«ΓΗ - ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ»

ΔΕΒΟΝΙΟIchthyostega

ΕΙΚΟΝΑ 33

ΕΙΚΟΝΑ 34

1

ΕΙΣΑΓΩΓΗΗ Γη σχηματίζεται πριν, περίπου, 4 δισεκατομμύρια 600 εκατομμύρια χρόνια. 100 εκατομμύρια χρόνια νωρίτερα σχηματίζεται ο ήλιος. Σε όλο αυτό το διάστημα μεταβάλλεται τόσο η ίδια η Γη όσο και η ζωή πάνω σε αυτή. Το αρχείο των απολιθωμάτων δείχνει τις αλλαγές στις μορφές ζωής στην πορεία του χρόνου.Στη μακρινή διαδρομή της ιστορίας της γης Γης, από τη στιγμή της δημιουργίας της μέχρι σήμερα, γίνεται ένας μεγάλος διαχωρισμός, αυτός ανάμεσα στον Κρυπτοζωικό Μεγααιώνα ( Προκάμβριο ) και τον Φανεροζωικό. Ένας από τους βασικούς λόγους αυτής της διάκρισης είναι ότι στο Προκάμβριο διαμορφώνεται η Γη με το σχηματισμό των ηπείρων και των ωκεανών αλλά και η ατμόσφαιρα ώστε να δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα βοηθήσουν αργότερα στην ακτινωτή εξέλιξη της ζωής που θα ακολουθήσει στο Κάμβριο ( πρώτη εποχή του Φανεροζωικού ). 1. ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΣΕ ΚΛΙΜΑΚΑ ΕΝΟΣ ΕΤΟΥΣ

1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ: Σχηματισμός Γης 1 ΜΑΡΤΙΟΥ: Πρώτη μορφή ζωής ( βακτήρια )22 ΙΟΥΛΙΟΥ: Πρώτοι σύνθετοι μονοκύτταροι οργανισμοί

2

15ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ: Εμφάνιση των πρώτων πολυκύτταρων οργανισμών18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ: Πρώτα σπονδυλωτά1 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Πρώτα χερσαία ζώα3 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Εμφάνιση εντόμων6 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Έντομα με πτερύγια7-8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Τα πρώτα ερπετά13 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Εμφανίζονται οι πρώτοι δεινόσαυροι

14 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Τα πρώτα θηλαστικά15-25 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Ακμή δεινοσαύρων18 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Τα πρώτα πτηνά21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Εμφάνιση ανθοφόρων φυτών26 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Εξαφάνιση δεινοσαύρων και ακμή των θηλαστικών30 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ: Οι πρώτοι ανθρωποειδείς πίθηκοι31 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ ΩΡΑ 23:40: Εμφανίζονται οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι31 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ ΩΡΑ 23:59:59: Η περίοδος της δικής μας ύπαρξης

2. ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑΣυνήθως διατηρούνται τα σκληρά μέρη των οργανισμών π.χ. σκελετός, δόντια. Εμποτίζονται με ανόργανα συστατικά από το περιβάλλον π.χ. ανθρακικό ασβέστιο και χαλαζίας, και στερεοποιούνται. Αυτός ο τρόπος απολίθωσης ονομάζεται κύρια απολίθωση. Για να απολιθωθεί ένας οργανισμός απαιτούνται, ανάλογα και με το περιβάλλον, 5 με 10 χιλιάδες χρόνια.Με κύρια απολίθωση σχηματίζονται και τα απολιθωμένα δάση, όπως για παράδειγμα το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου.Υπάρχουν και άλλοι τρόποι απολίθωσης, π.χ. η κατάψυξη. Σε αυτή την περίπτωση διατηρείται όλο το ζώο ακέραιο. Έχουν βρεθεί ολόκληρα Μαμούθ μέσα σε πάγους στη Σιβηρία.

ΧΡΩΜΑ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΩΝ

3

Το χρώμα των απολιθωμάτων, συνήθως, δεν είναι το πραγματικό αλλά οφείλεται στα ιζήματα στα οποία έχει κλεισθεί.

ΥΠΟΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑΦυτικοί ή ζωικοί οργανισμοί που εξαφανίσθηκαν την Ολόκαινο περίοδο ( τα τελευταία 12000 χιλιάδες χρόνια ) τα χαρακτηρίζουμε ως υποαπολιθώματα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το πτηνό Epiornis maximus που εξαφανίσθηκε κοντά στο 1600 μ.Χ. καθώς κυνηγήθηκε από τον άνθρωπο. Ζύγιζε, περίπου, 450 κιλά. Είχε ύψος γύρω στα 4μ. Το αυγό της αντιστοιχούσε σε 130 αυγά κότας. Ήταν, δηλαδή, το μεγαλύτερο γνωστό κύτταρο οργανισμού. Έζησε στη Μαδαγασκάρη.

Epiornis maximus ΕΙΚΟΝΑ 1

4

ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΩΝΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑΟργανισμοί που έζησαν συγκεκριμένη γεωλογική περίοδο ή οργανισμοί που έζησαν σε περισσότερες γεωλογικές περιόδους αλλά καθώς εξελίσσονταν έδιναν νέα είδη και το κάθε νέο είδος χαρακτήριζε μια συγκεκριμένη γεωλογική περίοδο π.χ. τριλοβίτες. Επίσης, είχαν μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση. Με τα χαρακτηριστικά απολιθώματα γίνεται η σχετική χρονολόγηση των στρωμάτων της Γης. Δηλαδή, αν ένα απολίθωμα που έζησε, για παράδειγμα τη Δεβόνια περίοδο, βρεθεί σε ένα πέτρωμα, τότε και το πέτρωμα είναι ίδιας ηλικίας.

ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΑ Ή ΖΩΝΤΑΝΑΟργανισμοί που επέζησαν στο γεωλογικό χρόνο και ζουν ακόμα και σήμερα διατηρώντας τα πρωτόγονα χαρακτηριστικά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ψάρι Latimeria που βρέθηκε ζωντανό κοντά στη Μαδαγασκάρη. Είναι κοιλάκανθος ιχθύς και από τους κοιλάκανθους εξελίχθηκαν τα πρώτα τετράποδα.

ΑρτίγονοςΈνας οργανισμός που ζει και στις μέρες μας χαρακτηρίζεται αρτίγονος. Μπορεί να βρεθεί και ως απολίθωμα.

5

Latimeria ΕΙΚΟΝΑ 2

ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ ΦΑΣΗΣΑπολιθώματα που μας δίνουν στοιχεία για το περιβάλλον που έζησε ένας οργανισμός, π.χ. αν έζησε σε λίμνη, στο βυθό θάλασσας κλπ.

ΣΥΜΜΙΚΤΑ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑΈχουν μορφολογικά γνωρίσματα από δύο ταξινομικές ομάδες. Μας δίνουν εξελικτικές πληροφορίες. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο Archaeopteryx. Έχει γνωρίσματα τόσο ερπετών όσο και πτηνών. Για παράδειγμα, έχει ράμφος με δόντια. Το ράμφος είναι χαρακτηριστικό των πτηνών και τα δόντια των ερπετών. Τα σύμμικτα απολιθώματα χαρακτηρίζονται και σαν εξελικτικά βήματα.

Archaeopteryx ΕΙΚΟΝΑ 3

ΤΑΦΟΝΟΜΙΑΕίναι κλάδος της Παλαιοντολογίας και μελετά της αλλαγές που συμβαίνουν σε έναν οργανισμό από το θάνατό του ως τη στιγμή που θα μετατραπεί σε απολίθωμα.

3. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ

6

Από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με την συστηματική ταξινόμηση ήταν ο Αριστοτέλης. Αναφέρει ότι τα ζώα πρέπει να χαρακτηρίζονται ανάλογα με τον τρόπο ζωής, τις δραστηριότητες, τις συνήθειες και τη μορφή τους. Διέκρινε υποομάδες σε μεγάλες ομάδες ζώων και τους έδωσε ονόματα όπως π.χ. μαλάκια που ισχύουν μέχρι και σήμερα. Η ταξινόμηση του Αριστοτέλη διατηρήθηκε για 2000 χρόνια. Το 1758 μ.Χ. ο Λινναίος εισηγήθηκε τη <Διώνυμη ονοματολογία > γένος – είδος π.χ. Homo erectus και θεωρείται ο θεμελιωτής της ταξινομικής.Αργότερα, το 1859 ο Κάρολος Δαρβίνος ανέπτυξε τη θεωρία του με τίτλο << Η καταγωγή των ειδών >>. Με βάση αυτή υπάρχουν φυσικές ομάδες. Έτσι, η προσπάθεια κατάταξης τους έχει νόημα και τα μέλη κάθε ομάδας είναι απόγονοι ενός κοινού προγόνου. Αυτός που ταξινομεί δε δημιουργεί τις ομάδες αλλά η εξέλιξη.Στη συνέχεια προτάθηκαν νέες θεωρίες ταξινόμησης που βασίστηκαν στην κατασκευή φυλογενετικών δέντρων καθορίζοντας προγόνους και απογόνους.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΙΔΟΣΜε απλά λόγια, είναι μια ομάδα

οργανισμών που μπορεί να παράγει γόνιμους απογόνους.

Στην ταξινόμηση είναι η βασικότερη και αντικειμενικότερη μονάδα.

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣΤο σύνολο των ατόμων που ζουν στον

ίδιο χώρο και χρόνο και έχουν αυξημένη πιθανότητα γονιμοποίησης.

ΚΛΑΔΙΣΤΙΚΗΜε την κλαδιστική ταξινομούμε ιεραρχικά τα είδη λαμβάνοντας υπόψη την εξελικτική τους ιστορία. Κάθε κλάδος αντιπροσωπεύει

7

ένα είδος στο δέντρο της ζωής. Αντί για κλαδόγραμμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και τους όρους εξελικτικό δέντρο ή φυλογενετικό δέντρο. Ένα κλαδόγραμμα μπορεί να περιλαμβάνει αρτίγονα ή και εξαφανισμένα είδη. Στη βάση του κλαδογράμματος τοποθετείται το αρχαιότερο είδος και ανεβαίνοντας προς τα πάνω τα νεώτερα.Χρησιμοποιεί ως βασικό εργαλείο τα χαρακτηριστικά των οργανισμών που αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Αναπτύχθηκε από τον Willi Hennig , έναν εντομολόγο, το 1950, αλλά δεν έγινε αμέσως αποδεκτή. Μετά από δεκαετίες κυριάρχησε. Η κλαδιστική βασίζεται σε τρεις αρχές: 

α ) Οι ομάδες των οργανισμών κατάγονται από έναν κοινό πρόγονο.

β ) Σε κάθε κόμβο (απόκλιση ενός πληθυσμού), υπάρχουν δύο διακλαδώσεις γραμμών των απογόνων. γ ) Το αποτέλεσμα είναι η εξέλιξη με τροποποιήσεις των χαρακτηριστικών με την πάροδο του χρόνου.

ΠΛΕΙΣΙΟΜΟΡΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑΕίναι τα χαρακτηριστικά που έχουν οι απόγονοι και τα έχουν κληρονομήσει

από τον πρόγονο τους.

8

ΣΥΝΠΛΕΙΣΙΟΜΟΡΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑΑν κάποιο πλαισιομορφικό χαρακτηριστικό το έχουν περισσότεροι από έναν απόγονοι τότε

αυτό λέγεται συνπλεισιομορφικό.

ΑΠΟΜΟΡΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑΕίναι τα καινούργια χαρακτηριστικά των

απογόνων. Δεν τα κληρονομούν από τους προγόνους τους και, φυσικά, δεν τα

έχουν οι πρόγονοι.

ΣΥΝΑΠΟΜΟΡΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑΕίναι τα απομορφικά χαρακτηριστικά

που έχουν περισσότεροι από έναν απόγονοι.

ΑΥΤΑΠΟΜΟΡΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑΕΙΝΑΙ ΤΑ ΑΠΟΜΟΡΦΙΚΑ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΜΟΝΟ ΕΝΑΣ ΑΠΟΓΟΝΟΣ

ΦΥΛΟΓΕΝΕΣΗΚΛΑΔΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΠΟΥ

ΑΣΧΟΛΕΙΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΩΝ ΔΕΝΤΡΩΝ ( ΔΕΝΤΡΩΝ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ) ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑ ΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ

ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ.

9

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΧΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ

Τα χαρακτηριστικά Α, Β, Γ τα έχουν κληρονομήσει οι απόγονοι από τον κοινό τους πρόγονο και συνεπώς είναι πλεισιομορφικά.

Το χαρακτηριστικό Α που έχουν κληρονομήσει και οι δύο απόγονοι από τον κοινό τους πρόγονο είναι συνπλεισιομορφικό.

Το χαρακτηριστικό Δ είναι ένα καινούργιο χαρακτηριστικό και συνεπώς είναι απομορφικό. Μάλιστα επειδή το έχουν και οι δύο απόγονοι είναι και συναπομορφικό.

Τα χαρακτηριστικά Ε και Ζ είναι, επίσης, απομορφικά.

Το Ε είναι αυταπομορφικό για τα κροκοδείλια και το Ζ για τα πουλιά.

ΠΡΟΓΟΝΟΣ π.χ. ΑΡΧΟΣΑΥΡΙΑ.ΕΧΟΥΝ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Α, Β, Γ.

ΑΠΟΓΟΝΟΣ π.χ. ΚΡΟΚΟΔΕΙΛΙΑ.

ΕΧΟΥΝ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑΑ, Γ, Δ, Ε.

ΑΠΟΓΟΝΟΣ π.χ.ΠΟΥΛΙΑ. ΕΧΟΥΝ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Α, Β, Δ,Ζ.

Τα απολιθώματα ταξινομούνται με βάση μορφολογικές ομοιότητες. Εξετάζονται οι φυλλογενετικές τους σχέσεις. Δηλαδή, ποιες ομάδες προέρχονται από ποιες. Η διαδοχή μέσα στα στρώματα παίζει σημαντικό ρόλο καθώς και η γεωγραφική εξάπλωση των απολιθωμάτων. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά είναι σημαντικά για την ταξινόμηση, π.χ. αν ένα χαρακτηριστικό υπάρχει σε μια ομάδα και απουσιάζει από άλλη αυτό θα βοηθήσει στην ταξινόμηση.

ΤΑΞΙΝΟΜΙΑEίναι η επιστήμη της ταξινόμησης των οργανισμών σε ομάδες από τη δομή, την καταγωγή, κοινό πρόγονο, κλπ. Ένας από τους βασικούς σκοπούς είναι η κατανόηση του πώς σχετίζονται τα ζώα καθώς ο χρόνος προχωρεί.

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΛΙΝΝΑΙΟΥ Ο Σουηδός επιστήμονας Carolus Linnaeus (1707-1778) ανέπτυξε τα δύο ονόματα, διωνυμική ονοματολογία, (γένος και είδος) ως σύστημα για τον εντοπισμό και την ταξινόμηση των ζωντανών οργανισμών. Το Σύστημα Λινναίου βασίζεται σε μια απλή ιεραρχική δομή στην οποία οι οργανισμοί είναι ταξινομημένοι σύμφωνα με την ονοματολογία: Βασίλειο, Συνομοταξία, Κλάση, Τάξη, Οικογένεια, Γένος και Είδος ( στην πραγματικότητα η ταξινόμηση είναι αναλυτικότερη και περιλαμβάνει περισσότερες κατηγορίες

10

ταξινόμησης π.χ. Υπεροικογένεια, Φυλή κλπ. ) . Οι οργανισμοί που ανήκουν στο ίδιο βασίλειο, δεν είναι κατ 'ανάγκην πολύ παρόμοιοι. Οργανισμοί που ανήκουν στο ίδιο είδος είναι πολύ παρόμοια και μπορούν να παράγουν απογόνους.

ΕΝΑ ΑΠΛΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΛΙΝΝΑΙΑΣ ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΗΣ Ταξινόμηση

* Taxon HUMAN ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Βασίλειο Ζωολογική διαίρεσηΚλάσηΤάξη Οικογένεια Γένος Είδος

AnimaliaChordataMammaliaPrimatesHominidaeHomosapiens

ΖώαΧορδωτά θηλαστικά Πρωτεύοντα Hominidae Άνθρωπος Σοφός

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣΕίναι ένα μοντέλο σύμφωνα με το οποίο οι απόγονοι κατάγονται από τους προγόνους. Ευθύνεται για τις ομοιότητες των έμβιων όντων και την ποικιλομορφία της ζωής. Βασική είναι η γενετική ποικιλία πάνω στην οποία δρουν οι δυνάμεις της εξέλιξης. Βασίζεται: α ) Στην καταγωγή με μετατροπές από έναν κοινό πρόγονο. Συμβαίνει όταν υπάρχει αλλαγή της συχνότητας των γονιδίων σε ένα πληθυσμό με την πάροδο του χρόνου και αυτές οι αλλαγές κληρονομούνται ( μεταφέρονται στην επόμενη γενιά ).β ) Στις μεταλλάξεις ( αλλαγές στο DNA ). Συμβαίνουν τυχαία.γ ) Στις μεταναστεύσεις ή αλλιώς γονιδιακή ροή. Αναμειγνύονται δύο πληθυσμοί και τα γονίδια τους ανακατεύονται.δ ) Στη γενετική παρέκκλιση. Ας υποθέσουμε ότι είναι ένας πληθυσμός σκαθαριών, καφέ και πράσινα, στον οποίο υπερτερούν κατά πολύ τα πράσινα. Από ένα τυχαίο γεγονός π.χ. ένας περαστικός πατάει πολλά πράσινα σκαθάρια μπορεί στην επόμενη γενιά να υπερτερούν τα καφέ. Αυτά τα τυχαία γεγονότα από γενιά σε γενιά καλούνται γενετική παρέκκλιση.ε ) Στην επίδραση του ενός είδους πάνω στο άλλο μέσω της συνεξέλιξης.στ ) Φυσική επιλογή. Για να γίνει κατανοητή ας δούμε ένα παράδειγμα. Ας κάνουμε την υπόθεση ότι σε ένα πληθυσμό σκαθαριών, πράσινων και καφέ, τα πράσινα διακρίνονται πιο εύκολα

11

από τα πουλιά. Τα καφέ έτσι έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα επιβίωσης και θα είναι περισσότερα στην επόμενη γενιά. Τα γεγονότα αυτά επειδή μπορεί να προκαλέσουν αλλαγές στις συχνότητες των γονιδίων του πληθυσμού είναι μηχανισμοί εξελικτικής αλλαγής. Η φυσική επιλογή και η γενετική παρέκκλιση μπορεί να λειτουργήσουν μόνο αν υπάρχει ποικιλομορφία. Αν ο πληθυσμός ήταν μόνο πράσινος δε θα μπορούσαν να λειτουργήσουν γιατί δε θα άλλαζε η γενετική σύσταση.Η φυσική επιλογή μπορεί να προκαλέσει αλλαγές σε μια εξελικτική γραμμή μεροληπτικά. Γενικά, είναι η διαδικασία εξέλιξης των ειδών μέσω της οποίας οι οργανισμοί που είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι έχουν αυξημένη πιθανότητα να αφήσουν περισσότερους απογόνους. Η θεωρία της φυσικής επιλογής διατυπώθηκε από τον Charles Darwin και τον Alfred Russel Wallce.Αν ένα κληρονομήσιμο γνώρισμα προσφέρει προσαρμοστικό πλεονέκτημα σε έναν οργανισμό, τότε αυτός αφήνει περισσότερους απογόνους στην επόμενη γενιά και σαν αποτέλεσμα μεταφέρεται το προσαρμοστικό πλεονέκτημα με μεγαλύτερη ταχύτητα στην επόμενη γενιά.

4. ΠΡΟΚΑΜΒΡΙΟΔΙΑΡΚΕΙΑ4 δισεκατομμύρια χρόνια , περίπου. Από τα 4,6 δισεκατομμύρια έως τα 600 εκατομμύρια χρόνια.ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΜΕ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΕΙΡΑ( ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΣΤΟ ΝΕΟΤΕΡΟ )

1. Σχηματισμός ωκεανών και ηπείρων.2. Πρώτα πυριγενή πετρώματα.3. Πρώτα ιζηματογενή πετρώματα.4. Αναερόβια βακτήρια. 5. Στρωματόλιθοι.6. Οξυγόνο στην ατμόσφαιρα.7. Ανάπτυξη στρώματος όζοντος που προστατεύει από τη

βλαπτική υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία.8. Ανάπτυξη κυττάρων.9. Ανάπτυξη αναπαραγωγής.10.Πρώτα μικροσκοπικά φύκη.11.Πανίδα Ediacara.

12

Το ξεκίνημα της ζωής συμβαίνει, πιθανά, κάπου στη Δυτική Αυστραλία 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Σχηματίζονται οι στρωματόλιθοι από αλληλεπίδραση μικροσκοπικής ζωής και ιζηματογενών αποθέσεων. Με τους στρωματόλιθους ξεκινά η φωτοσύνθεση. Εκείνη την εποχή το κλίμα στην περιοχή αυτή ήταν τροπικό – υποτροπικό και υπήρχε ενεργή ηφαιστειακή δραστηριότητα.

Πυριγενή πετρώματαΠετρώματα που σχηματίζονται από τη

στερεοποίηση του μάγματος ή της λάβας.

Ιζηματογενή πετρώματαΠετρώματα που σχηματίζονται από τα

προϊόντα αποσάθρωσης των πετρωμάτων ή από οργανικό υλικό. Υπάρχουν (3) τύποι

ιζηματογενών πετρωμάτων. Τα κλαστικά, τα

οργανικά και τα χημικά.

13

ΣΤΡΩΜΑΤΌΛΙΘΟΙ ΕΙΚΟΝΑ 4Προς το τέλος του Προκάμβριου εμφανίζεται η πανίδα Ediacara. Με παράξενη εμφάνιση και μαλακό σώμα. Στο Προκάμβριο εμφανίζονται και τα σκυφόζωα ( η γνωστή σε όλους Μέδουσα ). Απολιθώματα Μέδουσας υπάρχουν εδώ και 700 εκατομμύρια χρόνια. Η Μέδουσα είναι μετάζωο. Οι πολυκύτταροι οργανισμοί, τα κύτταρα των οποίων σχηματίζουν ιστούς καλούνται μετάζωα.

Στρωματόλιθοι Πετρώδεις σχηματισμοί που δημιουργούνται

από μικροοργανισμούς. Βρίσκονται σε αβαθή τροπικά νερά. Σχηματίζονται πολύ

αργά από βακτήρια που λέγονται κυανοφύκη (φυτικά βακτήρια που

αποτελούν την πρώτη μορφή ζωής. Είναι παραγωγοί οξυγόνου. Χρησιμοποιούν τις

ηλιακές ακτίνες για φωτοσύνθεση και

απελευθερώνουν οξυγόνο στην

ατμόσφαιρα ). Σχηματίζουν σκληρές αποθέσεις και απολιθώνονται εύκολα. Οι

απολιθωμένοι στρωματόλιθοι αποτελούν τα

αρχαιότερα απολιθώματα.

14

ΠΑΝΙΔΑ Ediacara ( Dikinsonia costata ) ΕΙΚΟΝΑ 5

ΠΑΝΙΔΑ Ediacara ΚΑΙ ΜΕΔΟΥΣΕΣ ΕΙΚΟΝΑ 6

5.ΠΑΛΑΙΟΖΩΙΚΟΣ ΑΙΩΝΑΣΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑΧΡΟΝΙΑ

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΠΟΧΗ

15

303,9 +/- 0,9 έως 251,0 +/- 0,4 ΠΕΡΜΙΟ ΑΝΩΤΕΡΟΜΕΣΟΚΑΤΩΤΕΡΟ

359,2 +/- 2,5 έως 303,9 +/- 0,9 ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ ΑΝΩΤΕΡΟΜΕΣΟΚΑΤΩΤΕΡΟ

416,0 +/- 2,8 έως 359,2 +/- 2,5 ΔΕΒΟΝΙΟ ΑΝΩΤΕΡΟΜΕΣΟΚΑΤΩΤΕΡΟ

443,7 +/- 1,5 έως 416,0 +/- 2,8 ΣΙΛΟΥΡΙΟ ΠΡΙΔΩΛΙΟΛΟΥΔΛΩΙΟΒΕΝΛΟΚΕΙΟΛΑΝΔΟΒΕΡΕΙΟ

488,3 +/- 1,7 έως 443,7 +/- 1,5 ΟΡΔΟΒΙΣΙΟ ΑΝΩΤΕΡΟΜΕΣΟΚΑΤΩΤΕΡΟ

542,0 +/- 1 έως 488,3 +/- 1,7 ΚΑΜΒΡΙΟ ΑΝΩΤΕΡΟΜΕΣΟΚΑΤΩΤΕΡΟ

6. ΚΑΜΒΡΙΟΗ περίοδος πήρε το όνομα της από το λατινικό όνομα της Ουαλίας ( Cambria ) λόγω του ότι η πρώτη χαρτογράφηση πετρωμάτων αυτής της ηλικίας έγινε στη βόρεια Ουαλία.Σχηματίζεται για λίγο η υποήπειρος Παννότια που στη συνέχεια διασπάται σε Γκοντβάνα ( σημερινή Κίνα, Αυστραλία, Ινδία, Ανταρκτική, Αφρική και Νότια Αμερική ) Λαυρασία ( μεγάλο μέρος της σημερινής Βόρειας Αμερικής, της Σκωτίας και της Γροιλανδίας ) και Σιβηρία. Η Γροιλανδία είναι τροπική, πράγμα που επιβεβαιώνεται από απολιθώματα αρθρόποδων, σπόγγων, βραχιονόποδων και άλλων. Στο Αν. Κάμβριο σχηματίζονται τα πρώτα όρη. Ήταν η αρχή μιας διαδικασίας που θα οδηγήσει αργότερα στο σχηματισμό των ορέων της Καληδονίας στη Σκωτία και Απαλάχιων στην Αμερική. Ο Ιαπετός ωκεανός χώριζε τη Γκοντβάνα τη Βαλτική και τη Λαυρασία. Σχηματίζονται οργανισμοί με μικρό κέλυφος αλλά και με σκελετούς.Από το πρώτο διάστημα του Καμβρίου έχουμε έκρηξη ζωής (ακτινωτή εξέλιξη ). Μέσα σε 20 εκατομμύρια χρόνια οι πιο πολλές από τις ομάδες ζώων έχουν εξελιχθεί. Εμφανίζονται οι μακρινοί πρόγονοι των σπονδυλωτών και μια τεράστια ποικιλία σύνθετων θαλάσσιων οργανισμών που άφησαν ένα μεγάλο αριθμό απολιθωμάτων.

16

ΑΣΠΟΝΔΥΛΑ

Ακτινωτή εξέλιξηΈνα γεγονός που συμβαίνει σε μικρό χρονικό διάστημα κατά το οποίο ένα είδος διαφοροποιείται γρήγορα σε

άλλα είδη.

Παραδείγματα ακτινωτής εξέλιξης.Κάμβριο.

Η τεράστια ποικιλία θαλάσσιων οργανισμών που εμφανίσθηκε ξαφνικά. Ξαφνικά στο

γεωλογικό χρόνο σημαίνει περίπου 10 εκατομμύρια χρόνια.

ΟρδοβίσιοΜεγάλη εξάπλωση στα μαλάκια.

Διαφοροποιήθηκαν και έδωσαν ποικιλία μορφών.

Καινοζωικός Αιώνας Η γρήγορη διαφοροποίηση των Θηλαστικών.

Ταυτόχρονη εμφάνιση πολλών νέων ειδών πολύ διαφορετικής μορφολογίας.

Θηλαστικών. Ταυτόχρονη εμφάνιση πολλών νέων

ειδών πολύ διαφορετικής μορφολογίας.

17

Δεν υπάρχει χερσαία ζωή. Ποικιλία φυκών και ασπόνδυλων ευημερεί στους ωκεανούς.

ΠΟΡΟΦΟΡΑ Ή ΣΠΟΓΓΟΙ ( ΚΑΜΒΡΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ )Κυρίως θαλάσσιοι οργανισμοί. Είναι ατελείς πολυκύτταροι βενθονικοί οργανισμοί. Ατελείς γιατί τα κύτταρα τους δεν οργανώνονται για να σχηματίσουν ιστούς – όργανα όπως π.χ. τα μετάζωα. Έτσι, εξελικτικά κατατάσσονται ως πρωτόγονα ζώα. Με μεγάλη προσαρμοστική ικανότητα γιατί τους συναντάμε σε διαφορετικά περιβάλλοντα ( με διαφορετικές συνθήκες θερμοκρασίας, βάθους κτλ. ). Φυσικά σε κάθε περιβάλλον έχουν και διαφορετικές μορφές π.χ. σε περιβάλλον με ισχυρά ρεύματα συναντάμε σωληνοειδείς μορφές. Ένα περίεργο είδος που έζησε μόνο κατά το Κάμβριο είναι οι Αρχαιοκυαθίδες ( Κ. Κάμβριο – Μ. Κάμβριο ) και είναι χαρακτηριστικά απολιθώματα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι πρόκειται για μια κατηγορία σπόγγων. Ήταν προσκολλημένοι στο βυθό ασβεστολιθικοί οργανισμοί. Ζούσαν σε αβαθή τροπικά νερά, συνήθως, μαζί με στρωματόλιθους.

Βενθονικοί οργανισμοί: είναι αυτοί που ζουν πάνω ή μέσα στα θαλάσσια ιζήματα ( χωρίς κολυμβητική ικανότητα, εκτός ορισμένων εξαιρέσεων π.χ. δίθυρα Pecten ).Όσον αφορά την κολυμβητική ικανότητα, οι θαλάσσιοι οργανισμοί, εκτός από βενθονικοί, μπορούν να χαρακτηριστούν πλαγτονικοί ( παρασύρονται παθητικά από τα θαλάσσια ρεύματα ή κύματα μέσα στην υδάτινη στήλη ) και νηκτικοί ( αυτοί που κολυμπούν ελεύθερα, π.χ. ψάρια ).

18

Είναι τα μετάζωα που δεν έχουν σπονδυλική στήλη π.χ. μαλάκια, εχινόδερμα, κοράλλια

κ.ά. Αποτελούν το 95% των ζωντανών ζωικών οργανισμών. Αφθονούν ως

απολιθώματα και σε αυτά βασίστηκε η

δημιουργία της γεωλογικής χρονολογικής κλίμακας. Εμφανίζονται στο Προκάμβριο.

ΕΧΙΝΟΔΕΡΜΑ ( ΚΑΜΒΡΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ )Εξελιγμένο φύλο των ασπόνδυλων. Λόγου του σκελετού τους( αποτελείται από ασβεστολιθικές πλάκες ) αφθονούν ως απολιθώματα. Στα εχινόδερμα ανήκουν και οι αχινοί και αστερίες που εμφανίσθηκαν, όμως, κατά το Ορδοβίσιο. Εκτός του ιδιαίτερου σκελετού τους παρουσιάζουν δύο μοναδικά χαρακτηριστικά: έχουν πεντακτινωτή συμμετρία και υδροφορικό σύστημα. Το υδροφορικό σύστημα είναι ένα πολύπλοκο σύστημα σωλήνων που στο εξωτερικό του σκελετού τους προβάλλει ως πόδια.Με ποικίλες μορφές στη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου. Στον Παλαιοζωικό επικρατούν ακίνητες μορφές προσκολλημένες στο βυθό με μίσχο ( πελματόζωα ). Κατόπιν σε Μεσοζωικό και Καινοζωικό αναπτύσσονται περισσότερο μορφές που κινούνται ελεύθερα ( ελευθερόζωα ).

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΑΑΓΝΑΘΑ ( ΚΑΜΒΡΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ )Εμφάνιση στο Αν. Κάμβριο. Είναι οργανισμοί χωρίς γνάθο. Μοιάζουν με ψάρια. Ζούσαν σε γλυκά νερά ή σε παράκτιες ελώδεις περιοχές. Ζούσαν στον πυθμένα ή κολυμπούσαν πολύ σιγά. Το σώμα τους ήταν καλυμμένο με οστέινες πλάκες (ασπίδες). Μεγάλη ποικιλομορφία άγναθων υπήρχε κατά το Σιλούριο και το Δεβόνιο. Τα μόνα άγναθα που ζουν σήμερα είναι η Μυξίνη και η Λάμπραινα. Οι Λάμπραινες είναι παράσιτα. Αγκιστρώνονται σε ψάρια και ρουφούν τα υγρά τους. Ζουν στη θάλασσα αλλά κολυμπούν και σε ποτάμια και λίμνες.Οι Μυξίνες ¨ γλοιώδη χέλια ¨ είναι πτωματοφάγες. Οι Μυξίνες δε θεωρούνται πραγματικά σπονδυλωτά γιατί δεν έχουν σπόνδυλους και άλλα ανεπτυγμένα χαρακτηριστικά των σπονδυλωτών.

ΑΓΝΑΘΑ ΕΙΚΟΝΑ 7

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΚΟΡΑΛΛΟΙΓΕΝΕΙΣ ΥΦΑΛΟΙ

19

Σιγά – σιγά συναντήθηκαν οι οργανισμοί π.χ. Αρχαιοκυαθίδες, αρθρόποδα και οι καινούργιες σχέσεις οδήγησαν στο σχηματισμό των πρώτων κοραλλιογενών υφάλων σε ζεστές και ρηχές θάλασσες.

ΑΡΘΡΟΠΟΔΑ / ΤΡΙΛΟΒΙΤΕΣ ( ΚΑΜΒΡΙΟ – ΠΕΡΜΙΟ )Εξαφανισμένα αρθρόποδα Παλαιοζωικού. Προγονικές μορφές τους αναφέρονται και στην πανίδα Ediacara. Η εξαφάνιση τους στο Αν. Πέρμιο συνδέεται με πτώση της στάθμης της θάλασσας λόγω κλιματικής αλλαγής. Μαζί εξαφανίσθηκαν και άλλα ασπόνδυλα.

ΕΙΚΟΝΑ 8 ΕΙΚΟΝΑ 9

ΑΡΘΡΟΠΟΔΑ

ΚΝΙΔΟΖΩΑ ( ΠΡΟΚΑΜΒΡΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ )

Ζώα που φέρουν εξωτερικά του σώματος ένα σκληρό περίβλημα, τον εξωσκελετό και

αρθρωτά εξαρτήματα τα οποία

χρησιμοποιούν ως όργανα διατροφής και κίνησης. Τα γνωστά αρθρόποδα καβούρια,

αστακοί και γαρίδες εμφανίσθηκαν στο Τριαδικό.

20

Ομάδα ζώων γνωστή από το Προκάμβριο. Εξελικτικά ανώτερα από τους σπόγγους καθώς είναι μετάζωα. Είναι, όμως, η απλούστερη ομάδα των μετάζωων. Ζουν είτε μόνα είτε σχηματίζουν αποικίες. Ταξινομούνται σε ( 3 ) ομοταξίες:α ) Υδρόζωα (Προκάμβριο – σήμερα ). Μια από τις τάξεις των υδρόζωων είναι και τα υδροκοράλλια ( Αν. Κρητιδικό – σήμερα ). Τα υδροκοράλλια συμβιώνουν με φύκη. Προτιμούν αβαθή νερά ( μέχρι 30μ. ).β ) Σκυφόζωα ( Προκάμβριο – σήμερα ). Η γνωστή Μέδουσα.γ ) Ανθόζωα ( Προκάμβριο – σήμερα ). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τάξη σκληρακτίνια ( Τριαδικό - σήμερα ) που είναι γνωστά και ως εξακοράλλια π.χ. Cyclolites ( Κρητιδικό – Ηώκαινο ). Τα σκληρακτίνια ανάλογα με τον τρόπο ζωής τους διακρίνονται σε ανερματυπικά κοράλλια που δε συμβιώνουν με ζωοξανθέλες ( οι ζωοξανθέλες είναι συμβιωτικά φύκη ) και σε ερματυπικά που συμβιώνουν με ζωοξανθέλες. Τα ερματυπικά κοράλλια σχηματίζουν αποικίες και είναι οι κύριοι κατασκευαστές υφάλων. Αφθονούν σε αβαθή θερμά κανονικής αλμυρότητας νερά καθώς συμβιώνουν με φύκη και τα φύκη ζουν μόνο στη ζώνη φωτός. Η ελάχιστη θερμοκρασία στην οποία μπορούν να ζήσουν είναι οι 18 βαθμοί Κελσίου.

ΎφαλοςΡάχες πετρωμάτων που εμφανίζονται στην επιφάνεια της θάλασσας ή κοντά σε αυτή.

Παρουσιάζουν αντίσταση στο κύμα. Έχουν δημιουργηθεί από οργανισμούς. Κύριοι κατασκευαστές είναι τα ερματυπικά

κοράλλια. Σήμερα περιορίζονται στις τροπικές θάλασσες. Βρίσκονται, κυρίως,

στον Ινδό – Ειρηνικό ωκεανό και στον ΒΔ Ατλαντικό.

21

Τα ανερματυπικά κοράλλια δεν είναι κατασκευαστές υφάλων. Μπορούν να ζήσουν και σε μεγάλα βάθη μέχρι και 6000μ. και σε απόλυτο σκοτάδι. Αφθονούν, όμως, σε βάθη έως 500μ. και σε θερμοκρασίες 5 - 10 βαθμούς Κελσίου. Εμφανίσθηκαν στο Κ. Ιουρασικό από ερματυπικά κοράλλια που προσαρμόσθηκαν σε βαθύτερα και ψυχρότερα νερά. Τα περισσότερα ζουν μόνα και δε σχηματίζουν αποικίες.Στην Παλαιοντολογία τα κοράλλια χρησιμεύουν ως δείκτες παλαιοβάθους και παλαιοθερμοκρασίας. Χρησιμοποιούνται και σαν γεωχρονόμετρα. Έχει υπολογισθεί με μελέτες σε κοράλλια του Δεβόνιου ότι το έτος της Γης εκείνη την περίοδο είχε διάρκεια 400 ημέρες.

ΥΔΡΟΚΟΡΑΛΛΙ Millepora ΕΞΑΚΟΡΑΛΛΙ Cyclolites ΕΙΚΟΝΑ 10 ΕΙΚΟΝΑ 11

ΚΟΡΑΛΛΙΟΓΕΝΕΙΣ ΥΦΑΛΟΙ ΕΙΚΟΝΑ 12

22

ΒΡΑΧΙΟΝΟΠΟΔΑ ( Κ. ΚΑΜΒΡΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ )Τα πρώτα εμφανίζονται κατά το Κ. Κάμβριο. Κατά τον Παλαιοζωικό αποτελούν το 1/3 της τότε πανίδας. Έτσι, κατά μία έννοια, ο Παλαιοζωικός θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και εποχή των βραχιονόποδων. Στην εξαφάνιση του Μεσοζωικού, στα 65 εκατομμύρια χρόνια, πολλά είδη εξαφανίζονται και κατά τον Καινοζωικό ζουν λίγοι αντιπρόσωποι.Είναι αποκλειστικά θαλάσσιοι οργανισμοί και ζουν προσκολλημένοι στο υπόβαθρο. Ζουν σε παράκτιες περιοχές βάθους 10 – 300μ. και προτιμούν βραχώδεις βυθούς για να προσκολληθούν.Προτιμούν να ζουν σε κοινωνίες με άλλους οργανισμούς, κυρίως, σε υφάλους και χρησιμοποιούν τους άλλους οργανισμούς για να προσκολληθούν επάνω τους.Τα βραχιονόποδα χρησιμεύουν στη στρωματογραφία του Παλαιοζωικού όπου έδωσαν χαρακτηριστικούς τύπους ( χαρακτηριστικά απολιθώματα ). Γενικά, είναι πολύ χρήσιμα στη στρωματογραφία λόγω της μεγάλης γεωγραφικής τους εξάπλωσης και έτσι μπορούν να γίνουν συγκριτικές παρατηρήσεις. Χρησιμεύουν και ως απολιθώματα φάσης λόγω των συνθηκών διαβίωσης τους. Όπως αναφέρθηκε τα βραχιονόποδα έδωσαν χαρακτηριστικά απολιθώματα. Τέτοια είναι το Spirifer verneuilli και Stringocephalus burtini για το Δεβόνιο. Σαν γένη το Spirifer έζησε από το Μ. Ορδοβίσιο έως το Ιουρασικό και το Stringocephalus εμφανίσθηκε στο Κ. Δεβόνιο και ζει μέχρι και σήμερα.Είναι φανερό ότι χαρακτηριστικά απολιθώματα βρίσκουμε, κυρίως, ως είδος από μια ταξινομική ομάδα.

Stringocephalus burtini Spirifer verneuilli ΕΙΚΟΝΑ 13 ΕΙΚΟΝΑ 14 ΜΑΛΑΚΙΑ ( ΚΑΜΒΡΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ )Με ποικιλία μορφών. Ζουν με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Είναι κυρίως θαλάσσιοι οργανισμοί. Λίγοι ζουν σε υφάλμυρα ή γλυκά νερά και ελάχιστοι στην ξηρά. Είναι φυτοφάγοι, σαρκοφάγοι, σαπροφάγοι ή ζουν ως παράσιτα.Τα γνωστά σε όλους δίθυρα ζουν από το Ορδοβίσιο έως και σήμερα.

23

Τα γένη Pecten και Lima μπορούν και κολυμπούν. Ανοιγοκλείνουν τις ( 2 ) θύρες και εκσφενδονίζουν νερό. Οι κινήσεις αυτές είναι εξαντλητικές και διαρκούν όσο χρειάζεται για να αποφύγουν τον εχθρό τους.Προφανώς έχουν κληρονομήσει την ικανότητα να κολυμπούν από κάποιο κοινό πρόγονο. Δίθυρα του Λιθανθρακοφόρου είχαν την ικανότητα να κολυμπούν. Τα γαστερόποδα εμφανίζονται από το Κ. Κάμβριο και ζουν ως και σήμερα.Τα κεφαλόποδα εμφανίζονται από το Αν. Κάμβριο μέχρι σήμερα. Στο Αν. Κάμβριο εμφανίζεται το γένος Nautilus.Τα κεφαλόποδα είναι τα πλέον εξελιγμένα μαλάκια. Αρπακτικά, σαρκοφάγα και με ικανότητα πλεύσης.ΜΑΛΑΚΙΑ ( ΔΙΘΥΡΑ )

Pecten maximus ΕΙΚΟΝΑ 15

ΜΑΛΑΚΙΑ ( ΚΕΦΑΛΟΠΟΔΑ )

Ammonites Nautilus ΕΙΚΟΝΑ 16 ΕΙΚΟΝΑ 17

24

ΜΑΛΑΚΙΑ ( ΓΑΣΤΕΡΟΠΟΔΑ )

Murex brandaris ΕΙΚΟΝΑ 18

ΜΑΛΑΚΙΑ ( ΑΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ )

ΠΟΛΥΠΛΑΚΟΦΟΡΟ Chiton Dentalium ΕΙΚΟΝΑ 19 ΕΙΚΟΝΑ 20

7. ΟΡΔΟΒΙΣΙΟΣτις αρχές της περιόδου έχουμε θαλάσσια επίκλυση ( άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Αντίθετα, ως απόσυρση ορίζουμε την πτώση της θαλάσσιας στάθμης ) σε τμήμα της δυτικής Γκοντβάνα που σήμερα αποτελεί την Κίνα. Τα ιζήματα σχημάτισαν αποθέσεις ασβεστολίθων. Τα πετρώματα αυτά αποτελούν ένα από τα καλύτερα αρχεία απολιθωμάτων αυτής της περιόδου με κοράλλια, τριλοβίτες και άλλα. Σε ιζήματα της Αυστραλίας υπάρχουν από τα αρχαιότερα απολιθώματα ψαριών.Κατά το Ορδοβίσιο είχαμε εξαφάνιση αρκετών ειδών λόγω τεράστιας ηφαιστειακής έκρηξης.

25

Αρκετές περιοχές καλύπτονταν από παγετώνες. Αποδείξεις για αυτό βρίσκουμε από τα σημάδια των παγετώνων, όπως οι τιλλίτες ( συμπιεσμένα θρυμματισμένα πετρώματα χαραγμένα από πάγους ). Μεγάλη εξάπλωση στα μαλάκια με ποικιλία μορφών και εμφάνιση των δίθυρων.

ΒΡΥΟΖΩΑ ( Κ. ΟΡΔΟΒΙΣΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ )ΝΕΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗ Τα περισσότερα είναι θαλάσσιοι οργανισμοί που ζουν σε αποικίες και έχουν ασβεστολιθικό σκελετό. Με αφθονία απολιθωμάτων σε όλες τις γεωλογικές περιόδους. Σήμερα παρουσιάζουν εξάπλωση σε όλες τις θάλασσες. Είναι βενθονικοί οργανισμοί και ζουν προσκολλημένοι στο βυθό εκτός από το αρχικό στάδιο της ζωής τους (προνύμφη ελεύθερη) . Αφθονούν σε βάθη 0 – 300 μέτρα. Παρουσιάζουν το φαινόμενο της αναγέννησης. Αποικίες μπορεί το χειμώνα να πεθάνουν και να αναγεννηθούν την άνοιξη.

ΒΡΥΟΖΩΑ ΕΙΚΟΝΑ 21

Γενικά κατά το Ορδοβίσιο:

26

Από τα εχινόδερμα οι αστερίες και οι αχινοί πρωτοεμφανίζονται. Διαφοροποιείται το σύνολο των φύλλων που εμφανίσθηκαν στο Κάμβριο π.χ. στα βραχιονόποδα εμφανίζεται το Spirifer ( Μ. Ορδοβίσιο - Ιουρασικό ) και το Rhychonella ( Μ. Ορδοβίσιο – σήμερα ).

Rhychonella ΕΙΚΟΝΑ 22 Η ζωή στους υφάλους ακμάζει. Τα ναυτιλοειδή είναι οι κορυφαίοι θηρευτές και ορισμένα από αυτά εξελίχθηκαν σε γίγαντες των θαλασσών με μήκος μεγαλύτερο των 10μ. Τα άγναθα αναπτύσσονται και θα γνωρίσουν ακόμα μεγαλύτερη ανάπτυξη αργότερα κατά το Δεβόνιο. Μια καινούργια ομάδα κάνει την εμφάνισή της , τα κωνόδοντα.

ΚΩΝΟΔΟΝΤΑ ( ΟΡΔΟΒΙΣΙΟ – ΤΡΙΑΔΙΚΟ )ΝΕΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗΉταν χελόμορφα ζώα, θηρευτές με καλά ανεπτυγμένους οφθαλμούς και πολλά μικρά σκληρά δόντια , διαφορετικά από τα δόντια των περισσότερων σπονδυλωτών. Πρόσφατα ευρήματα δείχνουν ότι είχαν νωτιαία χορδή (πρωτόγονη μορφή πρόγονο της σπονδυλικής στήλης).ΔΟΝΤΙΑ ΚΩΝΟΔΟΝΤΩΝ ΟΡΔΟΒΙΣΙΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 238. ΣΙΛΟΥΡΙΟ

27

Cooksonia (Αν. Σιλούριο – Κ. Δεβόνιο)Χερσαίο φυτό

ΕΙΚΟΝΑ 24 ΕΙΚΟΝΑ 25

ΧΕΡΣΑΙΑ ΖΩΗΣε πετρώματα στην Αβαλονία ( μια σειρά νησιών στη Λαυρασία ) βρέθηκαν τα πρώτα απολιθώματα φυτών. Έτσι, το τοπίο αλλάζει. Τα φυτά Cooksonia ( μαζί με άλλα ) αποτέλεσαν τη λεγόμενη χλωρίδα της Rhynia σε παράκτιες περιοχές. Μικρά αρθρόποδα άνοιξαν το δρόμο στα σπονδυλωτά που κατέκτησαν τη χέρσο κατά το Δεβόνιο ( Ichthyostega κ.ά. ) άλλα και στην ανάπτυξη των φυτών αργότερα ( πτεριδόφυτα, γυμνόσπερμα, αγγειόσπερμα ).Εμφανίζονται τα πρώτα έντομα ( ίσως προγονικές μορφές να εμφανίσθηκαν και στο τέλος του Ορδοβίσιου ). Γενικά τα έντομα ταξινομούνται σε ( 2 ) μεγάλες κατηγορίες: τα απτερυγωτά που δεν έχουν πτερύγια π.χ. Θυσανούρα και τα πτερυγωτά που έχουν πτερύγια π.χ. Λεπιδόπτερα ή οι γνωστές σε όλους πεταλούδες.Τα απτερυγωτά και τα πτερυγωτά αποτελούν εξελικτικές μορφές ( απόγονοι των πρώτων εντόμων ).Οι αρχικές εισβολές στην ξηρά καθορίζονται από ( 2 ) κύριους παράγοντες:

28

1) Από τα είδη των οργανισμών των οργανισμών που προετοιμάζονται να εισβάλλουν και από τις προσαρμογές που έκαναν π.χ. ανάπτυξη πνευμόνων και αναπνοή στην ξηρά.

2) Από την καταλληλότητα της ατμόσφαιρας και του χερσαίου περιβάλλοντος.

Μερικοί οργανισμοί επέστρεψαν στο νερό ή προσαρμοζόμενοι σε περιβάλλοντα γλυκού νερού ή επέστρεψαν στη θάλασσα π.χ. φάλαινα. Το γεγονός αυτό, όχι κατά το Σιλούριο αλλά πολύ αργότερα.

9. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΦΥΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥΠαρακάτω βλέπουμε μια συνοπτική ταξινόμηση των φυτών. Ορισμένα θαλάσσια εμφανίζονται από τα τέλη του Προκάμβριου ( 1,2 δισεκατομμύρια χρόνια ) και η χερσαία φυτική ζωή κάνει την εμφάνιση της στο Σιλούριο με το φυτό Cooksonia. Οι διάφορες κατηγορίες φυτών ( θαλλόφυτα, πτεριδόφυτα, γυμνόσπερμα και αγγειόσπερμα ) κάνουν την εμφάνιση τους ή αντίστοιχα εξαφανίζονται στη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΦΥΤΩΝ

ΦΥΤΑ

ΣΠΕΡΜΑΤΟΦΥΤΑ

ΣΠΟΡΙΟΦΥΤΑ

29

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΠΕΡΜΑΦΥΤΩΝΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΔΙΚΟΤΗΛΥΔΟΝΩΝ

Ψυχανθή

Φασολιά

ΕΙΚΟΝΑ 26 ΕΙΚΟΝΑ 26

Όλα τα φυτά στα οποία βρίσκουμε (2) κοτυληδόνες τα ονομάζουμε δικοτυλήδονα. Οι κοτυληδόνες περιέχουν θρεπτικά συστατικά που χρησιμοποιεί το φυτό για να σχηματίσει ρίζες και φύλα και οπότε στη συνέχεια μπορεί να τρέφεται μόνο του.

1.Περισπέρμιο. Είναι το εξωτερικό περίβλημα.

Είναι σκληρό και περιβάλει τις 2

κοτυληδόνες.

2.Κοτυληδόνες. Ωοειδή

τεμάχια.

3. Φυτικό έμβρυο ( 3.ριζίδιο, 4.βλαστός, 5. κορυφή ). Καρπός φασολιού.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΠΕΡΜΑΤΟΦΥΤΩΝΓΝΩΣΤΑ ΔΙΚΟΤΥΛΗΔΟΝΑΤριφύλλι, φιστικιά, ρεβίθι, ακακία, μηλιά, κυδωνιά, αμυγδαλιά, φράουλα, αμπέλι, κάκτος, εσπεριδοειδή, πατάτα, κυκλάμινο, ελιά, χαμομήλι, κολοκύθι, βελανιδιά, καρυδιά, φουντουκιά, ιτιά, πλατανιά και άλλα.ΦΥΤΑ ΜΟΝΟΚΟΤΥΛΗΔΟΝΑΌπως λέει και το όνομα τους φέρουν μια κοτυληδόνα.Τέτοια είναι το σιτάρι, το κριθάρι, η σίκαλη, το καλαμπόκι, ο κρίνος, ο φοίνικας, η μπανάνα, ο ανανάς και άλλα.Δικοτυλήδονα και μονοκοτυλήδονα αποτελούν τα αγγειόσπερμα.

ΓΥΜΝΟΣΠΕΡΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑΣτις μέρες μας ζουν τα παρακάτω γυμνόσπερμα στην Ελλάδα: το πεύκο, το έλατο, η ερυθρελάτη, το ήμερο έλατο, η αρκέυθος, ο κέδρος φυτεμένος μόνο σε πάρκα, το λάριξ, το αρμυρίκι και το κυπαρίσσι.

30

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΠΕΡΜΑΤΟΦΥΤΩΝ

ΣΠΕΡΜΑΤΟΦΥΤΑ

ΑΓΓΕΙΟΣΠΕΡΜΑ/ΑΝΘΟΦΟΡΑ ΦΥΤΑ

ΓΥΜΝΟΣΠΕΡΜΑ

ΔΙΚΟΤΥΛΗΔΟΝΑ ΜΟΝΟΚΟΤΥΛΗΔΟΝΑ

ΓΥΜΝΟΣΠΕΡΜΑ

Τα γυμνόσπερμα, ομάδα φυτών που περιλαμβάνει γύρω στα 900 είδη. Ήταν τα πρώτα φυτά που αναπαράχθηκαν με τη δημιουργία σπερμάτων. Τα περισσότερα γυμνόσπερμα είναι δέντρα που σχηματίζουν τα σπέρματά τους μέσα σε κώνους, είναι δηλαδή "γυμνά", δεν περικλείονται σε ωοθήκη. Τα φύλλα τους παρουσιάζουν μορφολογική ποικιλία όχι όμως τόσο μεγάλη όσο αυτή των αγγειόσπερμων. Τα φύλλα είναι συχνά βελονοειδή (π.χ. πεύκο) ή λεπιοειδή (π.χ. κυπαρίσσι).Τα πρώτα γυμνόσπερμα εμφανίζονται στα 350 εκατομμύρια χρόνια κατά το Λιθανθρακοφόρο.

31

ΓΥΜΝΟΣΠΕΡΜΑ

Πεύκη η δασική (Pinus silvestris) - βελονοειδή

φύλλα

Κυπάρισσος η αειθαλής (Cypresses semperviren) -

λεπιοειδή φύλλα

ΕΙΚΟΝΑ 28 ΕΙΚΟΝΑ 29

ΑΓΓΕΙΟΣΠΕΡΜΑ

Τα αγγειόσπερμα (ανθοφόρα ή ανθόφυτα) αποτελούν ομάδα φυτών που περιλαμβάνει περισσότερα από 250.000 είδη. Είναι τα περισσότερο διαδεδομένα φυτά και διαθέτουν προσαρμογές για επιβίωση σε κάθε περιβάλλον. Τα σπέρματα των αγγειόσπερμων αναπτύσσονται μέσα στην ωοθήκη του άνθους. Τα φύλλα των αγγειόσπερμων παρουσιάζουν μια εντυπωσιακή ποικιλία. Τα πρώτα αγγειόσπερμα εμφανίζονται πριν από 140 εκατομμύρια χρόνια κατά το Αν. Κρητιδικό.

32

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΠΟΡΙΟΦΥΤΩΝ

ΣΠΟΡΙΟΦΥΤΑ

ΠΤΕΡΙΔΟΦΥΤΑ. ΜΕ ΑΓΓΕΙΑ

( ΑΓΓΕΙΟΦΥΤΑ ) ΚΑΙ ΡΙΖΕΣ. ΤΑ ΠΡΩΤΑ

ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΙΛΟΥΡΙΟ

ΒΡΥΑ

ΠΤΕΡΙΔΕΣΕΚΟΥΙΖΕΤΙΝΕΣ

ΛΥΚΟΠΟΔΙΚΑ

ΘΑΛΛΟΦΥΤΑ

ΦΥΚΗ. ΓΝΩΣΤΑ ΑΠΟ ΤΟ

ΠΡΟΚΑΜΒΡΙΟ

ΛΕΙΧΙΝΕΣ

ΨΙΛΟΦΥΤΑ ΜΥΚΗΤΕΣπ.χ. ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ/ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΦΥΤΑ

ΦΥΚΗ ΚΑΙ ΜΥΚΗΤΕΣ ΜΑΖΙ

ΧΩΡΙΣΑΓΓΕΙΑ

10. ΣΙΛΟΥΡΙΟΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑΟι κυριότερες κατηγορίες ζώων που ανθούν είναι τα βραχιονόποδα , τα εχινόδερμα, τα κεφαλόποδα, τα βρυόζωα και τα οστρακόδερμα. Τα γναθόστομα ψάρια ( με σιαγόνες ) εμφανίστηκαν, επίσης, αυτήν την περίοδο και είναι πρόγονοι όλων των σπονδυλωτών σήμερα. Οι σιαγόνες χρησιμεύουν για τη σύλληψη της τροφής και δίνουν τη δυνατότητα στο ζώο να τεμαχίζει την τροφή του. Η εξέλιξη των σιαγόνων έδωσε τη δυνατότητα στα σπονδυλωτά να εκμεταλλευτούν την μεγάλη ποικιλία τροφής και να εξελιχθούν σε διαφορετικά περιβάλλοντα.Τα σπονδυλωτά χρησιμοποιούν τους σιαγόνες τους και για τη μεταφορά των μικρών τους, την παραγωγή ήχων, τη μεταφορά βότσαλων ή φυτών για το χτίσιμο φωλιών και σε άλλες λειτουργίες.

33

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΑΦΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΙΧΘΥΩΝ

ΙΧΘΥΕΣ

ΑΓΝΑΘΑ/ΑΝ.ΚΑΜΒΡΙΟ - ΣΗΜΕΡΑ

ΓΝΑΘΟΣΤΟΜΑ/ΣΙΛΟΥΡΙΟ - ΣΗΜΕΡΑ

ΠΛΑΚΟΔΕΡΜΑ/Κ.ΔΕΒΟΝΙΟ –

ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ?/ΕΞΑΦΑΝΙΣΜΕΝΑ

ΧΟΝΔΡΙΧΘΥΕΣ/Μ.ΔΕΒΟΝΙΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΣΤΗΝ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΑΥΤΗ ΑΝΗΚΟΥΝ ΟΙ ΚΑΡΧΑΡΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΤΟΥΣ, ΟΠΩΣ ΤΑ ΣΕΛΑΧΙΑ. ΑΠΟΛΙΘΩΝΟΝΤΑΙ

ΤΑ ΔΟΝΤΙΑ ΤΟΥΣ.

ΑΚΑΝΘΟΔΙΟΙ/ΣΙΛΟΥΡΙΟ - Κ.ΠΕΡΜΙΟ/

ΕΞΑΦΑΝΙΣΜΕΝΑ

ΟΣΤΕΙΧΘΥΕΣ/ΑΝ.ΣΙΛΟΥΡΙΟ - ΣΗΜΕΡΑ

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΟΣΤΕΙΧΘΥΩΝ

ΟΣΤΕΙΧΘΥΕΣ/ΑΝ.ΣΙΛΟΥΡΙΟ - ΣΗΜΕΡΑ

ΑΚΤΙΝΟΠΤΕΡΙΓΙΟΙ/Μ.ΔΕΒΟΝΙΟ -

ΣΗΜΕΡΑΒΡΑΓΧΙΟΠΤΕΡΙΓΙΟΙ/? ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΔΙΠΝΟΟΙ/Κ.ΔΕΒΟΝΙΟ - ΣΗΜΕΡΑ

ΣΑΡΚΟΠΤΕΡΙΓΙΟΙ/Μ.ΔΕΒΟΝΙΟ -ΣΗΜΕΡΑ

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΤΕΤΡΑΠΟΔΑ π.χ. Icthyostega, Acanthostega. ΑΠO ΜΙΑ ΤΑΞΗ ΤΩΝ

ΣΑΡΚΟΠΤΕΡΙΓΙΩΝ, ΤΑ ΚΟΙΛΑΚΑΝΘΑ, ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΝ. ΔΕΒΟΝΙΟ ΘΑ ΕΠΙΚΟΙΣΤΕΙ Η ΞΗΡΑ

34

ΔΕΒΟΝΙΟΗ ΓΗ ΚΑΤΑ ΤΟ ΔΕΒΟΝΙΟ ( πριν 365 εκατομμύρια χρόνια ).

ΕΙΚΟΝΑ 30

11. ΔΕΒΟΝΙΟΤην περίοδο αυτή οι δύο μεγάλες υπερήπειροι Γκοντβάνα ( νότια ) και Λαυρασία ( βόρεια ) πλησιάζουν αργά η μια την άλλη. Η Βαλτική ( σημερινή Σκανδιναβία ) συγκρούεται με τη Λαυρασία και σχηματίζονται μεγάλες οροσειρές στη Σκανδιναβία οι οποίες σήμερα έχουν διαβρωθεί. Η Αυστραλία συγκρούεται με μια σειρά από ηφαιστειακά νησιά και μεγαλώνει σε μέγεθος. Στην Αμερική έχουμε την Ακάδια ορογένεση. Το Δεβόνιο πήρε το όνομά του από το Ντέβονσαϊρ στη Νότια Αγγλία. Εκεί μελετήθηκαν για πρώτη φορά πετρώματα και απολιθώματα αυτής της περιόδου. Μπορεί να χαρακτηρισθεί και εποχή των ψαριών επειδή τα ψάρια ήταν οι κυρίαρχοι αυτής της περιόδου.Στη στεριά σχηματίζονται τα πρώτα δάση από φτέρες. Ένα από τα πρώτα είδη ήταν η Αρχαιοπτέριδα ( πρωτογυμνόσπερμο ). Σταδιακά ορισμένα φυτά πέρασαν από τα σπόρια στα σπέρματα ( τα σπερματόφυτα ). Τα σπερματόφυτα μπορούσαν να αναπτυχθούν και σε άνυδρες περιοχές, πράγμα απαγορευτικό για τα φυτά με σπόρια.Το Icthyostega όπως και το πιο πρωτόγονο acanthostega ανέπτυξαν προσαρμογές για τη ζωή στην ξηρά, όπως πόδια, πνεύμονες και άλλα. Είχαν βράγχια αλλά και πνεύμονες. Είχαν αναπτύξει πλήρως τα άκρα τους. Με περισσότερα από πέντε δάκτυλα στο πόδι.

35

Διατηρούσαν το πτερύγιο, πράγμα που σημαίνει ότι η μετακίνηση στο νερό ήταν σημαντική.

ΔΕΒΟΝΙΟΑΡΧΑΙΟΠΤΕΡΙΔΑ

ΕΙΚΟΝΑ 31 ΕΙΚΟΝΑ 32

ΔΕΒΟΝΙΟIchthyostega

ΕΙΚΟΝΑ 33

ΕΙΚΟΝΑ 34

36

Το Ichthyostega και γενικά τα τετράποδα του Δεβόνιου παραμένουν δεμένα με το υγρό στοιχείο. Τα πρώτα τετράποδα διαχωρίζονται σε αμφίβια και αμνιωτά. Αμφίβια χαρακτηρίζονται όλα τα τετράποδα που δεν είναι αμνιωτά. Δηλαδή δε γεννούν αυγά στην ξηρά ή τουλάχιστον μακριά από υγρό περιβάλλον.

ΑΜΝΙΩΤΑΤα ζώα που με κατάλληλες μετατροπές κατάφεραν να προσαρμοστούν στη χερσαία ζωή. Ορισμένες από τις προσαρμογές που τους βοήθησαν είναι οι πνεύμονες, τα αισθητήρια όργανα, π.χ. ανεπτυγμένη όραση, το αμνιωτό αυγό που προστατεύει από την ξηρασία και τη θήρευση και δίνει τη δυνατότητα γέννησης μακριά από το νερό καθώς και η ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος. Αμνιωτά είναι τα ερπετά, τα πτηνά και τα θηλαστικά. Τα πρώτα εμφανίζονται κατά το Λιθανθρακοφόρο.

12. ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΣυγκρούονται Γκοντβάνα και Λαυρασία και αρχίζει να σχηματίζεται η Παγγαία. Ανοίγει ο ωκεανός της Τηθύος στα ανατολικά και κλείνει ο Ρεϊκός στα δυτικά. Έτσι, σχηματίζονται οι δύο ωκεανοί της εποχής, της Τηθύος και της Πανθάλασσας. Στη σημερινή Ευρώπη έχουμε τη Βαρίσκια ορογένεση και τη δημιουργία μιας οροσειράς από τη σημερινή Γερμανία ως τη νότια Αγγλία και Ιρλανδία. Μπορούμε και να τη χαρακτηρίσουμε εποχή των φυτών. Ποτέ στο γεωλογικό χρόνο δεν αναπτύχθηκαν πιο ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη τους. Εξελίσσονται και όλες οι ομάδες των θαλλοφύτων, φύκη και οι λειχήνες. Από τα πτεριδόφυτα εξαφανίζονται τα ψιλόφυτα και εμφανίζονται άλλες κλάσεις τους, όπως τα λυκοποδικά ( τα γένη Lepidodendron, Sigillaria, Stigmaria ficoides ) αλλά και Calamites και Annularia stellata. Όλα αυτά εμφανίσθηκαν και εξαφανίσθηκαν μέσα στο Λιθανθρακοφόρο και μόνο το Sigillaria έζησε μέχρι το Κ. Πέρμιο.

37

Έχουμε την εμφάνιση των πρώτων γυμνοσπέρμων Pecopteris, Neuropteris, Sphenopteris, Cordaites. Τα συγκεκριμένα γυμνόσπερμα εξαφανίσθηκαν κατά το Πέρμιο. Όλα μαζί αποτελούν την χλωρίδα του Λιθανθρακοφόρου και συμμετέχουν στη δημιουργία τεράστιων κοιτασμάτων λιθάνθρακα.Την περίοδο αυτή, όπως είναι φυσικό, στα διάφορα μέρη της Γης ανάλογα με το κλίμα που επικρατούσε υπήρχαν και διαφορετικές χλωρίδες.Αλλού υπήρχαν ψυχρόβια και αλλού θερμόβια φυτά.Το Λιθανθρακοφόρο είναι και εποχή εξέλιξης των αμφίβιων και των πρώτων αμνιωτών.

38

ΧΛΩΡΙΔΑ ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΥLepidodendron (ΛΙΘΑΝΡΑΚΟΦΟΡΟ )

ΕΙΚΟΝΑ 36 ΕΙΚΟΝΑ 37

ΧΛΩΡΙΔΑ ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΥSigillaria (ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ –Κ. ΠΕΡΜΙΟ )

ΕΙΚΟΝΑ 38

ΕΙΚΟΝΑ 39

39

40

ΧΛΩΡΙΔΑ ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΥSphenopteris ( ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ – ΠΕΡΜΙΟ )

ΕΙΚΟΝΑ 44

ΕΙΚΟΝΑ 45

ΧΛΩΡΙΔΑ ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΥCordaites ( ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ - ΠΕΡΜΙΟ )

ΕΙΚΟΝΑ 46

41

ΔΑΣΗ ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 47

13. ΑΜΦΙΒΙΑΤΕΜΝΟΣΠΟΝΔΥΛΑΚυρίαρχα στο Λιθανθρακοφόρο και αργότερα στο Πέρμιο. Με μακριά σώματα, μεγάλα πλατιά κρανία και κοντά πόδια. Είχαν τεράστια σώματα για να πιάνουν τα θηράματά τους. Πιθανά καραδοκούσαν στο νερό όπως οι κροκόδειλοι. Αν και ήταν τα μεγαλύτερα ζώα κατά το Πέρμιο, καλύτεροι θηρευτές την εποχή εκείνη ήταν τα Dimetrodon (ζώα με πτερύγιο στη ράχη). Το Eryops από το Κατ. Πέρμιο με πλατύ κρανίο ίσο με το 1/5 του σώματός του. Με μήκος έως και 2 μέτρα.

Eryops ΕΙΚΟΝΑ 48

42

Edops ΕΙΚΟΝΑ 49Το κρανίο του Edops ήταν ακόμα μεγαλύτερο και άρα είχε και μακρύτερο σώμα. Τα τεμνοσπόνδυλα εξαφανίσθηκαν στο Αν. Κρητιδικό. Έχουν βρεθεί περισσότερα από 170 γένη. Τα μετοποσαύρια, τα τελευταία τεμνοσπόνδυλα, ξεπερνούσαν τα 3 μέτρα.

ΛΕΠΟΣΠΟΝΔΥΛΑΈχουν χαρακτηριστικό σχήμα σαν καρούλι των σπονδύλων τους. Υπήρχαν ( 3 ) ομάδες λεποσπόνδυλων. Τα μικροσαύρια μοιάζαν με σαύρες, τα νεκτριδίνια που είχαν ένα περίεργο κρανίο σα μπούμεραγκ, όπως το Diplocaulus και τα αϊστόποδα που δεν είχαν άκρα και είχαν σώμα σα φίδι.

Diplocaulus Diplocaulus ΕΙΚΟΝΑ 50 ΕΙΚΟΝΑ 51

ΑΝΘΡΑΚΟΣΑΥΡΙΑΤετράποδα με πολλά κοινά ανατομικά χαρακτηριστικά με τα ερπετά, πράγμα που κάνει και δύσκολο το διαχωρισμό τους. Για παράδειγμα δεν έχουν το τύμπανο των αμφίβιων και υπάρχουν εξειδικεύσεις στα

43

οστά που δείχνουν πιο δραστήριο βάδισμα. Ένα τέτοιο Ανθρακοσαύριο που μοιάζει με αμνιωτό είναι το Seymouria

Seymouria ΕΙΚΟΝΑ 52

ΛΙΣΣΑΜΦΙΒΙΑΕίναι τα μόνα ζώντα αμφίβια. Είναι οι βάτραχοι και οι σαλαμάνδρες που είναι τετράποδα και τα καικίλια που δεν έχουν άκρα. Οι βάτραχοι και οι σαλαμάνδρες εμφανίσθηκαν κατά το Ιουρασικό. Πιθανά κατάγονται από μια ομάδα μικρών τεμνοσπόνδυλων, όπως είναι το Doleserpeton (το μικρότερο αμφίβιο του Περμίου ) και το Cacops. Αυτά τα ζώα είχαν δόντια με διακριτή βάση ( μισχωτά δόντια ), χαρακτηριστικό που συναντάμε και μόνο στα λισσαμφίβια

Cacops ΕΙΚΟΝΑ 53

14. ΑΜΝΙΩΤΑΈχοντας τη δυνατότητα να γεννούν αυγά στη χέρσο τους δίνεται το πλεονέκτημα να εκμεταλλευτούν νέες περιοχές. Γεννούν, βέβαια, λιγότερα αυγά από τα αμφίβια και κάθε έμβρυο πρέπει να αναπτύσσεται πιο πολύ για να μπορεί να επιβιώσει όταν γεννηθεί. Το Westlothiana από το Κ. Λιθανθρακοφόρο, το Hylonomus και το Paleothyris από το Μ. Λιθανθρακοφόρο, θεωρούνται από τα πρώτα αμνιωτά. Με μικρά κεφάλια αναλογικά με το σώμα τους, με δυνατούς μυς στις σιαγόνες και σχετικά μεγάλα μάτια. Τα μάτια τους

44

μας δείχνουν ότι, πιθανά, ήταν δραστήριοι κυνηγοί μέρα και νύχτα. Τα Hylonomus έχουν βρεθεί μέσα σε κούφιους κορμούς τεράστιων δέντρων λυκοποδίων και έτσι, πιθανά, μπορεί να βγει το συμπέρασμα ότι αυτό ήταν και το περιβάλλον τους.

ΑΜΝΙΩΤΑ ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΡΟΥ

Westlothiana Hylonomus Paleothyris

ΕΙΚΟΝΑ 54

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΜΝΙΩΤΩΝΑπό αυτά τα πρώτα αμνιωτά του Λιθανθρακοφόρου εξελίχθηκαν όλα τα χερσαία σπονδυλωτά ή και ακόμα αυτά που δευτερογενώς επέστρεψαν στη θάλασσα, όπως για παράδειγμα οι ιχθυόσαυροι. Για το πώς διαχωρίζονται τα αμνιωτά υπάρχει ένα βασικό κριτήριο: τα ανοίγματα στην πλευρά του κρανίου που ονομάζονται κροταφικές θυρίδες ή αψίδες.

1. Ανάψιδα. Χωρίς κροταφικές θυρίδες. Χαρακτήρας που συναντάμε στα πρώιμα αμνιωτά, όπως το Westlothiana,στο υδρόβιο ερπετό Mesosaurus, σε εξαφανισμένα αμνιωτά του Περμίου και στα μόνα ζώντα ανάψιδα, τις χελώνες.

2. Συνάψιδα . Με μια κροταφική θυρίδα αλλά τοποθετημένη σχετικά χαμηλά στο πίσω μέρος του κρανίου κάτω από το οπισθοφθαλμικό και λεπιδοειδές οστό. Χαρακτήρας που συναντάται στα εξαφανισμένα είδη που μοιάζουν με θηλαστικά π.χ. Dimetrodon και στα θηλαστικά.

3. Ευρυάψιδα. Και αυτά με μια κροταφική θυρίδα αλλά τοποθετημένη ψηλά στο κρανίο, πάνω από το οπισθοφθαλμικό και

45

λεπιδοειδές οστό. Κατάσταση που συναντάμε στα θαλάσσια ερπετά π.χ. ιχθυόσαυρο, πλεσιόσαυρο.

4. Δυάψιδα . Έχουν δύο κροταφικές θυρίδες. Μία πάνω και μία κάτω από το οπισθοφθαλμικό και λεπιδοειδές οστό. Τα περισσότερα ερπετά π.χ. σαύρες, φίδια και αρκετά εξαφανισμένα είδη παρουσιάζουν αυτό το χαρακτήρα, όπως δεινόσαυροι, πτερόσαυροι. Επίσης, τα πτηνά.

ΤΥΠΟΙ ΚΡΑΝΙΩΝ

ΚΡΟΤΑΦΙΚΕΣ ΘΥΡΙΔΕΣΟΘΑΛΜΙΚΟ

ΟΣΤΟ

ΛΕΠΙΔΟΕΙΔΕΣ ΟΣΤΟ

ΟΠΙΣΘΟΦΘΑΛΜΙΚΟΟΣΤΟ

ΕΙΚΟΝΑ 55

ΑΡΧΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΑΜΝΙΩΤΩΝΒλέπουμε μια αρχική διαφοροποίηση των αμνιωτών σε συνάψιδα και ερπετά. Συνάψιδα, βέβαια, είναι και όλα τα θηλαστικά.Για το χαρακτηρισμό ενός είδους ως ερπετό ( χελώνες, σαύρες, φίδια, κροκόδειλους και εξαφανισμένους προγόνους τους ), πέρα από το κριτήριο των κροταφικών θυρίδων χρησιμοποιούνται και μια σειρά από άλλα μορφολογικά χαρακτηριστικά. Τέτοια είναι το δέρμα με κερατοποιημένα λέπια, η έγχρωμη όραση, η γρήγορη εστίαση των ματιών και άλλα.

46

Dimetrodon ( Συνάψιδο που έζησε μόνο κατά το Πέρμιο )

ΕΙΚΟΝΑ 56

ΑΜΝΙΩΤΑ

ΣΥΝΑΨΙΔΑ Ή ΣΑΝ ΤΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ π.χ.

Dimetrodon ΚΑΙ ΟΛΑ ΤΑ

ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ

ΕΡΠΕΤΑΚ.ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ

- ΣΗΜΕΡΑ

15.ΕΡΠΕΤΑΑΡΧΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ Τα ερπετά είναι μια ταξινομική ομάδα στην οποία περιλαμβάνονται τα δυάψιδα, τα ευρυάψιδα ( θεωρούνται δυάψιδα που στη συνέχεια έχασαν την κάτω κροταφική θυρίδα ) και τα ανάψιδα.

Mesosaurus ( Υδρόβιο ανάψιδο ερπετό από το Κ. Πέρμιο)

ΕΡΠΕΤΑ

ΑΝΑΨΙΔΑ. Οι χελώνες είναι τα μόνα ζωντανά ανάψιδα. Στην ομάδα περιλαμβάνονται

και τα πρωτόγονα αμνιωτά π.χ. Westlothiana και το

υδρόβιο Mesosaurus ΔΥΑΨΙΔΑ

ΕΙΚΟΝΑ 57

47

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 58 ΕΙΚΟΝΑ 59

ΕΙΚΟΝΑ 60

ΔΥΑΨΙΔΑ

Captorhinids.ΠΡΩΤΟΓΟΝΑ

ΕΡΠΕΤΑ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΑΝ ΔΙΚΟ ΤΟΥΣ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ

ΚΛΑΔΟ ΑΠΟ ΟΛΑ ΤΑ ΑΛΛΑ ΔΥΑΨΙΔΑ

ΕΥΡΥΑΨΙΔΑ

ΙΧΘΥΟΣΑΥΡΟΣ/Κ, ΤΡΙΑΔΙΚΟ –ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ ΠΛΕΣΙΟΣΑΥΡΟΣ/

Μ.ΤΡΙΑΔΙΚΟ – ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ

ΣΑΥΡΙΑ. ΑΠΟ ΤΑ ΣΑΥΡΙΑ ΘΑ ΕΞΕΛΙΧΘΟΥΝ ΣΤΗ

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΟΙ ΑΛΛΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΠΕΤΩΝ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 63

ΕΙΚΟΝΑ 61

ΣΑΥΡΙΑ

ΑΡΧΟΣΑΥΡΙΑ.ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΟΣΑΥΡΙΑ ΕΞΕΛΙΣΣΟΝΤΑΙ ΟΛΕΣ

ΟΙ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΠΕΤΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΤΗΝΑ ΕΚΤΟΣ,

ΦΥΣΙΚΑ, ΑΠΟ ΤΑ ΛΕΠΙΔΟΣΑΥΡΙΑ

ΛΕΠΙΔΟΣΑΥΡΙΑ/ ΑΝ. ΠΕΡΜΙΟ –

ΣΗΜΕΡΑ

Tuatara. ΖΩΝΤΑΝΟ

ΑΠΟΛΙΘΩΜΑ. ΖΕΙ ΣΤΗ Ν. ΖΗΛΑΝΔΙΑ

ΦΙΔΙΑ

ΣΑΥΡΕΣMonitor ΣΑΥΡΕΣ

Mosasaurus/ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ.

ΕΙΧΕ ΜΗΚΟΣ 12μ.

ΕΙΚΟΝΑ 62

48

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝΤα αρχοσαύρια είναι οι πιο πρόσφατοι κοινοί πρόγονοι των αρτίγονων

πτηνών, σαυρών και φιδιών. Το παρακάτω κλαδόγραμμα δίνει μια συνοπτική εικόνα της εξέλιξης τους.

ΕΙΚΟΝΑ 64 ΕΙΚΟΝΑ 65

ΑΡΧΟΣΑΥΡΙΑ/Κ. ΤΡΙΑΔΙΚΟ

ΚΡΟΚΟΔΕΙΛΙΑ/ΑΝ. ΤΡΙΑΔΙΚΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ ΖΟΥΝ ΣΕ ΛΙΜΝΕΣ ΚΑΙ ΠΟΤΑΜΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΜΗΚΟΣ

ΤΟΥΣ ΕΙΝΑΙ ΕΩΣ ΚΑΙ 9μ.ΤΑ ΠΡΩΤΟΓΩΝΑ ΗΤΑΝ

ΘΑΛΛΑΣΟΒΙΑ.

ΠΤΕΡΟΣΑΥΡΟΙ/Κ. ΙΟΥΡΑΣΙΚΟ -ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ.

ΙΠΤΑΜΕΝΑ ΕΡΠΕΤΑ.

ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΟΙ

16. ΠΕΡΜΙΟΗ περίοδος πήρε το όνομα της από την πόλη Περμ στα Ουράλια όρη τα οποία και σχηματίσθηκαν κατά το Πέρμιο. Υπάρχουν στοιχεία για παγετώδη περίοδο κατά το Κ. Πέρμιο πριν την παγκόσμια άνοδο της θερμοκρασίας στο Μ. Πέρμιο.Στο Αν. Πέρμιο συμβαίνει η μεγαλύτερη εξαφάνιση ειδών στην ιστορία της Γης. Εξαφανίζεται, σχεδόν, το 90% οργανισμών. Η εξαφάνιση αυτή σηματοδοτεί και το τέλος του Παλαιοζωικού αιώνα και την αρχή του Μεσοζωικού όπου κυρίαρχα θα είναι τα ερπετά.Εξαφανίζονται και τα συνάψιδα ‘ σαν τα θηλαστικά ’ π.χ. Dimetrodon που είχαν κάνει την εμφάνιση τους την ίδια περίοδο και ήταν τα κυρίαρχα σπονδυλωτά. Επίσης, οι τριλοβίτες που ήταν χαρακτηριστικά απολιθώματα του Παλαιοζωικού.Μέχρι τότε στο γεωλογικό χρόνο είχαν συμβεί και άλλες εξαφανίσεις και οπωσδήποτε στη συνέχεια θα ακολουθούσαν και άλλες. Πιο διάσημη και δεύτερη σε μέγεθος αυτή στο Αν. Κρητιδικό, στα 65 εκατομμύρια χρόνια, με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων. Ακόμα και στις μέρες μας συμβαίνουν εξαφανίσεις. Όλοι γνωρίζουν τα γνωστά απειλούμενα είδη. Στην Ελλάδα για παράδειγμα απειλούμενα είδη στις μέρες μας είναι η φώκια Monachus monachus και η χελώνα Careta careta κ.ά.

49

Βέβαια, οι εξαφανίσεις δεν είναι κάτι που συμβαίνει ξαφνικά και σε μια στιγμή αφανίζει χιλιάδες είδη. Για μια μαζική εξαφάνιση απαιτούνται χιλιάδες έως και εκατομμύρια χρόνια. Συνήθως οφείλονται σε περιβαλλοντικές αλλαγές, για παράδειγμα κλιματικές αλλαγές, στις οποίες οι οργανισμοί δεν καταφέρνουν να προσαρμοστούν.Μια μαζική εξαφάνιση ακολουθείται, σχεδόν πάντα, από μια νέα έκρηξη ζωής. Η εξαφάνιση ορισμένων οργανισμών δίνει την ευκαιρία σε νέα είδη να εκμεταλλευτούν τους ελεύθερους χώρους και να εξαπλωθούν. Στην εξαφάνιση του Περμίου οι πιθανές αιτίες περιλαμβάνουν την κλιματική αλλαγή και ηπειρογενετικές κινήσεις. Οι κλιματικές αλλαγές της Πέρμιας περιόδου συνοδεύονται από πτώση της στάθμης της θάλασσας που ήταν καταστροφική για τους οργανισμούς που ζούσαν στο βυθό ή κοντά σε αυτόν και πιθανή αιτία της κλιματικής αλλαγής ήταν ηφαιστειακές εκρήξεις και έκχυση μεγάλων ποσοτήτων λάβας στην επιφάνεια και, κυρίως, στη Σιβηρία.

ΠΕΡΜΙΟΗ ΓΗ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΕΡΜΙΟ ( πριν 255 εκατομμύρια χρόνια ).

ΕΙΚΟΝΑ 66

ΠΑΓΓΑΙΑ

50

Οι ήπειροι κατά το Πέρμιο είχαν ενωθεί σε μια υπερήπειρο, την Παγγαία.Τη θεωρία αυτή ανέπτυξε ο Γερμανός μετεωρολόγος, αστρονόμος και γεωφυσικός Alfred Wegener. Ο Wegener και οι υποστηρικτές αυτής της θεωρίας για να αποδείξουν τους ισχυρισμούς τους χρησιμοποίησαν και μια σειρά από απολιθώματα. Ένα τέτοιο είναι και ο Mesosaurus. Είχε μήκος, περίπου, 1μ. και ήταν ένας μικρός οργανισμός του γλυκού νερού. Απολιθώματα του, όμως, βρέθηκαν στην Αφρική και στη Νότιο Αμερική. Είναι ένα από τα στοιχεία απόδειξης της θεωρίας.

MesosaurusΕΙΚΟΝΑ 67

ΠΑΓΓΑΙΑ

ΕΙΚΟΝΑ 68 ΕΙΚΟΝΑ 69

Θέσεις που βρέθηκαν απολιθώματα Mesosaurus

κατά το Πέρμιο και στηρίζουν την υπόθεση της

Παγγαίας του Wegener

Απλή σχηματική αναπαράσταση της Γης

κατά το Πέρμιο.

17. ΣΥΝΑΨΙΔΑ

51

Μια σειρά χαρακτηριστικών διαφοροποιεί τα θηλαστικά από τα ερπετά, εκτός του γεγονότος ότι τα θηλαστικά είναι συνάψιδα και τα ερπετά είναι ανάψιδα ή δυάψιδα ( ή και ευρυάψιδα που όμως είναι υποκατηγορία των δυάψιδων ). Μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά των θηλαστικών είναι τα παρακάτω: είναι ομοιόθερμα ζώα ( έχουν σταθερή θερμοκρασία σώματος ), έχουν τετραμερή καρδιά ( χαρακτηριστικό που δείχνει δραστήριο τρόπο ζωής και υψηλό μεταβολισμό ) και άλλα. Τέτοια χαρακτηριστικά, όμως, δεν απολιθώνονται και έτσι δεν μπορούν να βοηθήσουν έναν Παλαιοντολόγο. Σίγουρα βοηθούν τα δόντια και τα θηλαστικά έχουν κοπτήρες, κυνόδοντες, γομφίους και προγομφίους ενώ τα ερπετά όχι .Βέβαια, τα πρωτόγονα συνάψιδα δεν είχαν ακόμη αυτές τις προσαρμογές. Τα δόντια τους ήταν μικροί κώνοι.Πρέπει, λοιπόν, να βγουν συμπεράσματα από άλλα χαρακτηριστικά που να δηλώνουν θηλαστικό, π.χ. να δηλώνουν ζώο με υψηλό μεταβολισμό. Υπάρχουν μετατροπές στο κρανίο και στις σιαγόνες των πρώτων συνάψιδων που οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα.Εκτός από τα δόντια, καθώς τα συνάψιδα γίνονται θηλαστικά υπάρχουν και αλλαγές στο σκελετό τους. Τα πρώτα αμνιωτά είχαν απλωτή στάση του σώματος με τα πόδια στην πλευρά του σώματος και στην πορεία της εξέλιξης το σώμα πήρε όρθια στάση με τα άκρα να κινούνται ελεύθερα μπρος – πίσω. Επίσης, άλλαξε η ωμοπλάτη που πήρε ένα πλατύ τριγωνικό σχήμα. Συνέβησαν και μια σειρά από άλλες αλλαγές στο σκελετό των συνάψιδων στην πορεία της εξέλιξης τους. Τα πρώτα συνάψιδα είναι τα πελυκοσαύρια. Σε αυτά περιλαμβάνεται και το κυρίαρχο αρπακτικό του Περμίου Dimetrodon με το πτερύγιο στην πλάτη και το χορτοφάγο Edaphosaurus με παρόμοιο πτερύγιο. Τα πτερύγια, πιθανά, χρησιμοποιούσαν για ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος. Πράγμα που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα πρώτα συνόψισα δεν ήταν ενδόθερμα και χρησιμοποιούσαν τον ήλιο για να ρυθμίζουν την θερμοκρασία τους, κάτι που κάνουν και τα ερπετά. Απορροφούσαν θερμότητα όταν τα πανιά ήταν απλωμένα στον ήλιο και απέβαλλαν με την αντίθετη διαδικασία.

52

ΣΥΝΑΨΙΔΑΠΕΛΥΚΟΣΑΥΡΙΑ

Dimetrodon ( ΠΕΡΜΙΟ ) Edaphosaurus ( ΑΝ. ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ -

ΠΕΡΜΙΟ )

ΕΙΚΟΝΑ 70 ΕΙΚΟΝΑ 71

53

18. ΜΕΣΟΖΩΙΚΟΣ ΑΙΩΝΑΣΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΠΟΧΗ

145,5 +/- 4,0 έως 65,5 +/- 0,3 ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ ΑΝΩΤΕΡΟ

ΚΑΤΩΤΕΡΟ

199,6 +/- 0,6 έως 145,5 +/- 0,4 ΙΟΥΡΑΣΙΚΟ ΜΑΛΜΙΟ

ΔΟΓΓΕΡΙΟ

ΛΙΑΣΙΟ251,0 +/- 0,4 έως 199,6 +/- 0,6 ΤΡΙΑΣΙΚΟ ΑΝΩΤΕΡΟ

ΚΑΤΩΤΕΡΟ

19. ΤΡΙΑΔΙΚΟΣτη διάρκεια του Τριαδικού όλες οι ήπειροι ήταν ενωμένες στην επονομαζόμενη υπερήπειρο Παγγαία. Η Γη ήταν σχετικά ζεστή και ξηρή εκείνη την εποχή. Έρημοι καταλάμβαναν μεγάλες εκτάσεις. Σε πολλές περιοχές της Γης υπήρχε εναλλαγή μουσώνων και ξηρασίας. Οι βάλτοι βρίσκονται σε κάμψη και φυσικά και τα φυτά που αναπτύσσονται σε αυτό το περιβάλλον.Η στάθμη της θάλασσας ήταν υψηλή αλλά στο τέλος της Τριάσιας περιόδου υπήρξε απόσυρση λόγω κλιματικής αλλαγής και είχε σαν αποτέλεσμα την εξαφάνιση θαλάσσιων ειδών και ειδικά κοραλλιών. Έχουμε σημαντικές αποθέσεις εβαποριτών. Οι εβαπορίτες είναι πετρώματα που αποτίθενται από εξάτμιση λιμνών και θαλασσών και περιέχουν ορυκτά όπως το γνωστό αλάτι ή ο γύψος.Ένας μεγάλος μετεωρίτης πέφτει στη Γη στον Καναδά αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία για καταστροφικές επιπτώσεις από αυτή την πρόσκρουση.

20. ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΟΙΚατά το Τριαδικό εμφανίζονται οι πρώτοι δεινόσαυροι. Εμφανίζονται στη σημερινή Αργεντινή πριν από, περίπου 225 εκατομμύρια χρόνια. Προς το τέλος του Τριαδικού εμφανίζονται και διαφοροποιούνται οι περισσότερες ομάδες. Οι δεινόσαυροι ήταν από τα πιο πετυχημένα ζώα που υπήρξαν στη Γη. Κυριάρχησαν για περισσότερο από 150 εκατομμύρια χρόνια.

54

Υπήρχαν μικροί σαρκοφάγοι με μέγεθος κότας έως και τεράστιοι σαρκοφάγοι και φυτοφάγοι.Η μεγάλη διαφορά τους από τα άλλα ερπετά σχετίζεται με τα οστά των πελμάτων, των σκελών και των ισχίων. Οι δεινόσαυροι δεν μπορούσαν να εκτείνουν τα άκρα τους όπως τα άλλα ερπετά π.χ. οι κροκόδειλοι. Διατηρούσαν τα πόδια τους κάτω από το σώμα τους, σαν τα θηλαστικά.Διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα Σαυρίσχια ( Μ. Τριαδικό – Αν. Κρητιδικό ) και τα Ορνιθίσχια ( Αν. Τριαδικό – Αν. Κρητιδικό ). Οι δύο τάξεις δεν είναι στενά συγγενείς. Η ταξινόμηση βασίζεται σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που ανήκουν μόνο σε ορισμένες ομάδες δεινοσαύρων. Οι Στεγόσαυροι, πιθανά, αναγνωρίζονται ως ξεχωριστή ομάδα επειδή είχαν μεγάλες οστέινες πλάκες και ακίδες που εκτείνονταν κατά μήκος της ράχης και της ουράς. Η κύρια διαφορά Σαυρίσχιων και Ορνιθίσχιων βρίσκεται στα οστά της λεκάνης τους. Οι Ορνιθίσχιοι ήταν όλοι φυτοφάγοι. Γεννούσαν αυγά με κέλυφος , όπως τα περισσότερα ερπετά, και με τα πτηνά παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες. Ορισμένες από αυτές: οι τροποποιήσεις των ποδιών τους που τους καθιστούν ικανούς δρομείς, τα ελαφριά οστά των άκρων, τα χαρακτηριστικά του κρανίου, ο αρθρωτός αστράγαλος.Με τους κροκόδειλους και τα άλλα ερπετά παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές. Η πιο σπουδαία διαφορά έχει να κάνει με τα οστά των πελμάτων, των σκελών και των ισχίων.Όσων αφορά το αν ήταν θερμόαιμα ή ψυχρόαιμα ζώα κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με σιγουριά. Τα θηλαστικά και τα πτηνά είναι θερμόαιμα ( έχουν υψηλό ρυθμό μεταβολισμού, οι χημικές διεργασίες τους σώματος γίνονται με γρήγορους ρυθμούς και σε ψηλές θερμοκρασίες για να παράγουν περισσότερη ενέργεια. Όλα αυτά απαιτούν πρόσληψη μεγάλων ποσοτήτων τροφής ). Τα ψάρια, τα αμφίβια και τα ερπετά είναι ψυχρόαιμα. Εφόσον οι δεινόσαυροι ήταν ερπετά θα έπρεπε να είναι ψυχρόαιμοι, όμως τα πουλιά είναι θερμόαιμα.Για το αν ήταν σαρκοφάγοι ή φυτοφάγοι, ένας ασφαλής τρόπος στην Παλαιοντολογία είναι η μελέτη των δοντιών, όχι μόνο για τους δεινόσαυρους αλλά για όλα τα είδη. Έζησαν σε όλες τις ηπείρους και είχαν μεγάλη ποικιλία μορφών και μεγεθών. Το όνομα τους σημαίνει ¨ τρομερή σαύρα ¨ . Κυριάρχησαν έως το Αν. Κρητιδικό όπου και εξαφανίστηκαν. Επέζησαν μόνο τα πουλιά.

55

ΟΣΤΑ ΛΕΚΑΝΗΣ ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΩΝ

ΣΑΥΡΙΣΧΙΑ ΟΡΝΙΘΙΣΧΙΑ

ΛΑΓΟΝΙΟ

ΙΣΧΙΟ ΗΒΙΚΟ ΠΡΟΗΒΙΚΟ

ΕΙΚΟΝΑ 72

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΟΙ

ΣΑΥΡΙΣΧΙΑΟΡΝΙΘΙΣΧΙΑ

ΘΥΡΕΟΦΟΡΑ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟΚΕΦΑΛΑ ΟΡΝΙΘΟΠΟΔΑ

ΛΕΘΟΣΟΣΑΥΡΟΣ

56

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΟΡΝΙΘΟΠΟΔΑ

ΥΨΙΛΟΔΟΝΤΑΣ ΙΓΚΟΥΑΝΟΔΟΝΤΑ

ΤΕΝΟΝΤΟΣΑΥΡΟΣ

ΚΑΜΠΤΟΣΑΥΡΟΣ

ΙΓΚΟΥΑΝΟΔΟΝΤΑΣ

ΟΥΡΑΝΟΣΑΥΡΟΣ

ΑΔΡΟΣΑΥΡΟΙ

ΜΑΙΟΣΑΥΡΟΣ

ΠΑΡΑΣΑΥΡΟΛΟΦΟΣ

ΛΑΜΠΕΟΣΑΥΡΟΣ

ΚΟΡΥΘΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΠΕΡΙΘΩΡΙΟΚΕΦΑΛΑ

ΠΑΧΥΚΕΦΑΛΟΣΑΥΡΟΣΚΕΡΑΤΟΨΙΑ

ΨΙΤΤΑΚΟΣΑΥΡΟΣ ΝΕΟΚΕΡΑΤΟΨΙΑ

ΧΑΣΜΟΣΑΥΡΟΣ

ΤΡΙΚΕΡΑΤΩΨ

ΣΤΥΡΑΚΟΣΑΥΡΟΣ

ΠΑΧΥΡΡΙΝΟΣΑΥΡΟΣ

57

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΘΥΡΕΟΦΟΡΑ

ΣΚΕΛΙΔΟΣΑΥΡΟΣ

ΑΓΚΥΛΟΣΑΥΡΙΑ ΣΤΕΓΟΣΑΥΡΙΑ

ΑΓΚΥΛΟΣΑΥΡΟΣ ΥΛΑΙΟΣΑΥΡΟΣ

ΣΤΕΓΟΣΑΥΡΟΣ

ΚΕΝΤΡΟΣΑΥΡΟΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΟΡΝΙΘΙΣΧΙΩΝ ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΩΝ

ΤΡΙΚΕΡΑΤΟΨ

ΕΙΚΟΝΑ 73

ΟΥΡΑΝΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 74

ΠΑΡΑΣΑΥΡΟΛΟΦΟΣ ΣΤΕΓΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 75 ΕΙΚΟΝΑΑ 76

58

ΚΟΡΥΘΟΣΑΥΡΟΣ ΨΙΤΤΑΚΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 77 ΕΙΚΟΝΑ 78

ΛΕΣΟΘΟΣΑΥΡΟΣ ΣΚΕΛΙΔΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 79 ΕΙΚΟΝΑ 80

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΣΑΥΡΙΣΧΙΑ

ΗΩΡΑΠΤΟΡΑΣ

ΕΡΡΕΟΡΑΠΤΟΡΑΣΘΗΡΟΠΟΔΑ

ΣΑΥΡΟΠΟΔΟΜΟΡΦΑ

ΠΡΟΣΑΥΡΟΠΟΔΑ

ΣΑΥΡΟΠΟΔΑ ΚΕΡΑΤΟΣΑΥΡΙΑ

ΤΕΤΑΝΟΥΡΑ

ΠΛΑΤΕΟΣΑΥΡΟΣ

59

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΣΑΥΡΟΠΟΔΑ

ΠΑΤΑΓΟΣΑΥΡΟΣ

ΣΑΛΤΟΣΑΥΡΟΣ

ΚΑΜΑΡΟΣΑΥΡΟΣ ΑΡΑΓΟΣΑΥΡΟΣ

ΑΠΑΤΟΣΑΥΡΟΣ

ΒΡΑΧΙΟΣΑΥΡΟΣ

ΔΙΠΛΟΔΟΚΟΣ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΣΑΥΡΟΠΟΔΑ

ΒΑΡΥΟΝΥΧΑΣ

ΚΟΙΛΟΥΡΟΣΑΥΡΙΑ

ΚΑΡΧΑΡΟΔΟΝΤΟ-ΣΑΥΡΟΣΑΛΛΟΣΑΥΡΟΣ

60

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΠΕΛΕΚΑΝΙ-ΜΙΜΟΣ

ΣΤΡΟΥΘΙΜΙ-ΜΟΣ

ΚΟΙΛΟΥΡΟΣΑΥΡΙΑ

ΚΟΜΨΟΓΝΑΘΟΣΣΙΝΟΣΑΥΡΟΠΤΕ-

ΡΥΞ

ΤΥΡΑΝΝΟΣΑΥ-ΡΟΣ

ΧΕΙΡΟΡΑΠΤΟΡΕΣ

ΘΕΡΙΖΙΝΟΣΑΥΡΟΣ ΟΥΡΟΠΤΕΡΥΞ

ΩΟΡΑΠΤΟΡΑΣ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΥΑΨΙΔΩΝ

ΠΟΥΛΙΑ

ΑΡΧΑΙΟΠΤΕΡΥΞ

ΙΒΗΡΟΝΕΣΟΡΝΙΣ

ΧΕΙΡΟΡΑΠΤΟΡΕΣ

ΤΡΩΟΔΟΝΤΑΣ

ΒΕΛΙΣΙΡΑΠΤΟΡ

ΔΕΙΝΟΝΥΧΑΣ

ΒΑΠΤΟΡΝΙΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΑΥΡΙΣΧΙΩΝ ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΩΝ

61

ΗΩΡΑΠΤΟΡ ΠΛΑΤΕΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 81 ΕΙΚΟΝΑ 82

ΑΠΑΤΟΣΑΥΡΟΣ ΒΡΑΧΙΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 83 ΕΙΚΟΝΑ 84

ΔΙΠΛΟΔΟΚΟΥΣ ΚΟΙΛΟΦΥΣΗΣ

ΕΙΚΟΝΑ 85 ΕΙΚΟΝΑ 86

ΚΕΡΑΤΟΣΑΥΡΟΣ ΚΑΡΧΑΡΟΔΟΝΤΟΣΑΥΡΟΣ

ΕΙΚΟΝΑ 87 ΕΙΚΟΝΑ 88

62

ΤΥΡΑΝΝΟΣΑΥΡΟΣ ΡΕΞ ΚΟΜΨΟΓΝΑΘΟΥΣ/ Ο ΜΙΚΡΟΤΕΡΟΣ

ΑΠΌ ΟΛΟΥΣ. ΕΙΧΕ ΜΕΓΕΘΟΣ ΓΑΛΟΠΟΥΛΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 89 ΕΙΚΟΝΑ 90

ΘΕΡΙΖΙΝΟΣΑΥΡΟΣ ΑΡΧΑΙΟΠΤΕΡΥΞ

ΕΙΚΟΝΑ 91 ΕΙΚΟΝΑ 92

21. ΙΟΥΡΑΣΙΚΟΚυριαρχούν τα θαλάσσια ερπετά π.χ. Ιχθυόσαυρος, Πλεσιόσασυρος και οι μεγάλοι δεινόσαυροι. Στη δεύτερη περίοδο του Μεσοζωικού επικρατούν τροπικές συνθήκες θερμοκηπίου σε παγκόσμιο επίπεδο. Αρχίζει η αποκόλληση της Παγγαίας. Το όνομα Ιουρασικό προέρχεται από τα όρη Jura στα σύνορα με τη Γαλλία και την Ελβετία (στην πραγματικότητα προέκταση των Άλπεων στην ανατολική Γαλλία), όπου πετρώματα αυτής της ηλικίας μελετήθηκαν για πρώτη φορά. Θαλάσσια επίκλυση ( άνοδος στάθμης θάλασσας ) πλημμύρισε μεγάλο τμήμα των ηπείρων. Στη χέρσο τα γυμνόσπερμα φυτά κυριαρχούσαν σε εκπροσώπηση. Στις θάλασσες υπήρχε μεγάλη ποικιλομορφία των ασπόνδυλων. σφουγγάρια, κοράλλια, βρυόζωα, γαστερόποδα, δίθυρα, αμμωνίτες και κεφαλόποδα. Δίθυρα μαλάκια του γλυκού νερού, σαλιγκάρια, και βραχιονόποδα ήταν συχνά. Σύγχρονες ομάδες καρχαρία αρχίζουν να εμφανίζονται. Στη στεριά επικρατούν οι δεινόσαυροι έναντι των μικρών θηλαστικών και μια ομάδα δεινοσαύρων εξελίσσεται στα πρώτα πουλιά.

22. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ

63

Η περίοδος πήρε το όνομα Κρητιδικό από ευρήματα κιμωλίας (Κρητίδα/από την Κρήτη, η λατινική λέξη για την κιμωλία ) στο βράχο της λεκάνης του Παρισιού, αλλά και στο Βέλγιο, την Ολλανδία και αλλού. Εκτεταμένες αποθέσεις κιμωλίας καθορίστηκαν στην Ευρώπη και τμήματα της Βόρειας Αμερικής κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η κιμωλία διαμορφώνεται από τα κελύφη μικροοργανισμών. Ένα μεγάλο μέρος των μαζών γης καλύπτεται από ρηχές ηπειρωτικές θάλασσες. Σημαντικές περιφερειακές διαφορές παρατηρούνται σε χλωρίδα και πανίδα μεταξύ των αναπτυγμένων βόρειων και νότιων ηπείρων. Η διάλυση της υπερήπειρου Παγγαίας συνεχίστηκε με γοργούς ρυθμούς. Αρχίζουν σιγά-σιγά οι ήπειροι να παίρνουν τη σημερινή τους μορφή.Εμφανίζονται τα πρώτα αγγειόσπερμα. Μέχρι το τέλος της Κρητιδικής περιόδου, μια σειρά από σύγχρονες μορφές φυτών είχε εξελιχθεί. Θαλάσσια ασπόνδυλα αφθονούν. Αμμωνίτες ,άλλα μαλάκια, σπόγγοι, δίθυρα, κοράλλια  και εχινοειδή ( εμφανίζονται αρκετές νέες ομάδες ). Οι Κρητιδικοί ύφαλοι σε μεγάλο βαθμό αποτελούνται από ρουδιστές ( τεράστια δίθυρα με κωνικό σχήμα ). Οι ιππουρίτες αποτελούν ένα σημαντικό μέρος του θαλάσσιου οικοσυστήματος. Η εμφάνιση των ανθοφόρων φυτών τόνωσε σημαντικά την εξέλιξη των εντόμων. Πολλές σύγχρονες ομάδες των εντόμων εμφανίστηκαν και άρχισαν να διαφοροποιούνται.  Σύγχρονοι τελόστεοι ιχθύες εμφανίζονται στην Κρητιδική περίοδο.Τα αμφίβια, εκτός από μια γενεαλογική γραμμή των γιγάντιων τεμνοσπόνδυλων που περιορίζεται σε κοιλάδες της Νοτιοανατολικής Γκοντβάνα, εκπροσωπούνται μόνο από τις υπάρχουσες ομάδες, όπως οι βάτραχοι και οι σαλαμάνδρες. Οι χελώνες είναι κοινές και περιλαμβάνουν εκπροσώπους τόσο από ζώντες όσο και από ομάδες που έχουν εξαφανισθεί. Μερικές θαλάσσιες μορφές έχουν τεράστιο μέγεθος, όπως η Αρχέλων 3 μέτρων. Μια γραμμή από υδρόβιες σαύρες κάνει την εμφάνισή της, εξελίσσεται και τελικά εξαφανίζεται στο Αν. Κρητιδικό. Με γιγάντιες μορφές, όπως το Mosasaurus, με μήκος έως 12 μέτρα. Οι Ιχθυόσαυροι έχουν κατά πολύ μειωθεί, καθώς μόνο μια οικογένεια κατάφερε να προσαρμοσθεί στο γρήγορο κολύμπι των τελόστεων ιχθύων. Πολλές νέες ομάδες θηλαστικών εμφανίστηκαν, επίσης, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, π.χ. μαρσιποφόρα και μονοτρήματα. Στο Αν. Κρητιδικό ( 65 εκ. χρόνια ) συμβαίνει μία από τις μεγαλύτερες μαζικές εξαφανίσεις όλων των εποχών και ορίζει το

64

τέλος των δεινοσαύρων, των αμμωτινών και πολλών θαλάσσιων ειδών. Τελειώνει ο Μεσοζωικός και αρχίζει η κυριαρχία των θηλαστικών στον Καινοζωικό που ακολουθεί. Πιθανότερη αιτία της εξαφάνισης, η πτώση ενός τεράστιου μετεωρίτη στον κόλπου του Μεξικού.

23. ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΞΑΦΑΝΙΣΕΙΣΑπό τα γεωλογικά δεδομένα μπορεί κανείς να βγάλει το συμπέρασμα ότι εξαφανίσεις συνέβησαν σε πολλές γεωλογικές περιόδους. Ως οι έξι κυριότερες μαζικές εξαφανίσεις μπορούν να ορισθούν, χρονολογικά οι παρακάτω:α) Στο Κ. Πέρμιοβ)Την περίοδο Αν. Πέρμιο – Κ. Τριαδικό. Ήταν η μεγαλύτερη εξαφάνιση και αφάνισε, περίπου, το 90% των θαλάσσιων ειδών και αρκετών χερσαίων π.χ. Dimetrodon.γ ) Στο Αν. Τριαδικόδ ) Στο Αν. Κρητιδικό ( πριν 65 εκ. χρόνια ). Ορίζεται ως η πιο διάσημη λόγω της εξαφάνισης των δεινοσαύρων (εκτός των πουλιών) και μαζί εξαφανίσθηκαν τα 2/3 όλων των ειδών στη Γη. Μαζί με τα πτηνά επέζησαν τα μικρά θηλαστικά, οι κροκόδειλοι, οι χελώνες, τα σύγχρονα αμφίβια, οι τελόστεοι ιχθύες, οι καρχαρίες, πολλοί άλλοι οργανισμοί και φυσικά τα περισσότερα φυτά τα οποία είναι και τα ανθεκτικότερα όλων στις εξαφανίσεις. Η πτώση μετεωρίτη, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ήταν η κύρια αιτία της εξαφάνισης αλλά και χωρίς αυτή πολλές ομάδες ήταν σε περίοδο αφανισμού εκείνη την εποχή από άλλες αιτίες π.χ. ιχθυόσαυροι.Στο σημείο αυτό αξίζει να τονισθεί η ευκαιρία των θηλαστικών να εξελιχθούν λόγω της εξαφάνισης των δεινοσαύρων. Με απλά λόγια, η εξαφάνιση του ενός, ίσως, είναι ευκαιρία του άλλου.ε ) Κατά το Αν. Ηώκαινο - Κ. Ολιγόκαινοστ ) Στο Αν. Μειόκαινο

24. ΚΑΙΝΟΖΩΙΚΟΣ ΑΙΩΝΑΣ

65

ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑΧΡΟΝΙΑ

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΠΟΧΗ

0,01 έως 0,0 ΟΛΟΚΑΙΝΟ

1,8 έως 0,01 ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ ΑΝΩΤΕΡΟΜΕΣΟΚΑΤΩΤΕΡΟ

5,0 έως 1,8 ΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟ ΑΝΩΤΕΡΟΜΕΣΟΚΑΤΩΤΕΡΟ

24,0 έως 5,0 ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ

37,0 έως 24,0 ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ

58,0 έως 37,0 ΗΩΚΑΙΝΟ

65,0 έως 58,0 ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ

Οι περίοδοι Παλαιόκαινο, Ηώκαινο, Ολιγόκαινο αναφέρονται μαζί και ως Παλαιογενές και οι περίοδοι Μειόκαινο, Πλειόκαινο ως Νεογενές. Επίσης, οι περίοδοι Παλαιόκαινο, Ηώκαινο, Ολιγόκαινο, Μειόκαινο, Πλειόκαινο αναφέρονται μαζί και ως Τριτογενές ενώ οι περίοδοι Πλειστάκαινο και Ολόκαινο ως Τεταρτογενές.

25. ΑΛΠΙΚΗ ΟΡΟΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΑΗ Αλπική Ορογένεση είναι από τα σημαντικότερα γεγονότα στην αρχή του Καινοζωικού. Διαμορφώθηκε γενικά την περίοδο Κρητιδικού - Παλαιογενούς. Κύριος μηχανισμός ήταν οι κινήσεις ορισμένων πλακών. Αυτή η αλπική τεκτονική περιλαμβάνει δυο περιόδους τεκτονικών συμβάντων και διεργασιών μια (Α) περίοδο γενικά στο Κρητιδικό και μια (Β) περίοδο στο Ηώκαινο-Ολιγόκαινο. Υπήρχαν βέβαια και τα ενδιάμεσα στάδια αφού η τεκτονική εξέλιξη δεν διακόπηκε αλλά ήταν συνεχής. Η περιοχή της Ευρώπης όπου βρίσκεται η Ελλάδα άλλαξε πολλές φορές στο παρελθόν, όπως και κάθε περιοχή. Κύρια αιτία, οι ενδογενείς δυνάμεις που έδρασαν και συνεχίζουν να δρουν.

66

Η σημερινή μορφή του ελλαδικού χώρου είναι το αποτέλεσμα της σύγκρουσης της αφρικανικής με την ευρασιατική πλάκα. Στο άκρο της ευρασιατικής πλάκας σχηματίζονται οι μικροπλάκες του Αιγαίου, της Ανατολίας και της Απουλίας. Η αφρικανική πλάκα κινείται βορειοανατολικά και έχει στα ανατολικά της την μικροπλάκα της Αραβίας.Συνδυασμός κινήσεων όλων αυτών των πλακών έδωσε τη σημερινή εικόνα της περιοχής.Ο ελλαδικός χώρος σχηματίστηκε μαζί με τα αλπικά βουνά. Στο ξεκίνημα της αλπικής ορογένεσης η Ελλάδα αποτελούσε τον βυθό της Τηθύος θάλασσας, απομεινάρι της οποίας είναι η Μεσόγειος θάλασσα. Κατά τη διάρκεια του Μεσοζωικού Αιώνα ο βυθός της Τηθύος γέμιζε ιζήματα είτε από αποσάθρωση - διάβρωση περιοχών είτε από κελύφη οργανισμών. Με την Αλπική Ορογένεση τα ιζήματα αυτά πτυχώθηκαν, ανυψώθηκαν και δημιούργησαν τα αλπικά βουνά στα οποία ανήκει και η Πίνδος ( δημιουργήθηκε πριν, περίπου, 35 εκ. Χρόνια ). Η ορογένεση ξεκίνησε από την ανατολική Ελλάδα και κινήθηκε προς τα δυτικά. Το ίδιο, σχεδόν, χρονικό διάστημα υπήρχε έντονη ηφαιστειακή δράση στο Βόρειο Αιγαίο ( αποτέλεσμα της είναι και το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου) και σχημάτιζε ένα ηφαιστειακό τόξο που αργότερα κινήθηκε νοτιότερα όπως φαίνεται και στην εικόνα 93. Πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια μια ενιαία ξηρά κάλυπτε το σημερινό ελλαδικό χώρο. Αυτή η ξηρά ήταν η Αιγηίδα. Τα ψηλότερα σημεία της Αιγηίδας σχημάτισαν τα νησιωτικά συμπλέγματα του Αιγαίου.

67

ΜΙΚΡΟΠΛΑΚΕΣ ΤΗΣ ΑΝ. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΕΙΚΟΝΑ 93

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ 23 ΕΚ. ΧΡΟΝΙΑ ΕΙΚΟΝΑ 94

68

26. ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ

Το Παλαιόκαινο ("αρχαία πρόσφατη ζωή") σηματοδοτεί την έναρξη του Καινοζωικού. Συμβαίνει πτώση της στάθμης της θάλασσας ( απόσυρση ). Ξεκινά η ακτινωτή εξέλιξη πουλιών και θηλαστικών ( η εξαφάνιση του Αν. Κρητιδικού παρέχει ευκαιρίες εκμετάλλευσης νέων οικολογικών χώρων ). Δε διασώζονται πολλά απολιθώματα από αυτή την περίοδο. Στους ωκεανούς τα γαστερόποδα και τα δίθυρα αρχίζουν και παίρνουν τις σημερινές τους μορφές. Το καλαμάρι καταλαμβάνει τον οικολογικό ρόλο των αμμωνιτών που εξαφανίσθηκαν, ως μαλάκιο κορυφαίος θηρευτής. Στην ξηρά, όπως αναφέρθηκε, νέα θηλαστικά κάνουν την εμφάνιση τους. Ορισμένα χαρακτηριστικά τους παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τα περισσότερα περπατούσαν στα πέλματα των ποδιών τους, είχαν πέντε δάκτυλα και 44 δόντια. Όσον αφορά το μέγεθος του εγκεφάλου, ήταν σχετικά μικρό σε σχέση με την αναλογία του σωματικού βάρος. Κορυφαίοι θηρευτές τα υαινόδοντα. Από αυτά, και συγκεκριμένα, από την οικογένεια Mesonychidae ή κάποιο κοντινό εξελικτικό κλάδο θεωρείται ότι κατάγονται οι φάλαινες. Εμφανίζονται τα flightless πουλιά με ύψος πάνω από 2 μέτρα και βάρος 200 κιλά. Κυρίαρχοι για πάνω από 5 ή 10 εκατομμύρια χρόνια. Στη Ν. Αμερική, αντίστοιχα, μεγάλα αρπακτικά πουλιά είναι τα phorusrhacids, τα οποία έζησαν μέχρι το Πλειστόκαινο και ήταν από τους τελευταίους διάδοχους των μεγάλων θεράποδων δεινόσασυρων του Μεσοζωικού.

27. ΗΩΚΑΙΝΟ

Το Ηώκαινο είναι η δεύτερη εποχή του Καινοζωικού.  Η έναρξη της Ηωκαίνου χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση των πρώτων σύγχρονων θηλαστικών . Το τέλος ορίζεται με ένα σημαντικό γεγονός εξαφάνισης, που μπορεί να σχετίζεται με πτώση μετεωρίτη στη Σιβηρία. Πήρε το όνομα του από την αυγή της εποχής των σύγχρονων θηλαστικών. Όσον αφορά το κλίμα συμβαίνει μεγάλη αύξηση της θερμοκρασίας ( έως και 7 ° C στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη ) που, επίσης, εξαφανίζει μεγάλο τμήμα της πανίδας του Παλαιόκαινου. Κατόπιν ξεκινά αργή παγκόσμια ψύξη που θα οδηγήσει, αργότερα, στους παγετώνες του Πλειστόκαινου.

69

Παλαιογεωγραφικά φαίνεται να υπήρχε μια χερσαία γέφυρα μεταξύ Β. Αμερικής και Ευρώπης καθώς οι πανίδες είναι πολύ παρόμοιες. Εμφανίζονται οι παρακάτω τάξεις των θηλαστικών: χειρόπτερα, κητώδη, αρτιοδάκτυλα, προβωσκιδωτά, υρακοειδή, σειρίνια. περισσοδάκτυλα, τρωκτικά, τουπάϊα, πρωτεύοντα. Τα μεγέθη τους σχετικά μικρά και αυτό λόγω του θερμού κλίματος. Τα θηλαστικά από θερμά κλίματα πρέπει να είναι μικρότερα από ότι σε δροσερά κλίματα και αυτό έχει να κάνει με τη διατήρηση της θερμότητας στα μεγάλα θηλαστικά. Εμφανίζονται σύγχρονες ομάδες πουλιών, όπως αετοί, πελεκάνοι, ορτύκια κ.ά.

28. ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ Είναι η τρίτη και τελευταία περίοδος του Παλαιογενούς. Συνεχίζεται η παγκόσμια αργή ψήξη, αν και το κλίμα παραμένει σχετικά ζεστό. Τροπικά και υποτροπικά δάση δίνουν τη θέση τους σε εύκρατα δάση φυλλοβόλων. Τα διάφορα είδη πανίδας μεγαλώνουν σε μέγεθος. Η Ν. Αμερική παραμένει απομονωμένη και η πανίδα εξελίσσεται διαφορετικά. Την περίοδο αυτή έζησε το μεγαλύτερο γνωστό χερσαίο θηλαστικό το Indricotherium ( συγγενής του ρινόκερου και έφτανε σε ύψος τα 5μ. ). Εμφανίζονται τα μηρυκαστικά αρτιοδάκτυλα ( Ruminantia ) και πρώτες γάτες.

29. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ Το Μειόκαινο ήταν η δεύτερη σε χρονικό διάστημα εποχή του Καινοζωικού. Συμβαίνει μια σχετική αύξηση της θερμοκρασίας του Πλανήτη.Διαμορφώνονται τα σύγχρονα πρότυπα ατμοσφαιρικής και ωκεάνιας κυκλοφορίας. Το γεγονός αυτό μαζί με την απομόνωση της Ανταρκτικής από Αυστραλία και Ν. Αμερική και τη μείωση της ανάμειξης ζεστών τροπικών νερών με κρύα πολικά οδήγησε στη συσσώρευση των παγετών της Ανταρκτικής.Αναπτύσσονται τα πρώτα λιβάδια και αυτό βοηθάει σε εξελικτικές αλλαγές των φυτοφάγων θηλαστικών. Σημαντική η εξέλιξη των αλόγων που επεκτίνονται σε Β. Αμερική και Ευρασία.Σημαντικοί πίθηκοι του Μειοκαίνου εμφανίζονται και θα αποτελέσουν εξελικτικά βήματα προς το γένος Homo. Σημαντικό εύρημα ο Sahelanthropus tschadensis που βρέθηκε στο Βόρειο Τσαντ κοντά στην κοιλάδα του ρήγματος. Το κρανίο του ο Sahelanthropus με πρωτόγονα πιθηκόμορφα χαρακτηριστικά αλλά και προηγμένα ανθρώπινα, όπως το επίπεδο πρόσωπο και τα υπερόφρυα τόξα.

70

Ο Sahelanthropus πρέπει να ζούσε στο Τσάντ πριν 8 – 5 εκ. χρόνια πριν. Αργότερα εμφανίζονται ο Australopithecus (κατά το Πλειόκαινο ) , το γένος Homo ( ξεκινά στο Πλειόκαινο με πρώτο τον Homo habilis ) κοκ.Η απομόνωση της Αυστραλίας οδήγησε στη διαφορετική εξέλιξη των μαρσιποφόρων τα οποία σχεδόν παντού αντικαταστάθηκαν από τα πλακουντοφόρα.Μεγάλες μεταναστεύσεις χερσαίων θηλαστικών π.χ. προβοσκιδωτών συμβαίνουν στο Μειόκαινο.

ΚΡΙΣΗ ΑΛΜΥΡΟΤΗΤΑΣΣτις αρχές του Μεικαίνου αποκόπτεται η Μεσόγειος στα ανατολικά από την τηθύ θάλασσα και τον Ειρηνικό ωκεανό λόγω σύγκρουσης της Αραβικής με την Ευρασιατική πλάκα. Μόνη επικοινωνία της με ωκεανό παραμένουν τα στενά του Γιβραλτάρ στα δυτικά. Το κλίμα γίνεται πιο ξηρό και ως απόδειξη αυτού οι αποθέσεις εβαποριτών σε Μεσόγειο και Ερυθρά θάλασσα. Η ερυθρά θάλασσα είναι συνδεδεμένη με τη Μεσόγειο κατά το Μειόκαινο. Προς το τέλος του Μειόκαινου η σύνδεση Μεσογείου και Ερυθράς θάλασσας κόβεται. Η ερυθρά θάλασσα επικοινωνεί με τον ινδικό ωκεανό. Η απόθεση εβαποριτών στη Μεσόγειο συνεχίζεται. Αποτέλεσμα η σχεδόν ολοκληρωτική ξήρανση της Μεσογείου. Τότε εξαφανίζονται και τα κοράλλια από τη Μεσόγειο θάλασσα.

ΠΙΚΕΡΜΙΚΗ ΠΑΝΙΔΑΠεριοχή της Αττικής που έκανε την Ελλάδα διάσημη λόγω των απολιθωμένων ζώων που βρέθηκαν εκεί και την ώθηση που έδωσαν στην επιστήμη της παλαιοντολογίας των σπονδυλωτών. Ευρήματα από την περιοχή υπάρχουν σε πολλά μουσεία του κόσμου και φυσικά στο Παλαιοντολογικό Μουσείο του πανεπιστημίου Αθηνών. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, πικερμική δεν ορίζουμε μόνο την πανίδα του Πικερμίου αλλά ολόκληρη την πανίδα στην Ελλάδα κατά το Αν. Μειόκαινο ( γύρω στα 8 – 7 εκ. χρόνια ).Η Εύβοια και πολλά νησιά ήταν ενωμένα με την υπόλοιπη ηπειρωτική Έλλαδα. Το κλίμα ήταν θερμότερο από το σημερινό και η χλωρίδα πλουσιότερη. Έγιναν πολλές ανασκαφές στην περιοχή από Έλληνες και ξένους ερευνητές. Ήδη οι πρώτες αναφέρονται στις αρχές του 19ου αιώνα. Το 1835 ένας Βαυαρός στρατιώτης που κυνηγούσε στην περιοχή μεγάλο ρέμα οστά των οποίων οι κοιλότητες είχαν καλυφθεί από ανθρακικό ασβέστιο του οποίου οι κρύσταλλοι έλαμπαν. Θεώρησε ότι βρήκε κάποιο μεγάλο θησαυρό και επιστρέφοντας στο Μόναχο το 1838 έδωσε στον καθηγητή A. Wagner τα οστά για εξέταση. Ο

71

καθηγητής ανακάλυψε ότι επρόκειτο για μια απολιθωμένη γνάθος πιθήκου. Αυτός ήταν όντως πραγματικός θησαυρός.Μέχρι σήμερα έχουν περιγραφεί από διάφορες θέσεις του Πικερμίου περισσότερα από 40 είδη. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τα παρακάτω: Mesopithecus pentelicus ( πίθηκος ) , Machairodus aphanistus ( μαχαιρόδοντας ), Metailurus parvulus ( μαχαιρόδοντας ), Felix attica ( αγριόγατα ), Mastodon pentelici ( προβοσκιδωτό ), Ictitherium viverrinum ( ικτηθήριο. Τα ικτηθήρια ήταν μικρόσωμα πρωτόγονα ζώα συγγενείς των ύαινων ), Ictitherium wongii ( ικτηθήριο ) , Adcrocuta eximia ( ύαινα ), Indarctos atticus (αρκούδα), Microstonyx maijor erymanthius ( χοίρος ), Pliocervus pentelici ( ελάφι ), Palaeotragus roueni (καμηλοπάρδαλη ), Helladotherium ( καμηλοπάρδαλη ), Deinotherium giganteum ( προβοσκιδωτό ), Chalicotherium ( μεγάλο δασόβιο εξαφανισμένο ζώο, με μέγεθος ρινόκερου που διατρέφονταν με φύλλα ), φυσικά πολυάριθμα Hipparion ( τριδάκτυλοι ίπποι ) κ.ά. Επίσης πολλά πουλιά και ερπετά.Γενικά πρόκειται για μια θανατοκοινωνία με πολλά απολιθώματα το ένα δίπλα στο άλλο, με ζώα από διαφορετικούς βιότοπους κτλ. Για να συμβεί αυτό ή πυρκαγιές στις στέπες εκείνης της εποχής προκάλεσαν πανικό στα ζώα που έπεσαν στις χαράδρες και σκοτώθηκαν ( πράγμα απίθανο γιατί η χαράδρα μεγάλο ρέμα που βρέθηκαν δημιουργήθηκε με κατοπινές διεργασίες, δηλ. αργότερα, από την εποχή που έζησαν τα ζώα ή ( το πιο πιθανό ) ο θάνατος να προήλθε από έντονη ξηρασία. Όπου υπάρχει νερό σε περιόδους μεγάλης ξηρασίας συγκεντρώνονται όλες οι ομάδες ζώων.Χαρακτηριστικό της σημασίας της πανίδας του Πικερμίου είναι ότι καθιερώθηκε διεθνώς ο όρος ¨ Πικέρμιο¨ ως περίοδος υποδιαίρεσης του παρελθόντος της Γης.

30. ΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟΣύντομη χρονική περίοδος, περίπου, 3 εκ. ετών. Η Γη παίρνει τη σημερινή της μορφή καθώς μια αλλαγή στη μικροπλάκα της Καραϊβικής ένωσε Βόρεια και Νότια Αμερική ευνοώντας τις μεταναστεύσεις των ζώων. Η Ινδία ενώνεται με την Ασία. Η κλιματική ψύξη συνεχίζεται. Αυτή γίνεται ορατή από μετανάστευση, στο Βόρειο ημισφαίριο, θαλάσσιων ασπόνδυλων προς το νότο.Η Ανταρκτική δεν έχει τελείως παγώσει ( έχουν βρεθεί υπολείμματα γύρης από το αγγειόσπερμο φυτό Nothofagus, γνωστό και ως νότια οξιά ).Πολλά ζώα μεταναστεύουν καθώς ανοίγουν νέες γέφυρες ξηράς.Ένα σημαντικό γεγονός που αξίζει να αναφερθεί είναι η διαφοροποίηση στα μαλάκια στη Βόρεια και Κεντρική Αμερική.

72

Ουσιαστικά σημαντικές διαφοροποιήσεις στην ποικιλομορφία ή και μειώσεις σε πληθυσμούς θα συμβούν αργότερα κατά το Πλειστόκαινο ( κυρίως σε γαστερόποδα παρά σε δίθυρα ).Στο Πλειόκαινο, καθώς οι πάγοι εξαπλώνονται, τα μαλάκια των ακτών της Καλιφόρνια αντικαθιστώνται από άλλα ψυχρόβια που ζούσαν βόρια. Μια πρόσφατη μελέτη δείχνει ότι οι αλλαγές δεν ήταν τόσο αποτέλεσμα της μείωσης της θερμοκρασίας, όσο η μείωση των θρεπτικών ουσιών που σχετίζονται με το σχηματισμό του ισθμού του Παναμά και την απομόνωση της Καραϊβικής από τον Ειρηνικό. Ρόλο, σίγουρα, έπαιξαν και οι αλλαγές στην ωκεάνια κυκλοφορία. Πιθανά, σε αυτή την περίπτωση η οικολογική κατάρρευση να ήρθε νωρίτερα και να εξηγείται ως αποτέλεσμα στικτής ισορροπίας.

ΣΤΙΚΤΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ Πρόκειται για ένα μοντέλο ρυθμού της εξελικτικής διαδικασίας. Σε καμία περίπτωση δεν ακυρώνει τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης με βάση τη φυσική επιλογή ούτε απορρίπτει την κεντρική ιδέα της εξελικτικής θεωρίας που αναφέρει ότι η ζωή έχει μακρά ιστορία στη Γη και ότι οι οργανισμοί μοιράζονται ένα κοινό πρόγονο. Δεν υπονοεί ότι η εξέλιξη συμβαίνει μόνο με ταχύτατες εκρήξεις.Προβλέπει ότι μια μεγάλη εξελικτική αλλαγή λαμβάνει χώρα σε μικρές εξελικτικές περιόδους και συνδέεται με συμβάντα ειδοποίησης.Ένα παράδειγμα στικτής ισορροπίας μπορεί να συμβεί σε ένα απομονωμένο πληθυσμό, κοντά σε ακτή, λόγω πτώσης στάθμης θάλασσας και αργότερα νέα άνοδο της στάθμης να οδηγήσει σε επανένωση του απομονωμένου πληθυσμού με το σύνολο του πληθυσμού. Σε γενικές γραμμές το μοντέλο που θα ακολουθηθεί σε τέτοιες περιπτώσεις είναι στάση – γρήγορη αλλαγή – στάση. Έτσι η εξέλιξη συμβαίνει με μεγάλα άλματα.Το συμπέρασμα είναι ότι το περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των ειδών. Ο τρόπος είναι διαφορετικός κάθε φορά. Γρήγορες αλλαγές προκαλούν εξαφάνιση ( ακόμα και σε είδη που είναι σταθερά για εκατομμύρια χρόνια όταν το οικοσύστημα διαταράσσεται ) ή ειδοποίηση ( αν οι οργανισμοί αποδειχθούν ανθεκτικοί ). Νέα είδη εμφανίζονται μετά τη διακλάδωση του προγονικού είδους όταν αποκτήσουν νέες προσαρμογές στο καινούργιο περιβάλλον. Στη φύση συμβαίνουν και τα δύο. Δηλαδή και σταδιακή και στικτή εξέλιξη.

73

31. ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟΜε συνεχή ψύξη και η γνωστότερη εποχή παγετώνων. Όλα τα γένη Homo εμφανίζονται, εξελίσσονται, εξαφανίζονται αυτή την περίοδο. Στο τέλος του Πλειστοκαίνου παραμένει μόνο ο σημερινός άνθρωπος Homo sapiens sapiens. Ο όρος Πλειστόκαινο επινοήθηκε από τον Charles Lyell το 1839 βάσει ενός τμήματος στρωμάτων της ανατολικής Σικελίας.Τα μειωμένα επίπεδα στάθμης της θάλασσας ( έως και 120μ κάτω από τη σημερινή ) άνοιξαν γέφυρες μετανάστευσης σε ανθρώπους και ζώα.

32. ΟΛΟΚΑΙΝΟΗ σημερινή εποχή. Ξεκινά με το τέλος της εποχής των παγετώνων και επειδή λιώνουν οι πάγοι ( διαδικασία που έχει ξεκινήσει από τα 18.000 χρόνια πριν ) συμβαίνει μεγάλη θαλάσσια επίκληση. Εκτίνεται από, περίπου, 10.000 χρόνια πριν από σήμερα μέχρι και σήμερα. Ο άνθρωπος επιδρά σημαντικά στο περιβάλλον.

33. ΘΗΛΑΣΤΙΚΑΌπως είναι γνωστό τα αμνιωτά χωρίσθηκαν σε συνάψιδα και ερπετά. Συνάψιδα είναι τα πελυκοσαύρια π.χ. Dimetrodon και τα θηλαστικά. Μια σειρά χαρακτηριστικών χαρακτηρίζει ένα ζώο ως θηλαστικό. Τέτοια είναι η ομοιοθερμία, η τετραμερής καρδιά λόγω του υψηλού μεταβολισμού, ο τρόπος αναπαραγωγής (το σύνολο των θηλαστικών γεννούν νεογνά εκτός από τα γένη Ornitorhynchus από Echidna της Αυστραλίας που γεννούν αυγά αλλά στη συνέχεια τα μικρά θηλάζουν), η γρήγορη ανάπτυξη μέχρι την ενηλικίωση οπότε και σταματά ( το τέλος της ανάπτυξης διαπιστώνεται από την παρουσία χόνδρινων καλυμμάτων στα άκρα των μακριών οστών τα οποία ενώνονται με τα οστά κατά την ενηλικίωση ). Τα περισσότερα των χαρακτηριστικών δεν απολιθώνονται. Στην Παλαιοντολογία ο χαρακτηρισμός γίνεται με βάση μορφολογικά χαρακτηριστικά του σκελετού που έχουν τη δυνατότητα να απολιθωθούν. Πολλά από αυτά μπορεί να δίνουν έμμεσες πληροφορίες για το χαρακτηρισμό π.χ. οι σιαγόνες, πιθανά, να δείχνουν τη διατροφή και τον τρόπο επεξεργασίας της. Να σημειωθεί εδώ ότι τα δόντια των θηλαστικών είναι αρκετά διαφοροποιημένα. Στα πρώιμα συνάψιδα του Περμίου ήταν απλοί κώνοι. Αργότερα εξελίχθηκαν σε κοπτήρες ( για δάγκωμα ), κυνόδοντα ( για να τρύπημα και κράτημα της λείας ) και σε πολυφυματικά πίσω από κυνόδοντα, τους γομφίους και τους προγομφίους ( για μάσημα ).

74

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝΘεωρούνται ως η πιο εξελιγμένη ομάδα σπονδυλωτών ζώων. Οι πρώτες μορφές παρουσίαζαν πρωτόγονα χαρακτηριστικά και έτσι ήταν δύσκολη η διάκριση τους από τα ερπετά. Θεωρείται ότι κατάγονται από μια οικογένεια εξελιγμένων αμνιωτών τα Theraspidae που εμφανίσθηκε στο Α. Πέρμιο, εξαπλώθηκε κατά το Τριαδικό και εξαφανίσθηκε στο Μ. Ιουρασικό και συγκεκριμένα από τα Cynognathia . Η μετάβαση στα θηλαστικά, στην Παλαιοντολογία διαπιστώνεται από σκελετικά χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικές διαφοροποιήσεις στο Cynognathus είναι η απουσία κροταφικού ανοίγματος, τα δόντια που διαμορφώνονται σε κοπτήρες, κυνόδοντες, γομφίους, προγομφίους κ.ά.. Παράλληλα, βέβαια, υπάρχουν και χαρακτηριστικά λόγω της μεταβατικής μορφής τους ( σύμμεικτα απολιθώματα ) που ταιριάζουν στα ερπετά π.χ. η ακουστική κάψα ( η ακουστική κάψα είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά στην κατηγοριοποίηση θηλαστικών και ερπετών. Τα οστά της ακουστικής κάψας στα θηλαστικά είναι περισσότερα από ότι στα ερπετά ). Άλλη βασική διαφορά βρίσκεται στις γνάθους θηλαστικών και ερπετών. Η κάτω γνάθος των θηλαστικών αποτελείται από ένα μόνο οστό ενώ των ερπετών από περισσότερα που βρίσκονται στο πίσω μέρος και βοηθούν στην άρθρωση με την άνω γνάθο. Το Cynognathus είχε το μέγεθος ενός λύκου. Αυτό το θεράσπιδο ζούσε σε ανοικτές πεδιάδες κατά τη διάρκεια της Τριάσιας περιόδου, περίπου 245 – 230 εκ. χρόνια πριν. Μάλλον ήταν θερμόαιμo και μπορεί να γεννούσε ζωντανά μικρά. Ήταν γρήγορο σαρκοφάγο με ισχυρούς σιαγόνες, τετράποδο με μικρότερη ουρά από αυτή των περισσότερων ερπετών. Είχε ύψος 1,5 μέτρα, μακρύ κρανίο και δεν είναι γνωστό αν το δέρμα του είχε καλυφθεί με τρίχες. Το όνομα του σημαίνει σαγόνι σκυλιού. Απολιθώματα του έχουν βρεθεί σε Αργεντινή και Νότια Αφρική.

ΕΙΚΟΝΑ 95

75

Cynognathus ΕΙΚΟΝΑ 96

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ

ΠΡΩΤΟΘΗΡΙΑ

ΜΟΝΟΤΡΗΜΑΤΑ/π.χ. Ορνιθόρυγχος

ΘΗΡΙΑ

ΜΕΤΑΘΗΡΙΑ

ΜΑΡΣΙΠΟΦΟΡΑ/π.χ. Καγκουρό

ΕΥΘΗΡΙΑ

76

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΔΕΛΤΑΘΗΡΙΔΙΑ/ ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ. ΜΕ ΜΕΓΕΘΟΣ ΑΡΟΥΡΑΙΟΥ ΚΑΙΠΟΛΥ ΙΣΧΥΡΟΥΣ ΚΥΝΟΔΟΝΤΕΣ.

ΠΡΟΤΕΥΘΗΡΙΑ/ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ – Μ. ΟΛΙΓΙΚΑΙΝΟ.

ΣΥΓΓΕΝΙΚΑ ΜΕ ΤΑΕΝΤΟΜΟΦΑΓΑ.

ΕΝΤΟΜΟΦΑΓΑ/ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ – ΣΗΜΕΡΑ.

ΠΡΩΤΟΓΟΝΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΜΕΜΕΓΑΛΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΗΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ.

π.χ. ΤΥΦΛΟΠΟΝΤΙΚΑΣ, ΣΚΑΝΤΖΟΧΕΙΡΟΣ. ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΠΟΥ ΤΡΕΦΟΝΤΑΙ ΜΕ

ΕΝΤΟΜΑ ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΑΝΗΚΟΥΝΣΤΑ ΕΝΤΟΜΟΦΑΓΑ.

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 97

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΔΕΡΜΟΠΤΕΡΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ –ΣΗΜΕΡΑ. ΤΟ ΑΡΤΙΓΟΝΟ ΓΕΝΟΣCynocephalus ΕΙΝΑΙ ΔΕΝΔΡΟΒΙΟΘΗΛΑΣΤΙΚΟ ΜΕ ΜΕΓΕΘΟΣΣΚΙΟΥΡΟΥ. ΤΡΕΦΕΤΑΙ ΜΕΦΡΟΥΤΑ, ΑΝΘΗ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑ. ΤΑΑΚΡΑ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕΔΕΡΜΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΤΡΕΠΟΥΠΤΗΣΗ ΑΠΟ ΔΕΝΤΡΟ ΣΕ ΔΕΝΤΡΟ

77

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΧΕΙΡΟΠΤΕΡΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ –ΣΗΜΕΡΑ. ΙΠΤΑΜΕΝΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ. ΟΙ ΝΥΚΤΕΡΙΔΕΣ. ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟIcaronycteris ΑΠΟ ΤΟ Κ. ΗΩΚΑΙΝΟ

ΥΑΙΝΟΔΟΝΤΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ –ΑΝ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ. ΜΕ ΤΟΝ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΡΟΛΟ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΥΑΙΝΕΣ.

ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ. Μ. ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΕΠΕΙΔΗΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΚΟΡΥΦΗ ΤΗΣ ΤΡΟΦΙΚΗΣΑΛΥΣΙΔΑΣ ΣΠΑΝΙΖΟΥΝ ΩΣ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΑΥΤΩΝ ΟΙ ΥΑΙΝΙΔΕΣ( Κ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ –ΣΗΜΕΡΑ), ΟΙ ΚΥΝΙΔΕΣ( ΑΝ. ΗΩΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ), ΟΙΑΜΦΙΚΥΟΝΙΔΕΣ (ΑΝ. ΗΩΚΑΙΝΟ – ΑΝ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ), ΟΙ ΑΙΛΟΥΡΙΔΕΣ(ΑΝ.ΗΩΚΑΙΝΟ –ΣΗΜΕΡΑ) ΚΑΙ ΟΙΑΡΚΤΙΔΕΣ(Κ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ). ΥΠΟΤΑΞΗ: ΤΑΠΤΕΡΥΓΙΟΠΟΔΑ( Κ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ). ΕΙΝΑΙ

ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ π.χ. ΦΩΚΙΑ.

ΣΑΡΚΟΦΑΓΑΥαινίδες: Τρέφονται, κυρίως, με πτώματα. Τα δόντια τους είναι πολύ ισχυρά και με μεγάλη αναλογία του λόγου πλάτους – μήκους. Έτσι μπορούν και συνθλίβουν τα οστά άλλων ζώων. Περιλαμβάνουν τις ύαινες που έζησαν από Μ. Μειόκαινο έως σήμερα και τα μικρόσωμα ικτηθήρια που έζησαν κατά το νεογενές. Στην πικερμική πανίδα ( η πανίδα στην Ελλάδα κατά το Αν. Μειόκαινο ) αντιπρόσωποι είναι το Ictitherium viverrium, το Ictitherium wongii και η ύαινα Adcrocuta eximia. Λεία τους ήταν τα Hipparia που αφθονούσαν. Ύαινες σήμερα ζουν σε Ευρασία και Αφρική.

ΕΙΚΟΝΑ 99 ΕΙΚΟΝΑ 100Ictitherium viverrium Adcrocuta eximia

Κυνίδες: Από Β. Αμερική εξαπλώθηκαν σε Ευρασία κατά το Πλειόκαινο και το Πλειστόκαινο. Με βάση τον οδοντικό τους η

78

διατροφή τους είναι ποικίλη. Ο οδοντικός τύπος τους είναι 3, 1, 4, 3-2/ 3, 1, 4, 3-2 ( δηλαδή 3 κοπτήρες, 1 κυνόδοντας, 4 προγομφίοι και 3-2 γομφίοι για την άνω γνάθο και το ίδιο για την κάτω ).Ο οδοντικός τύπος των θηλαστικών καθορίζεται με βάση το κλάσμα της άνω ημιγνάθου ( μισή γνάθος ) και της κάτω ημιγνάθου.Η οικογένεια Canidae περιλαμβάνει λύκους, κογιότ, σκύλους, τσακάλια, αλεπούδες κ.ά. Σε Ελλάδα έχουν βρεθεί ως απολιθώματα σε πολλές θέσεις π.χ. στο Αν. Πλειστόκαινο στη Βραώνα Αττικής έχουν βρεθεί τα είδη Canis Lupus ( λύκος ) και Vulpes vulpes ( αλεπού ).

Αμφικυονίδες: Μεγαλόσωμα ζώα με ενδιάμεσα χαρακτηριστικά αρκούδας και λύκου. Γνωστό το Amphicyon giganteus στο Αν. Μειόκαινο της Ευρώπης.

ΕΙΚΟΝΑ 101Amphicyon giganteus

Αιλουρίδες: Σαρκοφάγα π.χ. λιοντάρια, πάνθηρες. Από τους πλέον γνωστούς απολιθωμένους συγγενείς τους οι Μαχαιρόδοντες ( με ανεπτυγμένους πλευρικά άνω κυνόδοντες που μοιάζαν με μαχαίρια και σχετικά μικρότερους κάτω κυνόδοντες ). Πικερμικά αιλουροειδή οι μαχαιρόδοντες Machairodus aphanistus και Metailurus parvulus και η αγριόγατα Felis attica. Απολιθώματα αιλουροειδών σε Ελλάδα έχουν βρεθεί, επίσης, σε πολλές γεωλογικές περιόδους και περιοχές π.χ. Panthera pardus από Αν. Πλειστόκαινο σε Βραώνα.

79

ΕΙΚΟΝΑ 102 ΕΙΚΟΝΑ 103Machairodus aphanistus Metailurus parvulus

ΧΑΡΤΗΣ ΘΕΣΕΩΝ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΕΝΤΟΠΙΣΘΕΙ Metailurus ΕΙΚΟΝΑ 104

ΕΙΚΟΝΑ 105Felis attica

80

Αρκτίδες: Από τα παλαιότερα μέλη της οικογένειας το γένος Ursavus από Ευρώπη ( και Ελλάδα ) κατά το Αν. Μειόκαινο. Η συστηματική τους ταξινόμηση παραμένει ασαφής.Το Indarctos atticus αναφέρεται σε πικερμική πανίδα ( Αν. Μειόκαινο σε Πικέμρι και Σάμο ).Το Ursus spelaeus αφθονεί στο Πλειστόκαινο σε Ευρώπη και Ελλάδα. Απολιθώματα έχουν βρεθεί σε διάφορες θέσεις στην Ελλάδα. Σήμερα στην Ελλάδα ζει η αρκούδα Ursus arctos, κυρίως σε Πίνδο και Ροδόπη.

Υπόταξη Πτεριγιόποδα: Θαλάσσιοι λέοντες, φώκιες και εξαφανισμένοι συγγενείς τους και η οικογένεια Odobenidae με αρτίγονο Odobenus rosmarus που τρέφεται, κυρίως, με όστρακα.

ΕΙΚΟΝΑ 106 ΕΙΚΟΝΑ 107Odobenus rosmarus ΧΑΡΤΗΣ ΘΕΣΕΩΝ

Enaliarctos- ΕΞΑΦΑΝΙΣΜΕΝΟΘΑΛΑΣΣΙΟ ΣΑΡΚΟΦΑΓΟΕΙΚΟΝΑ 108

81

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΚΗΤΩΔΗ/ Κ. ΗΩΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ ΤΑΑΡΧΑΙΟΚΗΤΗ. ΜΕ ΥΠΟΤΑΞΕΙΣ ΤΑΟΔΟΝΤΟΚΗΤΗ ΚΑΙ ΤΑ ΜΥΣΤΑΚΟΚΗΤΗΠΟΥ ΕΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΟΙ 2 ΣΤΟ Κ. ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ ΚΑΙ ΖΟΥΝ ΜΕΧΡΙΣΗΜΕΡΑ. ΣΤΑ ΟΔΟΝΤΟΚΗΤΗ ΟΟΔΟΝΤΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ 3,1,4,3-2/ 3,1,4, 3 ΜΟΙΑΖΕΙ ΜΕ ΤΩΝ ΠΡΩΤΟΓΟΝΩΝΠΛΑΚΟΥΝΤΟΦΟΡΩΝ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ. ΤΑΜΥΣΤΑΚΟΚΗΤΗ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΔΟΝΤΙΑΑΛΛΑ ΜΥΣΤΑΚΕΣ ( ΜΠΑΛΕΝΕΣ ) ΚΑΙΕΤΣΙ ΤΡΕΦΟΝΤΑΙ ΜΕ ΠΛΑΓΚΤΟΝ. ΤΑΚΗΤΩΔΗ ΕΠΕΣΤΡΕΨΑΝ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑΑΠΌ ΤΗ ΧΕΡΣΟ

ΑΡΤΙΟΔΑΚΤΥΛΑ/ Κ. ΗΩΚΑΙΝΟ– ΣΗΜΕΡΑ.

ΚΗΤΩΔΗ

Mesonychia ΕΙΚΟΝΑ 109

Τα μεσονύχια ήταν, ίσως, ο τελευταίος χερσαίος εξελικτικός κλάδος ή ένας από τους κοντινότερους συγγενείς πριν τα κητώδη επιστρέψουν στο θαλάσσιο τρόπο διαβίωσης.

82

ΕΙΚΟΝΑ 110Στην εικόνα 110 το κλαδόγραμμα απεικονίζει τη στενή σχέση μεσονύχιων και κητώδων. Όπως φαίνεται κοντινός εξελικτικός κλάδος και οι ιπποπόταμοι ( αρτιοδάκτυλο ).

ΕΙΚΟΝΑ 111 ΠΑΡΟΜΟΙΟ ΑΠΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΚΛΑΔΟΓΡΑΜΜΑ

83

ΕΙΚΟΝΑ 112ΑΛΛΟ ΕΝΑ ΚΛΑΔΟΓΡΑΜΜΑ ΠΙΘΑΝΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΚΗΤΩΔΩΝ

84

ΑΡΤΙΟΔΑΚΤΥΛΑΣυίδες: ( Αν. Ολιγόκαινιο – σήμερα ). Η οικογένεια των χοίρων. Ο βουνοδοντικός τύπος των δοντιών είναι προσαρμοσμένος για μεικτή διατροφή, καθώς είναι παμφάγα.Απολιθωμένοι χοίροι στην Ελλάδα έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το Sus scrofa από Αν. Πλειστόκαινο της Βραώνας, το Microstonyx major erymanthius από Αν. Μειόκαινο Πικερμίου, το Potamochoerus hytheriodes από Αν. Μειόκαινου Σάμου και Εύβοιας κ.ά.

Ιπποποταμίδες: ( Κ. Πλειόκαινο – σήμερα ). Με ασαφή ακριβή καταγωγή. Σε Ελλάδα συναντάμε τα Hippopotamus antiqus και Hippopotamus amphibious σε Τεταρτογενείς θέσεις. Ενδημικά είδη ιπποπόταμων έζησαν σε πολλά νησιά στη Μεσόγειο (Κύπρος, Σικελία, Κρήτη κ.ά.).Στην Κύπρο η εξαφάνιση τους, κατά το Ολόκαινο, σχετίζεται με την παρουσία του ανθρώπου.Ενδημικά είναι τα είδη που ζουν αποκλειστικά και μόνο σε μια περιοχή π.χ. Cervus ropalophorus ένα ελάφι που έζησε μόνο στην Κρήτη.Στο σημείο αυτό αξίζει να τονιστεί ότι τα ενδημικά νησιωτικά θηλαστικά έχουν την τάση να μειώνονται σε μέγεθος καθώς εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου σε συνθήκες νησιωτικής απομόνωσης π.χ. νάνοι ελέφαντες Τήλου.Αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι οι ιπποπόταμοι που έζησαν στην Κεφαλονιά δεν εξελίχθηκαν σε μικρότερες μορφές από τους αντίστοιχους ηπειρωτικούς μπορεί να βγει το συμπέρασμα ότι δεν έζησαν σε συνθήκες νησιωτικής απομόνωσης. Άρα την περίοδο που υπήρχαν ιπποπόταμοι στην Κεφαλονιά αυτή δεν ήταν νησί αλλά ενωμένη με την ηπειρωτική Ελλάδα. Ορισμένες θέσεις που βρέθηκαν ιπποπόταμοι στην Ελλάδα είναι οι παρακάτω: Ρόδος, Κως, Εύβοια, Αλιάκμονας, Πηνειός, Μεγαλόπολη.

Hippopotamus antiqus Hippopotamus amphibius

85

ΕΙΚΟΝΑ 113 ΕΙΚΟΝΑ 114

Ανθρακοθηρίδες: ( Μ. Ηώκαινο – Πλειστόκαινο ). Στην Ελλάδα ανθρακοθήρια συναντώνται τα σπάνια γένη Elomeryx woodi κατά το Ολιγόκαινο στην Θράκη και το Brachiodus onidens στο Μειόκαινο της Εύβοιας.

\Elomeryx ΑνθρακοθήριοΕΙΚΟΝΑ 115 ΕΙΚΟΝΑ 116

Τραγουλίνες: ( Μειόκαινο – σήμερα ). Πρωτόγονα μηρυκαστικά. Στην Ελλάδα έχουν βρεθεί απολιθωμένα Dorcatherium σε στρώματα Μειόκαινου σε διάφορες περιοχές. Χωρίς κέρατα και με κοντά άκρα.

Dorcatherium TagulusΕΙΚΟΝΑ 117 ΕΙΚΟΝΑ 118

Ελαφίδες: (Κ.Ολιγόκαινο–σήμερα ). Έχουν κέρατα με διακλαδώσεις. Όσον αφορά τα δόντια τους οι γομφίοι και οι προγόμφιοι είναι παρόμοιοι με αυτούς των βοοειδών. Για πολύ καλό προσδιορισμό τους στην Παλαιοντολογία βοηθούν τα κέρατα αν είναι πλήρη. Στις ελαφίδες τα κυριώτερα γένη της Ευρώπης είναι το ερυθρό ελάφι, η άλκη, ο τάρανδος, το πλατώνι και το ζαρκάδι.Ελάφια βρέθηκαν στην πικερμική πανίδα ( Pliocervus pentelici ). Γενικά, είναι φτωχό το απολιθωματικό αρχείο στην Ελλάδα. Σημαντικά είναι τα ενδημικά της Κρήτης Candiacervus ropalophorus, Candiacervus rethymnensis, Candiacervus sp., Candiacervus cretensis.Εδώ αξίζει να αναφερθεί ότι τα περίεργα κέρατα του Candiacervus ropalophorus δεν εξυπηρετούσαν κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Δεν ήταν κάποια προσαρμογή επιβίωσης, όπως για παράδειγμα ορισμένα

86

ζώα αλλάζουν χρώμα και παίρνουν το χρώμα του περιβάλλοντος για μη γίνονται ορατά από τους εχθρούς τους. Ο μοναδικός τους σκοπός ήταν να προσελκύουν τα άλλα ελάφια.

Pliocervus pentelici Candiacervus ropalophorusΕΙΚΟΝΑ 119 ΕΙΚΟΝΑ 120

Καμελίδες: ( Αν. Ηώκαινο – σήμερα ).

ΕΙΚΟΝΑ 121

Τυλόποδα ( ο όρος σημαίνει πρησμένα πόδια ) αρτιοδάκτυλα.Αρχικά, καμήλες βρέθηκαν μόνο στη Βόρεια Αμερική, κατά το Ηώκαινο αλλά μετανάστευσαν στην Ασία κατά το Πλειο- Πλειστόκαινο. Στην Αφρική έφθασαν γύρω στο 500 π.Χ. καθώς τις πήγε εκεί ο άνθρωπος.Η καμήλα δρομάδα (Camelus dromedarius) είναι πολύ διαδεδομένη, λόγω της εξημέρωσής της. Η βακτριανή (Camelus bactrianus ) παραμένει ως άγρια κοπάδια στην κεντρική Ασία.Όσο υπάρχουν οι νομάδες της Ασίας και της βόρειας Αφρικής οι καμήλες έχουν, πιθανώς, ένα ασφαλές μέλλον.Έχουν μεγάλες προσαρμογές για ερημικό περιβάλλον. Αντέχουν έως 8 μέρες στην έρημο χωρίς νερό. Τα υβώματα (οι λεγόμενες καμπούρες) αποτελούνται από λίπος που με οξείδωση παρέχουν νερό.Στην Αμερική ζουν τα γένη Llama, Vicugna.

87

Οι πρώτες μορφές ήταν μικρόσωμες ( με μέγεθος λαγού ) και με 4 δάκτυλα. Οι καμήλες εξαφανίσθηκαν από την Αμερική πριν από 10.000 χρόνια, περίπου, όπως και τα άλογα.

Camelus bactrianus Camelus dromedariusΕΙΚΟΝΑ 122 ΕΙΚΟΝΑ 123

Vicunga vicunga LlamaΕΙΚΟΝΑ 124 ΕΙΚΟΝΑ 125

ΕΙΚΟΝΑ 126Χάρτης που δείχνει τη διανομή των καμελίδων, πριν από τη σύγχρονη εισαγωγή στην Αυστραλία και αλλού. Οι μαύρες γραμμές δείχνουν πιθανές οδούς μετανάστευσης.

88

Καμηλοπαρδαλίδες: ( Μ. Μειόκαινο – σήμερα ). Πιθανά κατάγονται από την Αφρική καθώς εκεί βρέθηκαν οι πρώτες μορφές ( Prolibitherium ) και, επίσης, τα γένη Girafoceryx, Palaeotragus, Progiraffa που βρέθηκαν στο Μειόκαινο της Ευρασίας φαίνεται να έχουν εξελικτικά χαρακτηριστικά μεταγενέστερα ( απογονικές μορφές ). Χαρακτηριστικό τους, οι οστέινες κρανιακές απολήξεις.Σε Ευρώπη και Ελλάδα συναντάμε καμηλοπαρδάλεις κοντόλαιμες, με μέγεθος ελαφιού από το Μειόκαινο έως και το Κ. Πλειστόκαινο ( Palaeotragus, Samotherium, Macedonotherium ). Μοιάζουν με το γένος Okapia (Okapia και Giraffa είναι το δύο γνωστά γένη της οικογένειας με καταγωγή από προγονικές μορφές του Μειόκαινου ).Μεγαλόσωμες κοντόλαιμες και με περιορισμένη επιμήκυνση στα άκρα καμηλοπαρδάλεις είναι και τα Sivatheria με γνωστότερα γένη τα Sivatherium και Helladotherium( είχε δόντια προσαρμοσμένα για διατροφή με χόρτα ).Helladotherium και Palaeotragus τα συναντάμε σε πικερμική πανίδα. Σπάνια ευρήματα τους σε στρώματα Κ. Πλειστόκαινου σε βόρεια και κεντρική Ελλάδα.

Okapia PalaeotragusΕΙΚΟΝΑ 127 ΕΙΚΟΝΑ 128

Samotherium Helladotherium ΕΙΚΟΝΑ 129 ΕΙΚΟΝΑ 130

89

Helladotherium ΕΙΚΟΝΑ 131

Βοοειδή: ( Κ. Μειόκαινο – σήμερα. Πιθανά από Μ. Ολιγόκαινο ). Με υψοδοντικό τύπο δοντιών προσαρμοσμένο για διατροφή με χόρτα. Με μεγάλη ποικιλομορφία και έτσι είναι δύσκολος ο προσδιορισμός τους αν βασίζεται μόνο σε δόντια. Καλύτερος προσδιορισμός γίνεται με κέρατα. Ορισμένα γένη τους που έζησαν σε Ευρώπη είναι τα παρακάτω: Tragocerus ( Αν. Μειόκαινο ), Parabos ( Πλειόκαινο ), Bos L. ( Πλειστόκαινο – σήμερα ), Leptobos ( Πλειστόκαινο ). Επίσης, Antilope ( Πλειστόκαινο – σήμερα ), Gazella (Πλειστόκαινο – σήμερα ) κ.ά.

LeptobosΕΙΚΟΝΑ 132

90

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 133

Phenacodus

ΕΙΚΟΝΑ 134Litoptena macrauchenia

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΚΟΝΔΥΛΑΘΡΑ/ ΑΝ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ – Μ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ. ΧΟΡΤΟΦΑΓΑ ΝΕΜΕΓΕΘΟΣ ΠΡΟΒΑΤΟΥ ΚΑΙ ΚΟΝΤΑΠΕΝΤΑΔΑΚΤΥΛΑ ΑΚΡΑ. ΓΝΩΣΤΟ ΤΟΓΕΝΟΣ Phenacodus. ΟΔΟΝΤΙΚΟΣΤΥΠΟΣ 3,1,4,3/ 3,1,4,3. ΠΡΟΓΟΝΟΣ ΤΩΝΠΕΡΙΣΣΟΔΑΚΤΥΛΩΝ

ΛΙΤΟΠΤΕΡΝΑ/ ΑΝ. ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ –

ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ. ΟΠΛΗΦΟΡΑΑΡΓΕΝΤΙΚΗΣ ΜΕ ΜΙΚΡΗ

ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΑ. ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕΚΟΔΥΛΑΘΡΑ ΟΦΕΙΛΟΝΤΑΙ ΣΕ

ΣΥΓΚΛΙΝΟΥΣΑ ΕΞΕΛΙΞΗ

ΣΥΓΚΛΙΝΟΥΣΑ – ΑΠΟΚΛΙΝΟΥΣΑ ΕΞΕΛΙΞΗ

Μια χρησιμότητα των απολιθωμάτων είναι η τεκμηρίωση που δίνουν πάνω στην θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Έχουν βρεθεί χαρακτηριστικά απολιθώματα (σύμμεικτα) που δείχνουν οργανισμούς οι οποίοι αποτελούσαν μεταβατικά στάδια από την μια μορφή ζωής στην άλλη. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό απολίθωμα είναι το γνωστό Αρχαιοπτέριξ το οποίο έχει χαρακτηριστικά δεινόσαυρου και πτηνού και δείχνει ότι τα πτηνά προήλθαν από τους δεινόσαυρους. Επίσης, μέσω τον απολιθωμάτων μπορούμε να δούμε τους διάφορους δρόμους εξέλιξης που ακολούθησαν διαφορετικοί ή παρόμοιοι οργανισμοί. Έτσι μπορούμε μέσω απολιθωμάτων να διακρίνουμε την συγκλίνουσα και την αποκλίνουσα εξέλιξη.

Συγκλίνουσα εξέλιξη, έχουμε όταν τελείως διαφορετικοί οργανισμοί έχουν παρόμοια εξέλιξη στα εξωτερικά τους μορφολογικά χαρακτηριστικά λόγω της αναγκαιότητάς τους να προσαρμοστούν στο ίδιο περιβάλλον. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελούν ο ιχθυόσαυρος (δεινόσαυρος) και το δελφίνι (θηλαστικό) που παρόλο που είναι τελείως διαφορετικοί οργανισμοί έχουν αναπτύξει ένα παρόμοιο υδροδυναμικό σώμα κατάλληλο για την προσαρμογή τους στο θαλάσσιο περιβάλλον.

91

Αποκλίνουσα εξέλιξη, έχουμε όταν παρόμοιοι ή ίδιοι οργανισμοί λόγω της αναγκαιότητας να προσαρμοστούν σε διαφορετικά περιβάλλοντα από αυτά που ζούσαν αρχικά, αναγκάζονται να αλλάξουν τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά και να δώσουν νέους αντιπροσώπους. Τέτοιο παράδειγμα αποτελούν τα άλογα που ενώ οι απολιθωμένοι αρχικοί τους αντιπρόσωποι ζούσαν σε ένα δασώδες περιβάλλον και ήταν μικρόσωμοι και με τρία δάκτυλα σε κάθε πόδι, τα σημερινά άλογα έχουν προσαρμοστεί σε ένα περιβάλλον ανοιχτής πεδιάδας και είναι μεγαλόσωμα και με ένα δάκτυλο σε κάθε πόδι. Συνήθως όταν υπάρχουν πολλά απολιθώματα από ένα είδος οργανισμού μπορούμε να διακρίνουμε τα στάδια εξέλιξής του και να κάνουμε αναπαράσταση του οργανισμού αυτού.

 

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 135

Notoungulata

ΕΙΚΟΝΑ 136Astrapotherium

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΝΟΤΟΥΓΚΟΥΛΑΤΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ –ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ. ΟΠΛΗΦΟΡΑ Ν.ΑΜΕΡΙΚΗΣ. ΕΧΟΥΝ ΒΡΕΘΕΙ ΚΑΙ ΣΕ ΚΙΝΑ ΚΑΙ ΜΟΓΓΟΛΙΑ. ΜΕ ΠΟΛΛΑ ΓΕΝΗ ΚΑΙ ΜΕ ΠΟΙΚΙΛΙΑΜΕΓΕΘΩΝ.

ΑΣΤΡΑΠΟΘΗΡΙΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ– ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ.ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ

ΑΡΓΕΝΤΙΚΗΣ ΜΕ ΜΙΚΡΗΠΡΟΒΟΣΚΙΔΑ ΚΑΙ ΜΕΓΕΘΟΣ

ΡΙΝΟΚΑΙΡΟΥ.

 

92

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 137Orycteropus

ΕΙΚΟΝΑ 138Titanoides

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΣΩΛΗΝΟΔΟΝΤΑ/ Κ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΣΕ ΕΥΡΑΣΙΑ (ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ) ΤΟ ΜΕΙΟΚΑΙΝΟΚΑΙ ΣΤΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟΜΑΓΑΔΑΣΚΑΡΗΣ.ΑΡΤΙΓΟΝΟ ΤΟ ΓΕΝΟΣOrycteropus.

ΠΑΝΤΟΔΟΝΤΑ/ Μ. ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ –ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ. ΣΕ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟΗΤΑΝ ΜΟΝΟ ΣΕ Β. ΑΜΕΡΙΚΗ ΚΑΙΣΤΟ ΗΩΚΑΙΝΟ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΟΥΝΣΕ ΕΥΡΑΣΙΑ. ΤΟ ΓΕΝΟΣ TitanoidesΜΕ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΓΙΑ ΣΚΑΨΙΜΟΣΤΑ ΜΠΡΟΣΤΙΝΑ ΑΚΡΑ,

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 139Uintaitherium

ΕΙΚΟΝΑ 140Pyrotherium

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΔΕΙΝΟΚΕΡΑΤΑ/ ΑΝ. ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ – ΑΝ. ΗΩΚΑΙΝΟ. ΣΕ Β. ΑΜΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΣΙΑ.ΣΤΟΚΡΑΝΙΟ ΕΙΧΑΝ 3 ΖΕΥΓΗ ΟΣΤΕΪΝΩΝΠΡΟΕΞΟΧΩΝ. ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΛΙΓΑ ΓΕΝΗ, ΤΟUintaitherium.

ΠΥΡΟΘΗΡΙΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ – Κ. ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ. ΟΠΛΗΦΟΡΑΦΥΤΟΦΑΓΑ Ν. ΑΜΕΡΙΚΗΣ. ΜΕΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΑΠΡΟΒΟΣΙΔΩΤΑ ΛΟΓΩΣΥΓΚΛΙΝΟΥΣΑΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ. ΓΝΩΣΤΟ ΤΟ ΓΕΝΟΣ Pyrotherium.

93

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 141Carodnia

ΕΙΚΟΝΑ 142Sirenia

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΞΕΝΟΥΝΓΟΥΛΑΤΑ/ ΑΝ. ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ. ΟΠΛΗΦΟΡΑ Ν. ΑΜΕΡΙΚΗΣ. ΑΠΟ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣΟΔΟΝΤΟΣΤΟΙΧΙΑΣ ΕΊΝΑΙ ΠΙΘΑΝΟΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣΜΕ ΔΕΙΝΟΚΕΡΑΤΑ. ΓΝΩΣΥΟ ΓΕΝΟΣ ΤΟCarodnia.

ΣΕΙΡΙΝΙΑ/ Μ. ΗΩΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΟΙΓΝΩΣΤΕΣ ΘΑΛΑΣΣΙΕΣ ΑΓΕΛΑΔΕΣ. ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟ ΓΝΩΣΤΟ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΑΠΟ ΤΗΝ ΤΗΘΥ ΘΑΛΑΣΣΑ ΤΟEotheroides. ΕΧΟΥΝ ΒΡΕΘΕΙ ΚΑΙΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΜΕΙΟΚΑΙΝΙΚΕΣΘΕΣΕΙΣ, ΟΠΩΣ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ.

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 143Arsinoitherium

ΕΙΚΟΝΑ 144Hyracoidea

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΕΜΠΡΙΘΟΠΟΔΑ/ Κ. ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ. ΓΝΩΣΤΟ ΤΟΓΕΝΟΣ Arsinoitherium ΑΠΟ ΑΙΓΥΠΤΟ. ΜΕΙΣΧΥΡΟ ΟΣΤΕΪΝΟ ΚΕΡΑΤΟ ΠΟΥΑΠΟΛΙΘΩΝΕΤΑΙ ΣΑΝ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ. ΘΥΜΙΖΕ ΡΙΝΟΚΕΡΟ.

ΥΡΑΚΟΕΙΔΗ/ ΟΛΙΓΙΚΑΙΝΟ –ΣΗΜΕΡΑ. ΜΙΚΡΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΜΕΚΟΠΤΗΡΕΣ ΠΑΡΟΜΟΙΟΥΣ ΜΕ ΤΩΝΤΡΩΚΤΙΚΩΝ. ΣΕ ΠΙΚΕΡΜΙΚΗ ΠΑΝΙΔΑΣΥΝΑΝΤΑΤΑΙ ΤΟ Pliohyrax graceus.

94

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΤΡΩΚΤΙΚΑ/ Κ. ΗΩΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΟΥΣ ΤΟ ΕΠΙΜΗΚΕΣ ΚΡΑΝΙΟ ΚΑΙΟΙ ΚΟΠΤΗΡΕΣ. ΜΕ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΟΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΕΣΓΙΓΑΝΤΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΣΕΝΗΣΙΩΤΙΚΗ ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΠΑΙΡΝΟΥΝ ΝΑΝΕΣΜΟΡΦΕΣ. ΑΝΤΙΘΕΤΑ ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΣΤΙΣΙΔΙΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΜΕΓΑΛΩΝΟΥΝ ΚΑΙ ΓΙΝΟΝΤΑΙΓΙΓΑΝΤΙΑ. ΣΕ ΠΙΚΕΡΜΙΚΗ ΠΑΝΙΔΑ ΕΝΤΟΠΙΖΕΤΑΙ ΤΟΓΕΝΟΣ Byzantinia. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΕ ΠΟΛΛΕΣΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΟΦΟΡΕΣ ΘΕΣΕΙΣ.

ΛΑΓΟΜΟΡΦΑ/ ΑΝ. ΗΩΚΑΙΝΟ –ΣΗΜΕΡΑ. ΜΕ ΟΔΟΝΤΙΚΟ ΤΥΠΟ2,0,3,2-3/1,0,2,2-3. ΜΕ 4 ΔΑΚΤΥΛΑ. ΤΟ ΓΕΝΟΣ Lepus ΓΝΩΣΤΟ ΑΠΟ ΤΟΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟ ΕΥΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟΓΕΝΕΣΑΜΕΡΙΚΗΣ

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 145Manis

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΤΥΛΛΟΔΟΝΤΙΑ/ ΑΝ. ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ – ΑΝ. ΗΩΚΑΙΝΟ. ΠΡΩΤΟΓΟΝΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΜΕΟΔΟΝΤΙΚΟ ΤΥΠΟ 2,1,3,3/3-1,1,3,3. ΓΝΩΣΤΑΑΠΌ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ ΤΟΥΣ.

ΤΑΙΝΙΟΔΟΝΤΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ – Μ. ΗΩΚΑΙΝΟ. ΠΡΩΤΟΓΟΝΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑΣΠΑΝΙΑ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΩΝΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΩΝ. ΜΕ 5 ΔΑΚΤΥΛΑ, ΚΟΝΤΑ ΑΚΡΑ ΚΑΙ ΙΣΧΥΡΑ ΝΥΧΙΑ. ΠΙΘΑΝΟΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΜΕ ΤΑ ΠΡΩΤΑΕΝΤΟΜΟΦΑΓΑ.

ΦΟΛΙΔΩΤΑ. ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ –ΣΗΜΕΡΑ. ΜΕ ΛΙΓΑΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ. ΑΡΤΙΓΟΝΟΤΟ ΓΕΝΟΣ Manis ΣΤΗ Δ. ΑΦΡΙΚΗ.

95

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΙΚΟΝΑ 146

Glyptodon

ΕΙΚΟΝΑ 147Dasypus

ΕΙΚΟΝΑ 148 Palaeoparadoxia

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΝΩΔΑ/ ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΘΗΛΑΣΤΙΚΑΜΕ ΣΩΜΑ ΠΟΥ ΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ ΑΠΟ ΦΟΛΙΔΕΣ. ΜΕ ΙΣΧΥΡΟΥΣ ΚΥΝΟΔΟΝΤΕΣ. ΤΑ ΓΕΝΗ ΤΟΥΣΑΥΞΑΝΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΗΩΚΑΙΝΟ ΜΕΧΡΙΣΗΜΕΡΑ. ΤΟ ΓΕΝΟΣ Dasypus ΑΡΤΙΓΟΝΟ ΠΟΥΖΕΙ ΣΕ ΑΜΕΡΙΚΗ. ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟΕΖΗΣΕ ΤΟ ΓΕΝΟΣ Glyptodon ΣΕ Ν. ΑΜΕΡΙΚΗ.

ΔΕΣΜΟΣΤΥΛΑ. ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ –ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ. ΘΑΛΑΣΣΙΑΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΜΕ 4 ΑΚΡΑ ΚΑΙ 4 ΔΑΚΤΥΛΑ ΣΕ ΚΑΘΕ ΑΚΡΟ. ΖΟΥΣΑΝ ΣΕ ΑΚΤΕΣ. ΦΥΤΟΦΑΓΑ. ΓΝΩΣΤΟ ΤΟ Palaeoparadoxia. ΜΕ ΑΓΝΩΣΤΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ.

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ

ΕΥΘΗΡΙΑ/Κ. ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ -

ΣΗΜΕΡΑ

ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΩΤΑ/ ΗΩΚΑΙΝΟ -ΣΗΜΕΡΑ.

ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ/ ΗΩΚΑΙΝΟ -ΣΗΜΕΡΑ

ΠΕΡΙΣΣΟΔΑΚΤΥΛΑ/ΗΩΚΑΙΝΟ - ΣΗΜΕΡΑ

ΙΠΠΟΜΟΡΦΑ/ΗΩΚΑΙΝΟ - ΣΗΜΕΡΑ

ΤΟΥΠΑΪΑ/ ΗΩΚΑΙΝΟ – ΣΗΜΕΡΑ. ΘΥΜΙΖΟΥΝ ΣΚΙΟΥΡΟΥΣ. ΜΕ

ΜΕΓΑΛΑ ΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΗ ΑΚΟΗ. ΠΑΜΦΑΓΑ, ΠΕΝΤΑΔΑΚΤΥΛΑ.

ΑΡΤΙΓΟΝΑ ΖΟΥΝ ΣΕΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΣΙΑ.

ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΩΤΑ

96

Αποτελούν τα μεγαλύτερα θηλαστικά στη Γη. Σήμερα εκπροσωπούνται από 3 είδη: το δασόβιο αφρικανικό ( μικρότερος από όλους ), το θαμνόβιο αφρικανικό ( ο μεγαλύτερος ) και τον ασιατικό ή ινδικό ελέφαντα. Οι εξαφανισμένες μορφές προβοσκιδωτών είναι πάνω από 177. Κύριο χαρακτηριστικό τους, οι μεγάλοι κοπτήρες ( οι χαυλιόδοντες των σημερινών ελεφάντων ).Έζησαν σε διάφορα κλιματικά περιβάλλοντα και διάφορα γένη, με μεγάλα μεταναστευτικά κύματα, παρουσίασαν μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση.Όσον αφορά την καταγωγή τους, μια θεωρία υποστηρίζει ότι έχουν σχέση με τα σειρήνια. Η θεωρία βασίζεται στο γεγονός ότι τα έμβρυα του αφρικανικού ελέφαντα για κάποιο χρονικό διάστημα έχουν όργανα υδρόβιου σπονδυλωτού. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο ανθρώπινο έμβρυο που στην αρχή παρουσιάζει βράγχια και αυτό στηρίζει την υπόθεση της κοινής καταγωγής με τα ψάρια σε πολύ μακρινό προγονικό στάδιο.Εξελίχθηκαν, αρχικά, σε Αφρική κατά Κατώτατο Ηώκαινο, ίσως και κατά το Ανώτατο Παλαιόκαινο. Κατά το Κ. Μειόκαινο εμφανίζονται σε Ευρασία. Στην αρχή του Ολόκαινου ( 10.000 χρόνια πριν ) εξαφανίζονται πολλές μορφές. Το πρώτο γνωστό προβοσκιδωτό είναι το φωσφαθήριο. Ηλικίας, περίπου, 55 εκατ. ετών. Βρέθηκε στο Μαρόκο και ήταν μικρόσωμο.Γύρω στα 60 εκ. μήκος, 1μ. ύψος και βάρος, περίπου, 15 κιλά. Επίσης πρωτόγονα προβοσικδωτά, όλα από την Αφρική και περίπου ίδιας ηλικίας, είναι το νουμιδοθήριο από τη Λιβύη και το μουριθήριο από Αίγυπτο και Λιβύη.

Φωσφαθήριο Μουριοθήριο ΕΙΚΟΝΑ 149 ΕΙΚΟΝΑ 150

Τα πρώτα που εμφάνισαν μεγάλη προβοσκίδα και αληθινούς χαυλιόδοντες ήταν τα μεγαλόσωμα δεινοθήρια ( Κ. Μειόκαινο – Πλειστόκαινο ). Οι χαυλιόδοντες βρίσκονταν στην κάτω γνάθο που στρέφονται προς το έδαφος. Αρτίγονο θηλαστικό που παρουσιάζει μορφολογικές ομοιότητες (όχι και μεγέθους καθώς είναι μικρόσωμος) με τα εξαφανισμένα δεινοθήρια είναι ο τάπηρος.

97

Deinotherium giganteum Τάπηρος ΕΙΚΟΝΑ 151 ΕΙΚΟΝΑ 152

Πρωτόγονα ελεφαντοειδή είναι και οι μαστόδοντες ( Κ. Ολιγόκαινο – Κ. Ολόκαινο ). Οι μαστόδοντες αποτελούν εξελικτικό κλάδο της οικογένειας γομφοθήρια. Τα περισσότερα γομφοθήρια με 2 χαυλιόδοντες στην άνω και 2 στην κάτω γνάθο.Το πρώτο μαστόδοντο, το Palaeomastodon εντοπίζεται στο Κ. Ολιγόκαινο του Φαγιούμ της Αιγύπτου. Οι τελευταίοι μαστόδοντες έζησαν μέχρι και το τέλος της εποχής των παγετώνων. Μαστόδοντα και δεινοθήρια συναντώνται σε πικερμική πανίδα. Όχι όμως και ελέφαντες, οι οποίοι εμφανίζονται στην Ελλάδα στο Πλειο-Πλειστόκαινο.

Μαστόδοντο από Μ. Μειόκαινο στα θυμιανά Χίου Choerolophodon chiοticusΕΙΚΟΝΑ 153

98

Επάνω εικονίζεται μια κάτω ημιγνάθο δεινοθήριου που περιλαμβάνειδύο προγομφίους και τρεις γομφίους. Τα δεινοθήρια είχαν οδοντικό τύπο 0,0,2,3/ 0,0,2,3. Κάτω γομφίος σημερινού ασιατικού ελέφαντα. Οι διαφορές είναι χαρακτηριστικές. ΕΙΚΟΝΑ 154

Στα ελεφαντοειδή υπάγονται τα 3 αρτίγονα γένη, που αναφέρθησαν στην αρχή της ενότητας, και πολλά εξαφανισμένα π.χ. μαμούθ. Σε Ελλάδα τα ευρήματα είναι πάρα πολλά, κυρίως σε Πλειστοκαινικές θέσεις αλλά και ορισμένες Πλειοκαινικές π.χ. Arcidiskodon meridionalis proarchaius στο Ανώτατο Πλειόκαινο κοντά στις Σέρρες.

Arcidiskodon meridionalisΕΙΚΟΝΑ 155

99

Στο γένος Palaeoloxodon εντάσσονται οι ενδημικές μορφές του Αιγαίου και της Μεσογείου. Μια ενδημική μορφή που αξίζει να αναφερθεί είναι οι νάνοι ελέφαντες Τήλου με ύψος, στα ενήλικα άτομα, το 1,5 μ. Νάνοι ελέφαντες έζησαν και σε άλλα νησιά της Μεσογείου π.χ. Σικελία, Κύπρο. Στην Τήλο έζησαν μέχρι και το 3.700 π.Χ. και είναι οι τελευταίοι του ευρωπαϊκού χώρου.Αν μελετήσει κανείς τα εξελικτικά στάδια των ελεφάντων στα νησιά θα δει πολλές φορές σε νεωτέρα στρώματα των πετρωμάτων μεγαλύτερες μορφές από ελέφαντές σε παλαιότερα στρώματα. Με βάση την υπόθεση ότι τα μεγάλα θηλαστικά σε συνθήκες νησιωτικής απομόνωσης αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί παράδοξο. Έχει όμως μια απλή και λογική εξήγηση. Οι μεγαλύτερες μορφές στα νεώτερα στρώματα δεν είναι εξελικτικές μορφές των παλαιότερων αλλά νέο μεταναστευτικό ρεύμα από κάποια νέα χερσαία γέφυρα που άνοιξε και ένωσε ένα νησί με την υπόλοιπη ηπειρωτική χέρσο. Αυτό μπορεί να συμβεί απλά με πτώση της θαλάσσιας στάθμης.

Σκελετικά στοιχεία νάνου Φωτογραφία παιδιού με σκελετό ελέφαντα Τήλου νάνου ελέφαντα Σικελίας.ΕΙΚΟΝΑ 156 ΕΙΚΟΝΑ 157

100

Σχηματική αναπαράσταση του είδους ελέφαντα ( Palaeoloxodon antiquus ) (βασισμένο στον Osborn 1936) που βρέθηκε στα Γρεβενά, στη θέση Αμπέλια.ΕΙΚΟΝΑ 158

Deinotherium giganteum ΜαμούθΕΙΚΟΝΑ 159 ΕΙΚΟΝΑ 160

101

Απολιθωμένα οστά νάνου ελέφαντα Elephas falconeri από ανασκαφή στην Τήλο ( 1984 ).ΕΙΚΟΝΑ 161

ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΩΤΩΝΕΙΚΟΝΑ 162

102

ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ Κ. – Μ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ ( 23 – 12 ΕΚ. ΧΡΟΝΙΑ ) ΚΑΙ ΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΩΤΩΝ. ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΟ ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ.ΕΙΚΟΝΑ 163

103

ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΝ. ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ ( 12 – 5 ΕΚ. ΧΡΟΝΙΑ ) ΚΑΙ ΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΩΤΩΝ. ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΟ ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ.ΕΙΚΟΝΑ 164

104

ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟ (5 –2 ΕΚ. ΧΡΟΝΙΑ, ΠΕΡΙΠΟΥ) ΚΑΙ ΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΩΤΩΝ. ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΟ ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ.ΕΙΚΟΝΑ 165

105

ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ (2 ΕΚ. ΧΡΟΝΙΑ – 10.000 ΧΡΟΝΙΑ ) ΚΑΙ ΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΒΟΣΚΙΔΩΤΩΝ. ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΟ ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ.ΕΙΚΟΝΑ 166

106

ΠΕΡΙΣΣΟΔΑΚΤΥΛΑΜε περίπου 175 απολιθωμένα γένη. Οδοντικός τύπος 3,1,4.3/ 3,1,3-4,3. Η ονομασία τους οφείλεται στον περιττό αριθμό των δακτύλων τους. Περιλαμβάνουν τα βροντοθήρια, τα χαλικοθήρια, τους τάπηρους, τους ρινόκερους και τα άλογα.

Ταπηροειδή: (Κ. Ηώκαινο – σήμερα ). Αρτίγονος ο τάπηρος. Έχουν προβοσκίδα. Παλαιότερο γνωστό γένος ο Homogalax από το Κ. Ηώκαινο Αμερικής.

Ρινοκερατοειδή: ( Κ. Ηώκαινο – σήμερα ). Με ποικίλο μέγεθος και ένα, δύο ή καθόλου κέρατα. Στο Αceratherium ( Ολογόκαινο – Πλειστόκαινο; ) που έχει βρεθεί και σε Αν. Μειόκαινο σε Ελλάδα, οι κοπτήρες της κάτω γνάθου επιμηκύνονται και σχηματίζουν χαυλιόδοντες. Τα Aceratheria ανήκουν στους ρινόκερους που δεν έχουν κέρατα. Ρινοκερατοειδή έχουν βρεθεί σε Ελλάδα σε Αν. Μειόκαινο έως και Πλειστόκαινο σε διάφορες θέσεις. Για παράδειγμα αναφέρουμε το Αν. Μειόκαινο σε Πικέρμι, Σάμο και στην κοιλάδα του Αξιού που έχουν βρεθεί τα γένη Dicerorhinus, Ceratotherium. Στην κοιλάδα του Αξιού αναφέρεται και το Αceratherium.

ΑceratheriumΕΙΚΟΝΑ 167

107

Χαλικοθηριοειδή: (Αν. Ηώκαινο – Κ. Πλειστόκαινο ). Μεγαλόσωμα ζώα που πιθανά στέκονταν στα δύο πόδια για να τραφεί με φύλλα. Συναντώνται σε Ευρασία, Αφρική, Β. Αμερική. Σε Ελλάδα τα γένη Ancylotherium και Chalicotherium αποτέλεσαν μέρος της πικερμικής πανίδας.

Chalicotherium AncylotheriumΕΙΚΟΝΑ 168 ΕΙΚΟΝΑ 169

Βροντοθήρια: ( Ηώκαινο – σήμερα ). Από το Ηώκαινο μέχρι και το Μ. Ολιγόκαινο έζησαν τα βροντοθήρια που απέκτησαν αρκετά χαρακτηριστικά των ίππων πριν από αυτούς. Με οδοντικό τύπο 3,1,4,3/ 3,1,4,3 και προσαρμοσμένο για μαλακή τροφή. Ξεπερνούσαν σε μέγεθος τους ρινόκερους με ύψος έως και 2 μ. ορισμένα γένη είχαν κέρατα που, πιθανά, καλύπτονταν από δέρμα, όπως στις καμηλοπαρδάλεις.

BrontotheriumΕΙΚΟΝΑ 170

108

Ιπποειδή: ( Ηώκαινο – σήμερα ). Πρωτοεμφανίσθηκαν στην Β. Αμερική, μετανάστευσαν σε Ευρασία ( σε το λιγότερο 4 στάδια μετανάστευσης ) και επέστρεψαν σε Αμερική, καθώς είχαν εξαφανισθεί πριν 8.000 χρόνια, με τον Κολόμβο. Με πολλά γένη και πλούσιο αρχείο απολιθωμάτων. Οι πρώτοι αντιπρόσωποι με 4-3 δάκτυλα είναι τα δασόβια Hyracotherium ( Eohippus ) με πολύ μικρό μέγεθος. Τα μικρότερα μέλη έφταναν τα 30 εκ. Κατόπιν, ακολουθούν τα δασόβια με 3 δάκτυλα του Ολιγοκαίνου Mesohippus Miohippus. Παράλληλα αλλάζει και ο τύπος και η μορφολογία των δοντιών. Στους δασόβιους τύπους δεν ενδιαφέρει η ταχύτητα αλλά η δυνατότητα ελιγμών. Ακολουθούν μορφές με 3 δάκτυλα που βγαίνουν από τα δάση σε ανοικτές πεδιάδες. Αυξάνουν την ταχύτητα τους ( προσαρμογή για αποφυγή των εχθρών τους ) και αλλάζουν τον τρόπο διατροφής τους π.χ Hipparion. Με την πάροδο του χρόνου θα δώσουν γένεση στους μονοδάκτυλους τύπους Pliohippus και Equus (άλογο).

ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΚΡΟΔΑΚΤΥΛΩΝ ΜΠΡΟΣΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΠΙΣΩ ΠΟΔΙΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΜΟΝΟΔΑΚΤΥΛΟ ΑΛΟΓΟ.ΕΙΚΟΝΑ 171

109

Στην Ελλάδα τα ιπποειδή κάνουν την εμφάνιση τους στο Αν. Μειόκαινο. Το Hipparion κυριαρχεί στο νεογενές ( αφθονεί σε πικερμική πανίδα ) και το Equus στο Τεταρτογενές.

Hipparion mediterraneumΕΙΚΟΝΑ 172

ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑΤα πρωτεύοντα είναι δενδρόβια, κυρίως, είδη θηλαστικών. Όταν πρωτοεμφανίσθηκαν ήταν μικρά και νυκτόβια. Μερικά από τα πρώτα πρωτεύοντα επέζησαν μέχρι και σήμερα π.χ. λορίσιοι. Δεν έχουν κάποια απόλυτα γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Ορισμένα, πάντως, από τα γνωρίσματα τους είναι τα εξής: νύχια στα περισσότερα δάκτυλα, επιμήκυνση της φτέρνας, κυρίαρχος ρόλος των κάτω άκρων για τη μετακίνηση, μάτια τοποθετημένα κοντά το ένα στο άλλο με κατεύθυνση προς τα εμπρός, αυξημένο μέγεθος εγκεφάλου ( ακόμη και πριν από τη γέννηση ), κύηση γρήγορη σε σχέση με το σωματικό βάρος της μητέρας, η αύξηση του εμβρύου είναι μάλλον αργή σε σχέση με το σωματικό βάρος της μητέρας, μακροζωία, διαφοροποιημένη οδοντοστοιχία κ.ά. Τα πρώτα πραγματικά πρωτεύοντα εμφανίζονται κατά το Ηώκαινο.

110

ΕΙΚΟΝΑ 173

Στο κλαδόγραμμα της εικόνας 173 φαίνεται συνοπτικά η εξέλιξη των πρωτευόντων στο γεωλογικό χρόνο. Στους προσήμιους υπάγονται οι λεγόμενοι προπίθηκοι λεμούριοι, λορίσιοι, τάρσιοι. Οι λεμούριοι είναι ενδημικό είδος της Μαδαγασκάρης. Οι λορίσιοι είναι αποκλειστικά νυκτόβιοι και ζουν σε τροπικά δάση της νοτιοανατολικής Ασίας. Επίσης, οι τάρσιοι ζουν σε τροπικά δάση της νοτιοανατολικής Ασίας.Πίθηκοι του νέου κόσμου είναι οι λεγόμενοι πλατυρρίνιοι και του παλαιού κόσμου οι καταρρίνιοι. Οι πλατυρρίνιοι είναι αποκλειστικά δενδρόβιοι τροπικών δασών Ν. Αμερικής και η προέλευση τους θεωρείται η Β. Αφρική. Πιθανά έφτασαν στην Αμερική ταξιδεύοντας πάνω σε κορμούς δέντρων. Χαρακτηριστικοί αντιπρόσωποι είναι τα άτομα του γένους Cebus, γνωστοί σαν καπουτσίνοι. Οι καταρρίνιοι χωρίζονται, πριν από 25 εκατομμύρια χρόνια, σε κερκοπίθηκους και ανθρωποειδείς ( με απλά λόγια ανθρωποειδείς πίθηκοι είναι αυτοί χωρίς ουρά). Οι πίθηκοι του νέου κόσμου με ορισμένες διαφορές από αυτούς του παλαιού. Τέτοιες είναι ότι οι πίθηκοι του παλαιού δε χρησιμοποιούν σαν λάσο την ουρά σε αντίθεση με αυτούς του νέου, του παλαιού έχουν 2 προγομφίους σε σχέση με του νέου που έχουν 3, υπάρχει οστέινο δαχτυλίδι που κρατά το τύμπανο στους πίθηκους του παλαιού κόσμου κ.ά. Γενικά οι πίθηκοι του νέου κόσμου διατήρησαν πρωτόγονα χαρακτηριστικά γιατί βρέθηκαν σε περιβάλλον που δεν

111

τους εξανάγκασε να αλλάξουν. Δεν πιέστηκαν σε εξελικτικές αλλαγές. 7 είδη ζουν στο ίδιο οικοσύστημα, στο δάσος της βροχής. Ο οδοντικός τύπος στα πρωτόγονα πρωτεύοντα είναι 3,1, 4,3/ 3,1,4,3. στους πιθήκους του νέου κόσμου 2,1,3,3/ 2,1,3,3 και στου παλαιού 2,1,2,3/ 2,1,2,3. Το γένος Proconsul που χρονολογείται στα 20 εκ. χρόνια και βρέθηκε στη θέση Ρουσίνγκα στην Κένυα θεωρείται από τους πρώτους προγόνους των ανθρωποειδών. Το Proconsul ήταν πιθηκόμορφο, λεπτοκαμωμένο, είχε υπερόφρυα τόξα, ωμική άρθρωση, ωμοπλάτες και γενικευμένη τετράποδη βάδιση.

ΛΕΜΟΥΡΙΟΣ ΛΟΡΙΣΙΟΙΕΙΚΟΝΑ 174 ΕΙΚΟΝΑ 175

ΤΑΡΣΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΙΝΩΝ ΚΑΠΟΥΤΣΙΝΟΣ Ν. ΑΜΕΡΙΚΗΣΕΙΚΟΝΑ 176 ΕΙΚΟΝΑ 177

112

Proconsul heseloniΕΙΚΟΝΑ 178

Στα βήματα προς την ανθρωποποίηση, σημαντικά ευρήματα είναι οι παρακάτω πίθηκοι του Μειόκαινου:

α) Morotopithecus. 17-15 εκ. ετών. Βρέθηκε σε Ουγκάντα. Τμήμα της σπονδυλικής του στήλης μοιάζει με αυτό των σύγχρονων ανθρωποειδών.

β) Afropithecus. 17-15 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Β. Κένυα. Με επίμηκες και προτεταμένο πρόσωπο, όπως οι σύγχρονοι ανθρωποειδείς πίθηκοι. Το παχύ στρώμα αδαμαντίνης στα δόντια δείχνει ότι ήταν προσαρμοσμένο στις σκληρές τροφές.

γ) Kenyapithecus. 15-14 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Κένυα. Με πολλά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, κυρίως στην οδοντοστοιχία. Από το οστό του βραχίονα βγαίνει το συμπέρασμα ότι εν μέρει ήταν εδαφόβιος και βάδιζε με τα 4 άκρα.

δ) Griphopithecus. 15-14 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Ευρασία και συγκεκριμένα σε Νότια Γερμανία, σε Τσεχία και σε θέση Πασαλάρ στην Τουρκία ( εκεί υπήρχε πλήθος δειγμάτων ). Με πολλές

113

ομοιότητες με τον Kenyapithecus. Διατροφή με σκληρά φρούτα. Δενδρόβιος και εδαφόβιος. Προσαρμογή στις κλιματικές συνθήκες του Πασαλάρ εκείνης της εποχής ( Μ. Μειόκαινο ), δηλαδή κλίμα εποχικό με εναλλαγές υγρών και ξηρών περιόδων.

ε) Pierolapithecus catalanicus. 13-12,5 εκ. χρόνια. Μεταγενέστερος του Griphopithecus και με διαφορετική μορφολογία. Βρέθηκε σε Ισπανία. Οι γομφίοι του ήταν επιμήκεις, πράγμα ασυνήθιστο σε ανθρωπόμορφα πρωτεύοντα. Χέρι με κοντά δάχτυλα, που δηλώνει έλλειψη αναρριχητικών ικανοτήτων. Κλείδα, πλευρά και σπόνδυλους που δείχνουν θώρακα ευρύ και ρηχό, όμοιο με σύγχρονων ανθρωποειδών πιθήκων και ενδεικτικό όρθιας στάσης.

στ) Sivapithecus. 12 εκ. χρόνια. Βρέθηκε στη θέση Σίβαλικ στη Β. Ινδία. Πιθανός συγγενής του ουρακοτάγκου. Κρανίο με ίδια πιατοειδή μορφή. Πιθανά ήταν εδαφόβιος. Εδώ προκύπτει και το ερώτημα του πώς ο σύγχρονος ουρακοτάγκος είναι δενδρόβιος και ο πρόγονος του είχε χάσει αυτή την προσαρμογή.

ζ) Ankarapithecus. 10-9 εκ. χρόνια. Βρέθηκε στην Τουρκία. Και αυτός με ομοιότητες με ουρακοτάγκο. Είχε αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με Grecopithecus π.χ. πλατιά κάτω μπροστινά δόντια, σχήμα οφθαλμών, μικρούς κυνόδοντες και υπερόφρυα τόξα.

η) Dryopithecus. 12-9 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Γαλλία, Ισπανία, Ουγγαρία. Ημιεδαφόβιος και μετακίνηση με αιώρηση. Ανεπτυγμένα υπερόφρυα τόξα, στενή μύτη και με μεγάλη απόσταση οφθαλμών.

θ) Ouranopithecus/ Grecopithecus. 10 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Ελλάδα σε Θεσσαλονίκη και Χαϊδάρι. Από το γένος έχουν βρεθεί άνω και κάτω γνάθος και πλήρες κρανίο. Με την ανθρώπινη γραμμή καταγωγής των συνδέουν το σχετικά κάθετο πρόσωπο, η μορφολογία της μύτης και ο πόρος σύνδεσης της με το στόμα. Ήταν μάλλον εδαφόβιος.

ι) Oreopithecus. Βρέθηκε σε στρώματα ηλικίας Αν. Μειόκαινου στη Σαρδηνία. Με μακριά άκρα και ευκίνητα πόδια. Πιθανή δίποδη βάδιση. Εξειδίκευση στα δόντια λόγω νησιωτικής απομόνωσης και έλλειψης εχθρών. Συγγενής με Dryopithecus.

κ) Sahelanthropus tchadensis. 7 εκ. χρόνια. Βρέθηκε στη θέση Τόρος Μενάλια ( Σάχελ ) στο Τσαντ. Το δείγμα ήταν ένα πλήρες κρανίο. Το κρανίο ήταν μικρό με μικρά δόντια, κοντό πρόσωπο με ισχυρά

114

υπερόφρυα τόξα και δόντια με παχύ σμάλτο. Ένας συνδυασμός που δεν απαντά σε κανένα ανθρωποειδή πίθηκο.

Sahelanthropus tchadensisEIKONA 179

EIKONA 180

115

Ο Sahelanthropus tchadensis μαζί με τον Orrorin tugenensis και τον Ardipithecus τοποθετούνται στη ρίζα του γενεαλογικού δέντρου.

λ) Orrorin tugenensis. 6-5,5 εκ. χρόνια. Με ομοιότητες με Sahelanthropus π.χ. δόντια με παχύ σμάλτο αλλά και διαφορές, όπως μεγάλους προεξέχοντες κυνόδοντες. Από το μηριαίο οστό εξάγεται το συμπέρασμα πιθανού διποδισμού.

Orrorin tugenensisΟΣΤΑ ΑΚΡΩΝΕΙΚΟΝΑ 181

μ) Ardipithecus kadabba. 5,8-5,2 εκ. Χρόνια. Ομοιότητες με Orrorin στους σχετικά μικρούς προγομφίους. Το ερώτημα είναι αν αυτό είναι πρωτόγονο ή παράγωγο χαρακτηριστικό.

ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝΜΕΙΟΚΑΙΝΙΚΩΝ ΠΙΘΗΚΩΝΕΙΚΟΝΑ 182

116

ΚΛΑΔΟΓΡΑΜΜΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝΕΙΚΟΝΑ 183

ΑΠΛΟ ΚΛΑΔΟΓΡΑΜΜΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝΕΙΚΟΝΑ 184

117

ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΠΟ Australopithecus ΜΕΧΡΙ Homο sapiensΕΙΚΟΝΑ 185

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ ΕΙΚΟΝΑ 186

118

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΕΙΔΩΝΥπεροικογένεια: Hominidea ( Ανθρωποειδείς πίθηκοι )

Οικογένεια: Hylobatidae (Υλοβατίδες) Hominidae( Ανθρωπίδες) Γίβωνες

Υποοικογένεια: Πογγίνες Γοριλίνες Ανθρωπίνες

Φυλή: Πανίνες Ανθρώπιοι

Γένος:Υλοβάτης Νομάσκος Συμφόλαγγος Πόγγο Γορίλας Χιμπατζής ΄Ανθρωπος Ουρακοτάγκοι

Στα ανωτέρω γένη υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που αξίζουν προσοχής. Οι τρόποι βάδισης, για παράδειγμα, μπορούν να διακριθούν σε τίναγμα από κλαδί σε κλαδί, τετραποδισμός στο έδαφος, αιωρισμός με βραχιόνιο ( γίβωνες ) και δίποδη βάδιση. Κάθε τρόπος βάδισης έχει άμεση αντανάκλαση στο σκελετό ( δηλαδή, αναγνωρίζεται στα σκελετικά χαρακτηριστικά ). Επίσης, η σπονδυλική στήλη του γορίλα έχει μια κατεύθυνση της μορφής που δείχνει το βέλος

Αντίθετα, του Homo sapiens η σπονδυλική στήλη έχει την παρακάτω κατεύθυνση

119

Στο γένος Homo το οστέινο δακτυλίδι του τυμπάνου έχει μετατραπεί σε σωλήνα. Το κρανίο του γορίλα και άλλων ανθρωποειδών πιθήκων με λοφίο, το οποίο βοηθά στον έλεγχο της κάτω γνάθου. Αντίθετα, το γένος Homo χωρίς λοφίο.

ΕΙΚΟΝΑ 187ΚΡΑΝΙΟ ΓΟΡΙΛΑ

Η άρθρωση του αγκώνα ( με ωλένη και κερκίδα. Η κερκίδα με στρογγυλή κεφαλή ) έδωσε την ικανότητα περιστροφής, που είναι μια προσαρμογή των ανώτερων πρωτευόντων.Στον άνθρωπο διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά είναι στη λεκάνη, στο μηριαίο οστό, στο πόδι και στο κρανίο. Γενικά, η δίποδη βάδιση (ένα χαρακτηριστικό που εξελίχθηκε νωρίς), η μορφή του σώματος με τα μακριά πόδια, το σχετικό μέγεθος του εγκεφάλου σε σχέση με το σωματικό βάρος και η χρήση εργαλείων είναι ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά για την κατάταξη στο γένος Homo.

Μετά τις Μειοκαινικές μορφές, που αναφέρθηκαν, ακολουθούν οι παρακάτω Πλειοκαινικές:

ν) Ardipithecus ramidus. 4,4- 4,3 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Αιθιοπία. Οι ομοιότητες με kadabba είναι οι σχετικοί μικροί προγόμφιοι και γομφίοι. Εδαφόβιος με πιθανό διποδισμό.

ξ) Australopithecus anamensis. 4,2-4,1 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Κένυα. Στα δόντια και στις γνάθους εμφανίζει ομοιότητες με πολλούς Μειοκανικούς . Όμως τα οστά των άκρων δείχνουν καθαρά δίποδη βάδιση αλλά και ικανότητα αναρρίχησης στα δέντρα. Οι ομοιότητες του αγκώνα του με τον ανθρώπινο τον κατέταξαν αρχικά στο γένος

120

Homo. Τα ευρήματα δε δείχνουν πιθανή χρήση λίθινων εργαλείων. Μπορεί να έκανε χρήση φθαρτών υλικών, όπως ο χιμπατζής.

ο) Australopithecus afarensis. 4,1-3,5 εκ. χρόνια. Βρέθηκε, σε Τανζανία ( κοντά στην κοιλάδα Ολντουβάι ), η διάσημη Λούσι αλλά και άλλα 13 άτομα, πράγμα που υποδηλώνει κοινωνική ομάδα που εξαφανίσθηκε από κάποιο καταστροφικό γεγονός. Άλλες θέσεις που βρέθηκαν δείγματα Australopithecus afarensis είναι σε Αιθιοπία και Β. Κένυα.Στην ωμική άρθρωση της Λούσι υπάρχουν μεικτά χαρακτηριστικά ανθρωποειδούς πιθήκου και ανθρώπου. Το χέρι δε δείχνει να έχει εξειδικευμένα χαρακτηριστικά π.χ. αναστροφή παλάμης. Διατηρεί προσαρμογές για δενδρόβια διαβίωση. Το κρανίο του είναι μικρό ανάλογα με το σωματικό μέγεθος.

ΛΟΥΣΙ Australopithecus afarensisΕΙΚΟΝΑ 188

π) Australopithecus garhi. 2,5 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Αιθιοπία. Πιθανή χρήση εργαλείων και κρεατοφαγία.

ρ) Australopithecus africanus. 3-2 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Ν. Αφρική. Κοινά χαρακτηριστικά με άνθρωπο σε γνάθους και δόντια. Μικρόσωμος με όρθια βάδιση αλλά και δενδρόβια διαβίωση.

121

Australopithecus africanusΕΙΚΟΝΑ189

σ) Kenyanthropus platyops. 3,5 εκ. χρόνια. Βρέθηκε στη λίμνη Τουρκάνα σε Κένυα. Ομοιότητες με Australopithecus afarensis.

τ) Paranthropus aethipicus. Γύρω στα 2.3- 2,2 εκ. χρόνια. Με μικρότερο εγκέφαλο από μεταγενέστερα είδη και προτεταμένο πρόσωπο.

υ) Paranthropus boisei. 2,0 -1,3 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε κοιλάδα Ολντουβάι σε Τανζανία αλλά και σε Αιθιοπία και Κένυα. Με χονδρές γνάθους και μεγάλους γομφίους. Με εξειδικευμένη διατροφή. Ήταν αποκλειστικά χορτοφάγος και αυτό ήταν, πιθανά, και η αιτία της εξαφάνισης του. Πως μπορεί να συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο; Το παράδειγμα με το κοάλα είναι χαρακτηριστικό. Το κοάλα τρώει μόνο ευκάλυπτο και συνεπώς αν τυχόν εξαφανισθεί ο ευκάλυπτος θα εξαφανισθεί και αυτό.Συμβίωσε με Homo habilis και Homo erectus. Μια άλλη πιθανή αιτία της εξαφάνισης του είναι η εξόντωση του από τον και Homo erectus.

φ) Paranthropus robustus. Ένας ακόμη παράνθρωπος ο οποίος έζησε κατά το Αν. Πλειστόκαινο. Οι παράνθρωποι ήταν, γενικά, γιγαντόσωμοι.

Μετά από όλα αυτά τα εξελικτικά στάδια εμφανίζεται το γένος Homo (άνθρωπος) με πρώτο τον Homo habilis. Αν δει κανείς το διάγραμμα στην εικόνα 186 αυτός αναφέρεται ως Australopithecus habilis και στο διάγραμμα της εικόνας 185 ως Homo habilis. Αυτό συμβαίνει γιατί δε δέχονται όλοι οι επιστήμονες τον habilis ως τον πρώτο άνθρωπο. Προφανώς, αυτός που έφτιαξε το διάγραμμα της εικόνας 186 ανήκει στη μία ομάδα και αυτός του διαγράμματος της εικόνας

122

185 στην άλλη. Οι περισσότεροι επιστήμονες, πάντως, ορίζουν τον Homo habilis ως τον πρώτο άνθρωπο. Οι πρώτοι άνθρωποι εμφανίσθηκαν στο Αν. Πλειόκαινο και εξελίχθηκαν ή και εξαφανίσθηκαν κατά το Πλειστόκαινο. Στο Ολόκαινο συνεχίζει μόνο ο σημερινός άνθρωπος Homo sapiens sapiens.

Παρακάτω γίνεται μια αναλυτική καταγραφή του γένους των ανθρώπων:α) Homo habilis ( άνθρωπος ικανός ) . 2-1,3 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Κένυα ( Kobi Fora ) και κοιλάδα Ολντουβάι Τανζανίας. Με μεγαλύτερο εγκέφαλο από Australopithecus africanus(590- 710 κ.έκ. ). Τα χέρια κάνουν λαβές για κατασκευή εργαλείων και η άρθρωση του αγκώνα ικανή να μεταφέρει βάρη, γύρω στα 31-32 κιλά. Αποτελεί πιθανή σύντομη μεταβατική μορφή μεταξύ Australopithecus και Homo erectus.

ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ Homo habilisΕΙΚΟΝΑ 190

β) Homo rudolfensis. 1,9 εκ. χρόνια. Βρέθηκε στην Κένυα στη Θέση Kobi Fora. Εγκέφαλος 775 κ.έκ. με μακρύ πρόσωπο με υπερόφρυα τόξα. Ίσως, με βάση μορφολογικά χαρακτηριστικά, να εμφανίσθηκε και πριν από τον Homo habilis. Με βάση το κριτήριο της αύξησης του εγκεφάλου κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί, καθώς παρουσιάζει μεγαλύτερο εγκέφαλο.

123

Homo rudolfensis ΕΙΚΟΝΑ 191

γ) Homo ergaster ( άνθρωπος εργαστήρ ή δραστήριος ). 1,5 εκ. χρόνια. Βρέθηκε σε Κένυα στη λίμνη Τουρκάνα. Κατά πολλούς ο πρώτος Homo. Τα χαρακτηριστικά του κρανίου, των γνάθων, των δοντιών και η μορφή του σώματος είναι καθαρά ανθρώπινα.

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ Homo ergasterΕΙΚΟΝΑ 192

δ) Homo erectus ( όρθιος άνθρωπος ). 1,9εκ. χρόνια έως 27.000 χρόνια. Τελευταίοι πληθυσμοί σε νοτιοανατολική Ασία. Βρέθηκε σε κοιλάδα Ολντουβάι σε Τανζανία, σε θέση Kobi Fora σε Κένυα, σε Ιάβα αλλά και σε πολλές άλλες θέσεις. Με τεράστια γεωγραφική εξάπλωση. Παχιά οστά κρανίου. Εγκέφαλος 750-1250 κ.έκ.. Το κρανίο στενεύει πολύ πίσω από τα μάτια. Μεγάλα υπερόφρυα τόξα. Με ανεπτυγμένη λιθοτεχνία, τη λεγόμενη Αχέλαια. Δαμάζει τη φωτιά και είναι κυνηγός. Πρόγονος του Homo sapiens και Homo neandertalensis.

124

ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ Homo erectusΕΙΚΟΝΑ 193

ΧΑΡΤΗΣ ΘΕΣΕΩΝ ΠΟΥ ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ Homo erectusΕΙΚΟΝΑ 194

125

Homo erectus ΑΠΟ ΣΠΗΛΑΙΟZhoukoudianΕΙΚΟΝΑ 195

ε) Homo antecessor. 780.000 ετών. Βρέθηκα σε Ισπανία στη θέση Αtapuerka. Με βάση τα χαρακτηριστικά του, ορισμένοι τον θεωρούν Homo erectus και άλλοι Homo heidelbergensis.

Homo antecessorΕΙΚΟΝΑ 196

στ) Homo heidelbergensis. 700.000 – 150.000 χρόνων, περίπου. Βρέθηκε σε Ελλάδα ( Άνθρωπος των Πετραλώνων με ηλικία 500.000 – 300.000 χρόνια ), Γερμανία, Αιθιοπία, Ζάμπια. Διακρίνεται από τον Homo erectus όχι τόσο βάσει των χαρακτηριστικών του, όσο βάσει

126

της ηλικίας και της γεωγραφικής θέσης των ευρημάτων. Ο εγκέφαλος του αυξάνει στα 1.200 κ.εκ.. Η πίσω πλευρά του κρανίου του πιο κάθετη από του Homo erectus, το σώμα αλλάζει σιγά-σιγά από χοντρό και κοντό σε ψηλό και λεπτό. Οι αλλαγές στο κρανίο δηλώνουν αναδιοργάνωση του εγκεφάλου προς ανώτερες λειτουργίες. Γίνεται αποτελεσματικότερος στο κυνήγι.

ΕΙΚΟΝΑ 197ΚΡΑΝΙΟ Homo heidelbergensis ( ΕΠΑΝΩ). ΔΙΑΤΗΡΕΙ ΤΑ ΥΠΕΡΟΦΡΥΑ ΤΟΞΑ. ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΚΑΘΑΡΑ ΤΟ ΠΙΣΩ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ ΟΤΙ ΓΙΝΕΤΑΙ ΠΙΟ ΚΑΘΕΤΟ ΑΠΟ ΤΟΥ Homo erectus. (ΚΑΤΩ) Homo erectus, Homo neanderthalansis, Homo sapiens.

ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝΕΙΚΟΝΑ 198

127

ΕΙΚΟΝΑ 199ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΟΥ Homo heidelbergensis

ζ) Homo neandertalensis. Ο ευρωπαίος. Βρέθηκε σε Ευρώπη ( και σε Ελλάδα στα Απήδημα Μάνης ο λεγόμενος Ταινάριος Άνθρωπος ) και σε ορισμένες θέσεις στη Μ. Ανατολή. 100.000 – 25.000 χρόνια περίπου. Με μεγαλύτερο εγκέφαλο (1520 κ.εκ.) από αυτόν του σύγχρονου ανθρώπου Homo sapiens (1350κ.εκ.). Κριτήριο παραπλανητικό, καθώς με βάση το σχετικό μέγεθος σώματος ο Homo sapiens έχει μεγαλύτερο εγκέφαλο.

ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗHomo ergaster

Homo erectus Homo floresiensis Homo haidelbergensis

Homo neandertalensis

Homo sapiens

128

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΣΚΕΛΕΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΝΘΡΩΠΟΕΙΚΟΝΑ 200Όπως φαίνεται και στην εικόνα 200 εντοπίζονται σημαντικές σκελετικές διαφορές μεταξύ του Homo neandertalensis και του Homo sapiens.Ορισμένες από αυτές είναι οι παρακάτω:

- Μεγάλες ώμου και αγκώνα αρθρώσεις.- Μεγάλος και ευρύς θώρακας.- Μεγάλη κλείδα.- Ευρεία ωμοπλάτη με περισσότερους μύες στο πόσω

μέρος.- Μεγάλη και παχιά επιγονατίδα.- Μεγάλη ποδοκνημική άρθρωση.- Ευρεία και γερά κόκαλα.- Τα κρανία των Νεάντερταλ δεν είχαν μεγάλο θόλο όπως

των σύγχρονων ανθρώπων.- Οι Νεάντερταλ είχαν μεγάλα υπερόφρυα τόξα που

έφταναν μέχρι το μέσο του προσώπου.

129

- Είχαν μεγάλη ρινική κοιλότητα. Πιθανά, χρησίμευε για να ζεσταίνουν τον κρύο αέρα των ψυχρών κλιμάτων εκείνης της περιόδου.

- Οι ενήλικες με φθορές στα δόντια λόγω πιθανής χρήσης τους για κοπή δερμάτων.

- Ο Homo sapiens με πιγούνι ενώ ο Νεάντερταλ αλλά και κανένα άλλο είδος Ηomo δεν είχαν.

ΘΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΒΡΕΘΕΙ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ Homo neandertalensisΕΙΚΟΝΑ 201

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ Homo neandertalensisΕΙΚΟΝΑ 202

130

ΛΙΘΟΤΕΧΙΑ ΝΕΑΝΤΕΡΤΑΛ ( ΜΟΥΣΤΕΡΙΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ) ΕΙΚΟΝΑ 203

ΤΑΦΗ ΝΕΚΡΩΝΕΙΚΟΝΑ 204Οι Homo neandertalensis έθαβαν τους νεκρούς τους και μάλιστα σε μια περίεργη στάση σαν του εμβρύου που σύμφωνα με πολλούς ερευνητές ερμηνεύεται σαν αρχή της μεταθάνατον ζωής. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν είχαν μεταφυσικές ανησυχίες. Επίσης, από υπολείμματα γύρης που έχουν βρεθεί σε ορισμένους τάφους είναι πιθανό να τους έβαζαν λουλούδια.

131

ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑ ΝΕΑΝΤΕΡΤΑΛ ΠΙΘΑΝΑ ΓΙΑ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ Ή ΣΤΟΛΙΣΜΟΕΙΚΟΝΑ 205

ΤΑΙΝΑΡΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Homo neandertalenisΑΠΗΔΗΜΑ ΜΑΝΗΣ ΜΕΤΩΠΟ ΕΠΙΚΛΙΝΕΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΕΙΚΟΝΑ 206 ΠΙΣΩ ΕΙΚΟΝΑ 207

ΕΞΑΦΑΝΙΣΗΓια την εξαφάνιση του Homo neandertalenis έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Πιθανά έχασε τη μάχη του ανταγωνισμού από τον

132

Homo sapiens( Κρο-Μανιόν), καθώς οι δύο πλευρές ανταγωνίζονταν για τα ίδια εδάφη, τα ίδια ζώα, τα ίδια καύσιμα και κατελάμβαναν τις ίδιες σπηλιές.Μια άλλη άποψη λέει ότι μια απότομη πτώση της θερμοκρασίας κατά 6 βαθμούς Κελσίου τον οδήγησε στον αφανισμό. Η κλιματική αλλαγή σε συνδυασμό με τις εξελικτικές πιέσεις από τον Homo sapiens ( Κρο-Μανιόν) λειτούργησαν καταλυτικά. Υπάρχουν απόψεις που λένε ότι έπεσε θύμα γενοκτονίας από τον Homo sapiens( Κρο-Μανιόν) και ότι κυνηγήθηκε σε όλη την Ευρώπη. Άλλοι πάλι λένε ότι ερχόμενος σε επαφή με τον Homo sapiens( Κρο-Μανιόν) ήρθε αντιμέτωπος με κάποια ασθένεια για την οποία δεν είχε αναπτύξει αντισώματα. Μπορεί να είναι και συνδυασμός όλων των παραπάνω. Οι τελευταίοι πληθυσμοί Νεάντερταλ εντοπίζονται στο σπήλαιο Γκόρχαμ στο Γιβραλτάρ στα 24.000 χρόνια, περίπου.

η) Homo floresiensis. 60.000- 18.000 χρόνια. Βρέθηκε σε Ινδονησία σε νήσο Flores. Ίσως το πιο περίεργο είδος. Ονομάζεται και Hobbit λόγω του ύψους του. Σκελετός με ύψος 1μ. ο ενήλικας και μέγεθος εγκεφάλου 380 κ.εκ. Απόγονος του Homo erectus; Ίσως. Είναι ερώτημα πάντως αν ο Homo erectus ήταν σε θέση να κατασκευάζει βάρκες ώστε να φθάσει μέχρι εκεί. Μέχρι σήμερα υπάρχει η θεωρία ότι τα βαθιά νερά δεν επέτρεπαν στους ανθρώπους να επιχειρούν μετακινήσεις. Οι πρώτοι που τα κατάφεραν ήταν οι Αβοριγίνες στα 60.000 χρόνια.Ένα άλλο ερώτημα είναι πώς αυτός που είχε τόσο μικρό εγκέφαλο ήταν σε θέση να κατασκευάζει εργαλεία. Τα ερωτήματα πάντως παραμένουν και δεν έχουν απαντηθεί.

ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΒΡΕΘΗΚΕΟ Homo floresiensis ΚΑΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΟΥΕΙΚΟΝΑ 208

133

θ) Κρο-Μανιόν( ένας τύπος- φυλή Homo sapiens). Πήραν το όνομα τους από τα ευρήματα του 1868 της βραχοσκεπής Κρο-Μανιόν στη Γαλλία. Μαζί με τα ευρήματα βρέθηκαν και λίθινα εργαλεία της Ωρινάνκιας και της Γκραβετιανής λιθοτεχνίας. Ήταν ένα είδος προσαρμοσμένο στη ζέστη σε αντίθεση με τους Νεάντερταλ αλλά αυτό κέρδισε τη μάχη της επιβίωσης στην παγωμένη Ευρώπη. Ξεκίνησε σαν τροφοσυλλέκτης, κυνηγός, καλλιεργητής και στην συνέχεια ανέπτυξε εξελιγμένο πολιτισμό. Κοιτίδα του είναι η Αφρική όπου μετανάστευσε πριν 200.000 χρόνια.

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΑ ΚΡΟ-ΜΑΝΙΟΝ ΕΙΚΟΝΑ 209 ΕΙΚΟΝΑ 210

ι) Homo sapiens. Εμφανίζεται τα τελευταία 200.000- 150.000 χρόνια και κυριαρχεί στη Γη μέχρι σήμερα. Εμφανίζει καταρχήν τάση κρανιανικής επέκτασης και χρήσης περίπλοκων εργαλείων. Είναι ο μόνος άνθρωπος που ζει στις μέρες μας. Ορισμένοι ερευνητές τον χωρίζουν σε 2 υποείδη, τον εξαφανισμένο Homo sapiens idaltu που έζησε πριν από 160.000 χρόνια στην Αιθιοπία και το σημερινό Homo sapiens sapiens.

ΚΡΑΝΙΑ Homo neandertalenisΚΑΙ Homo sapiensΕΙΚΟΝΑ 211

134

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝΕΙΚΟΝΑ 212

Ένα σημαντικό θέμα έρευνας είναι και η καταγωγή του σύγχρονου ανθρώπου. Υπάρχουν δύο μοντέλα εμφάνισης του Homo sapiens sapiens. Το μοντέλου εξόδου από την Αφρική και το πολυτοπικό μοντέλο.Σύμφωνα με το πρώτο ο Homo sapiens sapiens εμφανίσθηκε πρώτα στην Ανατολική Αφρική πριν πάνω από 100.000 χρόνια και από εκεί λόγω σωματικής και πνευματικής υπεροχής, πληθυσμιακής αύξησης και κυνηγιού μεταναστεύει έξω από την Αφρική μέσω της Αραβικής χερσονήσου στην Ευρασία και μέσω του Βερίγγειου πορθμού στην Αμερική ( Νέο Κόσμο ) και με τους Αβοριγίνες, όπως έχει ήδη αναφερθεί, στην Αυστραλία. Στο πέρασμα του εξολόθρευσε όλους τους αρχαϊκούς πληθυσμούς Homo και τους Νεάντεραλ. Το μοντέλο αυτό το υποστηρίζουν παλαιοντολογικά ευρήματα και αναλύσεις του μιτοχονδριακού DNA.

135

Το πολυτοπικό μοντέλο καταγωγής και εξάπλωσης του Homo sapiens sapiens υποστηρίζει ότι τοπικοί πληθυσμοί Homo erectus είτε στην Αφρική, είτε στην Ευρώπη ή Ασία αναπτύχθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα σε Homo sapiens. Οι υποστηρικτές αυτού του μοντέλου βασίζονται σε καλά χρονολογημένα απολιθώματα που υποστηρίζουν μια συνεχή εξελικτική πορεία του σύγχρονου ανθρώπου σε πολλές περιοχές του κόσμου.

ΧΑΡΤΗΣ ΠΟΥ ΑΠΕΙΚΟΝΙΖΕΙ ΧΟΝΔΡΙΚΑ ΤΟΝ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟ ΤΗΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ Homo sapiens ( Ο ΧΑΡΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΟΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ ).

136

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-Darwin Charles. Η καταγωγή των ειδών τόμος Α. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών ( για την παρούσα έκδοση ΔΟΛ 2009).-Darwin Charles. Η καταγωγή των ειδών τόμος Β. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών ( για την παρούσα έκδοση ΔΟΛ 2009).-Leakey Richard. Η απαρχή του ανθρώπινου είδους. Εκδόσεις Κάτοπτρο ( Απρίλιος 1996 )-Γεωργιάδου – Διάκουλα Ε., Συμεωνίδης Ν. Κ., Θεωδώρου Γ. Ε. Παλαιοντολογία μέρος Α. Εκδόσεις Γκέλμπεσης Γ. ( Αθήνα 2003 ).-Γεωργιάδου – Διάκουλα Ε., Συμεωνίδης Ν. Κ., Θεωδώρου Γ. Ε. Παλαιοντολογία μέρος Β. Εκδόσεις Γκέλμπεσης Γ. ( Αθήνα 2003 ).-Γεωργιάδου – Διάκουλα Ε., Συμεωνίδης Ν. Κ., Θεωδώρου Γ. Ε. Παλαιοντολογία μέρος Γ. Εκδόσεις Γκέλμπεσης Γ. ( Αθήνα 2003 ).-Παπανικόλαου Δ. Ι., Σίδερης ΧΡ. Ι. Γεωλογία η επιστήμη της Γης. Εκδόσεις Πατάκη ( Δεκέμβριος 2008 ).-Κουφός Γ. Δ. Παλαιοντολογία Σπονδυλωτών. Εκδόσεις Ζήτη ( Θεσσαλονίκη 2004 ).-Stringer Chris, Andrews Peter. Homo Η καταγωγή και η εξέλιξη του ανθρώπου. Εκδόσεις Polaris ( Αθήνα 2006 ).-Χριστόπουλος Γ. Α., Μπαστιάς Ι. Κ. Ζωολογία – Εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Εκδοτική Αθηνών ( Αθήνα 1983 )- Χριστόπουλος Γ. Α., Μπαστιάς Ι. Κ. Φυτολογία – Εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Εκδοτική Αθηνών ( Αθήνα 1983 )-Βελιτζέλος Ευαγγ. Ζούρος Ν. Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου. Εκδόσεις Τοπίο-Boner H. Όταν τα ψάρια απέκτησαν πόδια, οι καρχαρίες δόντια και τα ζουζούνια πλημμύρισαν τη Γη. Εκδόσεις Τέσσερα ΠΙ Α.Ε. National Geographic Kids ( Αθήνα 2007 )-Λεοντάρης Σ. Εισαγωγή στην ωκεανογραφία. Εκδόσεις Συμμετρία (Αθήνα 1995)-Παυλίδης Σ. Β. ΠΑΝ-ΓΑΙΑ (Παγγαία) μια διαφορετική βιογεωλογική διαδρομή. Εκδόσεις Leader books (Αθήνα 2007)-Palmer D,, Barrett P. Εξέλιξη- Μια ιστορία ζωής 4 δισεκατομμυρίων ετών// τόμος Α. Εκδόσεις Σκάι βιβλίο (Αθήνα 2009)- Palmer D., Barrett P. Εξέλιξη- Μια ιστορία ζωής 4 δισεκατομμυρίων ετών// τόμος Β. Εκδόσεις Σκάι βιβλίο (Αθήνα 2009)-Barrett P. M., Rayfield E., Jenkins I. Δεινόσαυροι και προϊστορικός κόσμος// τόμος Α. Εκδόσεις Σκάι βιβλίο (Αθήνα 2009)- Barrett P. M., Rayfield E., Jenkins I. Δεινόσαυροι και προϊστορικός κόσμος// τόμος Β. Εκδόσεις Σκάι βιβλίο (Αθήνα 2009)

137

-Προδρόμου Μ., Καστηνά Α., Βίνου Μ.. Αν οι δεινόσαυροι ζούσαν σήμερα. Εκδόσεις Βιβλιοχώρα ( Λεμεσός 2008 )-Fardon John. Λεξικό της Γης. Εκδόσεις Ερευνητές ( Αθήνα 1994 )-Βελιτζέλος Ευαγγ. Κεφάλαια Παλαιοβοτανικής – Εξέλιξη φυτών. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών ( Αθήνα 1990 )-Γεωργιάδης Φ., Μουγνάι Μ. Π. Η ιστορία των ανθρώπων – βιβλίο για το δάσκαλο. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών- Βιβλιοσυνεργατική ΑΕΠΕΕ ( Αθήνα 2003 0-Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Παλαιοντολογία σπονδυλωτών-αρχοσαύρια. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο.-Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Παλαιοντολογία σπονδυλωτών. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο (Αθήνα 2003)-Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Εξελικτική παλαιοντολογία. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο -Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Μακροπαλαιοντολογία – Εισαγωγή στην Παλαιοανθρωπολογία. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο-Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Εισαγωγή στην Ταφονομία. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο (Αθήνα 2002) -Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Εισαγωγή στην Ταφονομία. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο (Αθήνα 2006)-Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Απολιθωμένα Χερσαία Οικοσυστήματα. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο (Αθήνα 2006)-Παυλάκης Π. Σημειώσεις τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ( τομέας ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας).Εισαγωγή στην Παλαιοοικολογία. Πανεπιστημιακό τυπογραφείο (Αθήνα 2006) -Βασιλειάδου Κ. Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨. Εκδόσεις Promoline A.E.

138

-Μπαντέκα Κ., Κοντής Εαυγγ., Βασιλάκος Ηλ. Ενημερωτικό Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Ανακαλύπτω τα φυτά του Απολιθωμένου Δάσους¨ Έκδοση Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους.-Γαβρέσεας Π. Εγχειρίδιο φυτολογίας.

ΠΗΓΕΣ INTERNET (Τελευταία ενημέρωση 15/ 08/ 2011 20:38 )http://www.palaeos.orghttp://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg871y/ch4.htmhttp://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-B106/18/109,621/http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/dinoclassification/Classification.htmlhttp://en.wikipedia.org/wiki/File:Cynognathus_BW.jpghttp://falunsloire.pagespersoorange.fr/mammiferes/carnivores/amphicyonides. wikipedia.org/wiki/Enaliarctoshttp://www.biomedsearch.com/nih/Relationships-Cetacea-Artiodactyla-among-mammals/Κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης Καστορίας www.metal.ntua.grhttp://crazy-zoologist.livejournal.comhttp://falunsloire.pagespersoorange.fr/mammiferes/carnivores/amphicyonides.htmhttp://www.nmnhs.com/palaeontological-museum-in-asenovgrad-en.htmlhttp://www.freerepublic.com http://www.biomedsearch.com/nih/Relationships-Cetacea-Artiodactyla-among-mammals/ www.geol.uoa.gr

http://nofantosastro.blogspot.com/2010/12/evolutionary-relationships-among-major.html

http://nofantosastro.blogspot.com/2010/12/evolutionary-relationships-among-major.html

http://en.wikipedia.org/wiki/Camelid

http://www.clab.edc.uoc.gr/seminar/heraklio/apolith/

http://www.biology4kids.com/misc/hyracoidea.html

139

http://biotech.aua.gr/BSC_COURSES/evolution/Dialexeis_Exelixi_PPS/1_evol_general_v3.pdf

http://el.wikipedia.org/wiki/

http://en.wikipedia.org/wiki/Loris

http://www.digitaluniverse.net/primates/topics/view/21287/

http://www.pbs.org/wgbh/nova/hobbit/tree-nf.html

http://www.geo.auth.gr/courses/gmo/gmo542e/ma8hmata/flash/geol_time_greek_3.html

erraeantiqvae.blogia.com/temas/atapuerca

http://anthropology-museum.med.uoa.gr/5b.htm

http://www.physics4u.gr/news/2006/scnews2359.html

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝΕΙΚΟΝΑ 1http://spotlightmadagascar.org/?p=1335ΕΙΚΟΝΑ 2http://comenius.susqu.edu/BI/202/Animals/DEUTEROSTOMES/CRANIATA/OSTEICHTHYES/Latimeria.htmΕΙΚΟΝΑ 3http://www.fossilmuseum.net/fossilpictures-wpd/Archaeopteryx/Archaeopteryx.htmΕΙΚΟΝΑ 4http://www.geodifhs.com/2/category/fbf732d2f3/1.htmlΕΙΚΟΝΑ 5http://en.wikipedia.org/wiki/DickinsoniaΕΙΚΟΝΑ 6http://www.google.gr/imgres?q=EDIACARA&hl=el&biw=1074&bih=584&gbv=2&tbm=isch&tbnid=COGmrpQIp8qcjM:&imgrefurl=http://www.dinosaurcollector.150m.com/edicara.htm&docid=qWC4fX9URkkpAM&w=510&h=311&ei=dZgyTpHPGcnCtAbUmcTpBg&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 7http://go2add.com/paleo/Devonian.phpΕΙΚΟΝΑ 8http://www.ideofact.com/archives/000450.html

140

ΕΙΚΟΝΑ 9http://www.mineraltown.com/Reports/33/33.php?idioma=2ΕΙΚΟΝΑ 10http://www.google.gr/imgres?q=MILLEPORA&hl=el&biw=1074&bih=584&gbv=2&tbm=isch&tbnid=u5XcuD8M0F6JfM:&imgrefurl=http://directsealife.com/shop/index.php%253FcPath%253D81_1201_1049%2526osCsid%253D4&docid=vnBH01NqrzsE8M&w=500&h=335&ei=15kyTpemItHVsgboubzpBg&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 11http://www.ascidians.com/oio/fungiidae/fungiidae.htmΕΙΚΟΝΑ 12

ΕΙΚΟΝΑ 13http://www.google.gr/imgres?q=STRINGOCEPHALUS&hl=el&gbv=2&biw=1074&bih=620&tbm=isch&tbnid=mTLZCXoigKO7uM:&imgrefurl=http://www.paleomania.com/photo-310459-Stringocephalus-burtini-2_JPG.html&docid=0q_d30Hg8qW9NM&w=630&h=470&ei=A5syTriHGcz2sgaqnf3oBg&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 14http://cecile.deneuvillers.free.fr/fossiles/fossiles.htmΕΙΚΟΝΑ 15http://www.bumblebee.org/invertebrates/Bivalvia.htmΕΙΚΟΝΑ 16http://geology.com/articles/denver-gem-and-mineral-show.shtmlΕΙΚΟΝΑ 17http://www.weloveyoudale.com/nautilus/ΕΙΚΟΝΑ 18http://www.google.gr/imgres?q=murex+brandaris&hl=el&gbv=2&tbm=isch&tbnid=tKGxhweWryWslM:&imgrefurl=http://en.wikipedia.org/wiki/File:Murex_sp.jpg&docid=GXf_Yddwe5FL9M&w=1280&h=801&ei=HZ0yTuKsMM_usgbP_uXpBg&zoom=1&iact=hc&vpx=600&vpy=97&dur=969&hovh=177&hovw=284&tx=166&ty=106&page=1&tbnh=100&tbnw=160&start=0&ndsp=15&ved=1t:429,r:3,s:0&biw=1074&bih=584#ΕΙΚΟΝΑ 19http://faculty.clintoncc.suny.edu/faculty/michael.gregory/files/bio%20102/bio%20102%20lectures/animal%20diversity/protostomes/lophotrochozoans/lophotrochozoans.htmΕΙΚΟΝΑ 20http://www.nuuchahnulth.org/language/sea_creatures/dentalium.htm

141

ΕΙΚΟΝΑ 21

ΕΙΚΟΝΑ 22http://www.utexas.edu/tmm/npl/databases/phakt_form_wallace_mcw.htmlΕΙΚΟΝΑ 23Ζαμπετάκη-Λέκκα Αλεξάνδρα/ Σημειώσεις Πανεπιστημίου Αθηνών/Μιροπαλαιοντολογία- ΚωνόδονταΕΙΚΟΝΑ 24http://www.xs4all.nl/~steurh/eng/cook.html ΕΙΚΟΝΑ 25http://www.creaweb.fr/perso/bv/banque/cormo-cooksonia.htmlΕΙΚΟΝΑ 26ΓΑΒΡΕΣΕΑ Π. ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΦΥΤΟΛΟΓΙΑΣΕΙΚΟΝΑ 27ΓΑΒΡΕΣΕΑ Π. ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΦΥΤΟΛΟΓΙΑΣΕΙΚΟΝΑ 28ΚΠΕ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣΕΙΚΟΝΑ 29ΚΠΕ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

ΕΙΚΟΝΑ 30scotese.comΕΙΚΟΝΑ 31

ΕΙΚΟΝΑ 32

ΕΙΚΟΝΑ 33http://www.bloggen.be/evodisku/archief.php?ID=57ΕΙΚΟΝΑ 34http://tuatera.com/foro/mundo-antiguo/ichtyostega/ΕΙΚΟΝΑ 35scotese.comΕΙΚΟΝΑ 36http://kentsimmons.uwinnipeg.ca/2153/lb4pg7.htmΕΙΚΟΝΑ 37http://www.museum.state.il.us/exhibits/mazon_creek/lepidodendron.htmlΕΙΚΟΝΑ 38http://www.geocraft.com/WVFossils/SigillariaDwg.htmlΕΙΚΟΝΑ 39http://it.wikipedia.org/wiki/File:Sigillaria_sp.5_-_Carbonifero.JPGΕΙΚΟΝΑ 40

142

http://www.flickr.com/photos/blackcountrymuseums/4331550991/ΕΙΚΟΝΑ 41http://www.google.gr/imgres?q=CALAMITES&um=1&hl=el&gbv=2&biw=1074&bih=584&tbm=isch&tbnid=eQadBo9GETB7dM:&imgrefurl=http://www.creaweb.fr/perso/bv/banque/pterido-calamites.html&docid=uGCaYS34KScn3M&w=254&h=588&ei=vKUyTouTFoTvsgat-9zoBg&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 42http://www.museum.state.il.us/exhibits/mazon_creek/pecopteris.htmlΕΙΚΟΝΑ 43http://www.geology.siu.edu/big/fossils.htmlΕΙΚΟΝΑ 44http://www.google.gr/imgres?q=SPHENOPTERIS&hl=el&biw=1366&bih=667&gbv=2&tbm=isch&tbnid=8nY70S77HhD4TM:&imgrefurl=http://www.fossilmall.com/PaleoRelic/Plants/wv4/wv4.htm&docid=cthJzYSHYhDcgM&w=544&h=408&ei=aw5FTviMCsTCswbtz_SzCQ&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 45http://www.gutenberg.org/files/28248/28248-h/28248-h.htmΕΙΚΟΝΑ 46http://comenius.susqu.edu/bi/202/ARCHAEPLASTIDA/VIRIDIPLANTAE/gymnosperms/CONIFEROPHYTA/default.htmΕΙΚΟΝΑ 47http://www.arcadiastreet.com/cgvistas/earth/02_paleozoic/earth_02_paleozoic_5600.htmΕΙΚΟΝΑ 48http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/glossary/Eryops.shtmlΕΙΚΟΝΑ 49http://zh.wikipedia.org/zh-cn/File:Edops_craigi12DB.jpgΕΙΚΟΝΑ 50http://www.google.gr/imgres?q=DIPLOCAULUS&hl=el&biw=1366&bih=667&gbv=2&tbm=isch&tbnid=pq0dBbGmJN0v0M:&imgrefurl=http://www.book-of-thoth.com/ftopict-1965.html&docid=MrD3vvGwLvobRM&w=550&h=373&ei=6RBFTtiaNYPssgax7-y-CQ&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 51http://www.cmstudio.com/life_list_1.htmlΕΙΚΟΝΑ 52http://en.wikipedia.org/wiki/File:Seymouria_BW.jpg

143

ΕΙΚΟΝΑ 53http://en.wikipedia.org/wiki/File:Cacops_BW.jpgΕΙΚΟΝΑ 54-http://planetdinosaur.com/land_reptiles/westlothiana.htm-http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hylonomus_BW.jpg-http://planetdinosaur.com/land_reptiles/paleothyris.htmΕΙΚΟΝΑ 55-----------ΕΙΚΟΝΑ 56http://www.rareresource.com/pho_dimetrodon.htmΕΙΚΟΝΑ 57http://dinosaurs.about.com/od/aquaticdinosaurs/p/mesosaurus.htmΕΙΚΟΝΑ 58------------ΕΙΚΟΝΑ 59http://www.google.gr/imgres?q=ichthyosaurus&hl=el&gbv=2&tbm=isch&tbnid=9mfSoKHKb1PrXM:&imgrefurl=http://www.rareresource.com/pho_ichthyosaurus.htm&docid=yq3oO-4bO6f2KM&w=800&h=533&ei=qRRFTu2LJs7rsgbiq6ypBw&zoom=1&iact=hc&vpx=637&vpy=102&dur=724&hovh=181&hovw=272&tx=110&ty=100&page=1&tbnh=129&tbnw=209&start=0&ndsp=19&ved=1t:429,r:2,s:0&biw=1366&bih=667ΕΙΚΟΝΑ 60--------------ΕΙΚΟΝΑ 61http://nzphoto.tripod.com/animal/tuatara.htmΕΙΚΟΝΑ 62http://www.google.gr/imgres?q=MONITOR+LIZARDS&hl=el&biw=1366&bih=667&gbv=2&tbm=isch&tbnid=cFKi7ictqgxenM:&imgrefurl=http://naturalplane.blogspot.com/2011/06/floridas-nile-monitor-lizard-invasion.html&docid=BpWTPryDPAEUKM&w=450&h=359&ei=dxZFTqXJM4_xsgat2tCgBw&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 63http://www.google.gr/imgres?q=MOSASAURUS&hl=el&gbv=2&tbm=isch&tbnid=OSaQM5ctKiUVHM:&imgrefurl=http://www.universaltreasures.com/fossilsM.htm&docid=56FQPQ889m1PzM&w=585&h=383&ei=1xZFTvnkEo7tsgaE3ZG6Bw&zoom=1&iact=rc&dur=235&page=1&tbnh=148&tbnw=207&start=0&ndsp=16&ved=1t:429,r:3,s:0&tx=93&ty=45&biw=1366&bih=667#ΕΙΚΟΝΑ 64

144

-----------ΕΙΚΟΝΑ 65http://nerdapproved.com/misc-weirdness/the-orkin-man-is-not-equipped-for-a-pterosaurus-infestation/ΕΙΚΟΝΑ 66scotese.com

ΕΙΚΟΝΑ 67http://www.kidsdinos.com/dinosaurs-for-children.php?category=Swimming%20ReptilesΕΙΚΟΝΑ 68http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Plate.htmlΕΙΚΟΝΑ 69--------------ΕΙΚΟΝΑ 70http://en.wikipedia.org/wiki/File:Dimetrodon.jpgΕΙΚΟΝΑ 71http://en.wikipedia.org/wiki/File:Edaphosaurus_BW.jpgΕΙΚΟΝΑ 72------------ΕΙΚΟΝΑ 73http://www.sigmalive.com/simerini/world/epikairotita/271331ΕΙΚΟΝΑ 74http://www.dinosaurjungle.com/dinosaur_species_ouranosaurus_pictures.phpΕΙΚΟΝΑ 75http://www.prehistory.com/parasaur.htmΕΙΚΟΝΑ 76http://psychosaurus.com/frames/dino/stegosaurus.htmlΕΙΚΟΝΑ 77http://www.dinosaur-facts.com/on-the-ground/corythosaurus/ ΕΙΚΟΝΑ 78http://gastondesign.com/07galleries/dinoskels/ΕΙΚΟΝΑ 79http://www.wikidino.com/?page_id=771ΕΙΚΟΝΑ 80http://www.google.com/images?rlz=1T4GGLR_enGR312GR312&q=palaeos%20scelidosaurus%20image&um=1&ie=UTF-8&source=og&sa=N&hl=el&tab=wi&biw=1259&bih=700EIKONA 81http://magazinedosdinossauros.blogspot.com/2010/10/os-10-parte-5.html

145

EIKONA 82http://www.rareresource.com/pho_plateosaurus.htmEIKONA 83http://blog.webosaurs.com/2010/11/03/daily-dino-fact-the-smallest-apatosaurus/EIKONA 84http://dinosaurs.wikia.com/wiki/BrachiosaurusEIKONA 85http://www.google.gr/imgres?q=DIPLODOCUS&hl=el&biw=1074&bih=584&gbv=2&tbm=isch&tbnid=AwR9cbIeHZjQ8M:&imgrefurl=http://www.healthstones.com/dinosaurdata/d/diplodocus/diplodocus.html&docid=oLCWTliIUNw_qM&w=650&h=433&ei=qY8xTqq6MojNsgah79XoBg&zoom=1

ΕΙΚΟΝΑ 86http://www.exeldim.bravehost.com/exelixi/erpeta/deinosavroi/coleophysis_badisma.htmΕΙΚΟΝΑ 87http://www.joetucciarone.com/ceratosaurus.htmlΕΙΚΟΝΑ 88http://en.wikipedia.org/wiki/CarcharodontosaurusΕΙΚΟΝΑ 89http://www.bornrich.com/entry/tyrannosaurus-rex-stan-skeleton-tamed-for-100000/ΕΙΚΟΝΑ 90http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BF%CE%BC%CF%88%CF%8C%CE%B3%CE%BD%CE%B1%CE%B8%CE%BF%CF%82ΕΙΚΟΝΑ 91http://www.dinosaur-world.com/feathered_dinosaurs/therizinosaurus_cheloniformis.htmΕΙΚΟΝΑ 92http://www.biblicalcreation.org.uk/scientific_issues/bcs107.htmlΕΙΚΟΝΑ 93http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-B106/18/109,621/

ΕΙΚΟΝΑ 94http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-B106/18/109,621/ΕΙΚΟΝΑ 95

146

http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/dinoclassification/Classification.htmlΕΙΚΟΝΑ 96http://en.wikipedia.org/wiki/File:Cynognathus_BW.jpgΕΙΚΟΝΑ 97http://conservationreport.com/2008/11/11/new-species-of-flying-lemur-discovered/ΕΙΚΟΝΑ 98http://en.wikipedia.org/wiki/IcaronycterisΕΙΚΟΝΑ 99http://sw.wikipedia.org/wiki/FisiΕΙΚΟΝΑ 100http://www.nmnhs.com/palaeontological-museum-in-asenovgrad-en.htmlΕΙΚΟΝΑ 101http://faluns-loire.pagesperso-orange.fr/mammiferes/carnivores/amphicyonides.htmΕΙΚΟΝΑ 102http://www.feedarea.de/?feed=82898ΕΙΚΟΝΑ 103http://crazy-zoologist.livejournal.com/486910.htmlΕΙΚΟΝΑ 104http://crazy-zoologist.livejournal.com/486910.htmlΕΙΚΟΝΑ 105http://www.megantereonstore.com/Reconstruction-of-Felis-atticaΕΙΚΟΝΑ 106http://www.discoverlife.org/20/q?search=Odobenus+rosmarusΕΙΚΟΝΑ 107http://www.discoverlife.org/20/q?search=Odobenus+rosmarusΕΙΚΟΝΑ 108n.wikipedia.org/wiki/EnaliarctosΕΙΚΟΝΑ 109 http://www.netbiologen.dk/zoologi/hvaler_og_delfiner.htmlΕΙΚΟΝΑ 110http://www.biomedsearch.com/nih/Relationships-Cetacea-Artiodactyla-among-mammals/19774069.htmlΕΙΚΟΝΑ 111http://www.freerepublic.com/focus/f-news/1338459/postsΕΙΚΟΝΑ 112http://nofantosastro.blogspot.com/2010/12/evolutionary-relationships-among-major.htmlΕΙΚΟΝΑ 113

147

http://carnivora.proboards.com/index.cgi?board=dinosaur&action=display&thread=6327ΕΙΚΟΝΑ 114http://en.wikipedia.org/wiki/HippopotamusΕΙΚΟΝΑ 115http://www-personal.umich.edu/~gingeric/PDGwhales/Whales.htm

ΕΙΚΟΝΑ 116http://en.wikipedia.org/wiki/AnthracotheriidaeΕΙΚΟΝΑ 117http://www.google.gr/imgres?q=dorcatherium&um=1&hl=el&sa=N&biw=1071&bih=595&noj=1&tbm=isch&tbnid=lD-pntuJJObDzM:&imgrefurl=http://s740.photobucket.com/albums/xx43/New4EverEden/Prehistoric%252520Mammals/Primitive%252520Deer%252520%252520and%252520Antelope/%253Faction%253Dview%2526current%253DDorcatherium.jpg%2526newest%253D1&docid=hEMof-PoPmhwvM&w=655&h=407&ei=4LI7Tt_pJcqv8gP9opy0Cg&zoom=1

ΕΙΚΟΝΑ 118http://www.scientific-web.com/en/Biology/Animalia/Chordata/Mammalia/TragulusJavanicus01.htmlΕΙΚΟΝΑ 119http://paleomuseum.uoa.gr/~emusweb/paleontology/?option=com_content&view=article&id=81&Itemid=43&collection=sp&lang=el&p=5ΕΙΚΟΝΑ 120http://www.google.gr/imgres?q=candiacervus+ropalophorus&hl=el&biw=1071&bih=595&gbv=2&tbm=isch&tbnid=Vj86pQlaDz4qM:&imgrefurl=http://www.rethymnon.gr/index.php%253Fspilea&docid=IGHfAf9ws7bUM&w=200&h=225&ei=eLs7Tt6wEMqs8gOanemEAw&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 121http://en.wikipedia.org/wiki/CamelidΕΙΚΟΝΑ 122http://en.wikipedia.org/wiki/CamelidΕΙΚΟΝΑ 123http://en.wikipedia.org/wiki/CamelidΕΙΚΟΝΑ 124http://www.nhc.ed.ac.uk/index.php?page=493.170.276.279

148

ΕΙΚΟΝΑ 125http://en.wikipedia.org/wiki/CamelidΕΙΚΟΝΑ 126http://www.photomazza.com/?Okapia-johnstoni-Sclater-1901ΕΙΚΟΝΑ 127http://dustdevil.deviantart.com/art/Palaeotragus-145269957ΕΙΚΟΝΑ 128http://dustdevil.deviantart.com/art/Palaeotragus-145269957ΕΙΚΟΝΑ 129http://tolweb.org/Giraffoidea/50877ΕΙΚΟΝΑ 130http://www.google.gr/imgres?q=helladotherium&um=1&hl=el&gbv=2&biw=1071&bih=595&tbm=isch&tbnid=BhMbo5r0-jV8cM:&imgrefurl=http://critters.pixel-shack.com/GalleryH.htm&docid=jS3-f2wUTydRYM&w=600&h=465&ei=Cb87TqbtAcHC8QPKr6TpAg&zoom=1ΕΙΚΟΝΑ 131http://www.copyrightexpired.com/earlyimage/bones/large/display_extinctanimals_helladotherium.htmΕΙΚΟΝΑ 132http://www.kenniskennis.com/rec-animals/13.htmlΕΙΚΟΝΑ 133http://fingerlakesfossilfarm.org/mammal_fossils.htmΕΙΚΟΝΑ 134http://stonewaresnake.blogspot.com/2008/12/work-at-my-day-job-did-not-go-so-well.htmlΕΙΚΟΝΑ 135http://www.bertsgeschiedenissite.nl/geschiedenis%20aarde/meridiungulata.htmΕΙΚΟΝΑ 136http://www.bertsgeschiedenissite.nl/geschiedenis%20aarde/meridiungulata.htmΕΙΚΟΝΑ 137http://www.fmnh.org/tanzania/species.asp?ID=12ΕΙΚΟΝΑ 138http://www.paleocene-mammals.de/large_herbivores.htmΕΙΚΟΝΑ 139http://www.superstock.com/stock-photos-images/1788-5660ΕΙΚΟΝΑ 140http://eng.prehistoric-fauna.com/ΕΙΚΟΝΑ 141http://cienciahoje.uol.com.br/view-materia-by-id/67049

149

ΕΙΚΟΝΑ 142http://www.sirenian.org/caryn.htmlΕΙΚΟΝΑ 143http://www.trieboldpaleontology.com/specimens/natural-history-museum/mammals-nhm/arsinoitherium-zitteli-nhm-mammal/ΕΙΚΟΝΑ 144http://www.biology4kids.com/misc/hyracoidea.htmlΕΙΚΟΝΑ 145http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/resources/Grzimek_mammals/Pholidota_Manidae/Manis_gigantea.jpg/view.htmlΕΙΚΟΝΑ 146http://www.itsnature.org/rip/glyptodon/ΕΙΚΟΝΑ 147http://bioinformatica.upf.edu/2007/projectes07/C.6/index.htmlΕΙΚΟΝΑ 148http://www.flickr.com/photos/unforth/sets/72157604168300637/detail/

ΕΙΚΟΝΑ 149Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨.Επιμέλεια και συγγραφή Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου.ΕΙΚΟΝΑ 150http://dinosaurs.wikia.com/wiki/MoeritheriumΕΙΚΟΝΑ 151http://solklore-fosiles-ibericof.blogspot.com/2010/06/world-of-warcraft-tcg-generator.htmlΕΙΚΟΝΑ 152www.zoobet.comΕΙΚΟΝΑ 153

ΕΙΚΟΝΑ 154Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨.Επιμέλεια και συγγραφή Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου.ΕΙΚΟΝΑ 155http://www.comune.montevarchi.ar.it/index.asp?para=type%7Cutil~idSez%7C15~idCanale%7C210~IDSCHEDAURP%7C1526ΕΙΚΟΝΑ 156

150

http://www.greece-ferries.com/greek_islands/dodecanese/tilos_ferries/tilos-museums-gr.aspΕΙΚΟΝΑ 157Μουσείο Γρεβενών.ΕΙΚΟΝΑ 158Μουσείο Γρεβενών.ΕΙΚΟΝΑ 159http://www.sciencephoto.com/media/411865/viewΕΙΚΟΝΑ 160Μουσείο Γρεβενών.ΕΙΚΟΝΑ 161Μουσείο Γρεβενών.ΕΙΚΟΝΑ 162Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨.Επιμέλεια και συγγραφή Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου.ΕΙΚΟΝΑ 163Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨.Επιμέλεια και συγγραφή Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου.ΕΙΚΟΝΑ 164Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨.Επιμέλεια και συγγραφή Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου.ΕΙΚΟΝΑ 165Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨.Επιμέλεια και συγγραφή Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου.ΕΙΚΟΝΑ 166Εγχειρίδιο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με τίτλο ¨ Δεινοθήρια στη Λέσβο – Οι γίγαντες του Απολιθωμένου Δάσους και το ταξίδι τους στο χώρο και το χρόνο¨.Επιμέλεια και συγγραφή Δρ. Κατερίνα Βασιλειάδου.ΕΙΚΟΝΑ 167http://it.wikipedia.org/wiki/File:Aceratherium.jpgΕΙΚΟΝΑ 168http://www.prehistoria.piwko.pl/gal_ssaki.htmΕΙΚΟΝΑ 169http://pt.fantasia.wikia.com/wiki/Chemosit

151

ΕΙΚΟΝΑ 170http://www.arcadiastreet.com/cgvistas/earth/04_cenozoic/earth_04_cenozoic_1120.htmΕΙΚΟΝΑ 171http://biotech.aua.gr/BSC_COURSES/evolution/Dialexeis_Exelixi_PPS/1_evol_general_v3.pdfΕΙΚΟΝΑ 172Κουφός Δ. Γεώργιος Παλαιοντολογία Σπονδυλωτών Εκδόσεις Ζήτη Θεσσαλονίκη 2004ΕΙΚΟΝΑ 173http://genomebiology.com/2003/4/11/R74/figure/F7

ΕΙΚΟΝΑ 174

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82

ΕΙΚΟΝΑ 175http://en.wikipedia.org/wiki/LorisΕΙΚΟΝΑ 176http://www.digitaluniverse.net/primates/topics/view/21287/ΕΙΚΟΝΑ 177http://www.naturephoto-cz.eu/cebus-capucinus-picture-1311.htmlΕΙΚΟΝΑ 178http://geoserver.itc.nl/melkakunture/panel.asp?w=w05&p=p21&i=noneΕΙΚΟΝΑ 179http://www.talkorigins.org/faqs/homs/toumai.htmlEIKONA 180http://www.pbs.org/wgbh/nova/hobbit/tree-nf.htmlEIKONA 181http://www.pbs.org/wgbh/nova/hobbit/tree-nf.htmlΕΙΚΟΝΑ 182http://primatology.net/2007/03/04/primate-brain-evolution-integrating-multiple-lines-of-evidence/ΕΙΚΟΝΑ 183http://www.wadsworth.com/anthropology_d/templates/stripped_features/primate_evolutionΕΙΚΟΝΑ 184http://www.bio.miami.edu/dana/106/106F06_18.htmlΕΙΚΟΝΑ 185http://primatology.net/2007/03/04/primate-brain-evolution-integrating-multiple-lines-of-evidence/

152

ΕΙΚΟΝΑ 186http://www.physicsforums.com/showthread.php?p=2638790ΕΙΚΟΝΑ 187http://www.talkorigins.org/faqs/homs/gorilla.htmlΕΙΚΟΝΑ 188http://simonthongwh.wordpress.com/2011/05/24/man-to-apes-lucy-australopethicus-afarensis/http://www.britannica.com/bps/media-view/36969/1/0/0ΕΙΚΟΝΑ 189http://www.livescience.com/14388-human-ancestors-hominids-role-reversal.htmlΕΙΚΟΝΑ 190http://www.mitchellteachers.net/WorldHistory/MrMEarlyHumansProject/MrMOurHumanAncestorsAssignment.htmlΕΙΚΟΝΑ 191http://www.d.umn.edu/cla/faculty/troufs/anth1602/pchomoru.htmlΕΙΚΟΝΑ 192http://www.amnh.org/exhibitions/permanent/humanorigins/past/history.phpΕΙΚΟΝΑ 193http://mathandliterature.blogspot.com/2010/09/blog-post_05.htmlΕΙΚΟΝΑ 194http://anthro.palomar.edu/homo/homo_2.htmΕΙΚΟΝΑ 195http://www.livescience.com/3379-ancient-peking-man-older-thought.html

ΕΙΚΟΝΑ 196erraeantiqvae.blogia.com/temas/atapuerca.phpΕΙΚΟΝΑ 197http://cienciasdelmundocontemporaneoclaret.blogspot.com/2011_04_01_archive.htmlΕΙΚΟΝΑ 198http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%80%CE%AE%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF_%CE%A0%CE%B5%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%BB%CF%8E%CE%BD%CF%89%CE%BDΕΙΚΟΝΑ 199http://www.innovateus.net/earth-matters/what-was-homo-heidelbergensisΕΙΚΟΝΑ 200Εγκυκλοπαίδεια Britanica.

153

ΕΙΚΟΝΑ 201http://en.wikipedia.org/wiki/NeanderthalΕΙΚΟΝΑ 202http://en.wikipedia.org/wiki/NeanderthalΕΙΚΟΝΑ 203http://en.wikipedia.org/wiki/NeanderthalΕΙΚΟΝΑ 204http://en.wikipedia.org/wiki/NeanderthalΕΙΚΟΝΑ 205http://en.wikipedia.org/wiki/NeanderthalΕΙΚΟΝΑ 206 http://anthropology-museum.med.uoa.gr/5b.htmΕΙΚΟΝΑ 207http://forums.skadi.net/showthread.php?t=130838ΕΙΚΟΝΑ 208http://en.wikipedia.org/wiki/File:Homo_floresiensis_cave.jpghttp://www.donsmaps.com/hobbitsflores.htmlΕΙΚΟΝΑ 209http://www.aerologio.gr/ΕΙΚΟΝΑ 210http://kosmaser.wordpress.com/ΕΙΚΟΝΑ 211http://anthropology.net/page/8/?s=paleoanthropolΕΙΚΟΝΑ 212http://www.env-edu.gr/Chapters.aspx?id=156ΕΙΚΟΝΑ 213http://ionnkorr.blogspot.com/2010/10/3.html

154

155