόμος τής άξιος, ο. 76 καί έπόμενες (ή πτωτική τάση τοΟ ποσοστού κέρδους).

3. Η 4νκ*> άνταλλαγή... παράρτημα (θεωρία τοϋ χρήματος), Ή άνιοη άνάπτυζη, ο 71 καί έπόμενες (θεωρία τοϋ χρήματος) καί σελ. 77 καί έπόμενες (θεωρία τοΟ κύκλου).

97

τιμές καί άπό τήν άμεσα όρατή έμπειρική πραγματικότητα.Στό 5 ξαναβρίσκουμε τό 1: ό κΟκλος κλείνει καί οι άξιες

δέν άποτελοϋν μιά νεφελώδη, μεταφυσική, μή υπολογι­ζόμενη κατηγορία, άλλά μόνο μιά κατηγορία πού, δν καί άκριβής, - ΰπολογιζομένη - δέν είναι άμεσα φανερή.

Στό δεύτερο μέρος (άπό τήν παράγραφο IX) θ ' άναρω- τηθοΰμε άν είναι δυνατό νά άποφύγουμε, αύτή τήν άπό- κλιση διά μέσου τής άξίας άρκούμενοι στίς άμεσες κατηγορίες τών τιμών καί τών μισθών. Θά δείξουμε τότε:

1 - δτι ή φανερή οικονομία θέτει τό ζήτημα τού προσ­διορισμού ένός κανόνα πού νά έπιτρέπει τή μέτρηση τής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων.

2 - δτι ή προσπάθεια τού Σράφα νά προσδιορίσει ένα τέτοιο κανόνα άπότυχε.

3 - ότι, άντίθετα, ό κανόνας - άξια είναι ό μόνος πού έπιτρέπει νά δοθεϊ μιά άκριβής έννοια καί μιά άπάντηση στό ζήτημα τοΰ μέτρου τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων, ζήτημα δλοφάνερο θεμελιώδες.

II. Αρχίζουμε θυμίζοντας πώς ή άξια (ή ποσότητα τής άφηρημένης άμεσης καί έμμεσης κοινωνικής έργασιας πού περιέχεται στήν παραγωγή μιάς μονάδας όρισμένου έμπορεύματος) μπορεί νά καθοριστεί.

Έσ τω ένα κεφαλαιοκρατικό παραγωγικό σύστημα πού παράγει δυό έμπορεύματα (1) καί (2) πού καί τά δύο μπαίνουν στήν παραγωγική κατανάλωση, στήν κατανάλωση τήν άναγκαία γιά τήν άναπλήρωση τής έργατικής δύναμης καί στήν κατανάλωση τών κεφαλαιούχων. Οί παραγόμενες φυσικές ποσότητες τοΟ (1) καί (2) παίρνονται άντίστοιχα σά μονάδα καί οί παραγωγικές καί τελικές καταναλώσεις είναι συνεπώς κλάσματα τής μονάδας. Ή όλική ποσότητα άμεσης άφηρημένης έργασιας παίρνεται σά μονάδα. Δια­τίθεται λοιπόν στήν παραγωγή τοϋ*(1) καί (2) σέ άναλογίες πού τό άθροισμά τους είναι ή μονάδα.

Π.χ. έχουμε τό σύστημα:0.2ν1 + 0.4ν2 + 0.4 = ν10.5ν1 + 0.1ν2 + 0.6 = ν2

98

Απ' αύτό βγαίνουν άμέσως (χωρίς νά ύπάρχει άνάγκη νά κάνουμε όποιαδήποτε ύπόθεση σχετικά μέ τό ποσοστό τής ύπεραξίας) οί άξιες:

ν1 = 1.15 καί ν2 = 1.30 πού άντιπροσωπεύουν τίς όλικές ποσότητες άφηρημένης άμεσης καί έμμεσης έργασίες πού χρειάζονται γιά τήν παραγωγή μιάς μονάδας (1) καί μιάς μονάδας (2) - αύτές οί φυσικές μονάδες είναι γνωστές - ή μονάδα έργασίας δντας ή ποσότητα τής άμεσης έργασίας πού χρησιμο­ποιείται.

Είναι χρήσιμο νά κάνουμε έδώ δυό παρατηρήσεις:1. Ή παραγωγή τών δύο προϊόντων (1) καί (2) πού

περιγράφεται έδώ συμβαδίζει. Είναι, π.χ., ή παραγωγή τού έτους η. Αύτή άπαιτεϊ ώστόσο όπως ή κινητοποιουμένη μονάδα άμεσης έργασίας διαθέτει ένα στόκ άπό 0,7 μονάδας (φυσικής) τοΰ προϊόντος (1) καί 0,5 μονάδας τοΰ προϊόντος (2). Ά π ό ποΰ έρχονται αύτά τά μέσα έργασίας; Ά π ό μιά προηγούμενη παραγωγή, τοΰ έτους η -1 .

Ά ν ή τεχνική τής παραγωγής τών προηγούμενων έτών ήταν ίδια μέ κείνη τού έτους η (στασιμότητα τών παρα­γωγικών δυνάμεων) θά μπορούσε νά γίνει ό παρακάτω συλλογισμός άναδρομικά:

Γιά νά παραχθεΐ μιά μονάδα τοΰ (1), χρειάζονται: 0,4 μονάδας άμεσης έργασίας, 0.2 μονάδας τοϋ (1) καί 0.4 μονάδας τοΰ (2).

Γιά νά παραχθεΐ 0.2 μονάδας τοΟ (1) χρειάζονται: 0.4 χ 0.2 μονάδας άμεσης έργασίας, 0.2 χ 0.2 μονάδας τοϋ (1) καί 0.4 χ 0.2 μονάδας τοϋ (2) κλπ.

Τό σύνολο 5 = 0.2 + (0.2)* + ... = 0.25 ' Ο άναδρομικός συλογισμός δίνει λοιπόν: θά χρειαστεί

νά παραχθοϋν στις περίοδες... (η -4 ), (η -3 ), (η -2 ), (η -1 ) καί η, 1.25 μονάδας τοϋ (1) μέ 0.4 χ 1.25 μονάδας άμεσης έργασίας, 0.2 χ 1.25 μονάδας τοϋ (1) καί 0.4 χ 1.25 μονάδας τοΰ (2). Αύτές είναι οί Ιδιες άναλογίες τής πρώτης έξίσωσης τοϋ συστήματος.

99

Αύτό τό σύστημα τοϋ συνόλου τών έτών η, η -1 , η-2... δίνει λοιπόν τίς ίδιες άξιες V I καί ν2.

"Αν άντίθετα ή τεχνική έχει προοδεύσει δέ θά ύπολο- γιστοΰν οί τύπςι παραγωγής τών προηγουμένων περιόδων η -1, η -2 κλπ γιατί ή άξια πού μεταβιβάστηκε άπό τό σταθερό κεφάλαιο δέν είναι ή άξια τών στοιχείων αύτοΰ τοΰ κεφαλαίου στίς περίοδες η -1 , η -2 κλπ, κατά τίς όποιες έχουν ούσιαστικά παραχθεϊ, άλλά ή κοινωνική τους άξια, δηλ. έκείνη πού έχουν στήν έποχή η, σήμερα, άφοϋ μπορούν νά άναπαραχθοΰν στίς σημερινές, πιό άποτελε- σματικές συνθήκες παραγωγής.

Ό τα ν έστηρίξαμε τό πρότυπό μας τής έξισορροπημέ- νης διευρυμένης συσσώρευσης, ήμασταν ύποχρεωμένοι γιά τό λόγο αύτό, νά έμφανίσουμε λογιστικά τήν άξια τών προϊόντων στό έπίπεδο τής έπομένης περιόδου, έπίπεδο πού προεξοφλάται άπό τήν πρόοδο τών παραγωγικών δυνάμεων4.

Ό . ύπολογισμός τής άξίας δέν έπιβάλλει τόν ύπολο- γισμό τών ιστορικών άξιών τών στοιχείων πού μεταβιβά­στηκαν άλλά μόνο τήν ταυτόχρονη λύση τοΰ σημερινού συστήματος παραγωγής.

' Η παρατήρηση αύτή είναι χρήσιμη στό βαθμό πού μάς θυμίζει δτι δέν ύπάρχει λόγος νά περιπλανιόμαστε σ' ένα συλλογισμό πού άνατρέχει ώς τίς πρώτες άρχές τής ιστορίας, δπως άπό τήν έποχή τοΰ Μπδμ Μπάβερκ, οί οικονομολόγοι είχαν θέσει άπό κοινού σά σκοπό τους νά τό κάμουν*.

4. Ή άνιση Ανταλλαγή καί 6 νόμος τής άζίος, παράρτημα βλέπε πιό πάνω ύπόμνηαη τής Άναης άνάπτυξης, α. 71 καί έπόμενες καί κρσική τών άνεπαρκειών τής έξήγηοης τοΰ Μάρξ πάνω στά χρήμα πού έκανε, μεταξύ άλλων, ή Σουζάνα ντέ Μπρούνχωφ (προαναφερμένο έργο).

5. Ή άνιση άνάπτυξη σ. 196 καί έπόμενες. Ξαναβρίσκουμε έδώ τήν κρι- •πκή πού 6 Μάρξ άπευθύνει στόν ΣμΙΘ όταν αύτός άνάγει τήν άξΙα τής παραγωγής οέ έναν άπειρο άριθμό έοόδων (μισθοί καί κέρδη) πού δημκ>υργήθηκαν στό παρελθόν.

100

2. Οί άξιες, καθορισμένες έτσι, είναι όλότελα άνεξάρ- τητες άπό κάθε ύπόθεση πού άφορά τήν κατανομή. Δέν άσχολεΐται κανείς νά μάθει άν οί παραγωγοί διαθέτουν όλο τό καθαρό προϊόν πού παράγουν ή άν τούς έκμεταλλεύον- ται.

III. Ώστόσο τό καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής δέν προσδιορίζεται μόνο άπό τούς τεχνικούς του όρους (συντελεστές εισροών μέσων παραγωγής καί συντελεστές εισροών άμεσης έργασίας). Προσδιορίζεται έπίσης άπό τήν άξια τής έργατικής δύναμης πού είναι ή άξια τών έμπορευμάτων τών άναγκαίων γιά τήν άναπλήρωσή της. Ά ς ύποθέσουμε δτι αύτή είναι:

νν = 0.2 . V I + 0.2 . \/2 = 0.50 Τό παραγωγικό σύστημα έχει λοιπόν τά χαρακτηριστικά

πού συνοψίζονται παρακάτω:Σύνολο παραγωγής 1.0Ν/1 + 1.0Ν/2 = 2.45

- Παραγωγική κατανάλωση 0.7\/1 + 0.5ν2 = 1.45 = καθαρό προϊόν 0.3Ν/1 + 0.5ν2 = 1.00- Αξία τής έργατικής δύναμης0.2νΐ + 0.2ν2 = 0.50 = Υπεραξία 0.1 VI + 0.3 ν2 = 0.50

Τό ποσοστό τής ύπεραξίας (100%) είναι Ιδιο σέ κάθε κλάδο πού ή σύνθεσή του σέ άξια είναι, σύμφωνα μέ τόν τύπο τοϋ Μάρξ (ο + ν + ρΙ = V).

ο ν ρΙ V(0.2ν1 + 0.4ν2 = 0.75) + 0.20 + 0.20 = 1.45 (0.5ν1 + 0.1 ν2 = 0.70) + 0.30 + 0.30 = 1.30

Σύνολο = 1.45 + 0.50 + 0.50 = 2.45 Επισημαίνουμε σ' αύτό τό σύστημα, τά χαρακτηριστικά

μεγέθη τής άνάλυσης τοϋ Μάρξ: οί όργανικές συνθέσεις (ο / ν) καί τό ποσοστό ρΙ / ο + ν, ή:

ρ Ι/ ν ο / ν ρ ^ + ω

(1) 100% 233% 21%(2) 100% 233% 30%

(1) + (2) 100% 290% 26%Νά λοιπόν ή περιγραφή τοΰ παραγωγικού συστήματος

μέ δύο κλάδους. Φαίνεται νά ύπάρχουν πολλά συστήματα

101

πού είναι τά Ιδια... Θά παρατηρήσουμε δτι οι κλάδοι (1) καί(2) δέν έχουν καμμιά σχέση μέ τούς τομείς I καί II τού Βιβλίου II τοϋ Κεφαλαίου. ' Η άνάλυση δέν άσχολεΐται έδώ μέ άναπαραγωγή (άπλή ή διευρυμένη) πού ύποτίθεται δτι είναι έξασφαλισμένη στή συνολική δομή τοϋ παραγωγικού συστήματος.

IV. ' Η «πρώτη προσέγγιση» τού Μάρξ συνίσταται, δπως ξέρουμε, στή συγκράτηση τού μέσου ποσοστού ρΙ/ο + ν σέ 26% καί πάνω στή βάση αύτή, στήν κατανομή τής ύπερ­αξίας (0.50) άνάμεσα στούς κλάδους (1) καί (2) άνάλογα μέ τήν άξια τοϋ κεφαλαίου πού έχει καταβληθεί (ο+ν). Δη­λαδή στήν περίπτωσή μας:

Κέρδος (1) = 0.24 τιμή (1) = 1.19Κέρδος (2) = 0.26 τιμή (2) = 1.26Σ κερδών = 0.50 Σ τιμών = 2.45

ΜπορεΤ νά γίνει τίποτα καλύτερο, μένοντας στό πνεϋμα τής μεθόδου πού έκφράζεται μέ τήν εύκαιρία αύτής τής πράξης τής πρώτης προσέγγισης τής μετατροπής τού βιβλίου III;

Έσ τω λοιπόν δτι οί τιμές, παραλλαγμένες μορφές τών άξιών:

ρ1 = χ1ν1 καί ρ2 = χ2ν2.

είναι τέτοιες πού ή ύπεραξία τους νά άνακατανέμεται κατ' άναλογία τοϋ κεφαλαίου πού έχει καταβληθεί μέ τό πο­σοστό κέρδους γ.

Θά έχουμε τό σύστημα:(0.2ρ1 + 0.4ρ2 + 0.4ν*) (1 + γ) = ρ1 (0.5ρ1 + 0.1 ρ2 + 0.6νν) (1 + γ) = ρ2

\Λ/ = 0.2ρ1 + 0.2ρ2.

Θά παρατηρήσουμε δτι άντίθετα άπό τό Σράφα, έδώ ή άξια τής έργατικής δύναμης ένσωματώνεται στή διεργασία τής παραγωγής σάν μεταβλητό κεφάλαιο (καί δέν θεωρεί­ται σά μιά κατηγορία τής κατανομής). ' Ο όνομαστικός μι­σθός νν έκφρασμένος στό σύστημα τών τιμών ρ έξασφα- λίζει τήν άμοιβή τής έργατικής δύναμης στήν άξΙα της.

102

Τό σύστημα περιορίζεται λοιπόν στις δυό έξισώοεις: (0.28ρ1 + 0.48ρ2) (1 + τ) = ρ1 (0.62ρ1 + 0.22ρ2) (1 + τ) = ρ2.

Οί δυό αύτές έξισώσεις μέ τρεις άγνωστους προσδιορί­ζουν θαυμάσια τό σύστημα, μέ διαφορά ένός συντελεστή άναλογίας δηλαδή προσδιορίζουν τό ποσοστό τ καί τή σχε­τική τιμή ρ1/ρ2.

Πραγματικά, τό σύστημα αύτών τών δύο έξισώσεων έπιτρέπει νά έκφράζεται μιά σχέση άνάμεσα στό ρ1 καί ρ2 άνεξάρτητα άπό τό τ. δηλαδή:

____________ Ρ ΐ_____________ ______________ Ρ2__________

0.28ρ1 + 0.48ρ2 0.62ρ1 + 0.22ρ2ή άκόμη:

62ρ12 - 6ρ1ρ2 - 48ρ22 = 0

καί σέ γενική μορφή:βρ12 + &ρ1ρ2 + ορ22 = 0

Θεωρώντας τό ρ1 = βρ2 έχουμε μιά δευτεροβάθμια έξίσωση σέ α:

62α2 - 6α - 48 = 0

πού έχει δύο ρίζες: τή μιά άρνητική

6 — ν/ΐ 1-940β1 = · ----------- Ϊ2 4 -----------

καί τήν άλλη θετική

6 + ν ^ Γ Γ 9 4 0 =

124' Η καμπύλη αρ12 + 6ρ1 ρ2 + ερ22 = 0 είναι λοιπόν μιά

φθίνουσα ύπερβολή, δηλαδή δυό εύθεϊες πού περνούν άπό τήν άρχή (όταν ρ1 = 0, ρ2 = 0), άπό τίς όποΐες μία ήμιευθεία είναι άναγκαστικά τοποθετημένη στό βορειο­ανατολικό τέταρτο τοϋ συστήματος τών συντεταγμένων. Αύτό έξηγεί τό γεγονός ότι ή καμπύλη διαγράφει μιά σύνδεση ρ1 ρ2 πού άπορρέει άπό ένα πραγματικό σύστη­μα τιμών. Καθώς τό α καί ο είναι πάντοτε διαφορετικού ση­

103

μείου. τό β2 - 4αε είναι πάντοτε θετικό.' Υπάρχει πάντοτε μιά πραγματική καί μόνη λύση. Μ ' άλλα λόγια, ή σχετική τιμή ρ'/ρ2 είναι καθορισμένη δπως έπίσης καί ή γ.

Στήν περίπτωσή μας π.χ., διαλέγοντας γιά νόμισμα ρ1 =1 έχουμε:

ρ2 = 1.076 γ = 25,6% καί νν = 0.41

Τό σχήμα πού άναπτύσσεται έδώ μέ δύο κλάδους μπο- ρεϊ νά έπεκταθεΐσέ άπειρους κλάδους. ' Η προσφυγή στόν ύπολογισμό τής μήτρας άντικαθιστά τήν εικονική παράστα­ση σ ’ ένα χώρο δισδιάστατο. Αύτό άντιστοιχεί στούς δρους ισχύος τού θεωρήματος τοΟ Περρόν - Φρομπένιους.

Πραγματικά, ή μορφή τής μήτρας:

δείχνει δτι ή άπολήγουσα Ρ καθορίζεται μέ διαφορά ένός .συντελεστή άναλογίας.

V. Τό σύστημα παραγωγής πού περιγράφεται έτσι, είναι λοιπόν κλεισμένο. Ά π ό τή στιγμή πού δοθεί ή άξια τής έργατικής δύναμης (άπ' δπου βγαίνει τό ποσοστό τής ύπεραξίας) δηλαδή δταν στις δυό έξισώσεις πού δίνονται πιό πάνω προστεθεί μιά έξίσωση τής μορφής: νν = 1 (ρ1, ρ2), καθορίζονται τό ποσοστό τοϋ κέρδους γ καί οί σχετικές τιμές.

Η έκλογή ένός κανόνα είναι στήν πραγματικότητα έκλογή ένός νομίσματος, δηλαδή ένός συντελεστή άναλο- γίας, καί ό άληθινός κανόνας τών τιμών πού ύπολογίζονται έτσι είναι ή άξια.

Πρέπει νά θεωρήσουμε δτι ό Μάρξ έπιβάλλει στόν έαυτό του έναν συμπληρωματικό δρο:

α - ή τήν ισότητα τών τιμών καί τών άξιών, στήν περίπτωσή μας:

ρ1 + ρ2 = 2.45

104

β - ή τήν ισότητα τών κερδών κα( τής ύπεραξίας, στήν περίπτωσή μας:

0.10ρ1 + 0.30ρ2 = 0.50

Ό ένας ή ό άλλος άπ' αύτούς τούς δρους θά προσ­διόριζε ένα νόμισμα (συντελεστή άναλογίας)

Θά μπορούσαμε νά σκεφθοϋμε δτι ύπάρχει κάποια λογική διαλέγοντας ένα άπό τά δύο νομίσματα, μιά καί πρόκειται, κατά τόν Μάρξ, νά μάθουμε πώς άνακατανέμε- ται ή ύπεραξία μέ τόν συναγωνισμό τών κεφαλαίων. Τό δεύτερο νόμισμα τού Μάρξ θάπρεπε μάλιστα νά προτιμηθεί.

Γιατί τά δύο νομίσματα δέν είναι ισοδύναμα παρά στήν πρώτη προσέγγιση τοϋ Μάρξ. "Οταν αύτή έγκαταλειφθεΐ, οί δυό γραμμικές έξισώσεις πού τά προσδιορίζουν μή δντας όμοθετικές, οί λύσεις πού δίνουν (οί άπόλυτες τιμές) είναι διαφορετικές.

"Οποιο καί νάναι τό νόμισμα - πού έχει τή γενική μορφή αρ1 +βρ2 = κ - τό ποσοστό γ είναι καθορισμένο (έδώ 25%) καθώς καί ή σχέση α (έδώ, 0.93).

105

Τό νόμισμα (α) πού άντιστοιχεΤ στήν ισότητα τών τιμών καί τών άξιών, δίνει έδώ:

ρ 1 = 1.183 ρ2 = 1.272 νν = 0.491

'Αλλά οί σχετικές τιμές, δπως τό ποσοστό κέρδους, δντας καθορισμένες καί άνεξάρτητες άπό τό νόμισμα, τό άποτέλεσμα πού προκύπτει άπό τήν έκλογή του είναι πολύ ισχνό: καθορίζει μόνο τόν συντελεστή άναλογίας.

VI. Ή έκλογή τοΟ νομίσματος δέν έχει λοιπόν θεω­ρητική σημασία σ' δ,τι άφορά τό πρόβλημα τής μετα­τροπής.

'Αλλά άν ή έκλογή τοϋ νομίσματος μπορεί νάναι αύθαίρετη στήν οικονομική θεωρία, δέ συμβαίνει τό ίδιο στόν χώρο τοϋ ιστορικού υλισμού. Οί τιμές δέ σχηματί­στηκαν σάν τιμές σχετικές, άλλά σάν τιμές άπόλυτες πού έκφράζονται σέ νομισματικές μονάδες. Τό χρήμα είναι μιά βασική κατηγορία τής έμπορευματικής άνταλλαγής, δέν είναι ένας «πέπλος», «ένα νόμισμα» πού έχει είσαχθεϊ «κατοπινά»®. Τό άληθινό νόμισμα ήταν ένα ειδικό έμπό- ρευμα, τό πολύτιμο μέταλλο (χρυσός ή καί άργυρος).

Ή έγκατάλειψη τής μετατρεψιμότητας τοϋ χρήματος έχει μεταβάλλει ριζικά τούς δρους τής άνταλλαγής: Ξανα­βρίσκουμε έδώ ένα πρόβλημα στό όποιο έχουμε κιόλας άπαντήσει άλλοϋ7.

' Από τό άλλο μέρος παρατηρούμε ότι ή άναφορά στόν χρυσό δέν έχει άκόμη έξαφανιστε! στό έπίπεδο τοϋ παγκό­σμιου συστήματος. Μπορεί άραγε νά γίνει αύτό; Δέν πιστεύουμε έφ' όσον οί καπιταλιστικοί σχηματισμοί δέν ένσωματωθοϋν σ' ένα μόνο παγκόσμιο σχηματισμό (στό πολιτικό καί στ' άλλα πεδία). ' Αλλά άμφιβάλλουμε δτι ένας

6. Στό σημείο αύτό ή Σουζάνα ντέ Μπρούνχωφ ( Ή προσφορά χρήματος1 Κράτος καί Κεφάλαιο Έρευνες πάνω στήν οικονομική πολιτική. Μβ- βρβΓΟ. 1976) υπενθύμισε ότι στόν Μάρξ. τό χρήμα δέν είναι ένας «πέ­πλος» άλλά έπεμβαίνει ένερνά στήν άνταλλανή πού δέν είναι μιά άνταλλαγή έμπορεύματος μέ έμπόρευμα άλλά έμπορεύματος μέ χρή­μα καί χρήματος μέ έμπόρευμα.

7. Ή άνιση άνάπτυξη σ. 70 - 71.

106

τέτοιος ύΛεριμπεριαλισμός έχει κάποιο νόημα. Θεωρητικά όμως, ένα παγκόσμιο κρατικό σύστημα (τό περιβόητο 1984 τού 'Οργουελ) δέν πρέπει νά άποκλείεται. Έπρόκειτο ώστόσο γιά κάτι άλλο άπό καπιταλισμό χωρίς νά είναι σοσιαλισμός, δπως έχουν πει.

Ά π ό τό άλλο μέρος παρατηρούμε δτι στή κλίμακα τών έθνικών σχηματισμών ή έγκατάλειψη τής έσωτερικής μετατρεψιμότητας μεταβάλλει ούσιαστικά τούς δρους τής έκδοσης νομίσματος καταργώντας τόν έσωτερικό φράχτη (όχι δμως τόν έξωτερικό φράχτη).

VII. "Ας άνακεφαλαιώσουμε τ ' άποτελέσματά μας.Ή παραδοχή τής θεωρίας τής άξίας, σημαίνει λοιπόν

παραδοχή δτι οί τιμές καί τά κέρδη μπορούνε νά ύπολο- γιστούν σάν παραλλαγμένες μορφές τής άξίας. Μπορούμε νά άποσυνθέσουμε αύτή τήν πρόταση μέ τόν άκόλουθο τρόπο:

Α. Έ ν α σύστημα άξιών μπορεί νά μετατραπεϊ:Πρώτο: Ή πράξη έχει μιά λύση μαθηματική. Τό παρα­

γωγικό σύστημα όντας προσδιορισμένο άπό τίς εισροές σταθερών κεφαλαίων (σέ τεχνικούς φυσικούς συντελε­στές) καί άμεσης έργασιας (σέ φυσική ποσότητα) άπό τό ένα μέρος, καί άπό τήν άξια τής έργατικής δύναμης άπό τό άλλο μέρος, οι τιμές μπορούν νά πηγάζουν άπό τίς άρχικές άξιες.

Δεύτερο: ' Η πράξη είναι θεμιτή. ' Ο μόνος δρος πού άπαιτεϊ είναι νά γίνει άναγωγή τών συγκεκριμένων έργα- σιών σέ άφηρημένη έργασία. ' Ο Μάρξ τό κάνει αύτό. Έ χ ε ι άδικο, δπως φαίνεται νά λένε, τουλάχιστον μέ έμμεσο τρό­πο, όσοι θεωρούν τιμές καί άξίες σάν άσύμμετρες μεταξύ τους. Δέν τό πιστεύουμε αύτό. ' Η άνταλλαγή άνάγει ούσια­στικά τίς συγκεκριμένες έργασίες στόν κοινό τους παρονο­μαστή: τήν άφηρημένη έργασία. ' Εξ άλλου, δπως τό έδειξε ό Μπράβερμαν, ή τάση τοϋ κεφαλαίου είναι συγκεκριμένη, άποχαρακτηρίζοντας τήν έργασία, νά τήν άνάγει στήν πρα­γματικότητα τής άφηρημένης έργασιας. Στό σημείο αύτό δέν άκολουθοϋμε τό έπιχείρημα τών Μπένεττι, Καρτελιέ

107

καί Μπαρτομιέ πού, συμπαιρένοντας δτι άξιες καί τιμές είναι άσύμμετρες, προχωράνε πολύ μακρυά καί πετδνε τό μωρό μαζί μέ τό νερό τοΟ μπάνιου*.

Τρίτο οί σχετικές τιμές είναι άνεξάρτητες άπό τό νό­μισμα. Μόνο οί άπόλυτες τιμές έξαρτιοΟνται άπ' αύτό. Τό άν διαλέξουμε ένα όποιοδήποτε αύθαίρετο νόμισμα ή ένα νόμισμα πού άντιστοιχεί σ ’ έναν άπό τούς δρους τού Μάρξ ή τό πραγματικό νόμισμα, τό άποτέλεσμα είναι ισχνό.

Εκείνο πού ένοχλεϊ όρισμένους, είναι δτι, σ' αύτά τ' άποτελέσματα, τό γ είναι διάφορο τοϋ ποσοστού τής ύπερ­αξίας. Πιστεύουμε Ισα-ϊσα δτι τό άντίθετο θάτανε άνεξή- γητο, καί θάχε χωρίσει τή θεωρία άπό τήν άλλοτρίωση τής πραγματικής της βάσης*.

Β. Αντίστροφα, δνα δοσμένο έμπειρικό σύστημα, πού χαρακτηρίζεται άπό τίς τιμές του, άπόλυτες άρα καί σχετικές, τόν όνομαστικό του μισθό άρα καί πραγματικό, τό ποσοστό κέρδους καί τό νόμισμά του, έπιτρέπει νά άνατρέξουμε στό σύστημα τών άξιών άπ' δπου αύτό προέρχεται.

Τό έμπειρικό σύστημα γιά τό όποιο γίνεται λόγος, παρουσιάζεται πραγματικά, στήν παρατήρηση, σάν ένα σύστημα τεσσάρων έξισώσεων (γιά δύο κλάδους).

(1) σύστημα (0.2ρ1 + 0.4ρ2 + 0.4νν) (1 + γ) = ρ1(2) παραγωγ. (0.5ρ1 + 0.1 ρ2 + 0 .6«) (1 + γ) = ρ2(3) μισθός νν = 0.2ρ1 + 0.2ρ2(4) νόμισμα ί (ρ1ρ2) = 1

πού έπαληθεύονται άφοΰ δέν είναι παρά μιά τυπο­ποίηση τής άμεσης πραγματικότητας καί τό ρ1, ρ2, νν, γ καί τό νόμισμα παρατηρούνται σάν συνδετικά τους. Πραγμα­

8. Μπενέττι. Μπερτομιέ, Καρτελιέ προαναφερμένο έργο οελ. 71 καί έπόμενες.

9. Θέση τής Άνιαης Ανάπτυξης, οελ. 17 καί έπόμενες.

108

τικά, διαβάζουμε άμεσα τό σύστημα άξιών πού είναι πίσω άπό αύτό τό σύστημα τιμών πού έδώ είναι:

0.2ν1 + 0.4ν2 + 0.4 = ν1 0.5ν1 + 0.1 ν2 + 0.6 = ν2

Πράγμα πού μάς δίνει αύτές τίς άρχικές άξιες πού, κι αύτές, είναι άνεξάρτητες άπό τήν κατανομή (ένώ οΐ τιμές δέν είναι).

Οί έξισώσεις (3) καί (4) πραγματικά δέ μάς ένδιαφέ- ρουν: στό παραγωγικό σύστημα (1), (2) διαβάζουμε άμεσα τούς συντελεστές πού έπιτρέπουν νά ύπολογίζουμε τίς άξιες. Οί παράμετροι αύτού τοϋ συστήματος είναι: τόννοι σιτάρι καί σίδερου καί ώρες άμεσης έργασιας. Η λύση αύτοϋ τοΰ συστήματος μάς δίνει ώρες συνολικής έργασιας άμεσης καί έμμεσης.

' Υπάρχει λοιπόν μιά άμφιμονοσήμαντη άντιστοιχία άνά­μεσα στά δυό συστήματα.

Αύτή ή άντιστοιχία άξιών - τιμών σημαίνει δτι ή άξια πού γεννήθηκε στή διαδικασία τής παραγωγής μπορεί ν ’ άνακατανεμηθεί άλλοιώτικα άπ' 6,τι θά προέκυπτε άπό τή θεώρηση μόνο αύτοΰ τοΰ παραγωγικού συστήματος.

Αύτή ή πραγματική άνακατανομή (τών τιμών) είναι ή σύνθεση πολλαπλών προσδιορισμών, στήν περίπτωσή μας τριών:

1 - τής δομής τού παραγωγικού συστήματος (συμπερι­λαμβανομένου καί τοΰ ποσοστοϋ έκμετάλλευσης τής έργασιας): είναι ό βασικός προσδιορισμός.

2 - τοϋ συναγωνισμού τών κεφαλαίων. Είναι ή δεύτερη βαθμίδα πού χαρακτηρίζει τό καπιταλιστικό σύστημα.

3 - τών ιστορικών περιστάσεων στίς όποιες έχει έπιβλη- θεϊ ένα νόμισμα καί πού προσδιορίζουν μόνο τόν συντελε­στή άναλογίας.

Ό άληθινός κανόνας (προσδιορισμός σέ τελευταία άνάλυση) είναι λοιπόν ή άξια. Τό ζήτημα νά μάθουμε πώς άνακατανέμεται αύτή ή άξια, καί κάτω άπό τήν έπίδραση ποιών δευτερευόντων προσδιορισμών, είναι ένα ζήτημα ούσιώδες.

109

Ό Μάρξ άπαντά σ' αύτό μέ τρόπο βασικά όρθό άν καί όχι όλοκληρωμένο, στό Βιβλίο III. Κι αύτό είναι έπίσης ένα έργο μισοτελειωμένο όπως είναι καί γιά τήν πρόσοδο καί τόν τόκο. Δέν είναι δμως λάθος. "Αν θελήσουμε, τήν πρώ­τη προσέγγιση μπορεί νά τήν άκολουθήσει ένας πιό ικανο­ποιητικός ύπολογισμός. Ύ π ό τόν δρο έπίσης νά πάρουμε αύτό τόν ύπολογισμό έτσι δπως είναι: σά μιά άπεικόνιση τής άπάντησης στήν έρώτηση άν ξέρουμε πώς δροϋν αύτοί οί πολλαπλοί προσδιορισμοί πού παραμορφώνουν τόν ούσιώδη προσδιορισμό - σέ τελευταία άνάλυση - καί δχι σά μιά τυπική μαθηματική άσκηση.

Τό ζήτημα τής άνακατανομής τής άξίας έμπαινε κιόλας στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ακόμη περισσό­τερο μπαίνει στήν κλίμακα όλου τοΰ καπιταλιστικού συστή­ματος.

Κι έδώ άκόμη, άν θελήσουμε νά δείξουμε τήν ούσία, δηλαδή τό άμεσο άποτέλεσμα τοϋ βασικού προσδιορισμού, τά παραδείγματα μέ σχήματα διατυπωμένα σέ άξιες είναι πιό άποτελεσματικές άπό τίς ψευτοεμπειρικές άπεικονί- σεις τίς διατυπωμένες σέ τιμές. Γιά τό λόγο αύτό κάναμε τήν πρώτη έκλογή, σχετικά μέ τή διατύπωση τών νόμων τής παγκόσμιας άνακατανομής τής ύπεραξίας καί τής ύπερερ- γασίας.

VIII. Επιπλέον, πρέπει νά σημειωθεί δτι, γιά έναν μεγάλο άριθμό προϊόντων καί στις πραγματικές συνθήκες τής παραγωγής, πού χαρακτηρίζονται άπό τίς διαφορές τής όργανικής σύνθεσης πού γνωρίζουμε, ή διάρθρωση τών τιμών διαφέρει πολύ λίγο άπό τή διάρθρωση τών παραλλαγμένων άξιών, δπως τό κάνει ό Μάρξ σέ πρώτη προσέγγιση. Οί διαφορές όφείλονται πολύ περισσότερο σ' άλλους παράγοντες (μονοπώλια κλπ) περιστασιακούς. Πραγματικά, ή πρώτη προσέγγιση τοϋ Μάρξ άρκεί πρα­κτικά.IX. Ενώ οϊ άξιες είναι άνεξάρτητες άπό τήν κατανομή, οι σχετικές τιμές, είτε τίς βρίσκουμε άπό τις άξιες μέ τή

110

μεταρτοπή είτε τίς ύπολογίζουμε άμεσα, κατά τό πρότυπο τού Σράφα, δέν είναι άνεξάρτητες.

Γ ιατί λοιπόν νά βρίσκουμε τις τιμές άπό τίς άξιες καί νά μήν άρκούμαστε νά τίς ύπολογίζουμε άμεσα χωρίς κάν νά θέτουμε τό ζήτημα τών άξιών πού θά τίς άντιστοιχούσαν; Γιατί αύτή ή άπόκλιση διά μέσου τής άξίας;

' Η άπάντηση είναι, άπό τό ένα μέρος, δτι ή άξια σάν κανόνας είναι άναντικατάστατη (δέν ύπάρχει άλλος δυνα­τός κανόνας: κάθε άλλος κανόνας είναι έλαστικός, ποι­κίλλει άνάλογα μ' αύτό πού μετρά καί δέν είναι συνεπώς κανόνας). Δέ μπορούμε νά θεωρήσουμε δτι ύπάρχει ένα γλύκισμα δοσμένο έκ τών προτέρων γιά μοίρασμα. ' Η φύση τοϋ γλυκίσματος έξαρτάται άπό τόν τρόπο πού μοιράζεται. Ά π ό τό άλλο μέρος, δτι ό κανόνας - άξια έπιτρέπει νά προσδιορίσουμε μέ άκρίβεια καί άντικειμενικά τήν άνά- πτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, πράγμα πού δέν τό έπιτρέπει κανένας άλλος κανόνας.

X. Έ ν α σύστημα πού όρίζεται άμεσα σέ τιμές είναι έπίσης άπόλυτα καθορισμένο - μέ τήν Ιδια έννοια πού είναι καί οί σχετικές τιμές καί τό ποσοστό κέρδους - άπό τή στιγμή πού δίνεται τό ύψος τοϋ πραγματικού μισθού.

Μπαίνει τότε τό ζήτημα ένός κανόνα πού ό Σράφα, κατά τήν ρικαρντιανή παράδοση, όρίζει ώς έξής: ύπάρχει ένας κανόνας πού θά άφηνε τό καθαρό προϊόν άμετάβλητο ένώ ή κατανομή (νν ή γ ) μεταβάλλεται αύτόνομα; ' Η άπάν­τηση είναι άρνητική.

Ά ς δούμε γιατί.' Ο Σράφα δέν άναλύει τό σύστημα δπως ό Μάρξ. ' Απο­

κλείει τήν έργατική δύναμη άπό τήν διαδικασία τής παρα­γωγής γιά νά θεωρήσει τόν μισθό, δχι σάν τήν άξια τής έργατικής δύναμης άλλά σά μιά κατηγορία τής κατανομής. ΓΓ αύτόν τό λόγο γράφει τό σύστημα μέ τήν παρακάτω μορφή:

(0.2ρ1 + 0.4ρ2) (1 + Γ) + 0 .4 » = ρ1 (0.5ρ1 + 0.1 ρ2) (1 + Γ) + 0.6* = ρ2

Μάς προτείνει έπί πλέον, δπως είναι γνωστό, νά διαΛέ­

111

ξου με σάν κανόνα τήν τιμή τοΰ καθαρού προϊόντος, δηλαδή:

0.3ρ1 + 0.5ρ2 = 1 Μέ τόν κανόνα αύτό, τό γ καί νν είναι σέ μιά γραμμική

σχέση άνεξάρτητη άπό τά ρ.γ = Ρ (1-νν)

Έδ ώ έπαληθεύουμε:α) δτιτό νν = 1, γ = 0, ρ1 = 1.15 καί ρ2 = 1.30 (οι τιμές

έδώ είναι οί άξίες)Πραγματικά τό σύστημα γίνεται:

0.2ρ1 + 0.4ρ2 + 0.4 = ρ1 0.5ρ1 + 0.1 ρ2 + 0.6 = ρ2

0.3ρ1 + 0.5ρ2 = 1 β) δτι τό = 0, γ = 0 = 70%, ρ1 = 1.22 καί ρ2 = 1.27 Πραγματικά, τό σύστημα γίνεται:

(0.2ρ1 + 0.4ρ2) (1 + Β) = ρ1 (0.5ρ1 + 0.1 ρ2) (1 + Β) = ρ2

0.3ρ1 + 0.5ρ2 = 1 δπου οί δύο πρώτες έξιοώσεις, συνδυασμένες δίνουν:

5ρ1* - ρ1ρ2 - 4ρ22 = 0

Σ ' αύτό τόν κανόνα, γ καί νν είναι σέ μιά γραμμική σχέση πού περιγρόφεται άπό τήν παρακάτω εύθεία (διά­γραμμα 1) ένώ ένας όποιοσδήπστε κανόνας δίνει μιά

112

σχέση μεταξύ γ καί νν πού δέν είναι ούτε γραμμική ούτε μονότονη (διάγραμμα 2)

Αύτ.ός δμως ό κανόνας άξίζει περισσότερο άπό έναν άλλον; ' Ο Μπενέττι καί ό Καρτελιέ έδειξαν ότι δέν άξίζει.

1. γιατί αύτός ό κανόνας προϋποθέτει τή μελέτη τοΰ μισθού σύμφωνα μέ τίς άρχές τοΰ Σράφα. Ά ν αύτός ένσωματωθεΐ στή διαδικασία τής παραγωγής σάν μετα­βλητό κεφάλαιο, ό κανόνας ποικίλλει όταν ποικίλλει τό νν. Δέν είναι πιά άνεξάρτητος άπό τίς τιμές.

2. γιατί, άκόμα καί στήν σραφιανή διατύπωση, δταν τό καθαρό προϊόν μεταβάλλεται μέσα στό χρόνο (άποτέλε­σμα τής ανάπτυξης), ό κανόνας δέν είναι άνεξάρτητος άπό τίς τιμές, είναι έλαστικός.

Ά ν λοιπόν έπανενσωματώσουμε τό ν/ στή διαδικασία τής παραγωγής, όπως πρέπει νά τό κάνουμε, κι όποιος καί νάναι ό κανόνας, έχουμε τρεις έξισώσεις καί τέσσερις άγνωστους (ρ1. ρ2, γ καί νν). Μπορούμε πάντα νά έκφρά- σουμε τό γ σέ συνάρτηση τοΰ νν. ' Αλλά ή σχέση δέν είναι πιά γραμμική ούτε ύποχρεωτικά μονότονη φθίνουσα. (είναι τοΰ τύπου πού περιγράφεται στό διάγραμμα 2).

XI. Τό βασικό ζήτημα πού ύπόκειται σέ συζήτηση - νά διαλέξουμε γιά κανόνα τήν άξια ή κάτι άλλο - είναι τό

113

Διάγραμμα 2 Πρότυπο Στράφφο έκτιθεμένο άπό τό

σύστημα 0

Διάγραμμα 3 Πρότυπο Στρόφφα έκτιθεμένο όπ' τό

σύστημα 1

Κι Κο Γ

114

ζήτημα τοϋ άκριβοϋς καί άντικειμενικοϋ μέτρου τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων.

Έσ τω ότι έχουμε δυό παραγωγικά συστήματα.Τό σύστημα τού έτους Ο:

(α ΐΐρ ΐ + α12ρ2) (1 + γ) + ννα01 = ρ1 (α21ρ1 + α22ρ2) (1 + γ> + » β 02 = ρ2

Τό σύστημα τού έτους 1:(α'1101 + α '12ρ'2) ( 1 + γ ) + νν' α Ο ' 1 = ρ'1

(α'2101 + α'2202) (1 + γ ) + νν ά 0 ’2 = ρ'2 Ά ν διαλέξουμε τόν Ιδιο κανόνα γιά νά περιγράφουμε τά

δυό συστήματα, έχουμε μιά σχέση άνάμεσα σέ νν καί γ πού άπεικονίζεται άπό ένα άπό τά τρία παρακάτω διαγράμματα:

ΜποροΟμε λοιπόν νά συγκρίνουμε τά συστήματα Ο καί 1 άπό τήν άποψη τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων;

Ό κανόνας Σράφα δέν έπιτρέπει αύτό τό πράγμα. Πραγματικά, οί δυό καμπύλες μποροϋν νά τέμνονται καί ένα σύστημα είναι άνώτερο ή κατώτερο άπό τό άλλο άνάλογα μέ τόν κανόνα πού διαλέγεται.

' Εξ άλλου, ό κανόνας Σράφα, δέν προοριζόταν γιά τόν σκοπό αύτό.' Επιδιώχθηκε μοναδικά σά μέσο γιά νά προ­σδιορίσει μιά κατανομή άνεξάρτητα άπό τίς τιμές. Ά ντα -

115

ποκρίνεται σ' αύτό τό πρόβλημα μέσα σ ’ ένα δοσμένο σύστημα (συγχρονικός δρος). ’Αλλά δέν άνταποκρΐνεται πιά δταν τό σύστημα έξελίσσεται άπό μιά περίοδο στήν άλλη (διαχρονικός όρος). ' Ακόμα καί σ' αύτό τό πεδίο, είναι συνεπώς μιά άποτυχία: τό γλύκισμα πρός διανομή δέν προσδιορίζεται έκ τών προτέρων.

Ό κανόνας Σράφα έπιτρέπει νά συνάγουμε δτι ένα σύστημα είναι άνώτερο άπό ένα άλλο μόνο στήν έξαιρετική περίπτωση μιάς όμοθετικής προόδου. Έχουμε τότε τό διάγραμμα 4:

’ Εξ άλλου, γνωρίζουμε έπίσης δτι ή νεοκλασσική θεωρία πού θέτει στόν έαυτό της αύτό τό ζήτημα, τό λύνει κάνοντας τήν ύπόθεση μέ περιβάλλουσες καμπύλες πού δέν τέμνονται (διάγραμμα 5). Ό μ ω ς αύτή ή θεωρία δέν έχει καμμιά έπιστημονική άξια, δπως έδειξε ό Σράφα

Συνεπάγεται ύποθέσεις πού τής έπιτρέπουν νά ξανα­βρίσκει τά ποθούμενα άποτελέσματα. Είναι ταυτολογική.

XII. Αντίθετα, ό κανόνας - άξια, έπιτρέπει νά μετράμε τήν πρόοδο τών παραγωγικών δυνάμεων άπό μιά φάση στήν άλλη. Κι αύτός είναι ό λόγος πού τόν διάλεξε ό Μάρξ.

116

Δέν δικαιολογούμε τόν Μάρξ δταν περιορίζουμε τήν πρότασή του - νά διαλέξουμε τήν άξια σάν κανόνα τών τιμών - στήν άπόδειξη δτι αύτός ό κανόνας «λειτουργεί», δηλαδή δτι ή μετατροπή είναι δυνατή. ' Η συζήτηση πάνω στήν μετατροπή παραμένει έπουσιώδης καί, δση μελάνη κι δν χύθηκε γι' αύτήν, δέν είναι καθόλου πρωταρχικής σημασίας.

Στήν πραγματικότητα, ό Μάρξ γύρευε ένα δργανο πού νά έπιτρέπει τή μέτρηση τής άνάπτυξης τών παραγωγι­κών δυνάμεων. Τό όργανο αύτό είναι ή άξια. Πραγματικά, ή ποσότητα τής κοινωνικά άναγκαίας έργασιας είναι σέ τελευταία άνάλυση ό μόνος «πλούτος» τής κοινωνίας. Καί ή άξια είναι άνεξάρτητη άπό τήν κατανομή.

Αύτός ό κανόνας - άξια έρχεται νά συγκρίνει τίς προόδους ένός συστήματος (0) μέ ένός άλλου (1), (2) κλπ. κατά μήκος τού άξονα τών διατεταγμένων \ν. Κατά μήκος αύτοϋ τοϋ άξονα γ = Ο καί τοϋ μισθού, τό νν άπορροφά δλο τό καθαρό προϊόν. Τό σύστημα πού μεγιστοποιεί τό γιά γ = 0 μεγιστοποιεί τό εισόδημα ή άκόμη έλαχιστοιποιεΐ τό χρόνο τής κοινωνικά άναγκαίας έργασιας γιά τήν παραγωγή ένός δοσμένου ποσού άπό άξιες χρήσης. Αντιστοιχεί λοιπόν σέ πιό άποδοτικές, πιό άναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις.

Αντίθετα, ό κανόνας Σράφα μοιάζει σά νά συγκρίνει τά συστήματα κατά μήκος τού άξονα τών συντεταγμένων γ .

Γιά τό* = 0, τό γ = Ρ, καί τό κέρδος άπορροφά δλο τό προϊόν. Τό σύστημα πού μεγιστοποιεί τό ποσοστό κέρδους Ρ θά θεωρηθεί άνώτερο. Δέν είναι τό ϊδιο πράμα; Ό χ ι άναγκαστικά. Τ ' άποτελέσματα τών δύο μεθόδων σύγκρι­σης δέ θάτανε τό ϊδιο παρά άν οί καμπύλες (0) καί (1) δέν τέμνονταν. "Αν τέμνονται, είναι δυνατό τό σύστημα πού μεγιστοποιεί τό « νά μή μεγιστοποιεί τό γ.

Γ « τ ί συμβαίνει αύτό; Γ ιατί κατά μήκος τοϋ άξονα τών διατεταγμένων (γ = 0) ή σύγκριση τών συστημάτων παίρνει ύπ' δψ Γ της ταυτόχρονα (γιά ένα σύστημα δυό προϊόντων) τούς τέσσερες συντελεστές α11, α12, α21 καί α22 πού

117

άντιστοιχοϋν στις εισροές έμπορευμάτων καί τούς δυό συντελεστές α01 καί α02 πού προσδιορίζουν τίς εισροές άμεσης έργασίας. Πραγματικά τά παραγωγικά συστήματα γίνονται (γιά τό γ = 0)

α11ρ1 + α12ρ2 + \να01 = ρ1 α21ρ1 + α22ρ2 + \να02 = ρ2

καί οί τιμές ρ είναι τότες άνάλογες πρός τίς άξιες.Αντίθετα, τό νά συγκρίνουμε τά παραγωγικά συστήματα

κατά μήκος τοΰ άξονα τών συντεταγμένων γιά τόν όποιο τό νν = 0, σημαίνει νά θεωρούμε μόνο τούς τέσσερες πρώτους συντελεστές (τήν παραγωγή έμπορευμάτων μέ­σω έμπορευμάτων κι όχι έμπορευμάτων καί άμεσης έργα­σίας) καί νά παραμελούμε τούς δύο συντελεστές εισροών άμεσης έργασίας. Πραγματικά τά συστήματα γίνονται τότε (γιά νν = 0):

(α11 ρ1 + α1 ρ2) (1 + τ) = ρ1 (α21 ρ1 + α22 ρ2) (1 + τ) = ρ2

Ό κανόνας - άξια είναι άνώτερος γιατί μόνο αύτός θεωρεί τήν παραγωγή σάν άποτέλεσμα τοΰ συνόλου τών τεχνικών συντελεστών πού τήν περιγράφουν.

Τό συμπέρασμα αύτής τής άνάλυσης είναι βασικό: τό κοινωνικό σύστημα πού μεγιστοποιεί τό ποσοστό τοΟ κέρδους (γιά ένα δοσμένο μισθό) δέν μεγιστοποιεί υπο­χρεωτικά καί τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων (τή μείωση τοΰ χρόνου τής κοινωνικής έργασίας).

Δέν ύπάρχει τρόπος ν ’ άγνοήσουμε τή θεωρία τής άξίας. Μόνο αύτή έπιτρέπει νά συνδέουμε δλα τά οικονο­μικά μεγέθη (τιμές καί εισοδήματα) μ' έναν κοινό παρονο­μαστή - τήν άξια, δηλαδή τήν ποσότητα τής κοινωνικά άναγκαίας έργασίας - άνεξάρτητο άπό τούς κανόνες τής κατανομής (έκμετάλλευση, συναγωνισμός κλπ.) κι αύτό τόσο γιά νά χαρακτηρίζουμε μιά δοσμένη φάση (στατική συγχρονική άνάλυση) δσο γιά νά μετρούμε τήν άλλαγή άπό μιά φάση σέ άλλη (δυναμική διαχρονική άνάλυση) τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ ΣΤΟ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

1. Ή άνάπτυξη τών προηγουμένων κεφαλαίων είχε τή φιλοδοξία νά διευκρινίσει τή φύση τών «νόμων» πού διέπουν τή γένεση καί τήν κατανομή τής ύπερεργασίας πού άποσπάται άπό τούς παραγωγούς μέσα στό σύγχρονο ιμπεριαλιστικό σύστημα.

Τ άποτελέσματα στά όποια καταλήξαμε τοποθετούν­ται άπό τό ένα μέρος στήν περιοχή τής μεθόδου κι άπό τ ’ άλλο μέρος στό πεδίο τής έφαρμογής της'. ' Η μέθοδος άπαιτεϊ, ή γένεση καί ή κατανομή τής ύπερεργασίας νά μή διέπονται άπό άπλούς ή σύνθετους οικονομικούς νόμους, άλλά νά είναι άποτέλεσμα τής πάλης τών τάξεων πού, μέσα στό καπιταλιστικό σύστημα, δρά πάνω σέ μιά οικο­νομική βάση πού κι αύτή είναι, σέ τελευταία άνάλυση έκφραση τοϋ νόμου τής άξίας. "Οσο γιά τό πεδίο έφαρ- μογής αύτής τής άνάλυσης μέ βάση τόν ιστορικό ύλισμό, αύτό περιλαβαίνει, στή σύγχρονη έποχή, τό σύνολο τού παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού συστήματος: ή άνάλυση τής πάλης τών τάξεων δέν έχει νόημα (έπαναστατικό, έννοεϊ- ται) παρά άν είναι πρώτ’ άπ’ δλα άνάλυση τών ταξικών άγώνων καί συμμαχιών σέ παγκόσμια κλίμακα κι έπειτα μόνο στά έθνικά έπίπεδα.

Αύτές είναι οί διαχωριστικές γραμμές άνάμεσα στήν έπαναστατική έρμηνεία τού μαρξισμού καί τήν συντηρητική έρμηνεία, έστω κι άν κρύβεται πίσω άπό τήν μάσκα τού δογματισμού.

'Ο Μάρξ προσδιόρισε ό Ιδιος στό έργο του τή μέθοδο τού Ιστορικού ύλισμοϋ άνππαραθέτοντάς της στή μέθοδο τών άσπχών φιλοσοφιών, τόσο τής ίδεαλιστικής (πού κορυφώνεται μέ τήν έγελιανή έκφραση τής Ιστορίας σάν πραγματοποίηση τοΟ λογικού, σά συνέχεια τής Φιλοσο­φίας τών φώτων τού 18ου αΙώνα) δσο καί τής μηχανιστικής

119

ύλιστικής (πού κορυφώνεται μέ τόν ρικαρντκινό οίκονομι- ομό, πού άνεβάζει τήν οικονομική σέ πρωταρχική έπι­

στήμη)·Σέ συνεχεία, τό εύρωπαϊκό έργατικό κίνημα, άντί ν'

άναπτύξει τήν έπαναστατική σημασία τής ρήξης τού Μάρξ μέ τήν εύρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση (άστική), έπα- νενσωμάτωσε τίς διάφορες τάσεις αύτής τής προηγού­μενης φιλοσοφίας. ' Η έπιστροφή στόν Κάντ άπό τό ένα μέρος, πού έρμηνεύτηκε σάν «άποκατάσταση» τής ύπερο- χής τών ήθικών άξιών τής προόδου, καί τής έκβλάστησης πρός τήν κατεύθυνση μιάς ύλιστικής έρευνας τών κοινών πρός τήν Κοινωνία καί τή Φύση νόμων (πού είναι ή πη­γή τού σοβιετικού διαλευκτικού ύλισμοϋ, περνώντας άπό τόν Μπογδάνωφ') άπό τό άλλο μέρος, μαρτυρούν αύτή τήν έπανενσωμάτωση. Έ τ σ ι διαμορφωνότανε προοδευτικά ένας «δυτικός μαρξισμός» πού, προεκτείνοντας τήν άστική (δυτική) φιλοσοφία, έξασθένιζε τήν άληθινή παγκόσμια άξία τής κομμουνιστικής κοσμοαντίληψης τοϋ μαρξισμού2. Αύτή ή δυτικοκεντρική ύποβάθμιση συνοδεύει τόν προο­δευτικό σχηματισμό τού ιμπεριαλιστικού συστήματος. Καί αύτό δέν είναι τυχαίο. Πραγματικά, ό σχηματισμός τού ιμπεριαλιστικού συστήματος άμβλύνει τούς ταξικούς άγώ- νες στό κέντρο τοϋ συστήματος, μεταφέροντας τίς κύριες άντκράσεις στήν περιφέρεια.

Ά π ό τό σημείο αύτό, ή έπαναστατική έρμηνεία τού μαρξισμού συνεπάγονταν άναγκαστικά τήν παραδοχή τής προτεραιότητας τού παγκόσμιου πεδίου τών ταξικών άγώ- νων πάνω στά έθνικά πεδία. ' Η γραμμή πού χωρίζει τό έπαναστατικό, λενινιστικομαοϊκό, ρεϋμα άπό τό συντηρη­τικό ρεϋμα, πού χαρακτηρίζεται άπό δώ καί πέρα άπό τήν τάση του ύπέρ τού ιμπεριαλισμού, τοποθετείται άκριβώς έκεΐ

Στό συμπέρασμα αύτό, σκοπεύουμε νά διευκρινίσουμε καί νά προεκτείνουμε αύτά τ ' άποτελέσματα.1. Α. Μπογδάνωφ: Ή έικπήμη, ή τέχνη καί ή έργατυΟ) τάξη. Μββρβτο

1977.2. I . 'Αμίν; Ό Ιμτεραλισμός καί ή άναη άνάπτυξη *βΦ· ·ν.

120

Αναφορικά μέ τή μέθοδο, ύποστηρίζουμε δτι ή σωστή κατανόηση τής διαλεκτικής: πάλη τών τάξεων / οίκονομική βάση θέτει τό πρόβλημα τού συλλογικού χαρακτήρα τής γένεσης τής ΰπεραξίας. ' Απ’ αύτό συνάγεται δτι γένεση καί κατανομή τής ύπερεργασίας (καί άναφορικά μέ τήν κατανομή, ή κατανόησή της στόν άληθινό της χώρο) είναι άχώριστες. Τό χαρακτηριστικό τοΰ δογματικού μαρξισμού είναι άκριβώς νά τίς χωρίζει, στ' δνομα ένός δήθεν «άντι- κυκλοφοριακοϋ» έπιχειρήματος πού άποβλέπει στό νά δικαιολογήσει τήν - φιλοϊμπεριαλιστική του θέση. Αύτή συνοδεύει τότε μιά οίκονομική θέση ηού έκδηλώνει τήν έπανενσωμάτωση τοΰ μαρξισμού στή φιλοσοφία τού μη­χανιστικού άστικοϋ ύλισμού. Καί ή μιά ή άλλη θέση, πού είναι άχώριστες, χαρακτηρίζουν τόν δυτικοκεντρικό φι- λοϊμπεριαλιστικό μαρξισμό (τόν λεγόμενο «δυτικό μαρξι­σμό») καί φτάνουν νά προτείνουν τό ξεπέρασμα τών άντι- φάσεων τοϋ καπιταλισμού μέ τήν έγκαθίδρυση ένός νέου ταξικού τρόπου όργάνωσης, τοϋ κρατικιστικοΰ τρόπου. Τό λενινιστικό-μαοϊκό έπαναστατικό ρεϋμα είναι δοσμένο όλάκερο στόν άγώνα ένάντια σ ’ αύτή τήν άστική έρμηνεΐα τοΰ μαρξισμού.

Έ τ σ ι λοιπόν, στό καπιταλιστικό σύστημα, οί ταξικοί άγώνες δρούν πάνω σέ μιά βάση οίκονομική (πού καθορί­ζεται σέ τελευταία άνάλυση άπό τό νόμο τής άξίας) καί, μεταβάλλοντας αύτή τή βάση, πλάθουν τήν έξέλιξή της. Ιστορία καί θεωρία είναι έπομένως άχώριστες.

Εννοείται, οί νόμοι τού Ιστορικού ύλισμού δρούν διαφορετικά στίς προκαπσαλιστικές κοινωνίες άφού τό οίκονομικό πεδίο είναι έκεΐ διάφανο καί, κατά συνέπεια, οί σχέσεις βάση - έποικοδόμημα δέν είναι Ιδιες. Ή θεωρία, πού είναι πάντα άχώρκττη άπό τήν Ιστορία, δέν έχει τό Ιδιο περιεχόμενο. Εννοείται έπΙσης, δτι ό τρόπος δράσης ένδεχομένων «άντικειμενικών νόμων» σέ μιά Αναπτυγμέ­νη άταξική κοινωνία άποτελεΐ ένα διαφορετικό πρόβλημα πού δέν έχει έξεταστεί Είναι νωρίς, κατά τή γνώμη μας, γιά νά διευκρινίσουμε τή φύση τής κοινωνικής «λογικό- τητας» τών συλλογικών έτπλογών τού κομμουνισμού.

121

Ή άνάλυση τής άναπαραγωγής τοΰ συστήματος κάτω άπό αύτούς τούς όρους άποκλείει κάθε μονόπλευρη άναγωγή π.χ. σ' ένα «καθαρό πολιτικό συσχετισμό τών δυνάμεων» ή στό μηχανικό παιγνίδι τού νόμου τής άξίας.

Οί ταξικοί άγώνες διαμορφώνουν τόν έθνικό καί διεθνή καταμερισμό τής έργασίας καί καθορίζουν τούς άντικει- μενικούς όρους πού κρύβονται πίσω άπό τήν άμεση οικο­νομική έπκράνεια, τήν προσφορά καί τή ζήτηση. Αλλά, μέ τήν σειρά της, ή διάρθρωση τής προσφοράς καί τής ζήτησης άποτελεί τήν άντικειμενική βάση πάνω στήν όποια διεξάγονται αυτοί οί άγώνες.

"Οταν δίνεται ένα «παραγωγικό σύστημά» (σχηματο­ποιώντας μιά πραγματικότητα σέ μιά δοσμένη τοπική, έθνική καί παγκόσμια κλίμακα) δίνεται ταυτόχρονα καί μιά διάρθρωση τής ζήτησης. ' Ο μαρξισμός δέν άποκλείει ούτε τήν άξια χρήσης ούτε τή ζήτηση παρ' όλο πού θεωρεί δτι ή άξια άνταλλαγής έπιβάλλεται στήν άξια χρήσης. Δέ λεί- πουνε τά παραδείγματα δπου βλέπουμε νά έμφανίζε- ται ή ζήτηση σέ μιά άνάλυση πού γίνεται μέ βάση τόν ιστορικό ύλισμό. Π.χ. ή δυναμική τής άνάπτυξης άπαιτεϊ τήν χρησιμοποίηση έδαφών καί φυσικών πόρων δλο καί λιγότερο «γόνιμων». Στήν περίπτωση αύτή, ή διευρυμένη άναπαραγωγή δέν είναι όμοιοθετική καί οί σχετικές τιμές μεταβάλλονται κάτω άπό τήν έπίδραση τών διαφορικών γαιοπροσόδων. Ό τα ν οί κοινωνικές συνθήκες τό έπιτρέ- πουν, ή έμφάνιση τών άπόλυτων γιαοπροσόδων (τών όρυχείων γιά παράδειγμα) δρά σ' ένα πλαίσιο πού άπο- καθιστά τή θέση τής ζήτησης («έπίπεδα» τιμών πού έπιβάλλονται άπό τίς δυνατότητες τών ύποκατάστατων κλπ.). Κι έδώ άκόμη, τό πρόβλημα νά μάθουμε πώς ή άταξική κοινωνία θά ρυθμίσει αύτό τό πρόβλημα τής ζήτησης ξεφεύγει άπό τό άντικείμενο τής έκθεσης.

’ ύστερα άπ’ αύτά, πρέπει νά προχωρήσουμε πέρα άπό μιά μεταστατική άνάλυση γενικών διαδοχικών ισορροπιών προσφοράς καί ζήτησης, πού άνταποκρΐνονται σέ δοσμέ­νες καταστάσεις ταξικών άγώνων καί συμμαχιών, γιά νά

122

καταλάβουμε τή δυναμική τής διαλεκτικής: ταξικοί άγώ- νες/άντικειμενική οικονομική βάση, πού είναι τό μόνο μέσο γιά νά καταλάβουμε τήν έξέλιξη καί τό πέρασμα άπό τήν μιά κατάσταση στήν άλλη.

Γιά νά γίνει άποτελεσματικός, αύτός ό τύπος άνάλυσης έπιβάλλει νά γνωρίζουμε τό άκριβές μέτρο τής βασικής άντίφασης του καπιταλιστικοΟ συστήματος. Ή άντκραση αύτή φέρνει άντιμέτωπους άπό τό ένα μέρος τόν χαρακτή­ρα τής διαδικασίας τής παραγωγής, πού γίνεται δλο καί κοινωνικότερος όσο άνατττύσσονται οί παραγωγικές δυνά­μεις, καί άπό τό άλλο μέρος τόν χαρακτήρα τών παραγω­γικών σχέσεων πού μένουν στενές, λόγω τοΰ ιδιωτικού καί τεμαχισμένου έλέγχου τών μέσων παραγωγής. ' Η άνάλυ­ση αύτή όργανώνεται λοιπόν άναγκαστικά γύρω άπό ένα κεντρικό άξονα: ό άνατττυσσόμενος συλλογικός χαρακτή­ρας τής γένεσης τής ύπεραξίας άντανακλά τόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής, πού γίνεται δλο καί πιό έντονος.

Γ ιά τό λόγο αύτό, στό καπιταλιστικό σύστημα, ή γένεση τής ύπεραξίας δέ μπορεί νά έπισημανθεΐ άνεξάρτητα άπό τούς νόμους πού διέπουν τήν κατανομή της. ' Η γένεση τής ύπεραξίας είναι ήδη εύρύτατα συλλογική στό έπίπε- δο τής στοιχειώδους ένότητας τοΰ συστήματος, τής καπιταλιστικής έπιχείρησης. Καί φαίνεται νά είναι άκόμη περισσότερο δταν έξετάζουμε τή λειτουργία - τήν άναπα- ραγωγή - ένός σχηματισμού. Κι άκόμη περισσότερο δταν θεωρούμε τήν άναπαραγωγή τοϋ παγκόσμιου καπιταλιστι­κού συστήματος.

Στό έπίπεδο τής στοιχειώδους μονάδας έμφανίζονται οί έκδηλώσεις αύτοΟ τοΰ συλλογικού χαρακτήρα, τ ' άπο- τελέσματά του καί οί έπκράσεις πίσω άπό τίς όποιες κρύβονται. ' Η Ιεράρχηση τών μισθών δέν έχει άντικειμε- νική βάση - παραγωγικότητα ή κατάρτιση. Είναι άποτέλεσμα τής πάλης τών τάξεων, καί, μέσα σ' αύτή, σέ μεγάλο βαθμό τής στρατηγικής τοΰ κεφαλαίου δχι μόνο στήν κλίμακα τής έπιχείρησης άλλά καί τής κοινωνίας. ' Η αίτια

123

αυτής τής ιεράρχησης, καλυμμένη άπό τήν ιδεολογία (τής παραγωγικότητας, τής κατάρτισης κλπ.) διέπεται άπό ταξικές συμμαχίες πού άποτελοϋν τό μέσο τής κοινωνικής άναπαραγωγής (ιδιαίτερα οί συμμαχίες μεταξύ σοσιαλδη­μοκρατών καί άναθεωρητών). Είναι γνωστό ότι στό έπίπεδο τής στοιχειώδους καπιταλιστικής παραγωγικής μονάδας, ή ύπεραξία παράγεται άπό τόν συλλογικό έργάτη. ' Η ύπερα- ξία δέν είναι τό άθροισμα τών ύπεραξιών πού παράγονται άπό κάθε μεμονωμένο έργάτη. Είναι άποτέλεσμα τής έκμετάλλευσης άπό τό κεφάλαιο τού όργανωμένου συνό­λου πού προσδιορίζει τόν συλλογικό παραγωγικό έργάτη. Μέ τήν σειρά της ή άξια τής συλλογικής έργατικής δύναμης μοιράζεται άνάμεσα στά άτομα πού τήν συνθέτουν σύμφω­να μέ τούς νόμους σέ σχέση μέ τή στρατηγική τής πάλης τών τάξεων (στρατηγική του κεφαλαίου πού άποβλέπει στήν διαίρεση τής έργατικής τάξης καί στρατηγική τής έργασιας πού άποβλέπει στήν ένίσχυση τής ένότητας τών έκμεταλλευομένων). Ταυτόχρονα ή συλλογική ύπεραξία μοιράζεται άνάμεσα στό κεφάλαιο, πού ό λόγος ύπαρξής του είναι άκριβώς ή ιδιοποίησή της, καί σέ όρισμένα στρώματα καί τάξεις πού συμμαχούν μέ τό κεφάλαιο στήν όργάνωση τής έκμετάλλευσης (μισθωτοί μή παραγωγικοί έργαζόμενοι, πού τά καθήκοντά τους άπορρέουν άπό τόν διαμελισμό τής όργανωτικής λειτουργίας τής παραγωγικής διαδικασίας κάτω άπό τήν διεύθυνση τού κεφαλαίου).

Στό έπίπεδο τού σχηματισμού, ό Μάρξ είχε κιόλας δείξει τόν συλλογικό χαρακτήρα τής ύπεραξίας, στό VI άνέκδοτο κεφάλαιο τού Κεφαλαίου. Οί μηχανισμοί τών τιμών, μέ τήν εύρύτερή τους έννοια, έκφράζουν έδώ τόν τρόπο μέ τόν όποιο άνακατανέμεται ή ύπεραξία.

' Η άνακατανομή αύτή λειτουργεί στό έπίπεδο τής ιδεο­λογίας (οίκονομιστική ιδεολογία) δσο καί στό έπίπεδο τής βάσης. "Οσο άναπτύσσεται ό καπιταλισμός, τόσο γίνεται πιό έντονος ό συλλογικός χαρακτήρας τής γένεσης τής ύπεραξίας. Ό συλλογικός έργάτης γίνεται δλο καί λιγότε- ρο προσδιορίσιμος άπό τήν τήρηση τής όργάνωσης τής

124

παραγωγικής διαδικασίας στά πλαίσια μιάς μόνης στοιχειώ­δους μονάδας.

' Η έντατικοποίηση τών παραγωγικών άνταλλαγών άνάμε­σα σ' αύτές τίς μονάδες, ή συγκεντροποίηση τού κεφα­λαίου πού κάνει νά χάνουν αύτές οί άνταλλαγές τόν έμπορευματικό τους χαρακτήρα έντάσσοντάς τες στήν έπιχείρηση, ό αύξανόμενος έτερόκλητος χαρακτήρας τών προϊόντων μιάς μόνης έπιχείρησης, ό έλεγχος άπό μέρους τών χρηματιστικών όμίλων πού ένοποιοϋν τήν στρατηγική τού κεφαλαίου σέ κλίμακα συμπλεγμάτων έπιχειρήσεων ένσωματωμένων κάθετα καί όριζόντια καί μάλιστα σέ κλίμακα έτερόκλητων συμπλεγμάτων ποικίλλων παραγω­γών (συγκροτήματα), όλες αύτές οί έξελίξεις μαρτυρούν τόν αύξανόμενο κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγικής διαδικασίας. Ό χώρος μέσα στόν όποιο οί μεμονωμένοι έργάτες βρίσκουν τή θέση τους σάν συστατικά στοιχεία τού συλλογικού έργάτη, εύρύνεται, ξεπερνά τήν στοιχειώ- δικη μονάδα γιά ν ' άγκαλιάσει βαθμιαία όλόκληρους τομείς τής οικονομίας, καί μάλιστα τόν κοινωνικό σχηματισμό στό σύνολό του. Ταυτόχρονα, ή κατανομή τής συλλογικής ύπεραξίας βάζει σ ’ ένέργεια τούς ταξικούς άγώνες καί τίς ταξικές συμμαχίες σ ' δλη τήν κλίμακα τού κοινωνικού σχηματισμού.

Στό έπίπεδο τού παγκόσμιου συστήματος, ό συλλογι­κός χαρακτήρας τής γένεσης τού ύπερπροϊόντος, πού άποσπάται άπό τήν καπιταλιστική έκμετάλλευση σέ παγκό­σμια κλίμακα, κρύβεται έπίσης πίσω άπό οίκονομικές έπιφάσεις πού είναι άντικείμενο ίδεολογικοποίησης. Ή ιμπεριαλιστική ιεραρχία τών βαθμών έκμετάλλευσης, κα­θώς καί οί μηχανισμοί μέσω τών όποίων ή ύπερεργασία πού γεννιέται στούς μή καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, καρπώνεται άπό τό κυρίαρχο κεφάλαιο, δικαιολογούνται άπό τίς θεωρίες τής ύποανάπτυξης. Αύτή ή ίδεολογικο- ποίηση βρίσκει εύνοϊκή άπήχηση άκόμα καί μέσα στόν μαρξισμό, δπου άποκαλύπτεται ή ύπαρξη ένός φιλοϊμπε- ριαλιστικοΟ ρεύματος, πού στηρίζεται στή συμμαχία σο- σιαλδημοκρατΙας/ρεβίζιονισμοΟ.

125

Ό λ η μας ή φιλοδοξία είναι νά ξεσκεπάσουμε αύτά τά Ιδεολογικά προσωπεία άποδίνοντας στούς ταξικούς άγώ- νες τήν άληθινή τους διάσταση, πού είναι παγκόσμια. Πρέπει λοιπόν νά έξετάσουμε κατά μέτωπο τά ζητήματα τών ταξικών άγώνων σέ παγκόσμια κλίμακα, τής συνάρ­θρωσής τους καί, συνεπώς, τής συνάρθρωσης τών τρόπων παραγωγής σ' ένα σύστημα όλοκληρωτικά κυριαρχούμενο άπό τό ιμπεριαλιστικό κεφάλαιο. Αύτοϋ άκριβώς βρίσκεται τό σημείο ρήξης άνάμεσα σέ μιά δογματική καί άντιδρα- στική έρμηνεία τοϋ μαρξισμού, πού έχει προορισμό νά άποκρύψει τήν προσχώρησή της στό φιλοϊμπεριαλιστικό στρατόπεδο καί στήν έπαναστατική του έρμηνεία, δπως έχουμε πει.

3. Αλλά πρίν συνεχίσου με τήν έκθεση τών συμπερα­σμάτων σχετικά μέ τήν συλλογική γένεση τής ύπεραξίας σέ παγκόσμια κλίμακα καί τήν άνάλυση τών άντιδράσεων, πάνω σ' αύτό τό ζήτημα, τών διαφόρων ρευμάτων πού θέλουν νά λέγονται μαρξιστικά, έχει σημασία νά δούμε καλά τόν τρόπο μέ τόν όποιο ή βασική άντίφαση τοϋ καπιταλισμού μπορεί νά ύπερνικηθεί.

' Επιχειρήσαμε νά δείξουμε άλλοϋ δτι ή άντίφαση αύτή είχε δυό πιθανές ιστορικές έκβάσεις3.

' Η πρώτη είναι ή κομμουνιστική έκβαση στό τέρμα μιάς μεταβατικής περιόδου. Χαρακτηρίζεται άπό τήν άποκατά- σταση μιάς άμεσης άντιστοιχίας άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγικής διαδικασίας καί τών κοινωνι­κών σχέσεων. Αύτό συνεπάγεται δχι μόνο τήν κατάργηση τών τάξεων καί τής έκμετάλλευσης άλλά άκόμη, άσφαλώς, τήν κατάργηση τής άξίας, πού ή Ιδια ή ύπαρξή της μαρτυρά δτι ή άντίφαση δέν έχει ύπερνικηθεί. ' Η άντιστοιχία αύτή καταργεί λοιπόν τήν αύτονομία τοΰ οικονομικού πεδίου καί άποκαθιστά τήν άμεση κυριαρχία καί χωρίς οικονομική μεσολάβηση τόν έλεγχο πάνω στό γίγνεσται τής κοινω­νίας άπ' αύτή τήν ίδια.

3. - Ή όστική τάξη είναι άκόμη άνερχόμενη τάξη;· 'Λμίν καί Φρώνκ,Συσσώρευση, έξάρτηση καί ύποανάπτυξη 'Εκδ. "Ανθρωπος. 1977.

126

Ή δεύτερη είναι ή έκβαση πού συνίσταται άπό τόν κρατικό τρόπο παραγωγής πού έξασφαλίζει, μέ τήν συγ- κεντροποίηση τοΰ κεφαλαίου σ ’ αύτή τήν κλίμακα, τή μεταφορά τής άντίφασης σ' ένα άνώτερο έπίπεδοάνάπτυ- ξης τών παραγωγικών δυνάμεων. Στήν περίπτωση αύτή, αύτό πού παρουσιάζεται σά μεταβατικό στάδιο τοΰ σο­σιαλισμού χάνει αύτό τό χαρακτήρα γιά νά γίνει ένας νέος σταθερός τρόπος έκμετάλλευσης (όχι όμως περισσό­τερο αιώνιος άπ' ό,τι θά είναι ό καπιταλισμός). ΓΓ αύτό, ή τροτσκιστική θεωρία περί παρηκμασμένου έργατικοΰ κρά­τους είναι χωρίς έπιστημονική άξια. Η έξέλιξη τής οικονομικής θεωρίας καί μιά όρισμένη σύγκλιση άνάμεσα στήν άστική θεωρία καί τήν μαρξιστική οικονομική θεωρία μαρτυρούν στό ιδεολογικό πεδίο, τήν ιστορική δυνατότητα αύτής τής δεύτερης έκβασης.

' Η χυδαία άστική οίκονομική θεωρία άντιστοιχοΰσε στήν κατάσταση ένός καπιταλιστικού συστήματος πού κυβερνό- ταν, φαινομενικά, άπό αύθόρμητους οίκονομικούς νόμους πού προκύπτανε άπό τήν «όρθολογική» συμπεριφορά (σέ έπίπεδο μικροοικονομίας) τών έπιχειρήσεων. Ή θεωρία αύτή δέν άσχολούνταν βασικά μέ τήν μακροοικονομική διαχείριση, έκτός άπό τούς τομείς τής ρύθμισης τοϋ κύκλου μέ τήν κρατική παρέμβαση στή νομισματική δια- χείρηση, κι άπό τόν τομέα τοϋ έξωτερικοϋ άνταγωνισμοΰ σμοϋ. Κυρίως, ή θεωρία αύτή ήταν λοιπόν μιά ιδεολογική δικαιολογία τών δήθεν «παγκόσμιων άρμονιών» πού έξα- σφαλίζουν τή σύγκλιση άνάμεσα στόν όρθολογισμό καί τ' άτομικά συμφέροντα άπό τό ένα μέρος, καί στόν όρθο- λογισμό καί τό συλλογικό συμφέρον άπό τ ' άλλο μέρος. Μιά θεωρία τέτοιου είδους δέν έχει τή φιλοδοξία νά είναι ένα άποτελεσματικό δργανο δράσης, άλλά μόνο ένα στοιχείο τής λεγάμενης γενικής πολιτιστικής διάπλασης τών πολιτών (τής ύποταγής τους στήν άστική Ιδεολογ(α).

Ή ίδια ή έξέλιξη τοϋ συστήματος, κάνοντας νά φανεί πιό έντονα ή βασική του άντίφαση, ή άμφισβήτηση τοϋ καπιταλισμού άπό τή ρούσικη καί κινέζικη έπανάσταση, ή

127

κρίση τής δεκαετίας τοϋ 30 καί ή ένταση τών έργατικών αγώνων πού τή συνοδεύσαν ή άνοδος τών έθνικοαπε- λευθερωτικών άγώνων όδήγησαν βαθμιαία πρώτα στις δχι καί τόσο σοβαρές θεωρίες τοϋ Κέυνς καί κατόπιν, μέ τόν Σράφα. σέ μιά ριζική στροφή, στήν έμπειρική μακροοικο­νομική άνάλυση τών άρχικών άπόψεων τοϋ Ρικάρντο. Ή οικονομική θεωρία, διατυπωμένη σ ’ αύτή τή γλώσσα, άλλάζει ρόλο. Αξιώνει νά γίνει ένα άποτελεσματικό όργανο μακροοικονομικής δράσης. Αλλά άποκρύβει τίς έπεμβάσεις πού έμπνέει πίσω άπό τό παραπέτασμα καπνοϋ τών δήθεν οικονομικών νόμων πού πλαισιώνουν τούς ταξικούς άγώνες. Αύτή ή θεωρία άνταποκρίνεται συνεπώς θαυμάσια στις άπαιτήσεις τής μακροοικονομικής διαχείρι­σης τοϋ μονοπωλιακού κεφαλαίου. ΚΓ αύτή μέ τή σειρά της δέ μπορεί νά λειτουργήσει άποτελεσματικά παρά στις εύνοίκές πολιτικές συνθήκες πού τίς έξασφαλίζει ή ήγεμονία τής σοσιαλδημοκρατίας μέσα στήν έργατική τάξη. Έ χ ε ι λοιπόν σά βάση τήν μονιμότητα τής ιμπε­ριαλιστικής τάξης πραγμάτων άπομακρύνοντας τίς πιό έξόφθαλμες άντιφάσεις στήν περιφέρεια τού συστήματος.

Έχοντας φτάσει σ' αύτό τό σημείο, ή άστική οικονο­μική θεωρία πλησίασε σημαντικά πρός τήν οίκονομιστίκή έρμηνεία τόϋ μαρξισμού. Μιά καί ξεχάστηκε ό έπιδκοκό- μενος σκοπός τού κομμουνισμού, ή ύπογράμμιση τής ύποταγής στις «άπαιτήσεις τής άνάτττυξης τών παραγω­γικών δυνάμεων» δικαιολογεί τήν άντικατάσταση τού καπι­ταλιστικού τρόπου παραγωγής άπό τόν κρατικό. Τό βαθ­μιαίο πέρασμα στήν κρατική συγκεντροποίηση τού κεφα­λαίου συνοδεύεται παράλληλα μέ Τήν έκβλάστηση τού παλιού σοσιαλδημοκρατικού ρεβιζιονισμού καί άπό τόν νέο κρατικιστικό ρεβιζιονισμό.

4. Καταλαβαίνουμε λοιπόν τό βαθμύ, άντικειμενικό δεσμό' που ένώνει τήν φιλοϊμπεριαλιστική τάση μέσα στά πλαίσια τού μαρξισμού μέ τόν σοσιαλδημοκρατικό καί κρα- τικκτπκό ρεβιζιονισμό.

Ή άντικειμενική βάση τής φιλοίμπεριαλιστικής τάσης

128

μέσα στό μαρξισμό συνίσταται άπό τήν Ιδια τήν ύπαρξη τοΰ ιμπεριαλισμού καί τήν παράτασή του, άπό τήν ήγεμσνία τής σοσιαλδημοκρατικής καί ρεβιζιονιστικής ιδεολογίας στίς έργατικές τάξεις του κέντρου. Στό θεωρητικό πεδίο, ή τάση αύτή έκδηλώνεται μέ τή διαρκή προσπάθεια νά έξαλείψει τό ζήτημα τής συλλογικής καί παγκόσμιας γένεσης τής ύπεραξίας καί τής κατανομής της. Αύτή ή έξάλειψη όδηγεϊ σέ άποτελέσματα πού συμφωνούν σ' όλα τά πεδία μέ τίς άπαιτήσεις τής προοπτικής τής κρατικι- στικής έκβασης. Πραγματικά ή έξάλειψη αύτή βάζει τέλος στόν προλεταριακό διεθνισμό πού, στήν έποχή μας, δέ μπορεί νά είναι παρά ή άντιιμπεριαλιστική άλληλεγγύη μέ τούς λαούς τής περιφέρειας. Έ ξ άλλου διατηρεί τήν οίκονομιστική ιδεολογία τών έμπορευματικών σχέσεων καί τής άξίας στίς έργατικές τάξέις τού κέντρου. Έτσι, δικαιολογεί ταυτόχρονα τή διατήρηση τής έσωτερικής έκμετάλλευσης (άνανεώνοντας τά οικονομικά έπιχειρήμα- τα σχετικά μέ τήν ούδετερότητα τής τεχνικής, τόν κατα­μερισμό τής έργασίας, τίς διαφορές τής παραγωγικότη­τας κλπ.) καί τής έξωτερικής (τίς διαφορές τής παρα­γωγικότητας σέ παγκόσμια κλίμακα). Έ τ σ ι ή έξάλειψη τοΰ ζητήματος τής συλλογικής ύπεραξίας σέ παγκόσμια κλί­μακα άποδείχνει γιατί καί πώς «ένας λαός πού έκμεταλ- λεύεται έναν άλλον δέν μπορεί νά είναι λαός έλεύθερος».

Είναι ένδιαφέρον νά παρατηρήσουμε δτι δποιες καί νά είναι οί σχολές ή οί κατευθύνσεις έρευνας, τά έπιχειρή- ματα πού δίνονται ένάντια στίς άναλύσεις πού τοποθετούν­ται στό χώρο τών ταξικών άγώνων σέ παγκόσμια κλίμακα, είναι πάντα τά Ιδια, είναι άνάμεσα στ' άλλα ή δογματική έπιβεβαίωση γιά ένα άποκλειστικό ένδιαφέρον γιά τίς σχέσεις παραγωγής (περιορισμένες στήν πραγματικότητα στά πλαίσια τής στοιχειώδους μονάδας τού προηγμένου καπιταλισμού) πού έπιτρέπει νά άποφεύγεται, μέ τό πρόσχημα τής άντικυκλοφορίας, ή άνάλυση τής συλλογι­κής καί παγκόσμιας γένεσης τής ύπεραξίας. Αλλά ό θεωρητικός δογματισμός κρύβει συχνά τήν άντεπανάστα-

129

ση. Ά π ό τόν καιρό τού Κάουτσκυ, έπειτα μέ τήν σοβιετική Ακαδημία, θάπρεπε νά τό ξέρουμε αύτό. Έ ξ άλλου, οί κριτικοί μας έχουν ξεχάσει τό άλφαβητάριο τοϋ μαρξισμού: ή άξια δέν είναι στήν πραγματικότητα μιά κατηγορία τής διαδικασίας τής παραγωγής, άλλά τής διαδικασίας τοϋ συ­νόλου τής παραγωγής καί τής κυκλοφορίας (ή άξια δέν ύπάρχει χωρίς τήν άνταλλαγή). Κι ό δογματισμός αύτός κρύβει ένα βασικό οϊκονομισμό: δλα τά έπιχειρήματα πού διατυπώθηκαν ένάντια στήν άνάλυση τών ταξικών σχέ­σεων μέσα σ' ένα σύστημα πού χωρίζεται σέ κέντρα καί περιφέρειες, είναι ιδεολογικές δικαιολογίες τής ύπερ- εκμετάλλευσης τής περιφέρειας πού μοιάζουν σά δυό σταγόνες νερό μέ τά έπιχειρήματα πού δικαιολογούν τίς διαφορές τών μισθών στήν έπιχείρηση μέ τίς διαφορές τής παραγωγικότητας, τής κατάρτισης, τής εύθύνης κλπ.

Ή θεωρητική καί πρακτική στειρότητα τοϋ φιλοϊμπε- ριαλιστικοϋ ρεύματος μέσα στόν μαρξισμό άναγνωρίστηκε τελευταία άπό ένα θύμα αύτοϋ τοϋ ρεύματος, τόν Πέρρυ Άντερσον4. Αύτός χαρακτηρίζει σάν «δυτικό μαρξισμό» τό σύνολο αύτών τών ρευμάτων πού ό ίδιος παραδέχεται δτι είναι άπαισιόδοξα «βγαλμένα άπό τήν ήττα τοϋ έργατικοϋ κινήματος», «χωρίς έπίδραση πάνω στήν πραγματικότητα» καί «χωρίς έπαναστατική πρακτική». Αλλά ξεχνά, πολύ περίεργα, νά έξηγήσει τούς λόγους τής σοσιαλδημοκρα­τικής ήγεμονΐας μέσα στις έργατικές τάξεις τών προηγμέ­νων κέντρων καί δέν ένδιαφέρεται γιά τόν ιμπεριαλισμό. Έ τ σ ι άναγκάζεται νά έπεκταθεΐ σέ φιλόσοφους γιά τούς όποιους διστάζουμε νά σκεφτοϋμε δτι είναι τόσο σπου­δαίοι δσο ή δυτική κοινή γνώμη θά ήθελε νά πεισθεΐ δτι είναι, κι άπό τούς όποιους όρισμένοι μάς φαίνονται δτι μετά βίας μπορούν νά θεωρηθούν σά μαρξιστές. Α ν τί­θετα! δταν ό συγγραφέας φτάνει στήν περιγραφή τών ρευμάτων τοϋ «μή δυτικού» μαρξισμού, έπεκτείνεται στόν τροτσκισμό, άλλά ξεχνά άνοιχτά τήν Κίνα καί τόν μαοϊσμό.

4. Πέρρυ ’ Αντεροον: Ό δυτικός μαρξισμός, Μωρβτο. 1977.

130

Σπάνια παίρνονται ώς αύτό τό σημείο οί προσωπικές συμπάθειες καί άντιπάθειες γιά άνώτερες άντικειμενικές πραγματικότητες. ΤοΟ άντιπαραθέτουμε μιά ένόραση τοϋ μαρξισμοΟ σήμερα, πού ξεκινά άπό τήν άναγνώριση τής άλήθειας - τή μεταφορά πρός τήν περιφέρεια τών πραγμα­τικών δυνάμεων πού έπικαλοϋνται τόν μαρξισμό - έστω καί μόνο γιά νά τήν άντιληφθεϊ, έστω κι άν είναι γιά ν ' άναγνω- ρίσει όρισμένες άπό τίς άρνητικές της έπσττώσεις. Γ ιατί ό μαρξισμός δέ μπορεί νά άνατττυχθεϊ χωρίς άναφορά στούς άξιόλογους άγώνες, έκείνους πού άλλάζουν τήν Ιστορία®.

’ Ενδιαφέρει νά παρατηρήσουμε δτι ή άπλοϊκή όμολογία τοϋ Πέρρυ Άντερσον τοποθετεί τόν «δυτικό μαρξισμό» στόν άποκλειστικό χώρο τής θεωρίας - θά μπορούσαμε μάλιστα νά ποϋμε τού άκαδημαΐσμού, χωρίς νά ύπερβάλ- λουμε - χωρίς καμμιάν άναφορά στούς άγώνες, καί αύτό δικαιολογημένα. Γιατί ή πρακτική στειρότητα αύτού τοΟ «μαρξισμού» είναι άκόμη πιό έκδηλη άπό τή θεωρητική του στειρότητα (ό Άντερσον, άντίθετα, άντιπαραθέτει στήν πρακτική στειρότητα, έναν δήθεν θεωρητικό πλοΟτο! Ξεχνά ότι ό μαρξισμός δέν έχει γιά σκοπό νά έρμηνεύσει τόν κόσμο άλλά νά τόν άλλάξει).

Ποιοί είναι λοιπόν οί λόγοι αύτής τής πρακτικής στει- ρότητας; Μπορούμε νά ξεχάσουμε έδώ, τήν ήγεμονία τοΟ σοσιαλδημοκρατικού ρεβιζιονισμοΟ, ή τήν ήγεμονία πού μοιράζονται οί ρεβιζιονισμοί τής σοσιαλδημοκρατίας καί τών κομμουνιστικών κομμάτων; Καί πού στοχεύουν οί έπαναστατικές προσπάθειες; Γιατί, ύπάρχει πραγματικά ένα έπαναστατικό ρεύμα, έστω καί μειοψηφικό, πού έκφράζεται σ ’ όλη τή νότια Εύρώπη. Ό περιορισμός αύτού τού ρεύματος, πρός τό παρόν τούλάχκπον, στήν Πορτογαλία ή στήν Ιταλία π.χ., χωρίς νά μιλούμε γιά τήν Γαλλία ή τή Μεγάλη Βρεττανία, δέν όφείλεται όλοκληρω- τικά σ ’ αύτή τήν άνικανότητα νά σκεφθεΐ τήν κοινωνία

5. Σ. 'ΑμΙν. · Ό μαρξισμός μετό τό ί 945» στό Ό Μαρξισμός. Έγκυκλο- παΙΒεια Λαρούς, 1977.

131

έξω άπό τό ιμπεριαλιστικό σύστημα;6. Δέν είναι μόνο οί άπαιτήσεις τής Ατλαντικής Συμμαχίας πού μπαίνουν σ' ένέργεια. Είναι ή καθημερινή οικονομική πραγματικότητα τής άτλαντικής καί εύρωπαϊκής ένσωμάτωσης καί τών συμφερόντων τών ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων, πού έχει παγιδεύσει στά δίχτυα της τούς λαούς τής Δύσης, έπιβάλ- λοντάς τους μιάν άλληλεγγύη ένάντια στόν τρίτο κόσμο, πού ό χυδαίος φασισμός της δέν είναι ή μοναδική της έκδήλωση: ό άντικινέζικος φανατισμός τοϋ άναρχισμοϋ καί τού τροτσκισμού, ή «θεωρία» τοϋ άσιατικοϋ τρόπου παρα­γωγής καί οί άντιτριτοκοσμικές διαμαρτυρίες, έστω κι άν έκφράζονται σέ άριστερίστικη γλώσσα, άποτελοϋν έπίσης μέρος της. ' Αλλά τά ρεύματα πού τδχουν καταλάβει αύτό - ό ' Οθέλλος στήν Πορτογαλλία π.χ. - μειοψηφούν, άκόμη καί στήν Νότια Εύρώπη. ' Ο τροτσκισμός νομίζει ότι άπαντά στό πρόβλημα αύτό ξεφεύγοντας πρός τά μπρός μέ τά λόγια, πού άπαλλάσσουν άπό τή δράση: ή έπανάσταση θά είναι παγκόσμια. Έ ν τώ μεταξύ δμως δέν είναι παγκό­σμια καί στίς συνθήκες αύτές, πρέπει νά παραδεχτούμε δτι ό κινητήρας τής Ιστορίας είναι άπό τό τέλος τοϋ περασμένου αιώνα καί μέχρι σήμερα, αύτή ή πάλη τών τάξεων πού, στήν περιφέρεια τοϋ συστήματος, έχει γιά πλαίσιο τόν έθνικοαπελευθερωτικό άντιϊμπεριαλιστικό ά- γώνα.

' Απορρίτττοντας τό γεγονός τής ύπαρξης τοΰ ιμπεριαλι­σμού καί τών άποτελεσμάτων της πάνω στούς ταξικούς άγώνες σέ παγκόσμια κλίμακα, άρνούμενος νά δει τήν έθνική άπελευθέρωση σάν μέρος τής κρίσης τού καπι­ταλισμού καί τής μετάβασης στό σοσιαλισμό κι δχι τής άνάπτυξης τού καπιταλισμού, ό «δυτικός» μαρξισμός έκφράζει άπλοΐκά τήν φιλοΐμπεριαλιστική του τάση.

Ή ιμπεριαλιστική πραγματικότητα δέν κατάργησε βέ­βαια τήν πάλη τών τάξεων στό κέντρο. Αντίθετα, κατά κάποιο τρόπο, ζωογόνησε τήν οίκονομική διάσταση, άλλά

6. Βλέπε σχετικά μ' αύτό τίς θαυμάσιες άναλύσεις πού όφοροΟν τήνΠορτογαλία (ΟΕΟΕΤΙΜ).

132

σέ βάρος τής πολιτικής προοπτικής. Ή όργάνωση τής έργατικής τάξης κάτω άπό τήν σοσιαλδημοκρατική ήγε- μονία, είτε τό θέλουμε είτε όχι, ένσωματώνει τούς έργα- ζόμενους στό άστικό έθνος καί τούς κάνει άλληλέγγυους μέ τήν άστική τους τάξη στόν έξωτερικό άνταγωνισμό. Στις συνθήκες αύτές, οί έσωτερικές οικονομικές νίκες δραστη­ριοποιούν τούς διεθνείς άγώνες7.

Στήν πράξη, αύτή είναι ή καθημερινή έκφραση τών κυρίαρχων έργατικών, σοσιαλδημοκρατικών καί ρεβιζιονι- στικών «κυβερνητικών προγραμμάτων». Ή παρατήρηση αύτή, όσο κι άν είναι άποφασιστική, είναι τόσο λίγο άμφι- σβητήσιμη πού κανένας έπαναστάτης δέ μπορεί νά μή τήν παραδεχτεί.

'Αλλά στόν τομέα τής θεωρίας, μιά καί πρόκειται γιά έναν «θεωρητικό» μαρξισμό, τά παραδείγματα έκδηλώ- σεων τοϋ φίλοϊμπεριαλιστικοϋ ρεύματος δέν είναι λιγότερο συχνά. Καί νά μερικά άπ' αύτά:

Πρώτο παράδειγμα: ή έπιστροφή στήν άστική θεωρία τών σταδίων άνάπτυξης πού άντικαθιστά τήν λενινιστική θέση τοϋ ιμπεριαλισμού καί τής άνισης άνάπτυξης. Έ ν α θαυμάσιο παράδειγμα μάς τό προσφέρει ό άγγλος.τροτσκι- στής Τζόφρυ Κέυ, πού «άποδείχνει» ότι οί ύποανάπτυχτες χώρες είναι τέτοιες όχι γιατί τίς ύπερεκμεταλλεύεται τό κεφάλαιο, άλλά γιατί δέν τίς ύπερεκμεταλλεύεται άρκετά. Αύτός ό «μαρξισμός», πού τόν έχουμε χαρακτηρίσει «μαρξισμό σύμφωνα μέ τίς άρχές τοϋ Σέσιλ Ρόουντς», συμβιβάζεται έξ άλλου μέ μιά φιλοσιωνιστική στάση τοϋ συγγραφέα*.

Δεύτερο παράδειγμα: ή άντικατάσταση τοϋ ιστορικού

7. Βλέπε τήν «Παρουσίαση» μας μέ τούς Μπώ, Μπελλόν, Φρανσουά, στό Νά διαβάσουμε τόν καΠσαλιομό έκδ. Άνθρωπος 1976. Βλέπε* έπΙοης τή συμβολή μας μέ τούς Άμίν καί Φράνκ, έργο προαναφερμένο.

8. Τζ. Κέϋ. Ανάπτυξη καί ύποανάτττυξη - Μιά μαρξιστική άνάλυση, Λονδί­νο 1975. Βλέπε έπΙσης τό κριτικό σημείωμα τών ' ΑμΙν καί Φράνκ, προ­αναφερμένο έργο. ΈπΙσης τό βφλίο Ό άντάρτης κοινωνιολόγος, ό Ιμπεριαλισμός καί τό κράτος, Πανεπιστήμιο τού ’ Ορεγκον, ΓπρΙνγκ 1977.

133

υλισμού μέ τήν πολιτική οίκονομία τών πολυεθνικών έται- ριών. Αύτός ό τρόπος άνάλυσης τοϋ καπιταλισμού, τυπικά οίκονομιστικός, όχι μόνο έπικρατεΐ στούς άμερικανούς ριζοσπαστικούς (πού άποτελοϋν ένα ιδεολογικό ρεϋμα μικροαστικής κριτικής τών «κακών» τών μονοπωλίων), άλλά εισχωρεί, διά μέσου τών μελετών γιά τήν «παγκόσμια παρα­γωγική διαδικασία», στόν «δυτικό» μαρξισμό. Γιατί, ξεκινών­τας μιά τυπική άνάλυση αύτής τής διαδικασίας άπό τις παρατηρήσεις πάνω στίς έπιχειρήσεις, χωρίς νά εισάγουμε αύτή τήν άνάλυση στήν κατά τά άλλα θεμελιώδη άνάλυση τής πάλης τών τάξεων σέ παγκόσμια κλίμακα, δέ μπορού­με ν ' άπαντήσουμε στό άληθινό έρώτημα τού καιρού μας: ποιά είναι ή έκβαση τής πάλης; Ό ΓΊαλλουά δίνει ένα άτυχές παράδειγμα αύτής τής βαθμιαίας άποστείρωσης αύτοϋ τοϋ «μαρξισμού». "Εχοντας τολμήσει, στό πρώτο του έργο, νά έξετάσει τό ζήτημα τού διεθνούς καταμε­ρισμού έργασιας σέ σχέση μέ τίς διεθνείς ταξικές συμμα­χίες, έγκατέλειψε γρήγορα αύτή τήν πορεία καρποφό­ρας σκέψης γιά νά ριχτεί σέ μιά σειρά άπό τυπικά κομμα- τιάσματα τής παραγωγικής διαδικασίας πού ή αύξανόμενη συσκότισή τους μαρτυρά τήν στειρότητα'.

Τό ρεϋμα τής «οικονομίας τών πολυεθνικών» μαρτυρά τήν άδυναμία του μέ τήν εύκαιρία τής άνάλυσης τής σημερινής κρίσης. Πραγματικά, τό ρεϋμα αύτό άρνιέται νά θεωρήσει τήν κρίση έτσι δπως είναι: μιά κρίση μέσα στίς έθνικές καί διεθνείς ταξικές συμμαχίες πού είναι άποτέ­λεσμα τών άλλαγών μέσα στούς ταξικούς άγώνες σέ παγκόσμια κλίμακα, δηλαδή πρίν άπ' δλα μιά κρίση τού ιμπεριαλισμού, πού ή άμεση έκφρασή του είναι μιά κρίση τού διεθνούς καταμερισμού τής έργασίας. Έχοντας άπορ- ρίψει αύτό τόν προσανατολισμό τής σκέψης, οί συγγραφείς

9 Τό πρώτο βιβλίο τού Παλλουά είναι Τά προβλήματα άνάπτυξης σέ ά- νοιχτή οίκονομία (Μββρβτο 1969). ΤοΟ άντιτάσσουμε τά τελευταία του έργα. Ή διεθνοποίηση τού κεφαλαίου (Μββρβτο 1975) - έμπνευ- ομένο άπό τίς Εκλαϊκευμένες θέσεις τοϋ Ρ. Βερνόν (Οί πολυεθνικές έταιρίες. Παρίσι 1973) - καί Διαδικασία παραγωγής καί κρίση τοϋ καπι­ταλισμού (Μββρβτο. 1977).

134

μας, πού γυρεύουν τά αίτια τής κρίσης στό έσωτερικό τών οικονομιών τού κέντρου, ιδιαίτερα στίς Η.Π.Α. δέν κατορ­θώνουν νά μάς προσφέρουν περισσότερα άπό τούς άνα- ρίθμητους άστούς άναλυτές τοΰ φαινομένου10.

Τρίτο παράδειγμα: οί φιλόσοφοι τής έξήγησης τοϋ Μάρξ, πού άποτελοϋν τόν όγκο τής τροτσκιστικής φάλαγ­γας καί οί ρεβιζιονιστές καί ήμιρεβιζιονιστές άκαδημαϊκοί. Στούς συγγραφείς αύτοϋ τοϋ ρεύματος ή άνάλυση τοϋ ιμπεριαλισμού παίρνει τή θέση ένός έπιφαινόμενου. Έ ν α παράδειγμα: Ή έκθεση τοϋ Βαλιέ γιά τόν ιμπεριαλισμό, πού ξεχνά τήν πολιτική πλευρά τής ύπόθεσης (σοσιαλδη­μοκρατική ήγεμονία) γιά νά θυμηθεί μόνο τήν τεχνική του πλευρά (τά μονοπώλια"). Ό έργατισμός πού χαρακτηρί­ζει αύτό τό ρεϋμα συνοδεύεται πάντα άπό μιά άνέκκλητη καταδίκη τών έθνικοαπελευθερωτικών, «άγροτικών» καί «άστικών» άγώνων καί, έννοεϊται, δέν παρουσιάζει ένδια- φέρον.

Τέταρτο παράδειγμα: ή έθνογραφία, πού συνταιριάζει τούς τρόπους παραγωγής, πού βασίζονται στήν ταξική έκ- μετάλλευση μ' ένα λεγόμενο «οικιακό» τρόπο παραγωγής ύπεριστορικοϋ χαρακτήρα, χώρο τής «αιώνιας» έκμε- τάλλευσης τής γυναίκας άπό τόν άντρα. ' Ο Μάρσαλ Σά- λινς καί μερικοί άλλοι έκριναν έτσι δτι μπορούσαν ν ' άν- τικαταστήσουν τήν άνάλυση τών προκαπιταλιστικών ά-

10. Γιά τίς άναλύσεις τής κρίσης πού τοποθετούνται ο' αύτή τήν επι­κρινόμενη όπτική. βλέπε Παλλουά (προαναψερμένο έργο) Βλοντι- μίρ Άντρεφ, Κέρδη καί δομές τοϋ παγκόσμιου καπιταλισμού. ΟβίΓηβη - ίβνγ, 1976· όρισμένες άναλύσεις πού δημοσιεύθηκαν στήν Παγκό­σμια κρίση τοϋ καπιταλισμού. Πανεπιστήμιο τής Βενοέν. 1975. Πρέ­πει νό άντιπαραθέσουμε σ' αύτόν τόν τύπο άναλύοεων. τούς ' Αμίν, Φαίρ Χουσέϊν καί Μόσια. τήν κρίση τοϋ ιμπεριαλισμού καί άνιση όνό- πτυξη. Μίπυίΐ, 1976 Βλέπε έπίσης Α. Φαίρ καί Ζ. Π Σεμπόρ. Ή νέα παγκόσμια άνισορροπία, θΓβ55β(. 1973. Μπροστά στήν κρίση. Τετρά­δια γιά τόν κομμουνισμό όρ. 2 καί 3. 1975. Α Φάρχι, Υ Φίττ καί Ζ. Π. Βιζιέ, Ή κρίση τοϋ ιμπεριαλισμού καί ό τρίτος παγκόσμιος πόλεμος. ΜββρβΓΟ. 1976.

11. Βλέπε τήν κριτική μας στήν «Παρουσίαση·. Μπώ, Μπελλόν, Φραν- σουό, προαναψερμένο έργο.

135

γροτικών τρόπων παραγωγής μέ τόν οικιακό τρόπο καί νά σβήσουν έτσι τόν τρόπο λειτουργίας τής ειδικής έκ­μετάλλευσης πού ό ιμπεριαλισμός έπιβάλλει στούς δυ­ναστευόμενους άγρότες τής περιφέρειας'2. Σ ' αύτό τό όλίσθημα θ ’ άντιπαραθέσουμε τήν άνάλυση τοΰ Ρέυ'3. Ή άνάλυση αύτή άποδείχνει πώς, πίσω άπό κάθε ύπε- ρεκμεταλλευόμενο προλετάριο τής περιφέρειας, ύπάρ- χουν δέκα άγρότες στήν ίδια κατάσταση (καί πρός όφε­λος τοΰ ίδιου ίμπεριαλκίτικοΟ κεφαλαίου κΰΐ τών ύφι- στάμενων συμμάχων του). ' Η έκμετάλλευση αύτή έκδη- λώνεται μέ τήν προμήθεια τού γεωργικού πλεονάσματος, πού είναι άναγκαΐο γιά τήν άναπαραγωγή τής έργατικής δύναμης τοϋ προλετάριου, σέ συνθήκες όπου τά άγαθά πού παράγονται (μέσα σέ πλαίσια κατηγορηματικά μή κα­πιταλιστικά) πουλιούνται πάντοτε κάτω άπό τήν άξια τους. Ό Ρέυ λοιπόν, έφτασε σ' αύτό τό άποτέλεσμα άνα- λύοντας τή λειτουργία τών ύποταγμένων άγροτικών τρό­πων παραγωγής, χωρίς νά ζητήσει γιά βοήθεια έναν όποιονδήποτε οικιακό ύπεριστορικό τρόπο παραγωγής, κατά τό πρότυπο τού Σάλινς. ' Υπάρχει έδώ μιά θεωρητι­κή βάση τής έπαναστατικής έργατοαγροτικής συμμαχίας, πού άποδείχνει τό γεγονός ότι ό μαρξισμός είναι πάντα έπαναστατικός.

Πέμπτο παράδειγμα: ή ιστοριογραφία τοϋ «εύρωπαϊκοϋ θαύματος» καί ή άναντίρρητη βεβαίωση ότι όλες οί εύρωπαϊκές προκαπιταλιστικές κοινωνίες ήταν άνέκκλητα καταδικασμένες σέ άπροσδιόριστη στασιμότητα. *0 Τόκεϊ καί οί μαθητές του (ό Γκοντελιέ στή Γαλλία, π.χ.) έκαμαν έτσι τόν «άσιατικό τρόπο παραγωγής» ένα δπλο άντιμαοϊ-

12. Βλέπε τήν κριτική μας τής «έννοιας» τοΰ οικιακού τρόπου παραγω­γής πού είσήγαγε ό Μ. Σάλινς καί πού, τήν συνέχισαν πολλοί άνθρω- πολ£γοι (μεταξύ άλλων ό Μεγιασσού, Γυναϊκες. σιταποθήκες καί κε­φάλαια. Μ35Ρ6Ι0.1976), Άμίν καί Φράνκ, προαναφερμένο έργο («Σέ τί χρησιμεύει ή μελέτη τών προκαπιταλιστικών έποχών»).

13 Εκτός άπό τά κυριώτερα έργα τού Π. Ρέϋ (πού έκδόΟηκαν άπό τό Μ8$ρθγο) θ' όναφερθοϋμε έδώ στήν -Μεταβίβαση τής ύπεραξίας καί τήν συνάρθρωση τών τρόπων παραγωγής», πολυγραψημένο άνεκ- δοτο έγγραφο.

136

κής πολεμικής μέ κάποια μούχλα φασισμού'4. Σέ συνέχεια, ή θέση αύτή άποδείχτηκε δτι ήταν δ Δούρειος Ίππος μέσω τοϋ όποιου οι «νέοι φιλόσοφοι» τοϋ «άντιολοκλη- ρωτισμοΰ» έχουν εισάγει λαθραία τόν ιδεαλισμό τοϋ Βέμπερ ή άκόμη, πιό πεζά τήν «λαϊκή φιλοσοφία» στήν ύπηρεσία τής πολιτικής τής άστικής τάξης15.

5. ' Η διαλεκτική ταξικοί άγώνες/οίκονομική βάση, πού άποτελεϊ τήν ίδια τήν ούσϊα τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ, δέν έχει λοιπόν νόημα παρά άν τοποθετήσουμε καθένα άπό τούς δρους της στό άληθινό του πλαίσιο, πού είναι τό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα.

Καί γιά νά πούμε τήν άλήθεια, έδώ είναι πού βρίσκεται ή τομή άνάμεσα στόν προλενινιστικό μαρξισμό καί τόν μαρξισμό-λενινισμό-μαοϊσμό.

' Ο λενινισμός δέν είναι μιά «θεωρητική» σχολή, μεταξύ άλλων, τοϋ μαρξισμού, άλλά ή έκφραση τοϋ έπαναστατι- κοϋ ρεύματος στήν έποχή τοϋ ιμπεριαλισμού. Η πράξη τόν όδήγησε λοιπόν νά πάρει θέση σ' όλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής. Έ τσ ι έξηγεϊται ό πλούτος τής έκφρασής του, ή πολλαπλότητά του: ό Λένιν άναλύει τόν ιμπεριαλισμό, προτείνει μορφές όργάνωσης τοϋ Κόμμα­τος, όργανώνει πρακτικά τήν έπαναστατική έξοδο, προσ­διορίζει τήν οικονομική πολιτική τής έργατοαγροτικής συμμαχίας, διευκρινίζει τό ρόλο τών θεσμών τής δικτα­τορίας τοϋ προλεταριάτου, παίρνει θέση στά προβλήματα τής φιλοσοφίας κλπ. Αύτός ό πλούτος γνωρίζει έπίσης τά ιστορικά του όρια. Ό πω ς καί ό μαρξισμός τοϋ Μάρξ, ό λενινισμός δέ μπορεί νά νοηθεί σάν ένα περατωμένο δόγμα, μιά θρησκεία έξ άποκαλύψεως.

Οί τομές πού τόν χωρίζουν άπό τόν σοσιαλδημοκρατικό έξευτελισμό προβάλλουν βαθμιαία άπό τούς πρακτικούς

14. Βλέπε τήν κριτική τοϋ Τόκεϊ άπό ' ΑμΙν καί Φρόνκ, έργο προαναφερ­μένο.

15. Όπως τό έλεγαν τόσο καλά ό Φρανσουό Ωμπράλ καί ό Ξαβιέ Ντελ- τρού στό'Ενάντια στή νέα φιλοσοφία. Ιάθ©3, 1977. Βλέπε έπίσης Ζίλ Ντελέζ «Σχετικά μέ τούς νέους φιλόσοφους καί μέ ένα γενικώτερο πρόβλημα·, παράρτημα στό ΜΙηυίΙ 24.

137

άγώνες καί διατηρούν λοιπόν, δταν ξέρουμε νά τίς τοπο­θετούμε, τά δκρορούμενά τους καί τίς άτέλειές τους. Π.χ. μάς φαίνεται δτι ό λενινισμός διατηρεί ίχνη άπό Ολιστική μηχανιστική άπλοποΐηση πού έκδηλώνεται στήν νατουρα- λιστική θεώρηση (πρόγονο τοΰ διαλεκτικού ύλισμοϋ) τοϋ καουτσκισμοϋ (έτσι έξηγεΐται καί ή «έκπληξη» τού Λένιν δταν ό Κάουτσκυ προχωρεί στό σοσιαλσωβινιστικό στρα­τόπεδο).

Ά π ό τόν πλούτο αύτό άπορρέει έπίσης ή δυνατότητα νά καταλάβουμε τόν Λένιν μέ διάφορους τρόπους. Είναι άξιοσημείωτο δτι ή συζήτηση στή Δύση γιά τόν λενινισμό στρέφεται σχεδόν άποκλειστικά γύρω άπό τόν Λένιν τού *Τί νά κάνουμε», δηλαδή γύρω άπό τό ζήτημα τής όργά- νωσης τής έργατικής τάξης καί τής πρωτοπορείας της1·. Αντίθετα λίγο συζητιέται ό Ιμπεριαλισμός: έγκρίνεται όμόφωνα χωρίς συζήτηση, άλλά εύνουχίζεται ή σημασία του. ' Εμείς καταλαβαίνουμε τόν λενινισμό όλότελα διαφο­ρετικά. Γιά μάς τό κεντρικό έργο είναι ό Ιμπεριαλισμός γιατί προσδιορίζει τίς νέες συνθήκες τών ταξικών άγώνων σέ παγκόσμια κλίμακα. ' Εδώ άποκρυσταλλώνεται τό κυριώ- τερο: δτι ή ιστορική φάση τών άστικών έπαναστάσεων έχει τελειώσει («ό ιμπεριαλισμός, άνώτατο στάδιο τού καπι­ταλισμού»), δτι άρχίζει ή έποχή τών σοσιαλιστικών έπα­ναστάσεων, δτι ή σοσιαλδημοκρατία στό κέντρο έχει σάν άντικειμενική βάση τήν ιμπεριαλιστική έκμετάλλευση, δτι τό έθνικοαπελευθερωτικό κίνημα άποτελεϊ στό έξής άνα- πόσπαστσ μέρος τής άνερχδμενης σοσιαλιστικής έπανά- στασης καί δχι πιά τής άστικής έπανάστασης. Ά π ό έδώ, ό

16.'Αναφερόμαστε έδώ στό έπικρατέστερο ρεΟμα. άναρχου μενού 0- φους, κριτικής τοΰ λενινισμού. ΤοΟ άντιπαραθέτουμε τίς σοβαρές Αναλύσεις τών Ιστορικών όρίων τοΟ λενινιρμοΟ. είτε αύτές είναι τοΟ ΙταλικοΟ ΜβηΗββΐο (βλ. V ΜβιίΗμΙο 8βυΙΙ. 1971). είτε τοΟ Μ. Λήμπμαν (6 λενινισμός ύπό τόν Λένιν, 8βυΙΙ, 1973), ΖΙγκριντ Γκρόσκοπφ ( Η έργατυαή καί άγροτική συμμαχία στήν ΕΣ.Σ.Δ, 1921 - 28, Μββρβτο, 1976). Κόρμεν Κλωντέν - Ούρόντο ( Ό Λέντν καί ή πολιτιστική έπα- νάσταση, Μουΐοπ, 1974). Ρομπέρ ΛΙναρτ ( Ό Λένιν, οί χωρικοί ό Τέϋλορ. 5βυΗ, 1976) ή ή μνημεώβης άνάλυση τ^ς Πάλης των τάξεων στήν Ε.Σ.Σ.Δ τοΟ Σάρλ Μπεττελέμ (δυό τόμο·).

138

Αένιν καθορίζει τήν στρατηγική τής έπανάστασης σέ παγκόσμια κλίμακα ξεκινώντας άπό τούς άδύνατους κρί­κους τοΟ συστήματος, δηλαδή τίς περκρέρειες δπου τό έπαναστατικό προλεταριάτο μπορεί νά παρασύρει τήν έκμεταλλευόμενη άγροτιά πού, στό κέντρο, ιστορικά είναι ή έφεδρεία τής άστικής τάξης. ' Ο Λένιν εισάγει έτσι τήν στρατηγική τής άδιάκοπης έπανάστασης κατά στάδια, βασισμένη πάνω στήν ήγεμονία τού προλεταριάτου στήν άστική φάση τής έπανάστασης. Κατά τή γνώμη μας, τά ίδια τά όργανωτικά προβλήματα πρέπει νά έξετάζονται σ' αύτό τό πλαίσιο. Γιατί είναι πάντα παράγωγα καί δχι πρωτογενή. Ό Λένιν σκέφτεται ότι ή όργάνωση είναι συνάρτηση αύτών τών νέων συνθηκών πού κάνουν τήν περιφέρεια άδύνατο κρίκο. Στήν περιφέρεια όμως, ή άστική δημοκρατία δέν ύπάρχει (ύπάρχει στό κέντρο μόνο διά μέσου καί χάρις στόν θριαμβευτή ιμπεριαλισμό καί στήν προσχώρηση τής έργατικής τάξης)· τό προλεταριάτο είναι μειοψηφία. Μπορεί καί όφείλει νά παρασύρει μεγάλες άγροτικές μάζες πού δέ μπορούν νά όργανωθοϋν σάν τήν έργατική τάξη. Ή διανόηση πού, μέσα στό κέντρο, είναι στήν ύπηρεσία τού κεφαλαίου, έδώ στήν περιφέρεια είναι στό στρατόπεδο τής έπανάστασης κλπ.

' Ο λενινισμός δέν έχει νόημα άν δέν τόν καταλάβουμε σάν τόν μαρξισμό τής έποχής τοϋ ιμπεριαλισμού καί τόν ιμπεριαλισμό όχι μόνο σάν «τόν καπιταλισμό τών μονοπω­λίων» άλλά σάν τόν καπιταλισμό τών μονοπωλίων πού άποσποϋν ένα αύξανόμενο μέρος τής ύπερεργασίας άπό τήν έκμετάλλευση τών λαών τής περιφέρειας. ' Η άναπα- ραγωγή τής σοσιαλδημοκρατικής τάξης πραγμάτων στό κέντρο συνεπάγεται τότε τήν άνάπτυξη μιάς έπαναστα- τικής κατάστασης στήν περιφέρεια.

Χωρίς άμφιβολία μπορούμε νά συζητήσουμε αύτή τή λενινιστική θέση, καί μάλιστα νά τήν άπορρίψσυμε. "Ετσι ήταν ή περίπτωση τώ$ σοσιαλδημοκρατών, πού άρνιόνταν νά παραδεχτούν δτι ή έποχή τής άνάτττυξης τοϋ άνερ- χόμενου καπιταλισμού έχει περάσει (γιατί σάν δυτικοκεν-

139

τρικοί, κοροϊδεύανε τόν ύπόλοιπο κόσμο καί γίνονταν άνοιχτά οί συνένοχοι τής ιμπεριαλιστικής έκμετάλλευσης). Ή τα ν δμως καί ή περίπτωση πολλών δυτικών έπαναστα- τών. ' Ορισμένοι Ισως δέ μπορέσανε νά ξεκόψουν άπό τά προηγούμενα τοϋ δυτικοϋ κέντρου. "Αλλοι είχαν προαισ­θανθεί όρισμένες άνεπάρκειες τής ρούσικης έπανάστα- σης. Έ τ σ ι ύπήρξαν μερικοί διάλογοι σαφείς ή ύπονοού- μενοι άνάμεσα στό Λένιν, τή Ρόζα Λούξεμπουργκ τόν Γκράμσι, τόν Πάννεκοεκ, 'Αντλερ άπό τό ένα μέρος καί τούς «κομμουνιστές τών συμβουλίων» τούς λεγόμενους «άριστεριστές» κλπ. ' Η παραπέρα έξέλιξη τής σοβιετικής Ρωσίας θά ξαναζωντάνευε τήν κριτική τοϋ λενινισμού. 1 Αξίζει νά σημειωθεί ότι αύτή ή σύγχρονη κριτική είναι, στή Δύση, δεξιά: άνακαινίζει τήν σοσιαλδημοκρατία καί παίρνει μάλιστα στις γελιογραφικές της άκρότητες, τήν όψη πού τής προσδίνουν οί άγύρτες τής «νέας φιλοσοφίας». Ό τροτσκισμός, πού κι αύτός ισχυρίζεται ότι είναι λενινιστι- κός, δέν είναι καθόλου: ή αύστηρά δυτικού κέντρου θεώ­ρησή του, άντίθετα άπό τήν λενινιστική, τόν ύποχρεώνει νά τελματώνεται στή δογματική έξήγηση.Όσο γιά τά ρεύματα αύτού τοϋ περιβόητου «δυτικοϋ μαρξισμού» πού άναφέρα- με πιό πάνω, συνδέονται όλα μέ τά ρεύματα τής άστικής φιλοσοφίας, δηλαδή τής προμαρξιστικής. Γ ιά τό λόγο αύτό, άκόμα κι δταν θέτουν στόν έαυτό τους άληθινά ζητήματα, δέν ξέρουν ν ' άπαντήσουν σ' αύτά, γιατί ή κοινωνία τους δέν είναι ώριμη γΓ αύτά. 'Αρνούμενα νά ξεκόψουν άπό τόν ιμπεριαλισμό, γίνονται εύάλωτα καί άλώνονται, ιδιαί­τερα άπό τόν ψυχολογισμό (φροϋδο-μαρξισμό, φεμινι­σμό, κλπ.).

Αντίθετα, ή άριστερή κριτική τοϋ λενινισμού, δηλαδή ή λύση στά προβλήματα πού αύτός έχει πρακτικά θέσει, άπστελεΐ τή συνεισφορά τοϋ μαοϊσμού. Γ ιατί τά δρια καί τά διφορσΰ(ιενα τοϋ λενινισμού δέν τοποθετούνται πρός τά πάνω - -στήν άνάλυσή του, γιά τόν ιμπεριαλισμό καί στόν τρό^το του νά βγάλει άπ' αύτή τίς συνέπειες δσον άφορά τή στρατηγική καί τήν όργάνωση - άλλά πρός τά κάτω, στις

140

άνεπαρκεΐς άπαντήσεις του στά προβλήματα τής έργατοα- γροτικής δικτατορίας. ' Η πρακτική καί ή θεωρία τής πάλης τών τάξεων στή φάση τής σοσιαλιστικής μεταβατικής περιόδου, έτσι όπως παρουσιάζεται αύτή πραγματικά, άναπτύχτηκαν άπό τόν μαοϊσμό πάνω στή βάση τού λενινισμού, δηλαδή ξεκινώντας άπό τά βασικά άποτελέ- σματα τοϋ Λένιν, στά πλαίσια ένός μαρξισμού πού παρα­μένει ό μαρξισμός τής έποχής τοϋ ιμπεριαλισμού καί τής κρίσης του. Ποιές θά είναι οί άνεπάρκειες αύτής τής θαυμάσιας προόδου, τά προβλήματα πού θά θέσει στις μελλοντικές γενιές, θά τό πεϊ ή Ιστορία καί οί μελλοντι­κοί άγώνες, καί μόνο αύτοί, θ' άπαντήσουν.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή. Τό άντικείμενο τής μελέτης καί ή σειράτών άποδείξεων ....................................................... 7

Κεφάλαιο 1. Ή βασική κατάσταση τοϋ νόμου τής άξίας 15 Κεφάλαιο 2. Η πολιτική οικονομία καί ό ιστορικός

ύλισμός: Ή συσσώρευση καί ή πάλη τώντάξεων .................................................................. 27

Κεφάλαιο 3. Τό κεφάλαιο γιά τόν τόκο, τό χρήμα καίτό κράτος ............................................................ 45

Κεφάλαιο 4. Τό κεφάλαιο γιά τήν γαιοπρόσοδο .............. 53Κεφάλαιο 5. Τό ιμπεριαλιστικό σύστημα καί ή παγκόσμια

ιεράρχηση τής τιμής τής δύναμης έργασίας 67 Κεφάλαιο 6. Θεωρία καί πρακτική τής γαιοπροσόδου τών

όρυχείων στό σύγχρονο κεφαλαιοκρατικόσύστημα ................................................................ 79

Παράρτημα. Καί πάλι σχετικά μέ τήν μετατροπή ............ 95Συμπέρασμα. Γένεση καί κατανομή τής συλλογικής

ύπεραξίας στό ιμπεριαλιστικό σύστημα . . 118