Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό

ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 3η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011

Φοιτητής : Λιούμπας Ανδρέας (ΑΜ 55750)

Ρόδος, 03 Μαρτίου 2011

Λιούμπας Α. 1

ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 3η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011

« H αγροτική εκμηχάνιση, η βιομηχανική παραγωγή, το εμπόριο και οι υπηρεσίες, οι υποδομές, η «οικονομία της γνώσης», η καινοτομία, ο πολιτισμός, η εκπαίδευση, ο τουρισμός, και άλλοι τομείς αποτελούν το πλαίσιο εντός του οποίου διαμορφώνεται το επίπεδο ανάπτυξης μιας περιοχής. Η ανάπτυξη αυτή είναι άνιση ανάμεσα σε τόπους, γεωγραφικές περιφέρειες και χώρες του κόσμου. Εντοπίσετε την άνιση ανάπτυξη στο εσωτερικό της δικής σας περιφέρειας – επιλέγοντας την περιφέρεια κατοικίας ή εργασίας σας ή άλλη, που έχετε επισκεφθεί επί μακρόν ή από την οποία κατάγεστε – με βάση τους παραπάνω τομείς ή/και άλλους που θεωρείτε σημαντικούς. Στη συνέχεια εκτιμήστε τεκμηριωμένα την άνιση ανάπτυξη της περιφέρειας αυτής ως σύνολο, σε σύγκριση με άλλες ελληνικές περιφέρειες. Πώς θα ερμηνεύατε την άνιση ανάπτυξη στις δύο αυτές κλίμακες χώρου; Αναφερθείτε τεκμηριωμένα στις συνθήκες που επενεργούν και επιτείνουν ή αμβλύνουν την άνιση ανάπτυξη σε ενδο-περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, πάντα σε αναφορά με την περιφέρεια της επιλογής σας.»

3η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010 – 2011

Φοιτητής : Λιούμπας Ανδρέας, ΑΜ 55750

Καθηγητής – Σύμβουλος : Αφουξενίδης Αλέξανδρος

Λιούμπας Α. 2

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

“…οι προσπάθειες να δοθούν απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα μένουν συχνά ατελέσφορες, γιατί αυτά είναι έτσι διατυπωμένα, που να προϋποθέτουν διανοητικές δυνατότητες που πραγματικά δεν έχουμε. Αν χαμηλώναμε τους τόνους μας και αναδιατυπώναμε τα ερωτήματα με λιγότερο φιλόδοξες αξιώσεις, θα μπορούσαμε ίσως να αναμένουμε πιο θετικά αποτελέσματα”.

(Λ. Βίτγκενσταϊν, Φιλοσοφικές έρευνες, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1977, σ. 309)

Η εργασία αυτή πρόκειται να προσεγγίσει ακροθιγώς το ζήτημα της άνισης

περιφερειακής ανάπτυξης. Η προσέγγιση μας ξεκινά με μια συνοπτική παρουσίαση των

κυριοτέρων θεωριών που προτείνουν εξηγήσεις του φαινομένου. Στη συνέχεια, με την

χρήση του θεωρητικού εξοπλισμού που θα έχουμε ήδη παρουσιάσει, θα εξετάσουμε

τομείς στους οποίους εμφανίζεται η άνιση ανάπτυξη, καταρχήν ενδοπεριφερειακά και

κατόπιν συγκρίνοντας δύο περιφέρειες της χώρας μας. Η εξέταση μας θα ολοκληρωθεί

με την παρουσίαση μιας σειράς συμπερασμάτων που θα αφορούν στους υπό εξέταση

τομείς.

Επιλέξαμε προς εξέταση τις περιφέρειες Νότιου και Βόρειου Αιγαίου. Η δυσκολία του

εγχειρήματος, την οποία ελπίζουμε πώς αντιπαρήλθαμε εν μέρει, έγκειται στο ότι η

επιστημονική βιβλιογραφία που αναφέρεται στην περιγραφή και μελέτη αυτών είναι

περιορισμένη.1 Η μεθοδολογία που γενικά ακολουθήσαμε είναι αυτή του κριτικού

ρεαλισμού διότι προτάσσει την σημαντικότητα των ποιοτικών μεθόδων. Επιδίωξη μας

ήταν η ανάδειξη των ανισοτήτων και αυτό δεν πιστεύουμε ότι επιτυγχάνεται με την

μονοδιάστατη προσέγγιση που ερμηνεύει το επίπεδο ευημερίας μιας περιοχής

αποκλειστικά και μόνο μέσω του ύψους του κατά κεφαλή ΑΕΠ2 αλλά με την

χρησιμοποίηση πιο σύνθετων κριτηρίων. Στην εργασία μας υποστηρίζουμε και

1 Ουσιαστικά, αυτό οφείλεται στην ποικιλία που χαρακτηρίζει τα νησιά η οποία είναι πολύ μεγαλύτερη από την ποικιλία που χαρακτηρίζει την ηπειρωτική χώρα. Ιδιαίτερα για χαρακτηριστικά όπως η χαμηλή προσβασιμότητα και η ελκυστικότητα των νησιών για κατοικία ή οικονομική δραστηριότητα, γεγονότα που οδηγούν στην απομόνωση, την εγκατάλειψη και τη γήρανση, γεγονός παραμένει ότι η σχετική βιβλιογραφία είναι γενικής φύσης, χωρίς αναλυτική μελέτη των σχετικών μεγεθών και των διαφορών μεταξύ των νησιών. Ακόμη και έργα που ασχολούνται με την ανάλυση Περιφερειακών διαφορών (βλ., Πετράκος και Ψυχάρης, 2004), δεν μπορούν να εξετάσουν ενδο-περιφερειακές και ενδο-νομαρχιακές διαφορές εξαιτίας της ίδιας της φύσης των νησιών, ενώ οι περισσότερες δουλειές που έχουν δημοσιευτεί για τα νησιά του Αιγαίου δεν ασχολούνται με θέματα πρόσβασης και απομόνωσης όπως εκφράζονται από δείκτες της διεθνούς βιβλιογραφίας (π.χ. EURISLES, 1997). 2 Στην περίπτωση της Ελλάδας η χρήση του κατά κεφαλή ΑΕΠ έχει αμφισβητηθεί έντονα, καθώς θεωρείται ότι παρουσιάζει μια στρεβλή εικόνα αλλά και μια υποεκτίμηση των πραγματικών ανισοτήτων μεταξύ των νομών και των περιφερειών της χώρας (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004). Η χρήση του κατά κεφαλή ΑΕΠ ή άλλων κατεξοχήν ποσοτικών κριτηρίων συνδέεται κυρίως με τις νεοκλασικές οικονομικές θεωρίες οι οποίες υποστηρίζουν ότι το προϊόν (και τα εισοδήματα) διαφόρων περιοχών έχουν την τάση να εξομοιώνονται με την πάροδο του χρόνου. Σήμερα, η νεοκλασική θεωρία έχει δεχτεί έντονη κριτική και έχει αμφισβητηθεί από έναν μεγάλο αριθμό ερευνητών (Λεοντίδου 62009:206)

Λιούμπας Α. 3

υιοθετούμε την χρήση του Σύνθετου Δείκτη Ευημερίας και Ανάπτυξης (ΣΔΕΑ)3 ως

προτιμητέου εργαλείου. Ο σκοπός και η περιορισμένη έκταση του κειμένου μας

υποχρεώνουν σε μια πολύ περιορισμένη εξέταση ενός ζητήματος που είναι εξαιρετικά

σύνθετο και απέραντα πλατύ. Οι συζητήσεις σχετικά είναι άπειρες τον αριθμό και όλες

ανοικτές ως προς τα συμπεράσματα τους ενώ κάποιες βρίσκονται σε άμεση

αντιπαράθεση μεταξύ τους. Ως άμεση συνέπεια των παραπάνω οφείλουμε να

προϊδεάσουμε τον αναγνώστη ότι στο κείμενο μας δεν θα βρει οριστικές απαντήσεις

παρά μόνο θεωρήσεις, ενίοτε υποκειμενικές.4

Η ανισότητα στην ανάπτυξη – μικρή θεωρητική προσέγγιση.

«Η ανάπτυξη δεν είναι στενά οικονομική αλλά κοινωνική διαδικασία»

(Λεοντίδου 62009:205-206)

Το φαινόμενο της άνισης ανάπτυξης είναι χρήσιμο να εξετάζεται στο μακρο-

ιστορικό πλαίσιο της βιομηχανικής εποχής. Με κριτήριο τις εμπειρίες της βιομηχανικής

εποχής, οι προ-βιομηχανικοί ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης ήταν πολύ χαμηλοί και οι

διαφοροποιήσεις σε αναπτυξιακά επίπεδα μεταξύ των διάφορων περιοχών της υφηλίου

ήταν σχετικά περιορισμένες. Σύμφωνα με μία εκτίμηση, στα μέσα του 18ου αιώνα η

σχέση του κατά κεφαλήν εισοδήματος της πλουσιότερης με την φτωχότερη χώρα του

κόσμου ίσως δεν ξεπερνούσε το 5 προς 1. Στις ημέρες μας η πιο αναπτυγμένη χώρα

έχει περίπου 400 φορές υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα από την πιο

υποανάπτυκτη. Η άνιση ανάπτυξη σε παγκόσμια κλίμακα προέκυψε από το διεθνή

καταμερισμό της εργασίας5 ο οποίος εντείνεται από τις συνθήκες που επέβαλε η

παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. Σε ότι αφορά την χώρα μας, μέλος της Ευρωπαϊκής

3 (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004). Πρόκειται για εναλλακτική πρόταση μέτρησης των ανισοτήτων. Ο δείκτης αυτός κατασκευάζεται με βάση: (α) δείκτες οι ο ποίοι μετρούν το εισόδημα με άλλους τρόπους πέραν του κατά κεφαλή ΑΕΠ, (β) φυσικούς δείκτες, οι οποί οι μετρούν πτυχές του επιπέδου ευημερίας από την πλευρά της κατανάλωσης, (γ) δείκτες παραγωγικής διάρθρωσης, (δ) δείκτες του δημογραφικού προφίλ και της ποιότητας του ανθρώπινου δυναμικού της κάθε περιοχής, (ε) δείκτες γεωγραφικής θέσης, οι οποίοι μετρούν το βαθμό προσπελασιμότητας ή εγγύτητας προς τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας και (στ) δείκτες κοινωνικών υποδομών. 4 Στοιχεία που σχετίζονται με ηθικές αξίες ή πολιτικές θέσεις και αντιλήψεις είναι εξαιρετικά δύσκολο να μην παρουσιάζονται υπό το προσωπικό πρίσμα του εκάστοτε μελετητή. Η συγκεκριμένη ιδιαιτερότητα μπορεί να αντιμετωπιστεί με αυτό που ο Habermas ονόμασε “επικοινωνιακή ηθική” (Habermas, 1987: 305-307) και η οποία μπορεί να συνοψιστεί σε μια λέξη : ειλικρίνεια προς τον αναγνώστη ήτοι όχι απεμπόληση των προσωπικών προσεγγίσεων/θέσεων αλλά παρουσίαση, όπου απαιτείται, των προσωπικών θέσεων μας προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα εντοπισμού της υποκειμενικής προσέγγισης. Στην προκειμένη περίπτωση η προσέγγιση των συγγραφέων ενέχει και ένα συναισθηματικό στοιχείο καθότι είναι οι ίδιοι κάτοικοι νήσων του Αιγαίου και έχουν προσωπική εικόνα των ιδιαιτεροτήτων τους. 5 (Τσάμπρα 2008: 205), (Λεοντίδου 62009:211)

Λιούμπας Α. 4

Ένωσης6, η ανισότητα στην ανάπτυξη των περιφερειών είναι ένα φαινόμενο το οποίο

παρόλο που είναι γενικά παραδεκτό ότι υφίσταται, δεν έχει ακόμη εξηγηθεί με τρόπο

κοινά αποδεκτό. Σε θεωρητικό επίπεδο, η σχέση οικονομικής ολοκλήρωσης και

περιφερειακών ανισοτήτων εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο διαλόγου και

επιστημονικής αντιπαράθεσης. Στην μια άκρη της αντιπαράθεσης βρίσκονται

προσεγγίσεις και σχολές σκέψεις που κινούνται γύρω από την βασική αντίληψη ότι,

μακροχρόνια, η οικονομική ολοκλήρωση οδηγεί σε μείωση των ανισοτήτων καθώς

απελευθερώνει δυναμικές που συμβάλλουν στην διάχυση της ανάπτυξης και στις

λιγότερο ευνοημένες περιοχές. Αυτές οι νεοκλασικές προσεγγίσεις αποτελούν

αντικείμενο της οικονομικής γεωγραφίας.7 Στην άλλη άκρη της αντιπαράθεσης

βρίσκονται απόψεις οι οποίες, παρότι εκτιμούν στην πλειοψηφία τους την οικονομική

ολοκλήρωση ως μια συνολικά θετική διαδικασία, επισημαίνουν ότι τα οφέλη και τα

κόστη της είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατανέμονται ομοιόμορφα στο χώρο. Αυτό

σημαίνει ότι από το σύνολο των δυναμικών που αναπτύσσονται, οι ισχυρότερες είναι

αυτές που πολώνουν τον χώρο και αυξάνουν τις ανισότητες, καθώς κάποιες περιοχές

επωφελούνται περισσότερο από κάποιες άλλες. Η διατήρηση ή η αύξηση των

ανισοτήτων στηρίζεται στις εσωτερικές και εξωτερικές οικονομίες συγκέντρωσης που

τείνουν να αναπτύσσονται σε διάφορα χωρικά επίπεδα και οι οποίες διευκολύνονται

από οικονομικές δυναμικές, όπως η τεχνολογική πρόοδος, οι διαρθρωτικές αλλαγές, η

διεθνοποίηση των δραστηριοτήτων και η διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης.8

Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: Από την μια πλευρά οι διαρθρωτικές μεταβολές στην

οικονομία – οι οποίες έχουν μια εσωτερική δυναμική, αλλά ενισχύονται και από την

διεθνοποίηση των δραστηριοτήτων – αυξάνουν την σχετική σημασία του τριτογενή

τομέα και ειδικά των ‘νέων’ υπηρεσιών και μεταβάλλουν σταδιακά την κλαδική σύνθεση

της βιομηχανίας. Η μεταβολή τείνει να ευνοεί κλάδους εντάσεως κεφαλαίου και

τεχνολογίας, ασκώντας ταυτόχρονα σοβαρές πιέσεις σε κλάδους εντάσεως εργασίας και

στις περιοχές που τις φιλοξενούν. Από την άλλη πλευρά, η διαδικασία της οικονομικής

ολοκλήρωσης, εντείνει το διεθνή ανταγωνισμό μεταξύ πόλεων και περιφερειών με

διαφορετικές παραγωγικές δομές και υποδομές, διαφορετικές τεχνολογικές δυνατότητες

και επίπεδα ανάπτυξης των ανθρώπινων πόρων και διαφορετικές δυνατότητες

6 Εδώ η ΕΕ αναφέρεται κυρίως διότι πρόκειται για μηχανισμό/διαδικασία οικονομικής ολοκλήρωσης η οποία έχει την διπλή ιδιαιτερότητα αφενός να προκύπτει ως δι-εθνική πρωτοβουλία κρατών (και όχι επιχειρήσεων) και αφετέρου να έχει ως διακηρυγμένο στόχο την εξάλειψη των περιφερειακών ανισοτήτων. 7 (Λεοντίδου 62009:206) 8 (Λεοντίδου 62009:206), (Τσάμπρα 2008: 206-207, 209-210,212)

Λιούμπας Α. 5

πρόσβασης στις Ευρωπαϊκές αγορές. Έτσι, περιοχές με λιγότερο ευνοϊκές «συνθήκες

εκκίνησης»9 υφίστανται πιο έντονα τις πιέσεις του ανταγωνισμού σε αυτό το νέο

περιβάλλον.10 Τις παραπάνω διαδικασίες μελετούν με σύνθετες διεπιστημονικές

προσεγγίσεις τόσο η κριτική γεωγραφία όσο και η μεταμοντέρνα πολιτιστική γεωγραφία

αλλά και η νέα οικονομική&πολιτιστική γεωγραφία.11

Το Αιγαίο ως περιοχή λιγότερο ευνοϊκών «συνθηκών εκκίνησης» - Εξέταση των Περιφερειών Βόρειου και Νότιου Αιγαίου.12

Βασικές Έννοιες.

1. Περιφερειακότητα και προσβασιμότητα.

Η έννοια της περιφερειακότητας, αναγνωρίζει ότι η χωρική κατανομή των περιοχών και

η θέση τους στο χάρτη επηρεάζει τις δυνατότητές τους να υποστηρίξουν τη διαβίωση

και την ανάπτυξη κοινωνιών, σε συγκεκριμένο κάθε φορά χωροχρονικό πλαίσιο13. Έτσι,

ο βαθμός περιφερειακότητας εκφράζει τις εξαρτήσεις ή/και τις δυνατότητες και ευκαιρίες

που παρουσιάζονται σε μια περιοχή, εξαιτίας της απόστασης ή/και της θέσης της σε

σχέση με ένα ή περισσότερα "κέντρα’.14 Στους χάρτες που παραθέτουμε βλέπουμε την

9 (Τσάμπρα 2008: 212) 10 (Τσάμπρα 2008: 206-207), (Λεοντίδου 62009:205-213,248-252,294-298), (Amin et al 1992, Camagni 1992).Εδώ σημαντικά σε σχέση με την εργασία μας είναι δύο βασικά δεδομένα : Πρώτον, οι περιφερειακές ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών της ΕΕ προϋπήρχαν του νέου οικονομικού περιβάλλοντος και της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης στην ΕΕ. Ο τύπος και το ύψος των ανισοτήτων σε κάθε χώρα έχει επηρεαστεί – και εξακολουθεί να επηρεάζεται – από παράγοντες και δυναμικές που συσχετίζονται με τις γεωγραφικές συντεταγμένες των χωρών και των περιφερειών τους, το ανάγλυφο του εδάφους, τις ιστορικές συνθήκες εθνικής συγκρότησης, το επίπεδο ανάπτυξης, τις υποδομές, την παραγωγική δομή, το μέγεθος των αγορών, και τις διασυνοριακές σχέσεις,(Λεοντίδου 62009). Δεύτερον η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τείνει να πείθεται περισσότερο από την δεύτερη και λιγότερο από την πρώτη θεωρητική προσέγγιση. Η υιοθέτηση αυτή είναι έμπρακτη κα συνοδεύεται από την διάθεση σημαντικών πόρων (Διαρθρωτικό Ταμείο και Ταμείο Συνοχής) για την ανάπτυξη των περιφερειών που βρίσκονται σε οικονομική και διαρθρωτική υστέρηση. Η διάθεση αυτών των πόρων υποδηλώνει εμμέσως, πλην σαφώς, ότι η ΕΕ (στηριζόμενη στις μελέτες που έχει στην διάθεσή της) θεωρεί ως πιθανότερο επακόλουθο της οικονομικής ολοκλήρωσης την αύξηση των ανισοτήτων και για αυτό το λόγο παρεμβαίνει με πολιτικές που λειτουργούν αντισταθμιστικά. Αυτό σημαίνει ότι η εξέλιξη των ανισοτήτων στην ΕΕ είναι η κοινή συνισταμένη μιας σειράς δυναμικών που επηρεάζονται από: (α) τις αρχικές συνθήκες κάθε χώρας και τους παράγοντες που βρίσκονται πίσω από αυτές, (β) τις (θετικές ή αρνητικές) επιπτώσεις των δυναμικών που συσχετίζονται με την διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης και (γ) το μέγεθος, την διάρκεια και την αποτελεσματικότητα των ασκούμενων Ευρωπαϊκών και εθνικών πολιτικών περιφερειακής ανάπτυξης 11 (Λεοντίδου 62009:309) 12 Ο αριθμός των νησιωτικών περιφερειών στην Ενωμένη Ευρώπη ανέρχεται στις 16 (NUTS II). Παράλληλα υπάρχουν άλλες 7 περιοχές (NUTS III) αμιγώς νησιωτικές. Η Ελλάδα έχει τέσσερις νησιωτικές περιφέρειες (NUTS II) και αρκετές δεκάδες νησιών που ανήκουν διοικητικά σε ηπειρωτικές περιφέρειες (Βόρειες Σποράδες, Σαμοθράκη, Θάσος κτλ). Στο Αιγαίο βρίσκονται οι Περιφέρειες Βορείου και Νοτίου Αιγαίου (που αποτελούν το αντικείμενο μελέτης αυτής της εργασίας) και η Περιφέρεια Κρήτης, ενώ η άλλη νησιωτική Περιφέρεια, των Ιονίων Νήσων, βρίσκεται στο Ιόνιο Πέλαγος. Στις Περιφέρειες Βορείου και Νοτίου Αιγαίου, υπάρχουν 53 νησιά σύμφωνα με τον ορισμό της EUROSTAT (πληθυσμός > 50 κατοίκων, βλ Πίνακα 1 παρακάτω). 13 (Λαμπριανίδης, 2000) 14 Η προσπάθεια ποσοτικοποίησης της "περιφερειακότητας" ενδιαφέρει εθνικούς και υπερεθνικούς μηχανισμούς, καθώς η μέτρηση ενός δείκτη ή συντελεστή περιφερειακότητας αποτελεί χρήσιμο εργαλείο κατανόησης της αναπτυξιακής δυναμικής περιοχών σε σχέση με τη θέση τους στον αναπτυξιακό χάρτη. Η προσπάθεια αυτή έχει καταλήξει από σχετικά νωρίς (ΕΕ, 1987) σε ένα δείκτη (υπερ)-περιφερειακότητας, ο οποίος μετράει την απόσταση και την απομόνωση των Περιφερειών (NUTS 3), με βάση δημογραφικά, οικονομικά και γεωγραφικά κριτήρια που

Λιούμπας Α. 6

θέση στο χώρο των δυο περιφερειών του Αιγαίου –, ακριτικές νησιωτικές, περιφέρειες

στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Χάρτης 1. Περιφέρεια Νήσων Β. Αιγαίου και η θέση της στο χώρο

Χάρτης 2. Περιφέρεια Ν. Αιγαίου (Δωδ/νησα) και η θέση της στο χώρο

καταλήγουν σε μια τυπολογία των περιοχών της ΕΕ και τελικά στην εισαγωγή διαφοροποιήσεων στις εφαρμοζόμενες πολιτικές.

Λιούμπας Α. 7

Χάρτης 3. Περιφέρεια Ν. Αιγαίου (Κυκλάδες) και η θέση της στο χώρο

Τα νησιά, παρά τις διαφορές που παρουσιάζουν μεταξύ τους, όσον αφορά

παραμέτρους όπως το μέγεθος, ο πληθυσμός, η γεωγραφική θέση, οι κυρίαρχες

οικονομικές δραστηριότητες, ο πολιτισμός, τα ανθρώπινα συστήματα χρήσης των

πόρων κτλ, έχουν ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που συνθέτουν την ταυτότητα

τους15.

15 (Σπιλάνης, 1996). Εδώ αναφερόμαστε στον «ποιητικό» όρο της νησιωτικότητας την οποία ορίζουμε τόσο ως μια αντικειμενική πραγματικότητα των νήσων όσο και ως «αίσθηση του ανήκειν σε ένα ιδιαίτερο σύνολο». Τα αντικειμενικά στοιχεία που προαναφέραμε είναι δυνατόν να κατηγοριοποιηθούν σε 4 κατηγορίες : μικρό μέγεθος, απομόνωση, ιδιόμορφο και εύθραυστο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, ιδιαίτερη βιωματική ταυτότητα. Σκόπιμο κρίνεται επίσης να μνημονεύσουμε το γεγονός ότι η τρέχουσα Κοινοτική πρακτική περιλαμβάνει όλα τα νησιά της ΕΕ σε διάφορες κατηγορίες και λίστες "μειονεκτικών περιοχών"..

Λιούμπας Α. 8

Πίνακας 1. Τα κατοικημένα νησιά (πληθυσμός > 50 κατοίκων) των περιφερειών Βορείου

και Νοτίου Αιγαίου

Β. Περιφεριακές διαφοροποιήσεις – ποιότητα ζωής και ανισότητα. Πως μετράται η ευημερία και το επίπεδο ανάπτυξης; Οι περισσότερες εργασίες φαίνεται

να υιοθετούν το συμπέρασμα ότι οι περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα είναι μικρές

ή φθίνουσες16. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει κυρίως από την επεξεργασία

στατιστικών στοιχείων του κατά κεφαλή ΑΕΠ ανά νομό ή περιφέρεια. Η εργασία αυτή

δεν πρόκειται να κινηθεί με αυτό τον τρόπο. Οι λόγοι για τους οποίους δεν θα το πράξει

16 (Πετράκος και Ψυχάρης 2004)

Λιούμπας Α. 9

σχετίζονται τόσο με την σφαλερή εικόνα που προκύπτει από την εξέταση του ΑΕΠ17

όσο και γιατί έχουμε ευθύς εξαρχής τοποθετηθεί υπέρ της διερεύνησης μιας όσο το

δυνατόν ρεαλιστικής εικόνας. Προκειμένου να γίνει αυτό πιο κατανοητό παραθέτουμε σε

αυτό το σημείο δύο σχεδιαγράμματα που δείχνουν το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε κάθε μια

από τις εξεταζόμενες περιφέρειες :

Σχεδιάγραμμα 1. Κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατοίκων Περιφέρειας Βόρειου Αιγαίου.

Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Ο.Ο.Σ.Α.

Σχεδιάγραμμα 2. Κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατοίκων Περιφέρειας Νότιου Αιγαίου.

Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Ο.Ο.Σ.Α.

17 (Πετράκος 2004)

Λιούμπας Α. 10

Τα παραπάνω σχεδιαγράμματα μας λένε ότι μεταξύ των δύο περιφερειών υπάρχει μια

διαφορά η οποία είναι περίπου 3000 Ευρώ σε ότι αφορά το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των

κατοίκων τους με το προβάδισμα να ανήκει στο Νότιο Αιγαίο, τίποτα περισσότερο

τίποτα λιγότερο. Για μια καλύτερη εικόνα δεν θα αρχίσουμε την παράθεση και άλλων

στοιχείων οικονομικού χαρακτήρα αλλά θα κινηθούμε όπως είχαμε προαναγγείλει.

Στην αρχή του κειμένου μας είχαμε αναφερθεί στον Σύνθετο Δείκτη Ευημερίας και

Ανάπτυξης ως εργαλείο που θα χρησιμοποιήσουμε για να εντοπίσουμε τις ανισότητες

μεταξύ των περιφερειών. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τις μεταβλητές που

λαμβάνει υπόψη αυτός ο εναλλακτικός τρόπος μέτρησης των ανισοτήτων.

Πίνακας 2. Οι μεταβλητές που συνθέτουν τον Σύνθετο Δείκτη Ευημερίας και Ανάπτυξης

Πηγή : (Πετράκος 2004)

Λιούμπας Α. 11

Ο ΣΔΕΑ18 προσεγγίζει, πιστεύουμε, περισσότερο την πραγματική εικόνα που θέλουμε

να αναδείξουμε. Η χρήση του σε επίπεδο περιφέρειας δίνει τα εξής, ενδιαφέροντα,

αποτελέσματα :

Πίνακας 3. ΣΔΕΑ σε επίπεδο περιφέρειας

Πηγή : (Πετράκος 2004)

Τα παραπάνω στοιχεία προσεγγίζουν καλύτερα την εικόνα των διαπεριφερειακών

ανισοτήτων και μας δείχνουν σε ότι αφορά τις περιφέρειες που μας ενδιαφέρουν ότι η

«ψαλίδα» ανάμεσα τους είναι αρκετά μεγαλύτερη από ότι αφήνει να φανεί ο δείκτης του

κατά κεφαλή ΑΕΠ ( ο οποίος όμως εκφρασμένος σε Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης

αφήνει να διαφανεί κάτι από την οικονομική πλευρά της άνισης ανάπτυξης αφού το

Νότιο Αιγαίο καταλαμβάνει την 1η θέση ενώ το Βόρειο Αιγαίο βρίσκεται μόλις στην 7η σε

σύνολο 13 περιφερειών ).

18 Κατασκευάζεται µε βάση: (α) δείκτες οι οποίοι µμετρούν το εισόδημα µε άλλους τρόπους πέραν του κατά κεφαλή ΑΕΠ, (β) φυσικούς δείκτες, οι οποί οι μετρούν πτυχές του επιπέδου ευημερίας από την πλευρά της κατανάλωσης, (γ) δείκτες παραγωγικής διάρθρωσης, (δ) δείκτες του δηµογραφικού προφίλ και της ποιότητας του ανθρώπινου δυναµικού της κάθε περιοχής, (ε) δείκτες γεωγραφικής θέσης, οι οποίοι μετρούν το βαθµό προσπελασιμότητας ή εγγύτητας προς τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας και (στ) δείκτες κοινωνικών υποδοµών. Για περισσότερες τεχνικού χαρακτήρα πληροφορίες σχετικά με το ΣΔΕΑ βλ (Πετράκος και Ψυχάρης 2004) και (Πετράκος 2004)

Λιούμπας Α. 12

Πίνακας 4. Περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα με βάση τον δείκτη ΣΔΕΑ.

Πηγή : (Πετράκος 2004) Είδαμε μια μικρή εικόνα της διαπεριφερειακής ανισότητας. Θα προσπαθήσουμε να

προσεγγίσουμε τις αιτίες.

Η Ελλάδα από το 1986 με τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (ΜΟΠ) και

μέχρι το 2006 με τη λήξη του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (Γ΄ΚΠΣ) είχε καταρτίσει

συνολικά 45 προγράμματα περιφερειακής ανάπτυξης.19 Τα ΚΠΣ αποτελούνταν από δύο

σκέλη : τα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΤΕΠ) και τα Περιφερειακά

Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ). Τα ΤΕΠ κάλυψαν παρεμβάσεις οι οποίες

σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν σε εθνικό επίπεδο. Τα ΠΕΠ κάλυψαν ολοκληρωμένες

αναπτυξιακές δράσεις στο επίπεδο περιφέρειας. Το σύνολο των πόρων που διατέθηκαν

άγγιξε το ποσό των 7,7 τρις δραχμών (σε τιμές 1999). 20 Η περιφερειακή ανάπτυξη είναι

προφανές ότι επηρεάζεται και από τις δύο δράσεις και άρα η συνοχή και η

συμπληρωματικότητα μεταξύ των προγραμμάτων είναι καθοριστικές για την επιτυχία

στην εξάλειψη των διαπεριφερειακών ανισοτήτων.

19 (Konsolas et al 2002) 20 (Konsolas et al 2002)

Λιούμπας Α. 13

Από τα προαναφερθέντα γίνεται κατανοητό ότι ούτε η πρόθεση ούτε τα χρήματα

έλειψαν από την προσπάθεια εξάλειψης των περιφερειακών ανισοτήτων. Θέση της

εργασίας είναι ότι αυτό που έλειψε κυρίως ήταν ο στρατηγικός σχεδιασμός η

υποβάθμιση της ανάπτυξης των περιφερειών ως θέμα – εναλλακτικά μπορούμε να

ισχυριστούμε ότι ενδεχομένως να θεωρήθηκε πώς η ανάπτυξη θα προέκυπτε έμμεσα

μέσω της ανάπτυξης και της σύγκλισης όλης της χώρας. Η θέση μας εδράζεται στο

γεγονός ότι μόλις το 2003 ετέθη στη «Χάρτα Σύγκλισης 2004-2008», ως ξεκάθαρος

στόχος του ΥΠΕΘΟ, η επιδίωξη να συγκλίνουν όλες οι ελληνικές περιφέρειες στο 65%

του κοινοτικού μέσου όρου μέχρι το 2008.21 Η πρόβλεψη αυτή γίνονταν το 2004 με

βάση τα στοιχεία που είχαν διαθέσιμα :

Πίνακας 5. Κατά κεφαλή ΑΕΠ (σε ΜΑΔ) των περιφερειών της Ελλάδος σε σχέση με τον

κοινοτικό μέσο όρο το 2001

Πηγή : (EUROSTAT, European Commission 2004, EC 2005)

Πρέπει εδώ να συνυπολογίσουμε και το γεγονός της καθυστερημένης διοικητικής και

δημοσιονομικής αποκέντρωσης, η οποία θεσμοθετήθηκε μεν το 1986 αλλά άρχισε να

21 (ΥΠΕΘΟ 2003)

Λιούμπας Α. 14

διαχειρίζεται πόρους μόλις το 199822 ενώ μέχρι και σήμερα παραμένει σε εξέλιξη η

διοικητική μεταρρύθμιση των περιφερειών μέσω της ολοκλήρωσης του προγράμματος

«Καλλικράτης».

Είναι αυτά αρκετά για να εξηγήσουν το φαινόμενο της άνισης ανάπτυξης μεταξύ των

περιφερειών ; Ασφαλώς και όχι. Βλέποντας την βαρύτητα που απέδιδε η ΕΕ στην

περιφερειακή ανάπτυξη μέσω των ΚΠΣ (και ειδικά των ΠΕΠ) θα μπορούσε να θεωρήσει

κανείς πώς το πρόβλημα της ανισότητας θα είχε εξαλειφθεί:

Πίνακας 6. Οι 6 βασικές προτεραιότητες του Α΄ΚΠΣ

Πηγή : (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 1994)

22 Έτος κατά το οποίο εκδόθηκαν για πρώτη φορά από το ΥΠΟΙΟ Συλλογικές Αποφάσεις Έργων Περιφέρειας (ΣΑΕΠ), δηλαδή καταρτίστηκε ξεχωριστό Περιφερειακό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα για τα έργα που χρηματοδοτούνται από την περιφέρεια με ξεχωριστό όριο πληρωμών.

Λιούμπας Α. 15

Πίνακας 7. Οι 5 αναπτυξιακοί άξονες του Β΄ΚΠΣ

Πηγή : (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 1994)

Πίνακας 8. Οι αναπτυξιακοί άξονες του Γ΄ΚΠΣ

Πηγή : (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2001)

Λιούμπας Α. 16

Βλέπουμε πώς διαχρονικά η έμφαση στην εξάλειψη της περιφερειακής ανάπτυξης

παρόλο που παραμένει σχετικά υψηλή εντούτοις σε απόλυτα μεγέθη φθίνει. Εδώ θα

ήταν χρήσιμο να δούμε και τον αναδιανεμητικό χαρακτήρα των ΠΕΠ :

Πίνακας 9. Ο αναδιανεμητικός χαρακτήρας του Α΄ΚΠΣ

Πηγή : (EUROSTAT)

Πίνακας 9. Ο αναδιανεμητικός χαρακτήρας του B΄ΚΠΣ

Πηγή : (EUROSTAT)

Λιούμπας Α. 17

Πίνακας 10. Ο αναδιανεμητικός χαρακτήρας του Γ΄ΚΠΣ

Πηγή : (EUROSTAT)

Από τους παραπάνω πίνακες γίνεται κατανοητό ότι ο αναδιανεμητικός χαρακτήρας των

ΠΕΠ διαχρονικά γίνεται όλο και λιγότερο διακριτός.

Συμπέρασμα σχετικά με τις διαπεριφερειακές ανισότητες

Η έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού και η καθυστέρηση στις διαδικασίες αποκέντρωσης

και περιφερειακής αυτοδιοίκησης θεωρούμε πώς βρίσκονται στην κορυφή των

προβλημάτων που διαιωνίζουν το πρόβλημα της άνισης ανάπτυξης.

Οι ρίζες του προβλήματος βρίσκονται στο παρελθόν και σχετίζονται τόσο με στενά

γεωγραφικούς περιορισμούς και ιδιαιτερότητες όσο και με την ραγδαία μεταβολή του

οικονομικού συστήματος τον 16ο περίπου αιώνα με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και

την διαμόρφωση των συνθηκών οικονομικής λειτουργία του σύγχρονου έθνους –

κράτους.

Ενδοπεριφερειακές ανισότητες - παράδειγμα τουρισμού στο Νότιο Αιγαίο

Σε ότι αφορά τις ενδοπεριφερειακές ανισότητες και την ανάδειξη τους η σχετικές έρευνες

και η βιβλιογραφία είναι δυστυχώς πολύ περιορισμένες. Για να αντιπαρέλθουμε αυτό το

πρόβλημα επιλέξαμε την περιφέρεια Νότιου Αιγαίου και τον τομέα του τουρισμού για

τον οποίο τα στοιχεία είναι ευκολότερα προσβάσιμα.

Λιούμπας Α. 18

Σύμφωνα με τη Χάρτα για τον τουρισμό και τη βιώσιμη ανάπτυξη, που υιοθετήθηκε το

1995, η ανάπτυξη του τουρισμού θα πρέπει να είναι φιλική με το περιβάλλον, να σέβεται

τις ιδιαιτερότητες της τοπικής κοινωνίας και να είναι βιώσιμη οικονομικά. Ιδιαίτερη

προσοχή πρέπει να δίνεται στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και των

παραδόσεων της τοπικής κοινωνίας. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη της

βιώσιμης ανάπτυξης είναι η υιοθέτηση οργανωμένων δράσεων από το σύνολο των

εμπλεκομένων φορέων (δημόσιων και ιδιωτικών) και ο σωστός συντονισμός τους. Η

βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη απαιτεί λεπτομερή σχεδιασμό, υιοθέτηση συγκεκριμένων

κανόνων-αρχών και πιστή εφαρμογή τους σε διάφορα επίπεδα. Για το σωστό

σχεδιασμό της τουριστικής ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο είναι απαραίτητο να

λαμβάνονται υπόψη παράμετροι όπως:

• Οι τουριστικοί πόροι μιας περιοχής, τα χαρακτηριστικά τους και οι δυνατότητες

τουριστικής αξιοποίησής τους.

• Οι διαθέσιμες τουριστικές υποδομές (δημόσιες ή ιδιωτικές).

• Οι γενικότερες (μη τουριστικές) υποδομές της περιοχής που μπορούν να

επηρεάσουν την τουριστική προσφορά και την τουριστική ζήτηση.

• Οι υποδομές (τουριστικές και γενικές) που υπάρχουν στη ευρύτερη περιοχή

(Νομό, Περιφέρεια, χώρα).

• Το είδος και το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών.

• Το τοπικό τουριστικό σχέδιο μάρκετινγκ ή η θέση της περιοχής, στο γενικότερο

τουριστικό σχέδιο μάρκετινγκ της χώρας.

• Το υπάρχων θεσμικό πλαίσιο που σχετίζεται με την τουριστική ανάπτυξη.

Εστιάζοντας στις τουριστικές υποδομές θα δώσουμε ένα παράδειγμα προκειμένου να

γίνει κατανοητή η βαρύτητα τους : Με βάση τα πρώτα στοιχεία των αεροδρομίων και

της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας (ΥΠΑ) για τις αεροπορικές αφίξεις αλλοδαπών

τουριστών στην χώρα μας, το 9μηνο Ιαν.- Σεπτ. 2010 παρατηρήθηκε οριακή μείωση

της τάξης του 0,3% σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του 2009. Στο αεροδρόμιο της

Αθήνας η μείωση των αφίξεων των αλλοδαπών τουριστών κυμαίνεται στο 5,5%

περίπου για το ίδιο διάστημα ενώ για το σύνολο της χώρας (χωρίς το αεροδρόμιο της

Αθήνας) παρατηρήθηκε αύξηση περίπου 1,5%. Σε αυτό συνέβαλαν οι αυξήσεις που

Λιούμπας Α. 19

σημειώθηκαν στα Δωδεκάνησα (9,4%) και στις Κυκλάδες (12,5%), ενώ αξιοσημείωτη

είναι και η αύξηση που σημειώθηκε στο αεροδρόμιο της Καλαμάτας (11%περίπου)

οφειλόμενη σε μεγάλο βαθμό στις νέες μονάδες που δημιουργήθηκαν στη Μεσσηνία (Κόστα Ναβαρίνο).23

Στο σημείο αυτό θα δούμε τι συμβαίνει σε ενδοπεριφερειακό επίπεδο στον τομέα των

βασικών τουριστικών υποδομών (κλίνες) :

Πίνακας 11. Ξενοδοχειακό δυναμικό 2010 : Δωδεκάνησα

Πηγή : (Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδας, 2010) Από τα παραπάνω στοιχεία βλέπουμε ότι η Ρόδος έχει ένα γενικό σύνολο 85.194

κλινών εκ των οποίων 15.245 αφορούν μονάδες 5 αστέρων. Συγκριτικά με την Κάλυμνο

των 1.803 κλινών εκ τω οποίων η ανώτερη ταξινόμηση αφορά 20 κλίνες σε μονάδα 4 23( Ι.Τ.Ε.Π 2010)

Λιούμπας Α. 20

αστέρων γίνεται φανερό ότι η διαφορά στα έσοδα από τον τουρισμό είναι χαώδης και θα

παραμείνει τέτοια διότι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Ρόδου (μέγεθος νησιού,

αξιοθέατα, υποδομές, ανθρώπινο δυναμικό, προσβασιμότητα, οικονομικό επίπεδο

τουριστών) δεν δύναται να τα ανταγωνιστεί ένα νησί με το μέγεθος της Καλύμνου.

Αυτό που θα μπορούσε να συμβεί – και εν μέρει συμβαίνει – είναι η αξιοποίηση των

τοπικών ιδιαιτεροτήτων προς ενίσχυση του τουρισμού. Στην περίπτωση της Καλύμνου

γνωρίζουμε από προσωπική εμπειρία την ενίσχυση τα τελευταία χρόνια μια

εναλλακτικής μορφής τουρισμού – του αναρριχητικού τουρισμού. Το γεωγραφικό

ανάγλυφο της Καλύμνου την καθιστά ιδανικό προορισμό για το είδος αυτού του

τουρισμού, για την ακρίβεια πρόκειται για τον δεύτερο σε κίνηση αναρριχητικό

προορισμό στην Ευρώπη.

Αυτό που δεν συμβαίνει είναι η ενίσχυση των τοπικών υποδομών υποδοχής και

διαμονής. Επίσης δεν έχει εκπονηθεί καμία μελέτη για την διαχείριση και διεύρυνση του

εναλλακτικού τουριστικού ρεύματος. Καμία πρόβλεψη για την φθινοπωρινή ή χειμερινή

περίοδο (κατεξοχήν αναρριχητική περίοδος διότι στην Β. Ευρώπη – έτερο

ανταγωνιστικό προορισμό - οι κλιματολογικές συνθήκες είναι αποτρεπτικές).

Τα προαναφερθέντα είναι εν μέρει αποτέλεσμα κακής διοίκησης σε τοπικό επίπεδο

αλλά δεν παύουν να τονίζουν μια πτυχή των τοπικών ανισοτήτων – αυτή της έλλειψης

εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού που θα μπορούσε να προβεί σε διορθωτικές

ενέργειες οι οποίες μολονότι δεν θα εξάλειφαν μια ανισότητα του μεγέθους Ρόδου –

Καλύμνου εντούτοις θα βελτίωναν τις τοπικές συνθήκες με την εισροή τουριστικού

συναλλάγματος.

Συμπέρασμα σχετικά με τις ενδοπεριφερειακές ανισότητες

Απόρροια της περιφερειακής υπανάπτυξης είναι και οι ενδοπεριφερειακές ανισότητες

οφειλόμενες εν μέρει σε μια σειρά τοπικών παραγόντων και ιδιαιτεροτήτων που

μεγεθύνθηκαν όταν η παγκοσμιοποίηση άρχισε να εξαλείφει την σχετική αυτονομία και

τα όποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Επιπρόσθετα η αδράνεια στην εκπόνηση

μελετών και την λήψη μέτρων με την έναρξη δράσεων αντισταθμιστικού χαρακτήρα

διαιώνισε και επέτεινε τις ανισότητες.

Λιούμπας Α. 21

Λιούμπας Α. 22

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1990). Ελλάδα, Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης 1989 – 1993, Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1994). Ελλάδα, Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης 1994 – 1999, Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2001α). Ελλάδα, Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης 2000 – 2006, Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, (2010). Εξελίξεις στα Βασικά Μεγέθη της Ελληνικής Ξενοδοχειακής Αγοράς κατά τα έτη 2009 – 2010, Αθήνα Λαμπριανίδης Λ. (2000) Οικονομική Γεωγραφία: Στοιχεία Θεωρίας και Εμπειρικά Παραδείγματα, Πατάκη, Αθήνα Λεοντίδου, Λ (2005/ 2009) (6η Έκδοση). Αγεωγράφητος Χώρα: Ελληνικά Είδωλα στις Επιστημολογικές Διαδρομές της Ευρωπαϊκής Γεωγραφίας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Λιαργκόβας Π., Γιαννιάς ∆. και Φωτόπουλος Γ. (2003) «Συγκλίσεις και αποκλίσεις της ποιότητας ζωής στην Ελλάδα», Αειχώρος, τόμος 2, τεύχος 1: 114-129, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος Πετράκος Γ. (2004). Περιφερειακές ανισότητες και περιφερειακή πολιτική στην Ελλάδα, Αειχώρος, τόμος 3, τεύχος 1, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος. Πετράκος Γ. και Ψυχάρης Γ. (2004). Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα, Κριτική, Αθήνα. Σπιλάνης Ι., Κίζος Α., Κονδύλη Ι., Μισαηλίδης Ν.,(2005). Προσπελασιμότητα και Ελκυστικότητα των Νησιών του Αιγαίου, Αειχώρος, τόμος 4, τεύχος 1, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος Σπιλάνης Γ. (1996). Για μια Ευρωπαϊκή Πολιτική των Νησιών, Κείμενα Έρευνας και Τεκμηρίωσης, αρ. 41, ΕΚΕΜ. Τσάμπρα Μ., 2008. Άνιση Ανάπτυξη και Παγκοσμιοποίηση στο Λεοντίδου Λ. (επιμ) Ευρωπαικές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός,ΕΑΠ,Πάτρα. Τσάρτας Π., (2006). Η εφαρμογή των αρχών της Τοπικής Ατζέντα 21 για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών: Η περίπτωση των μικρών νησιών του Αιγαίου Πελάγους, Αειχώρος, τόμος 5, τεύχος 1, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος ΥΠΕΘΟ (2003). Η Χάρτα της Σύγκλισης, Ελλάδα 2004-2008: Πλαίσιο Διαλόγου, Αθήνα. Φωτόπουλος Γ., Γιαννιάς Δ. και Λιαργκόβας Π., (2002). Οικονοµική ανάπτυξη και σύγκλιση στους νοµούς της Ελλάδας 1970-1994: Εναλλακτικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις», Αειχώρος, τόμος 1, τεύχος 1, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος Ψυχάρης Ι. (2004). Περιφερειακή πολιτική και περιφερειακά προγράµµατα των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης της Ελλάδας: Αποτίµηση και προοπτικές, Αειχώρος τόμος 3, τεύχος 1, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος Ψυχάρης Ι., Γεωργίου, Γ. (2003). Το δημοσιονομικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης µετά τη διεύρυνση και οι επιπτώσεις του στην περιφερειακή συνοχή, Αειχώρος, τόμος 2, τεύχος 1, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος Ξενόγλωσση Amin A., Charles D. and Howells J., (1992). Corporate Restructuring and Cohesion in the New Europe, Regional Studies, 26(4): 319-331.

Λιούμπας Α. 23

Camagni R., (1992). Development Scenarios and Policy Guidelines for the Lagging Regions in the 1990s, Regional Studies, 26(4): 361-374. Derek, G., Johnston. R., Pratt G., Watts. M. J., Whatmore. S., (eds) (2009) (5th Edition).Thedictionary of human geography, Wiley – Blackwell, Singapore. Habermas, J. (1987).Theorie de l’agircommunicationnel ( tome 2): Critique de la raison fonctionnaliste (traduitdel’allemandparJ.M. Ferry), Paris, Fayard Konsolas N., Papadaskalopoulos A. και Plaskovitis I. (2002), Regional Development in Greece, Vienna - New York: Springer.

Διαδικτυακό Υλικό

Για την σύνταξη αυτής της εργασίας χρησιμοποιήθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία όπως και πληροφορίες που αφορούν σε τεχνικά δεδομένα, θεσμικά όργανα και άλλα εξειδικευμένα θέματα (στοιχεία που βρίσκονται διάσπαρτα στο κείμενο ή αποτέλεσαν αφετηρίες ιδεών) τα οποία ελήφθησαν από τις κάτωθι διαδικτυακές πηγές :

http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_01_0002_00060.pdf Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 22/02/2011 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-DK-10-001/EN/KS-DK-10-001-EN.PDF (Energy, transport and environment indicators) Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 22/02/2011 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-GK-10-001/EN/KS-GK-10-001-EN.PDF (European economic statistics) Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 22/02/2011 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-31-10-555/EN/KS-31-10-555-EN.PDF (Income and living conditions in Europe) Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 22/02/2011 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-32-10-359/EN/KS-32-10-359-EN.PDF (Pocketbook on Euro-Mediterranean statistics) Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 22/02/2011 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-CD-10-220/EN/KS-CD-10-220-EN.PDF (Eurostat yearbook 2010) Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 22/02/2011 Στοιχεία που αφορούν τις εξετασθείσες περιφέρειες αντλήθηκαν, μεταξύ άλλων πηγών, από τους επίσημους δικτυακούς τόπους (προσβάσιμοι και ως υπερ-συνδέσεις από την ιστοσελίδα του αρμόδιου υπουργείου)

Λιούμπας Α. 24

http://www.notioaigaio.gov.gr/ Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 25/02/2011

http://www.vorioaigaio.gov.gr/ Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 25/02/2011 Εξειδικευμένα στοιχεία σχετικά με δυναμικό ξενοδοχειακών κλινών και άλλες πληροφορίες που αφορούν στον τουρισμό βρέθηκαν στο : http://www.grhotels.gr Ημερομηνία επίσκεψης ιστοσελίδας 25/02/2011 Η εργασία αυτή άντλησε ιδέες και θεωρητικές ερμηνείες από τον David Landes και το βιβλίο του «Ο Προμηθέας χωρίς δεσμά. Τεχνολογική Αλλαγή και βιομηχανική ανάπτυξη στη δυτική Ευρώπη από το 1750 μέχρι σήμερα» Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα καθώς και από τον Douglass North «Δομή και μεταβολές στην οικονομική ιστορία» Κριτική, Αθήνα. Υφέρπουσες επιρροές μπορεί κανείς να διακρίνει και από τον Michael Mann και το «Οι Πηγές της Κοινωνικής Εξουσίας» (τόμοι Α΄και Β΄) Πόλις, Αθήνα. Όλα τα παραπάνω δεν θα ήταν παρά απλά αναγνώσματα εάν δεν υπήρχε η δυνατότητα εμβάθυνσης και κατανόησης μέσω των ερμηνευτικών μοντέλων που προτείνει ο Κώστας Γαγανάκης και το εγχειρίδιο μελέτης της Θεματικής Ενότητας ΕΠΟ 11 του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου : «Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης»