รวมบทความวิทยานิพนธ์สำหรับคนจน...

รวมบทความ

ทไดรบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ

ส�าหรบวทยานพนธเพอคนจน

ปท 3

งานมอบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ

ส�าหรบวทยานพนธ เพอคนจน ปท 3

โดย สถาบนสญญา ธรรมศกด เพอประชาธปไตย

รวมกบ กองทนวนดา ตนตวทยาพทกษ

วนพฤหสบดท 8 มนาคม 2555 ณ หองประชมประกอบ หตะสงห

ชน 3 ตกอเนกประสงค 1 มธ. ทาพระจนทร

---------------------------

13.00 13.30 น. ลงทะเบยน

13.30-13.45 น. กลาวตอนรบ/รบชมความเปนมาของรางวล

13.45-14.00 น. พธมอบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษฯ โดย ศาสตราจารยนรนต เศรษฐบตร นายกสภามหาวทยาลยธรรมศาสตร

14.00-14.45 น. การกลาวปาฐกถา โดย รองศาสตราจารย ดร.นพนธ พวพงศกร ประธานสถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย

14.45-15.45 น. การอภปรายและน�าเสนอบทความ ของผไดรบรางวล โดย นายอกฤษฏ เฉลมแสน นางเบญจพร ดขนทด นางสาวธตญา เหลาอน นายสทธเทพ เอกสทธพงษ ด�าเนนรายการโดย ผศ.ดร.ประภาส ปนตบแตง

15.45-16.00 น. สรปและกลาวปดงาน โดย ศ.ดร.ธเนศ อาภรณสวรรณ

รวมบทความทไดรบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ ส�าหรบวทยานพนธเพอคนจน ปท 3

โดย สถาบนสญญา ธรรมศกด เพอประชาธปไตย รวมกบ กองทนวนดา ตนตวทยาพทกษ

พมพครงท 1 : สงหาคม 2555

ปก : สกญญา พรหมทรพย

รปเลม : http://khunnaipui.multiply.com/

พมพท : โรงพมพเดอนตลา โทรศพท 02-996-7392-4 โทรสาร 02-996-7395

ค�าน�า

“...ผคนกลมเลกๆ และรวมทงขาพเจาไดกระท�าสงทแทบจะเปนไป

ไมไดในสายตาของผคนทงหลาย พวกเราตอสอยางหนกเพอท�างาน

ความคดกบสงคม โดยมความขดแยงเรองการใชทรพยากรธรรมชาต

เขอนปากมลเปนครในการถายทอดวชาวาดวยการอนรกษธรรมชาต

ชาวบานและขาพเจาไดเรยนร อยางลกซงตอโครงสรางทางสงคม

เศรษฐกจ การเมอง ผานการตอตานโครงการเขอนปากมล...”

วนดา ตนตวทยาพทกษ, “อตชวประวตของขาพเจา”.

ในปณธานหงหอย รวมงานเขยนและบทร�าลก

วนดา ตนตวทยาพทกษ 2498-2550

กนยายน 2551, หนา 51

ผคนกลมเลกๆ ทวนดาพดถงคอชาวบานทยนหยดตอส กรณ

เขอนปากมล ขบวนการตอสของกลมคนเลกๆ หลายกลม กอตวเปน

ขบวนการใหญตอสกบความอยตธรรม และเรยกรองใหยตการท�าลาย

วถชวตและธรรมชาต ในขณะเดยวกนคนกลมเลกๆ อกกลมกก�าลง

สรางความร ความเขาใจเรองคนจนและความยากจนผานงานวชาการ

ในรปของวทยานพนธ ทงในระดบปรญญาโทและปรญญาเอก

สถาบนสญญา ธรรมศกด เพอประชาธปไตย ตงคณะกรรมการขน

พจารณาใหรางวลวทยานพนธทเกยวกบคนจนและความยากจน ใน

2 ครงทผานมา (พ.ศ. 2551 และ 2553) มวทยานพนธทไดรบรางวล

รวม 8 เลม ปท 3 น มวทยานพนธทไดรบรางวล 4 เลม คอ

- อกฤษฏ เฉลมแสน “หนสนและการตอส เพอรกษาสทธ

การอยอาศยของคนในชมชนแออด” วทยานพนธปรญญาโท

สาขามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

- เบญจพร ดขนทด “ลเกวก : การประกอบสรางชมชนของ

คนจนเมองในพนทการแสดง” วทยานพนธปรญญาเอก สาขา

ไทศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม

- ธตญา เหลาอน “กาลอวสานของสงคมชาวนาในภาคอสาน”

วทยานพนธปรญญาโท สาขาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร

มหาวทยาลยเชยงใหม

- สทธเทพ เอกสทธพงษ “ความทรงจ�าทเลอนหาย วาดวยชวต

สามญชนจนในกรงเทพฯ พ.ศ. 2500-2517” วทยานพนธ

ปรญญาโท สาขาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลย

เชยงใหม

หนงสอเลมนรวมบทความจากวทยานพนธทไดรบรางวลทง 4 เลม

จนตภาพของคนจน และความยากจนของไทย มกผกโยงเขากบ

“เรองเลา” วาดวยอาณาบรเวณ รฐ ชาต ศาสน กษตรย ไมมสามญชน

โดยเฉพาะอยางยงสามญชนชาวจนอยในนน เพราะคนกลมนไปกนไมได

กบเรองเลาค�าโตทว าดวย “คนจนเสอผนหมอนใบใตรมพระบรม

โพธสมภาร” นอกจากน สทธเทพ ยงชใหเหนถงการพยายามลบ

ประวตศาสตรการตอสของสามญชนชาวจน กรณพลบพลาไชย เมอป

พ.ศ. 2517 ซงสะทอนการไมยอมอยใตการดถก และการถกเลอกปฏบต

จากกลไกรฐทกระทบการด�าเนนชวตประจ�าวน การอธบายของรฐตอ

กรณน คอ การบอกวาเหตการณพลบพลาไชยเปนแผนของซไอเอ

เพอเบยงเบนความสนใจการชมนมทางการเมองในชวงนน การกระท�า

ของภาครฐนเปนการดงเอา “การเมอง” ออกไปนอกชวต และการตอส

ของสามญชนชาวจน สทธเทพ ไดเลาถงเรองราวของครอบครวสามญชน

ชาวจนและกรณการถกบงคบอพยพออกจาก “บาน” แถบปทมวน

โดยเผาไลท การถกบงคบใหออกจากบานครงนนหมายถงการสญเสย

ทางเศรษฐกจ-สงคม วฒนธรรมของผคนจ�านวนมาก

อกฤษฏ กลาวถงความหมายของ “บาน” ในหมคนยากจน

ในท�านองเดยวกนกบทสทธเทพ เสนอวา บานอาจจะไมใช “ความมนคง”

ในแบบทรฐ และชนชนกลางมอง คนจนตองการความมนใจวาพวกเขา

จะไมตองถกขบไลออกไปจาก “บาน” แตความมนคงแบบน ตางไปจาก

การมบานแบบถาวรสบตอชวลกชวหลาน ใครจะอยากใหลกหลานตอง

อยบานทอยในชมชนคนจนไปตลอดชวต จงไมนาแปลกใจทเราจะเหน

คนจนไมผอนบาน และ/หรอ ไมอยในบานในโครงการบานมนคงทตวเอง

ผอนอย คนจนกเงนนอกระบบทแมมดอกเบยสง แตมเงอนไขการก และ

การสงเงนกทยดหยนกวา อกฤษฏ เลาเรองของคนจนในเมองทเหลอเพยง

ครวเรอนทตองระดมกนประคบประคองใหอยรอดไปในแตละวน ทกคน

เปนแรงงานทส�าคญโดยเฉพาะคนแก ผหญง และเดก ค�าวา “ชมชน”

ดจะลดความส�าคญลงไปดวยวาผคนผลดเปลยนหมนเวยนกนมาอยและ

ออกไป ตลอดเวลา

การขบเคลอนชมชนจนตนาการ ยงคงเหนไดผานลเกยานชานเมอง

กรงเทพฯ เบญจพร ชใหเหนวา กล มคนแสดงซงเกอบทงหมดเปน

คนยากจน มทงรนใหญทมประสบการณเกอบ 20 ป รนกลางและรนเลก

ทเขาวงการมาไมถง 3 ป กบผดทสวนใหญเปนผหญง ทงประเภท

แฟนพนธแท แมยกตวจรง และขาโจ ชมชนจนตนาการของคนแสดงและ

คนดเปนเครอขายความสมพนธแบบแมกบลก แมทเปนหญงสมบรณแบบ

เปนผอปถมภ ผมพระคณกบลกทกตญญรคณ สมาชกในชมชนเปนญาต

เสมอนทเกอกลกน เปนเกลอทรวมเผชญวกฤตบางอยางในชวตรวมกน

แมในชวตประจ�าวนของแตละคนจะไมมความสมพนธแบบนกตาม วกลเก

จงเปนพนทการแสดงทเราเหนการกลนกลาย เหลอมซอนของชวตจรงกบ

จนตนาการของคนจนในเมอง

เรองเลาวาดวยชาวนา ถกน�ามาเลาอกครงในงานของ ธตญา

แตการเลาครงนไมเหมอนการเลาครงอนๆ คอ ธตญา ศกษาชาวนา

ท อ.เกษตรวสย จ.รอยเอด อธบายความขดแยงภายใน “ชน” ของ

ชาวนา ระหวางชาวนากลางกบชาวนารวยทชวงชงแรงงานจากชาวนาจน

ความขดแยงปรากฏชดขนเมอมการใชเทคโนโลยและทนเขมขน ในการ

ผลตขาว จงเหลอแตชาวนารวยเทานนทพอจะยนหยดอยได สวนชาวนากลาง

อยในสภาวะย�าแย ชาวนาจนนนไมตองพดถงเพราะย�าแยมานานแลว

และกเปนชาวนารวยอกทสามารถขยายเครอขายความสมพนธกบนายทน

ทองถน วถการผลตทเปลยนไป ยงกอใหเกดการเปลยนแปลงความเชอ

และการประกอบพธกรรม ธตญาแสดงใหเหนถงการเขาถงพนทศกดสทธ

ของผหญง เพราะผชายสญเสยความสามารถในการเปนผผลต และใช

พนททางการเกษตรใหกบเทคโนโลยและทนไปแลว ไมมชาวนาเตมเวลา

ทผลตเพอยงชพ มแตชาวนาทผลตเพอขาย และชาวนาทสะสมและ

ขยายทนจากภาคการผลตนอกการเกษตร

รองศาสตราจารย ดร.นพนธ พวพงศกร นกเศรษฐศาสตร

ผมประสบการณ ทงการวจย การวางนโยบาย และเขยนงานวชาการ

เกยวกบสนเชอชนบท แรงงาน และนโยบายการพฒนา กลาวในการแสดง

ปาฐกถาในพธมอบรางวลวนดาฯ ปท 3 เมอวนท 8 มนาคม 2555 วา

แมวาจ�านวนคนจน และระดบความยากจนจะลดลง แตสงทเพมขน

คอ ความเหลอมล�าระหวางคนรวยและคนจน คนจนสวนหนงขยบขนมา

เปนชนชนกลางระดบลาง คนกลมนจะเปนกลมทใหญขน ขยายตวรวดเรว

โจทยวจยส�าคญทอาจารยฝากไวคอ เราจะจดแบงผลประโยชนจาก

คนรวยไปสชนชนกลางและคนจนไดอยางไร เราจะปองกนนโยบายทสราง

ความเหลอมล�าไดอยางไร และเราจะท�าใหคนฐานลางมโอกาสมากขน

ไดอยางไร

ในทายน คณะกรรมการพจารณารางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ

ส�าหรบวทยานพนธส�าหรบคนจน ปท 3 ขอขอบคณมหาบณฑต และดษฎ

บณฑตทงหลาย ทสงผลงานวทยานพนธมารวมโครงการ ตลอดจน

นกวชาการทรวมกนพจารณาวทยานพนธ คณะกรรมการฯ หวงวา

โครงการนจะเปนสวนหนงในการสนบสนนการสรางองคความรเกยวกบ

คนจน และเสนอทางเลอกใหมใหกบสงคมตอไป

ผชวยศาสตราจารย ดร.นลน ตนธวนตย

สารบญ

ค�าปาฐกถา

พธมอบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษฯ ปท 3

ความยากจน และความเหลอมล�า :

การวจย การเมองและประชานยม 13

รองศาสตราจารย ดร.นพนธ พวพงศกร

หนสนและการตอสเพอรกษาสทธ

การอยอาศยของคนในชมชนแออด 33

อกฤษฏ เฉลมแสน

ลเกวก : การประกอบสรางชมชน

ของ “คนจนเมอง” ในพนทการแสดง 83

เบญจพร ดขนทด

กาลอวสานของสงคมชาวนาในภาคอสาน 123

ธตญา เหลาอน

“ความทรงจ�าทเลอนหาย” วาดวยชวตสามญชนจน

ในกรงเทพฯ พ.ศ. 2500-2517 155

สทธเทพ เอกสทธพงษ

ภาพงานมอบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ 186


รายนามคณะกรรมการ 188

13รวมบทความทไดรบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ ส�าหรบวทยานพนธเพอคนจน

ค�าปาฐกถา

พธมอบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษฯ ปท 3

ความยากจน และความเหลอมล�า :

การวจย การเมองและประชานยม

รองศาสตราจารย ดร.นพนธ พวพงศกร

วนท 8 มนาคม 2555

ผมมความร สกเปนเกยรตท ได รบเชญมาเปนองคปาฐกในพธ

มอบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ ส�าหรบวทยานพนธเพอคนจน

มความร สกประทบใจมาก ส�าหรบวทยานพนธฉบบทไดรบรางวล

วทยานพนธดเดน เปนเรองทสนใจเปนพเศษเพราะเคยท�างานใหกบ

โครงการบานมนคง และไดไปท�างานเรองการประเมนมลคาทแทจรงวา

การสรางบานมนคงขนมาชาวบานไดประโยชนใดบาง สงคมไดประโยชน

ใดบาง โดยท�าในแงเศรษฐศาสตรและในการท�างานปรากฎวา มปญหา

อยครงหนง คอ มชาวบานจ�านวนมากเมอมการไปสมภาษณ ชาวบาน

จ�านวนมากไมยอมพดคยดวยและไดมการไลใหออกไป สาเหตเพราะวา

ไมตองใหโครงการบานมนคงเขาไปในพนทและไมตองการเขารวม

โครงการบานมนคง เพราะกลวปญหาเรองหนสน ซงเปนเรองจรง และ

ตองการอานวทยานพนธฉบบนวาเขยนไวอยางไรบาง จงท�าใหเปนเรอง

14 รวมบทความทไดรบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ ส�าหรบวทยานพนธเพอคนจน 15รวมบทความทไดรบรางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ ส�าหรบวทยานพนธเพอคนจน

ทนาสนใจได อยางไรกตาม ยงเหนวา เรองนเปนบทเรยนวา แมกระทง

โครงการทพยายามท�าความเขาใจกบชาวบานคอนขางมาก แตในทสด

บทเรยนคอ ไมสามารถใชโครงการนกบคนทกกลมได เพราะคนเรา

มความแตกตางกนคอนขางมาก ส�าหรบชาวบานบางกลมบางคนท

แมกระทงอาศยอย ในชมชนแออดอย แล ว บางครงกไม ต องการ

การเปลยนแปลง บางครงเหมอนเปนการบงคบใหอย ในกรอบแลว

ไมตองการอย เหตผลเรองหนงคอ เรองทยงไมเคยเขาใจ คอ คนจน

จ�านวนมากไมตองการผกมดตวเองกบการเปนหนสนระยะยาว ทงๆ ท

หากสอบถามผทมาอย ในกรงเทพฯ แลวไปเชาหอพกอย คาหอพก

เดอนหนงตงแต 1,500-3,000 บาท สามารถจายได แตหากสอบถามวา

จะไปซอบานหรอคอนโดแลวผอนสงในอตราเดยวกน จะตอบวา ไม

กรณนเปนเรองแปลกมาก และสวนหนงเปนปญหาเรองไมมความมนใจ

และความมนคง แตเหนวา ความเขาใจในเรองเหลานมนอยมาก

แมกระทงโครงการบานมนคงท เข าไปกยงไม เข าใจดพอสมควร

จงไมสามารถทจะท�าโครงการบานมนคงในบางกรณได

ในการปาฐกถาครงนจะขอกลาวในเรองความเหลอมล�า เรอง

ความยากจนเปนประเดนในแงของวชาการ แลวเวลานเปนปญหาทม

ความส�าคญลดลงไปมาก ความเหลอมล�าจะเปนปญหาใหญตอไป ในครงน

จะกลาวถงเรองงานวจยและลงทายดวยเรองการเมองและประชานยม

เรองแรกคอ เรองสถานภาพความรเรองความยากจน เรองทสอง

เรองขอเทจจรงเรองความเหลอมล�าทางเศรษฐกจ เรองทสาม เรองปญหา

ความเหลอมล�า 2 ประการ ซงเหนวา เปนปญหาใหญ เรองแรกคอ

การแสวงหาคาเชาทางเศรษฐกจ ฟงแลวเขาใจล�าบาก คาเชาคอ ก�าไร

สวนเกนของเหลานกธรกจการเมอง และตวนคอตวส�าคญทกอใหเกด

ความเหลอมล�า ตวทสอง คอ ปญหาของคนชนกลางระดบลาง เชน

คนอยางคณวนดา ตนตวทยาพทกษ ทไดกลาวไป เวลานคนกลมนเรม

มปญหาคอนขางมาก เพราะคนกลมนสมยกอนเปนคนจนและขยบขนมา

สดทายคอ เรองการเมองกบนโยบายประชานยม สถานภาพความรเรอง

ความยากจนหากพจารณาตวเลขยอนหลงตงแต พ.ศ. 2505 เปนตนมา

สดสวนคนจนลดลงไปมากจนกระทงปจจบนเรองคนจน ความยากจน

ไมใชปญหาใหญทสดแลว ไมใชปญหาทส�าคญทสด เวลานเหลอคนยากจน

ตามนยาม 8% ซงในป 2505 มประมาณ 55% ของประชากร กรณน

รวมทงในเมองและในชนบท แนนอนวา สดสวนคนจนในชนบทมมากกวา

ในเมอง หากพจารณาขอมลของดชนการพฒนามนษย Human Develop-

ment Index (HDI) ซงพฒนาโดยศาสตราจารย ดร.อมรรตยะ เสน

จะเหนวา ประเทศไทยตวดชนรวมดขนและดพอๆ กบคาเฉลยของโลก

ดกวากลมประเทศก�าลงพฒนาทมรายไดปานกลาง และดเทากบคาเฉลย

ของโลก แตยงไมดเทากบประเทศทมฐานะร�ารวย แตดกวาประเทศอน

กรณนคอ ตวเลขดชนทมอยยอนหลงตงแตป 2523 จนกระทงถง 2554

สาเหตใหญตองเขาใจวาเปนเรองการเตบโตทางเศรษฐกจ ซงเปนเหตผล

ส�าคญท�าใหความยากจนลดลง ตงแตป 2500 จนกระทงถงปจจบน

รายไดตอหวเพมขนเกอบ 12 เทา ตวนเปนตวส�าคญมากดงทจ�านวน

ความยากจนไดลดลง ยกเวนในปทเศรษฐกจแย คอ ป 2541 หรอใน

บางปทมภยแลงหรอเหตการณตางๆ จ�านวนคนยากจนจะเพมมากขน

โดยทวไปแลวการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเปนสวนส�าคญ หากยอนไป

พจารณางานศกษาวจยเรองความยากจนจะมจ�านวนมาก ดานแนวคด

การศกษาจะศกษาเรองรายได รายจาย หนสน ทรพยสนในการด�ารงชพ


สวนเรองศกยภาพ คนแรกทเปนผศกษาคอ ศาสตราจารย ดร.อมรรตยะ

เสน (Amartya Sen) ศกษาเรอง Capacities ประกอบดวยความสามารถ

ในการท�าสงตางๆ Functions ของคนและเสรภาพในการเลอกเพอบรรล

เปาหมายการด�ารงชวต

หากศกษาเรองราวชวตและงานของศาสตราจารย ดร.อมรรตยะ

เสน เปนนกเศรษฐศาสตรและในเบองตนของชวตเปนนกเศรษฐศาสตรท

เกงคณตศาสตรมากและในภายหลงไดกลบมาเรยนมาเรยนวชาปรชญา

หลงจากทไดรบทนและรางวล ผทเกงมกจะมความสามารถทางดาน

คณตศาสตรและปรชญา ซงเปนศาสตรสงสดของมนษย แนวคดตอมาเปน

แนวคดของนกวชาการ และภายหลงไดน�าชาวบานเขามารวมดวย เรยก

วา Participatory Poverty Assessment โดยน�าชาวบานมารวมดวย

เพราะเหนวา นกวชาการคงจะประเมนไดไมถกตอง และมการศกษา

ประเภทของความยากจน เชน ยากจนชวคราว ยากจนเรอรง ยากจน

ดกดาน มการศกษาในเรองเหลานวธวดในสมยแรกทนกเศรษฐศาสตร

ศกษาคอ วดเรองสงจ�าเปนในการยงชพ ในภายหลงไดปรบมาเปนรายได

รายจาย โดยใชแนวคดเรอง Poverty line เสนความยากจน การนบ

จ�านวนคนยากจน เรองระดบความรนแรงของความยากจน ซงมวธวด

จ�านวนมาก และตอมาตงแตป 1989 ศาสตราจารย ดร.อมรรตยะ เสน

ไดพฒนาเรอง Human Development Index โดยศาสตราจารย มาบฟ

อฮกซ เปนผทชกชวนใหพฒนาดชนตวน หากพจารณาผลงานยอนหลง

จะเหนวา ดชนนสรางมาจากแนวคดและทฤษฎทางปรชญาหลายอยางมาก

และเปนผลงานทในภายหลงไปท�างานทมหาวทยาลยฮารวารดและ

ไดท�างานกบศาสตราจารย 2 คน คนหนงคอ ศาสตราจารยรอลย ซงเปน

ผเชยวชาญดานความยตธรรม และอกคนหนงคอ เคนเนท แอรโรล

เปนนกเศรษฐศาสตรทไดรางวลโนเบลไพรในเรองทฤษฎเกยวกบสงคม

มทางเลอกอยางไร ระบบประชาธปไตยทท�าใหมนษยมทางเลอกและ

กาวไปสระบบทเปนประชาธปไตยทดควรเปนอยางไร จากนนกมงานเรอง

การศกษา Poverty Mapping การวดความยากจนม 2 ประเภท คอ

วดในแงสมบรณและวดในแงสมพทธ และการศกษาในภายหลงเปน

การศกษาเชงสถตและปรบไปเปนการศกษาเชงพลวตจะมงานเหลานเปน

จ�านวนมากหากศกษาในเรองน อกสวนหนงคอ สาเหตและผลกระทบ

ของนโยบาย เพอศกษาปจจยทก�าหนดความยากจนชวคราว ซงเรองน

คอนขางงาย สวนใหญเปนเหตการณทมผลกระทบตางๆ เชน ลกไมสบาย

พอแมเจบปวยและเสยชวต ครอบครวจะเกดผลกระทบขน กรณน

เปนความยากจนชวคราว หรอในวยรนหรอเมอเรมสรางครอบครวใหม

มความยากจน ซงจะแตกตางจากคนทยากจนเรอรง ผทยากจนเรอรงเปน

เรองการขาดแคลนศกยภาพตางๆ กรณนเปนการศกษาปจจยตางๆ ทม

ผลกระทบ อกเรองหนงคอ มการศกษาในแงโครงสรางหรอกระบวนการ

ทกอใหเกดความยากจน อกประเดนหนงหากพจารณาจากแนวคดทงหมด

จะพบวา มแนวคดสองฝายซงเรยกวา แนวคดฝายซายและแนวคด

ฝายขวา หากเปนแนวคดฝายขวาจะกลาววา คนจนเพราะขเกยจหรอ

ตดการพนน สวนแนวคดฝายซายจะกลาววาจนเพราะถกเอาเปรยบ

เพราะฉะนนหากพจารณาจากการศกษาจะแยกเรองตางๆ ไดนาสนใจ

หลายอยาง การศกษาสาเหตบางครงมการศกษาเรองผลลพธ เชน

ท�าอยางไรจะลดความเปราะบาง ท�าอยางไรจะเพมความมนคงทางดาน

อาหารใหกบคนจนได กรณนคอ ผลลพธ เรองสดทายนอกจากผลลพธ

แลวยงศกษาผลกระทบของนโยบาย ในภายหลงมชดทศกษาเรอง

เกยวกบ 30 บาทรกษาทกโรค ทนเรยนฟร กองทนหมบาน ธนาคาร


ประชาชน การแปลงทรพยสนเปนทน มการศกษาเรองผลกระทบตางๆ

เหลานจ�านวนมาก โดยเฉพาะนโยบาย 30 บาทรกษาทกโรคและนโยบาย

เรยนฟร ขณะนมผลมากเพราะมผลท�าใหคาใชจายของครวเรอนทยากจน

ลดลงมาก และมผลตอการลดความเหลอมล�าดานรายจาย ทง 2 นโยบายน

เปนเรองส�าคญมากในขณะน เปนเรองทท�าในชวงแรกและไดผลจรง

อยางนอยในแงของการลดความยากจนทางดานรายจาย เพราะคนจน

ไมมการลดภาระดานรายจาย ตามททราบวา ปญหาใหญของคนจน

ทเรยกวา โงจนเจบ โงคอ การศกษา เจบคอ คารกษาพยาบาล เพราะ

ฉะนนนโยบายทง 2 นโยบายนท�าใหรายจายของคนจนลดลงมาและ

เขาถงคนจนจรงๆ และกรณนคอเหตผลหนงทท�าใหสดสวนคนจนลดลง

มาก วธการศกษาทศกษากนมตงแตศกษาเชงปรมาณ ศกษาเชงคณภาพ

หรอเปนการศกษาแบบผสมผสาน ในการศกษาเชงปรมาณมเทคนค

จ�านวนมากแตขอไมกลาวถง แตเปนเรองส�าคญทหากจะศกษาผลกระทบ

ของนโยบายเชน เรองธนาคารประชาชน หรอกองทนหมบาน จะไดผล

หรอไมไดผลตองมเทคนคการศกษาทดพอ ไมใชสมเกบตวอยางเทานน

และท�าผลส�ารวจออกมาเปนตารางตวเลขซงไมสามารถใชได หรอ

การศกษาแบบหอคอยงาชาง หรอศกษาโดยใหคนจนมสวนรวม ศกษา

โดยอาศยสาขาวชาใดสาขาวชาหนง หรอศกษาโดยอาศยหลายๆ สาขา

วชา ขณะนเรมปรบไปในหลายสาขาวชา และมเรองหนงทมหาวทยาลย

ธรรมศาสตร ไดรบรางวลจากส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.)

เรองความยากจนเปนเรองวาทกรรม ระหวางวาทกรรมของผมอ�านาจกบ

วาทกรรมของคนขางลาง กรณนเปนการศกษาทไดรบรางวลจาก สกว.

ในปทผานมา ขอมลทใชในการศกษามตงแตปฐมภมไปจนถงทตยภม ดาน

ปฐมภมสวนใหญจะใชขอมลรายได รายจายของครวเรอน แลวมบางป

ทส�านกงานสถตแหงชาตมการส�ารวจรายไดรายจายในกลมครวเรอน

เดยวกนตดตอกนหลายป เรยกวา Panel data เปนการส�ารวจกลม

ครวเรอนเดยวกนเปนเวลา 3-4 ป ตวเลขชดนมประโยชนมากใน

การศกษาพลวตความยากจน มงานเรองเกยวกบพลวตความยากจนอย

ประมาณ 2-3 ชน เหตใดบางคนเขาๆ ออก ระหวางความยากจน เหตใด

บางคนไมเคยออกจากความยากจน ยงยากจนเรอรงหรอยากจนดกดาน

ขอมลทตยภมทส�าคญอกเรองหนงคอ ขอมลความจ�าเปนพนฐาน (จปฐ.)

แตเปนขอมลทมปญหาคอนขางมาก จากนไปโจทยวจยและวธแกปญหา

ความยากจนจะล�าบากและยากขน เพราะตองศกษาเรองความจนอยาง

เรอรง การศกษาความจนแบบเรอรงเกยวของกบปจจยพลวตตงแตรน

ปยาตายายและพอแมไปจนกระทงรนลกหลาน ภาษาฝายซายเรยกวา

การผลตซ�าซงความยากจน เรองเหลานจะตองตามศกษาประวตและ

ยากมาก เพราะขอมลทมอยในประเทศไทยขณะนไมเอออ�านวยใหศกษา

ปญหาเหลาน และวธการศกษาหากไปศกษาสอบทานประวตตองใชเวลา

นานในการศกษา และสาเหตหลายสาเหตอาจเปนสาเหตเฉพาะตวและ

ตองแยกแยะใหดวา เปนสาเหตเฉพาะตวหรอสาเหตในเชงโครงสราง หรอ

สาเหตเชงนโยบาย ซงคอนขางยากมากส�าหรบงานศกษาในอนาคต ซง

เปนเรองความยากจน ในแงนโยบายเรองหนงในปทผานมาคณะกรรมการ

สมชชาปฏรปกบคณะกรรมการปฏรปพยายามท�าคอ เรองปญหาทดน

ของคนจน ซงทราบวามคนจนไมมทดนท�ากนประมาณ 1 ลานรายจาก

การส�ารวจ และมปญหาวารฐบาลประกาศเขตปาไปทบทท�ากนของ

ราษฎร และขณะเดยวกนกมราษฎรบางสวนทบกรกปาและทดนสาธารณะ

ซงมเปนรอยคด มพนททถกบกรกนบลานไร สถตนไมดเทาใดแตโดย

ประมาณมเปนรอยคด และมกรณทนายทนใชอทธพลและใชอ�านาจรฐ


เขาไปครอบครองทสาธารณะและมรดกชาตเปนจ�านวนหลายแสนไร

ฝายหนงคอเกษตรกรคนจนหากเขาไปบกรกถกจบ แตอกฝายหนงคอ

ผมอทธพลหากบกรกแลวท�าใหถกกฎหมายได ซงเปนปญหาใหญทเกดขน

สมชชาพยายามขบเคลอนนโยบายทจะแกไขปญหาเหลาน มการเรยกรอง

ใหมการตราพระราชบญญตรองรบสทธในการจดทดนของชมชน

หรอพระราชบญญตสทธชมชนซงมอย ในรฐธรรมนญแลวแตยงไมม

กฎหมายลกรองรบ เรองนยงไมมรฐบาลใดเอาใจใสเทาทควรเปนเรองท

ตองขบเคลอน เรองทสองคอ การแกปญหาความขดแยงระหวาง

ประชาชนกบรฐในเรองการใชประโยชนจากทดน เชน มเรองโฉนดชมชน

แตเปนเพยงประกาศส�านกนายกรฐมนตร ตองยกระดบกรณนใหเปน

พระราชบญญตโฉนดชมชน มการเสนอรางกฎหมายพระราชบญญตทดน

สงวนหวงหามของรฐ ปรากฎวา ผาน ส.ส. แลว ผานวฒสภาแลวและ

วฒสภาขอแปรญตตขอแกไข แตรฐบาลยบสภากอนและรฐบาลชดน

กไมยอมน�ากฎหมายฉบบนนมาสานตอ ซงเปนเรองทนาเสยดายมาก

หากมกฎหมายฉบบนจะเปนกฎหมายทยอมใหหนวยงานราชการน�าทดน

ของรฐเชน ทดนของทหารเขามาจดการใหชาวบานเขาไปจดการได

พระราชบญญตฉบบนเปนเรองท ส.ส.เปนผ เสนอเอง ไมใชพรรค

ประชาธปตยเปนผเสนอ นาเสยดายทรฐบาลชดนไมรบกฎหมายฉบบน

รวมทงรางพระราชกฤษฎกาการจดตงสถาบนบรหารการจดการธนาคาร

ทดน มธนาคารทดนแลวแตยงไมมตวพระราชกฤษฎกาทจะจดตงธนาคาร

และมเรองภาษทดนทเกบจากมลคาทดนทสงขน เรองเหลานยงตองม

การขบเคลอน นอกจากนนเรองสดทายเปนเรองนรโทษกรรมประชาชน

ทอาศยอยในเขตปากอนทจะมการตรากฎหมาย ไมวาจะเปนกฎหมาย

ปาสงวน กฎหมายปาอนรกษชนดตางๆ กตาม และมการเสนอวา นาจะ

มมาตรการเยยวยาผทตองคดบกรกทดนตวเอง แตขณะนกยงไมมอะไร

เกดขน เรองนเปนเรองทหากไดพบคนยากจนเหลานจะเหนวาเดอดรอน

แสนสาหสมาก สวนจ�านวนอาจจะอยในหลกพนรายแตความเดอดรอน

รนแรงมาก กรณนเปนเรองความยากจน

เรองความเหลอมล�าทางเศรษฐกจ มแนวคดในเรองความเหลอมล�า

ทางเศรษฐกจมานานแลวของนกเศรษฐศาสตร ศาสตราจารยคซเนท

กลาวไววา ในตอนตนของการพฒนาความเหลอมล�าจะสงขนเรอยๆ แลว

หลงจากนนเมอถงจดหนงแลวความเหลอมล�าจะดขนและทรงตว แต

ไมไดเปนโดยอตโนมต จากการสงเกตประเทศทพฒนาแลวเปนเชนนจรงๆ

ในประเทศไทยเปนประเทศทมความเหลอมล�าทสดประเทศหนง เปนการ

เปรยบเทยบสดสวนรายไดของคนรวยทสด 20% แรกทรวยทสดกบ 20%

ทจนทสด โดยนบครวเรอนมาเรยงกน 5 กลม กลมทรวยทสด 20%

มสวนแบงรายไดเกอบ 59% กลมทจนทสด 27% มสวนแบงรายได

ไมถง 4% และเปรยบเทยบกบประเทศอน เชน มาเลเซย ลาว ถอวา

ประเทศไทยสงกวาประเทศอน และในระดบโลกกตดระดบโลกใกลเคยง

กบประเทศแถบละตนอเมรกา ประเทศทพฒนาแลวต�ากวาประเทศไทย

คอนขางมาก อยางไรกตาม ในการพฒนาแนวโนมของความเหลอมล�า

ดขน เมอกอนเคยแยกวานแตขณะนเรมดขน 30 ปแรกของการพฒนา

ความเหลอมล�าเพมขนเป นไปตามแนวคดทตอนแรกเลวลงและ

ความเหลอมล�ามากขน ประมาณ 15 ปหลง คอ 2535-2545 เรมผนผวน

เมอวดแนวโนมความเหลอมล�าสามารถวดไดสองวธคอ วดจากรายไดและ

วดจากรายจาย เมอวดจากรายไดแนวโนมยงไมชดเจนขนๆ ลงๆ แตวด

จากรายจายมแนวโนมวา นาจะเรมลดลง และ 3 ปหลง ปรากฎวา

ความเหลอมล�าดานรายไดและรายจายลดลง ผลสวนใหญมาจากเรอง


ประกนสขภาพและการศกษาฟร แตจากการตรวจสอบตวเลขถงป 2554

ปรากฎวาความเหลอมล�าของรายไดสงขนไปอก เพราะฉะนนอาจจะม

แนวโนมวาเรมดขนแตผนผวนขนลง กรณนเปนตวเลขถงป 2552

ความผนผวนดานรายไดมวธวดทเรยกวา Gini สวนความผนผวนดาน

รายจายเหนชดวา เรมดขน เมอรายจายลดลงความเหลอมล�าจะเรมดขน

ดานรายไดยงผนผวนอยแตมแนวโนมดขน ขอเทจจรงทสองคอ จะพจารณา

จากรายละเอยด สวนแบงของผทรวยทสดตวส�าคญคอ สวนแบงของ

คนรวยจะมผลตอดชนความเหลอมล�า ซงสวนแบงรายไดของคนรวยทสด

เปนตวทส�าคญมาก ในชวงเศรษฐกจฟองสบเรมในป 2529 เปนชวงท

อตสาหกรรมเตบโตเรวมากจนกระทงถงป 2535 เปนชวงทคนรวย

ไดประโยชนสงสด และคนจนกดขนและดขนกวาชนชนกลาง เมอฟองสบ

เรมแตกคนรวยกแยลงและคนชนกลางไดรบผลกระทบมากกวาคนจน

ตวเลขนเปนการค�านวณสวนแบงรายจายและหากพจารณาสองชวงซง

ค�านวณโดยนกวจยจากสถาบนของ ดร.สมชาย จตศรชล ป 2529-2535

ในชวงนสวนแบงรายจายของคนกลมตางๆ เปลยนแปลงไปอยางไร

เทยบกบป 2535-2541 หากตดลบหมายความวาสวนแบงรายจายลดลง

แตหากไมตดลบหมายความวา ดขน เพราะฉะนนชวงป 2529-2535

กลมคนทดทสดคอ กลมคนรวย เพราะสวนแบงรายจายเพมขน กลมอน

แยลงทกกลม คนรวยดขนความเหลอมล�ากมากขน สวนป 2535-2541

ชวงฟองสบแตก ซงคนอนดขนหมดแตคนรวยกลบแยลง เพราะคนรวย

เปนผ ทก หนยมสนมาก เพราะฉะนนกล มนสวนแบงรายจายลดลง

อยางมาก กรณนเปนการเปรยบเทยบจนถงรวย กรณตอไปเปน

การเปรยบเทยบระหวางคนจนกบชนชนกลางจ�านวน 7 กลม 70% ของ

ครวเรอนในประเทศ และคดรายจายใหเทากบ 100 และพจารณาวา

สวนแบงเปนอยางไร และเทยบเปนสองชวงเชนเดยวกน คอ 2529-2535

และ 2535-2541 จะเหนชดเจนวา หากเปน 2535-2541 คนจนดขน

คนชนกลางแยลง เพราะฉะนนจะเหนไดวา หลงจากฟองสบแตกแลว

คนรวยกบชนชนกลางฐานะแยลง แตคนจนโดยเปรยบเทยบแลวดขน

ป 2549-2552 หลงจากยคปฏวตป 2549 เปนตนมา ป 2541-2549

ปรากฎวา คนรวยดขนและดขนมาก แตหลงจากป 2549 ยคนเปนยคท

คนรวยแยลงคนรวยดขน กลมท 1 จนถงกลมท 9 แตหากเทยบเฉพาะ

กลมท 1-7 ยงเหนชดเจนวา ในชวงป 2541-2549 คนจนจะคอนขางแย

คนชนกลางจะคอนขางด แตเมอมาหลงป 2549 คนจนดขน คนรวยและ

คนชนกลางไมด คนรวยและคนชนกลางหลงป 2549 เปนตนมาสวนแบง

รายจายเพมขนไมเทากบคนจน คนจนเพมขนมากกวา โดยสรปคอ ชวง

ฟนตวจากเศรษฐกจแลวคนรวยเปนกลมคนทฟนตวอยางชดเจนเมอเทยบ

กบทเหลอ ชนชนกลางดขนเรวกวาคนจนในชวงแรก แตในชวงหลงปฏวต

ความเหลอมล�าดขนตลอดและคนจนดขนมาก ถดลงมาเปนชนชนกลาง

และคนรวยแยลง กรณนเปนตวเลข โดยภาพรวมความเหลอมล�าดขน

เพราะฐานะคนจนดขนเมอน�ารายจายเปรยบเทยบกน นอกจากน หาก

พจารณาเรองการศกษา การศกษาความเหลอมล�ากดขนโดยแยกเปน

4 กลม โดยมกลมจนทสดและกลมรวยทสด และมอตราการเรยนตอ

มธยมปลายตงแตป 2529-2551 เทาทมตวเลขอย ในสมยกอนคนจน

มโอกาสเรยนตอมธยมปลายนอยมาก คนรวยมโอกาสเรยนตอ 50%

คนจนมโอกาสเรยนตอเพยง 10% ปจจบนนคนจนมโอกาสสงขนมาก

เกอบ 40% คนรวยกมโอกาสมากขนและมชองวางทแคบลง เพราะคนจน

มโอกาสเรยนมธยมปลายมากขน แตเมอพจารณาจากอดมศกษานน

การศกษาระดบอดมศกษา ชองหางระหวางคนจนทสดกบคนรวยทสด


ในสมยกอนและปจจบนหางกนมากขน หมายความวา มหาวทยาลย

ยงเปนทสงวนส�าหรบคนรวยอย คนจนมโอกาสเพมขนแตโอกาสยง

นอยกวาคนรวย หรอคนทมฐานะด ขอเทจจรงประการตอไปคอ

หลายประเทศทเคยลดชองวางคนรวยและคนจนไดในตอนตน ในระยะ

หลงความเหลอมล�ากลบเพมขนใหม คาดวาเปนผลของโลกาภวฒน หรอ

การเปลยนแปลงทางเทคโนโลย ซงประเทศไทยกตองท�าตาม และการเปด

AEC เปดเสรอาเซยนและยงมการเปลยนแปลงทางเทคโนโลยมากๆ ผท

เปนเจาของเทคโนโลยมกจะเปนบรษทใหญ หรอบรษทขามชาต ผทม

ความสามารถมาก คนเหลานจะไดประโยชนมาก เพราะฉะนนประเดนน

จะเปนเรองส�าคญทท�าใหความเหลอมล�าเพมมากขน สองเรองนเปนเรอง

ทตองเฝาตดตาม ในชวงนคนรวยกบนายทนจะเปนพวกทไดประโยชนจาก

โลกาภวฒน และเทคโนโลยมากกวาคนจน เพราะเปนผทมความรและม

เทคโนโลยมากกวาคนอน สามารถปรบตวไดงายกวา ตวเลขในระดบโลก

30 ปหลง ความเหลอมล�าลดลง แตในระดบประเทศความเหลอมล�ากลบ

เพมขนในเกอบทกประเทศ กรณนเปนขอเทจจรงประการหนง ปญหา

ความเหลอมล�าในเมองไทยทตองการกลาวถง แมจะมแนวโนมดขน

แตมความเหลอมล�าสองเรองทนากงวล เรองหนงคอ ความเหลอมล�าท

นกธรกจการเมองแสวงหาคาเชาจากนโยบายโดยอาศยอ�านาจรฐ เรองทสอง

เปนปญหาของคนชนกลางระดบลาง ขยบขนมาจากคนจน สาเหตของ

ความเหลอมล�าทางเศรษฐกจมมาก เรองนเปนเรองทยงมการศกษา

นอยมาก สาเหตแรกมนษยมความสามารถไมเทากน กรณนเปนเรองปกต

มนษยทกคนไมมทางเกดมาเทาเทยมกน สาเหตทสอง การขาดโอกาสทาง

เศรษฐกจของคนฐานลาง แรงงานสวนใหญยงอยในเศรษฐกจนอกระบบ

ขาดโอกาสไมวาจะเปนทรพยากร การศกษา การเขาสแหลงทน และ

โอกาสตางๆ ซงเปนเรองทเสยเปรยบ สาเหตทสามเปนเรองของผทเปน

เศรษฐเขาส อ�านาจการเมอง คนเหลานท�าธรกจและเขาส อ�านาจ

ทางการเมอง ผกขาดอ�านาจทางเศรษฐกจ เกดนโยบายทเรยกวา

คอรปชนทางนโยบาย เรองนเปนสาเหตส�าคญสาเหตหนง อกเรองหนง

คอนโยบายของรฐ แทนทนโยบายของรฐจะชวยเออใหความเหลอมล�า

ทางเศรษฐกจลดลง แตนโยบายของรฐกลบไปซ�าเตมปญหาความเหลอมล�า

สองเรองนเปนเรองทมการศกษากนอย และเรองสดทายทประเทศไทย

ยงไมคอยมการศกษาคอ เรองผลของโลกาภวตนกบการเปลยนแปลง

ทางเทคโนโลย

ความเหลอมล�าทางเศรษฐกจขจดไดด วย ประเดนแรกคอ

การปฏวต ยดทรพยสนจากคนรวยไปใหคนจน แตไมเคยเกดขนใน

ประเทศไทย กรณยดทรพยทกษณ ชนวตร ยงยดไมส�าเรจ มแตการดง

ทรพยากรธรรมชาตของคนจนมาใหคนรวย การปฏวตเปนเรองทล�าบาก

เพราะคนรวยจะตอตาน ประเดนทสอง คอ กระบวนการทจะลดความ

เหลอมล�าทางดานรายได โดยใหคนทไมรวยมโอกาสทจะสะสมทรพยสน

สรางโอกาส การพดเปนเรองงาย แตคนจนไมมโอกาส เพราะไมมก�าลงออม

เปนปญหาทยากมากทจะใหคนขางลางทไมมเงนออมมโอกาสสรางตนเอง

ไดอยางไร กรณนเปนค�าถามใหญมากเพราะเปนหน เมอรฐบาล

ประกาศพกหนและใหกตอ นโยบายลกษณะนจะไมยงยนและเปนเรอง

ล�าบาก ประเดนทสอง คอ ใหผลพวงจากการเจรญเตบทางเศรษฐกจ

ไปตกอยกบคนทไมรวยมากขน การเตบโตลกษณะนเปนการเตบโตแบบ

ทวถง (Inclusive growth) เรองนเปนเรองยากทสดอกเรองหนง ซงขณะน

หวขอวจยจะเนนเรองนวา จะท�าอยางไรจงจะแบงปนผลประโยชน

การเตบโตทางเศรษฐกจใหคนขางลางซงเปนคนสวนใหญ สมยกอนแบงปน


ไปกบคนขางบนเพราะใชนโยบายสงออก คาแรงถก กดคาแรง คาเงน

ถกขายของราคาถก เพราะฉะนนผทไดประโยชนคอ นายทน ผสงออก

และรอใหนายทนและผสงออกคอยๆ สงผลประโยชนมาแบงใหกบคนขาง

ลางในลกษณะรวยรน ซงท�าใหเกดความเหลอมล�า กรณนเปนปญหาท

เกดขน เพราะฉะนนกระบวนการใหมหรอกระบวนการเตบโตลกษณะน

เปนค�าถามทตองถามวา กลยทธการเจรญเตบโตแบบทวถงจะท�าอยางไร

ผลการศกษา TDRE เมอป 2552 พบวา กระบวนการทงหลายน�าไปส

ความเหลอมล�าเพมขน ในระบบเสรนยมแบบสมบรณทเรมมตงแต 2501

มแนวโนมวา ความเหลอมล�าจะสงขนอยแลว แตรฐกลบซ�าเตมแนวโนม

ดงกลาว โดยการละเวนการปฏบต รฐมกฎหมายปองกนการผกขาด

แตมาตรการทใชปองกนการผกขาดไมมประสทธภาพ และยงสนบสนนให

มการผกขาดมากขนอก กรณนคอ การละเวนการปฏบต เมอมการประมล

สงออกรฐบาลจะใหเจาของเดยวผกขาด การจงใจปฏบตคอ มาตรการของ

รฐบาลในการแทรกแซงตลาดทงหลายเปนมาตรการทสรางการกระจกตว

ในทกวงการ ไมวาจะเปนตลาดหลกทรพย ตลาดสนคาเกษตร ตลาด

จดซอจดจางบรษทใหญๆ จะไดทงหมด กรณนคอการจงใจปฏบต

หากค�านวณวา การจงใจปฏบตสรางความรวยใหกบคนรวยเทาใด ภาษา

เศรษฐศาสตรเรยกวา คาเชาทางเศรษฐกจ ภาษาทแปลและชาวบาน

รจกดหรอคนจนเรยกวา เกาเจยะ เปนสงทไมควรไดแตรฐบาลใหสทธ

พเศษและไดก�าไรจากสวนนน สวนนเปนแหลงของการสะสมทรพยสน

ของนกธรกจการเมอง และเปนเหตผลส�าคญทกอใหเกดความเหลอมล�า

ทงหมด เรองนเปนเรองใหญมาก เฉพาะนโยบายแทรกแซงสนคาเกษตร

ไดค�านวณในชวงเวลา 2545-2552 ตกปละ 35,000 ลานบาท และจ�าแนก

ประเภท แตขณะนจะมากกวานมาก เพราะตวเลขนเปนตวเลขเกา

อกสวนหนงเปนสมปทาน 5 รายการ 190,000 ลานบาท เฉพาะใบอนญาต

3 จ เทากบ 150,000 ลานบาท จงไมตองการใหมผประมลเพอทจะไดเงน

ไปฟรๆ รฐบาลขาดเงน ลดคาสมปทาน Prepaid ของ AIS แกสญญา

เทเลอนโฟมเดย สมปทานชอง 3 และ 7 อก 20,000 ลานบาท เจาของ

กจการเหลานร�ารวยทงหมด เพราะไมตองจายเงนคาสมปทานใหรฐ และ

เกาเจยะอนๆ ความไมโปรงใสในการจดซอจดจาง กรณนเฉพาะความ

ไมโปรงใสอยางเดยวเรองการทจรตยงค�านวณไมได เพราะขอมลไมเพยงพอ

เรองอ�านาจครอบง�าจากตลาดหลกทรพยหลายหมนลานบาท มอ�านาจ

ในการปนหนหลายหมนหลายแสนลานบาท เรองการเกงก�าไรทดน

โครงการจดสรรทดนใหคนจนของรฐซงในทสดแลวตกไปอยในมอคนรวย

เรองเหลาน เป นการแจกเงนคนรวยทงนนซงเปนนโยบายของรฐ

อกเรองหนงคอมาตรการดานการคลงเปนมาตรการจดหาบรการ

สาธารณะ เชน การสาธารณสข การศกษา การขนสง เดมกล�าเอยง

ไปเขาขางคนรวย หากใหสมปทานกบเอกชนแลวกจะเขามาตกตวง

ผลประโยชนสวนเกนจ�านวนมหาศาล ในภายหลงสาธารณสขและ

การศกษาดขนแตการขนสงยงไมด มาตรการดานภาษกจงใจปฏบต

เชนเดยวกน กระบวนการทางภาษจะชวยลดความเหลอมล�าทางดาน

รายได แตภาษในประเทศไทยมบทบาทนอยมาก ภาษทเกบไดมสดสวน

เพยง 17% จากรายไดของประเทศ และมฐานภาษแคบมากคนรวย

จ�านวนมากไมไดเสยภาษ ภาษทเกบไดสวนใหญเปนภาษทเกบไดจาก

การบรโภค ซงเกบจากทกคนทงคนจนและคนรวย แตภาษทเกบจากทน

เกบจากทดนมสดสวนนอยมาก ทนและทดนเปนตวทก อใหเกด

ความเหลอมล�าจงเกบไดนอยมาก และมภาษบางชนดทมความไมเปนธรรม

ในแนวนอน เชน ภาษสรรพสามตจากสรา บรษทหนงอาจจะเสยเปรยบ


อกบรษทหนงโดยเสยภาษไมเทากน มความไมเปนธรรมคอนขางมาก

ในสงคมไทย กรณนเปนปญหาเรองนโยบายซงกอใหเกดความเหลอมล�า

ขางบน สวนขางลางขณะนจ�านวนคนจนลดลงโดยขยบขนมาเปน

คนชนกลางระดบลาง เพราะคนจนจรงๆ เหลอ 8% คนสวนใหญจะขยบ

ขนมาเปนคนชนกลางระดบลาง ปญหาของคนชนกลางระดบลางอนาคต

ของคนกลมนมปญหามาก คนกลมนจะเปนกลมใหญมากขน คนกลมน

เพงหลดพนจากความยากจน มการศกษาปานกลางเพยงชนมธยม มอาชพ

รบจางเปนหลกและรบจางรายวน รายสปดาห และคนเหลานขยายตว

รวดเรวและมความตนตวทางการเมองสง คนเหลานเปนฐานหลกของ

มวลชนเสอแดง รายไดของคนกลมนเพมชามาก อตราคาจางแทจรง

ไมเพมขน และขาดโอกาสทางเศรษฐกจโดยเฉพาะคนทจบมธยมปลาย

ขณะนหากพจารณาผทจบมหาวทยาลยซงเปนอตราการเพมของคาจาง

ปจจบนอตราการเพมคาจางของผทจบประถมสงกวาผทจบมธยมปลาย

ซงเปนคนชนกลางระดบลาง ผทจบประถมคอนขางยากจนแตแรงงาน

ขาดแคลนมาก คนกลมนคาจางเพมขนมากแตคาจางของผทจบมธยม

ปลายเพมขนชามากซงเปนคนชนกลางระดบลาง กรณนเปนเรองท

นาเปนหวงคอนขางมาก สวนหนงเพราะคาจางแทจรงไมเพมหากเทยบ

กบประเทศอนๆ เพมขนทงหมด เมอพฒนาแลวคาจางแทจรงเพมขน

แตคาจางแทจรงของประเทศไทยไมเพมขน และมนโยบายใหแรงงานพมา

เขามาท�างาน เพราะฉะนนจะทดแทนแรงงานคนไทย แรงกดดนทจะให

นายจางขนคาจางแรงงานกไมคอยม และกมการใชนโยบายคาจางขนต�า

โดยขอเทจจรงแลวสงทงายทสดคอ ผลกดนไมใหแรงงานพมาเขามา

เมอนายจางไมมทางเลอกกตองจายคาจางสงขนโดยไมจ�าเปนตองใช

กฎหมายคาจางขนต�า เพราะแรงงานเรมขาดแคลน

สดทายการเมองเปนอยางไร จะมโนบายประชานยมหรอไม

การเมองไทยรฐเปนผผกขาดในการใชอ�านาจ และมรฐบาลเพยงรฐบาล

เดยว หรออยางนอยเพยงรฐบาลเดยวแตอาจจะมทปรกษาอยตางประเทศ

และมศาลคอยควบคม มรฐบาลทองถนและมประชาธปไตยครงนาท

ตอนทหยอนบตรเลอกตง ซงไดรฐบาลมาและพรรคการเมองกแขงขนกน

โดยใชนโยบายน�าเงนไปแจกขาหนงเปนประชานยม อกขาหนงเขามา

แสวงหารายไดจากนโยบายตางๆ เพราะการเมองนนแพง ส.ส. ทอยใน

พรรคบางพรรคตอนทเปนพรรคฝายคานไดเดอนละ 50,000 บาท

ขณะนเขาใจวาไดเดอนละ 100,000 บาท ซงไมใชเงนทไดจากราชการแต

เปนเงนทไดจากพรรค ซงพรรคตองหาเงนมาจายโดยการแสวงหาคาเชา

โดยมนโยบายเพอทจะหาเงนมาปอนการเมอง และตวนเปนตวสราง

ความเหลอมล�า และขณะเดยวกนกใชนโยบายประชานยมหาเสยง TDRE

ตองการไดสงทเปนระบบสวสดการของสงคม เปนสงทประชาชนนยม

และหากรฐจะท�าตองมระบบภาษหนนหลงไมไดท�าโดยการกเงน ตองม

ความรบผดชอบโดยมเงอนไข คอ เศรษฐกจตองเตบโตอยางทวถง

เงอนไขประการทสอง การบรหารการคลงตองมประสทธภาพมากกวาน

เกบภาษใหเตมเมดเตมหนวย มการคอรปชนนอยลง ตองมเงอนไข

เหลานจงจะไดระบบสวสดการ กรณนคอ การสรางระบบสวสดการ

พนฐาน หากไมท�าจะมความเหลอมล�าสงมาก ทางเลอกคอ ใชประชานยม

สดขว หรอใชระบบสวสดการพนฐาน ทางเลอกทกลาววา ไมกระจาย

รายไดคงไมใชแลว ในสมยกอนหากประเทศใดไมกระจายรายไดจะเกด

การปฏวตประชาชน หรอเกดการกดขข มเหงเหมอนในแอฟรกา

แตเหตการณเหลานคงไมเกดขนแลวเพราะมการกระจายรายได

การกระจายรายไดแบบประชานยมสดขวในละตนอเมรกาในทสดกเกด


การรฐประหาร กงกรรมกงเกวยนเปนวฏจกรแหงความชวราย เพราะ

ประเทศจะเกดวกฤตการคลงอยเรอยๆ และเกดการปฏวต ทางทประเทศ

ทพฒนาเลอก คอ สรางระบบสวสดการพนฐานทมเหตมผล ไมไดสราง

แบบกรก หากสรางแบบกรกในวนนจะมปญหามาก ตองสรางระบบ

สวสดการพนฐานทมเหตมผลและประชาธปไตยจะมนคง เหมอน

ประชาธปไตยในประเทศตะวนตก ซงเปนทางเลอกหากมองไปไกลๆ

ประชาธปไตยตองเปนเชนน เหตใดท�าแบบนแลวจงจะเปนธรรม สมมต

มกลมรายไดในประเทศ 5 กลม กลมละ 20% กลมทรวยทสดมรายได

1,000 บาท กลมทจนทสดมรายได 200 บาท ความแตกตางระหวางรวย

ทสดกบจนทสด คอ 5:1 กรณนเปนภาพปจจบนทแตกตางกนมาก สมมต

วาเกบภาษทกคนไมตองใชอตรากาวหนา อตราเดยวแตเกบทกคน 40%

เทากนทงหมด จะไดจากคนรวย 400 บาท ไดจากผทมรายได 800 บาท

จ�านวน 320 บาท ไดจากคนจน 80 บาท ซงเปนเงนภาษทจะได เมอได

เงนมา 1200 บาท แลวน�ามาเฉลยเทาๆ กน คนละ 240 บาท เพราะ

ฉะนนรายไดคนรวย 1,000 บาท ลบภาษ 400 บาท บวกเงนโอน

240 บาท สทธ 840 บาท คนจนเดมม 200 บาท เสยภาษ 80 บาท

ไดเงนอดหนน 240 บาท สทธ 360 บาท สดสวนรายไดระหวางคนรวย

ทสด 840 บาท กบคนจนทสด 360 บาท ลดลงมาเหลอ 2.33/1 เดม 5/1

ลดลงเหลอ 2.33/1 ไมตองใชภาษกาวหนาแตเกบภาษธรรมดาใหทวถง

ทกคนและน�ามาเฉลยใหเท ากนทกคนสงคมกจะยตธรรม ตองม

การเรยกรองในเรองเหลานและมการส�ารวจวาจะท�าประชานยมอะไร

โดยส�ารวจสอและจดเวทประชาเสวนาทงหมด 16 เวททวประเทศวา

จะจดระบบสวสดการอยางไร สงทประชาชนทวประเทศในเวทตางๆ โดย

สมจากประชาชนจรงๆ สงทตองการมากทสด คอ การศกษาทมคณภาพ

และแนวโนมหากมการจดสวสดการตองการสวสดการถวนหนา ไมใช

จ�าเพาะเจาะจงคนใดคนหนงกลมใดกลมหนง แตใหทวถง และพรอม

ทจะเสยภาษ หากน�าเงนนมาจดสวสดการ เพราะฉะนนสงนคอ ค�าตอบ

ทส�าคญมากวา ประชานยม อะไร

สดทายโจทยทางนโยบาย และการวจยมอย 3 โจทย โจทยแรก

คอ ท�าอยางไรจะเกดการแบงผลประโยชนจากโลกาภวตนและเทคโนโลย

การเปลยนแปลงทางเทคโนโลย และผลประโยชนจากคนรวยไปส

คนชนกลางและคนจนใหได ซงเปนโจทยส�าคญมากโจทยหนงหากจะวจย

ตองท�าเรองน เรองทสองจะปองกนนโยบายทสรางความรวยใหพรรคพวก

โดยไมชอบธรรมไดอยางไร ซงเปนเรองยากทสดเพราะคนเหลานนนงอย

ในสภาทงสน การออกกฎหมายทดนเปนเรองยากมากเพราะเปนการออก

กฎหมายเกบภาษคนของตวเอง กรณนตองมการขบเคลอนกระบวนการ

ใหคนเหลานยอมรบ เหมอนตอนทมรฐธรรมนญป 2540 เกดขนในชวง

วกฤตและนกการเมองตองยอมรบ ไมเหนดวยแตตองยอมรบ เรองสดทาย

คอ ท�าอยางไรจะสรางโอกาสใหคนฐานลางเพอลดชองวางระหวางคนรวย

คนชนกลางและคนจนใหได ซงเปน 3 เรองใหญซงเปนโจทยส�าหรบ

นกวจยและนโยบายในอนาคต

ธรรมสญญา

“สพเพ ธมมา นาล� อภนเวสาย”

สงทงหลายทงปวง อนใครๆ ไมควรยดมนถอมน วาเรา วาของเรา


หนสนและการตอสเพอรกษาสทธ

การอยอาศยของคนในชมชนแออด1

อกฤษฏ เฉลมแสน

บทน�า

การเขารวมโครงการบานมนคง สงผลใหคนในชมชนแออดมทอย

อาศยถกตองตามกฎหมาย และไมตองตกอยในภาวะวตกกงวลตอ

การไลรอเชนทเคยเกดขนในอดต เพราะการเขารวมโครงการบานมนคง

ชวยใหคนในชมชนแออดไดรบสทธการอยอาศยในเมอง 2 ลกษณะไดแก

กลมเชาทดนระยะยาว สวนใหญระยะเวลาของสญญาเชาจะประมาณ

15 ปขนไป และอกลกษณะคอ กลมทสามารถตกลงซอทดนจากเจาของ

ทได (สวนประชาสมพนธพอช. 2547) แตอยางไรกตามสทธการอยอาศย

ในเมองทงสองลกษณะกมสวนท�าใหคนกลมนตองพวงหนสนกอนใหม

เขามาดวย เนองจากตวแทนสมาชกของแตละครวเรอนตองกยมสนเชอ

เพอพฒนาทอยอาศยของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) เพอน�าไป

1 บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธเรอง “บนเสนทางของการปลดหน: วธการจดการหนสนของคนในชมชนแออดทเข าร วมโครงการบานมนคง” สาขาวชามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร โดยเปนผลงานวจยทไดรบทนสนบสนนจากกองทนวจยมหาวทยาลยธรรมศาสตร ประจ�าปงบประมาณ 2553


สรางบานและซอทดนประมาณ 300,000 บาท หลงจากนนแตละ

ครวเรอนตองช�าระหนสนสวนนประมาณเดอนละ 2,000-2,500 บาท

ผานสหกรณของชมชน เพอจะไดน�าไปช�าระคนตอสถาบนพฒนาองคกร

ชมชน (พอช.) เปนระยะเวลา 15 ป

จากทมาการเปนหนสนทก�าลงเกดขนกบครวเรอนในชมชนแออด

จงเปนค�าถามของวทยานพนธนวา ระหวางเสนทางการปลดหนของ

ครวเรอนในชมชนแออดทเขารวมโครงการบานมนคง ไมเพยงครวเรอน

ตองรบภาระหนสนจากสนเชอของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.)

เทานน แตครวเรอนเหลานยงมภาระหนสนสวนอนๆ อกทงยงมเงอนไข

ในการด�าเนนชวตทแตกตางกนออกไป ดวยเหตนแตละครวเรอนจะมวธ

การจดการหนสนทมอยอยางไรบาง

เนองดวยค�าถามของวทยานพนธขางตน ผศกษาจงตงประเดน

ศกษา 3 ประเดน ดงตอไปน

ประเดนทหนง ผ ศกษาสนใจศกษาปฏบตการทางเศรษฐกจ

(economic practice) ของครวเรอนในชมชนแออดภายใตระบบ

เศรษฐกจเมอง

คนในชมชนแออดสวนใหญคอกลมคนจนในเมอง (สมพงษ พดปย

2527ข; Askew 2002) หมายถงผทขาดโอกาสและสทธทงทางสงคมและ

เศรษฐกจ รวมทงเปนกลมคนท “ตกหลน” ไปจากความสนใจของผคน

หรอหากไดรบความสนใจอยบาง กจะถกมองวาเปนผสรางปญหา ความ

เดอดรอน ดงนน รฐจะตองเขาไปจดการเพอใหเกดความเปนระเบยบ

(นลน ตนธวนตย และคณะ 2548) ความเกยวพนกนระหวางคนในชมชน

แออดกบคนจนในเมองมสวนท�าใหผ ศกษาเลอกทจะหาค�าตอบวา

ครวเรอนในชมชนแออดมวธการเพออยรอดอยางไร เชน การหารายได

การหางานท�า การเพมทางเลอกทางเศรษฐกจ การเปลยนจ�านวนผหา

รายได และการเปลยนจ�านวนผบรโภคในครวเรอน เปนตน และทส�าคญ

คอศกษาถงวธการจดการหนสนซงถอเปนสวนหนงในการอธบายปฏบต

การทางเศรษฐกจ (economic practice) ของคนในชมชนแออดทอย

ภายใตระบบเศรษฐกจของเมอง

ประเดนทสอง เงอนไข สงสนบสนน และขอจ�ากดของครวเรอน

ทสงผลตอวธการจดการหนสน

ผศกษาตงขอสงสยในเบองตนวา วธการทครวเรอนในชมชนแออด

เลอกใชเพออยรอดอาจแตกตางกน ดงนน จงอาจมความเปนไปไดวา

ครวเรอนในชมชนแออดอาจมวธการจดการหนสนทแตกตางกนออกไป

ค�าถามของผศกษากคอ การเลอกใชวธการบางอยางกอาจเปนไปไดวา

ครวเรอนมองเหนสงสนบสนนและขอจ�ากดจากวธการอนๆ หรออาจกลาว

ไดวามเงอนไขบางอยางทท�าใหบางครวเรอนเลอกใชวธการจดการหนสน

บางวธการ เพราะฉะนนการพจารณาในประเดนน กนาจะชวยใหผศกษา

เหนถงเงอนไขของครวเรอนในชมชนแออดทมแตกตางกน กลาวอก

นยหนงกคอ การศกษาครวเรอนในชมชนแออดควรพจารณาใหพนไป

จากการมองคนกลมนวามความเหมอนกนไปทงหมด

ประเดนทสาม เงอนไข สงสนบสนน และขอจ�ากดของชมชน


การเลอกศกษาครวเรอนในชมชนแออดทเขารวมโครงการบาน

มนคง เนองจากผศกษาตองการพจารณาการจดการทรพยากรของชมชน

แออด โดยชมชนแออด เพอชมชนแออด ทก�าลงอยบนเสนทางการตอส


เพอรกษาสทธการอยอาศยในเมอง แนวทางทมาพรอมกบการเขารวม

โครงการบานมนคงคอ การสนบสนนใหคนในชมชนแออดรวมกนบรหาร

จดการงานของชมชนเอง โดยเฉพาะเงอนไขทมาพรอมกบการกยมสนเชอ

เพอพฒนาทอยอาศยของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ไดยดโยง

ครวเรอนในชมชนแออดหนงๆ ไวกบครวเรอนอนๆ ในชมชนเดยวกน

กลาวคอทกครวเรอนคอ สวนหนงของการบรหารจดการหนสนนของ

ชมชนรวมกน

การอธบายและตอบค�าถามขางตน ผศกษาใชแนวคดและทฤษฎ

ดงน 1) แนวคดเรองโครงสรางครวเรอน อภปรายความส�าคญและ

ความหลากหลายของรปแบบครวเรอนในชมชนคนจนเมอง และ

2) แนวคดและทฤษฎวเคราะหความสมพนธในชมชน ซงประกอบไปดวย

แนวคดเครอขายทางสงคม และแนวคดการแลกเปลยนทางสงคม ส�าหรบ

แนวคดเครอขายทางสงคมใชรวบรวมและจดระเบยบขอมลเกยวกบ

เครอขายทางสงคมของครวเรอนในชมชน รวมทงน�ามาพจารณาวา

ครวเรอนใชเครอขายทางสงคม เพอสรางประโยชนอยางไรบาง ไมวา

จะเปนการใชความสมพนธแบบใกลชด (strong ties) และความสมพนธ

แบบผวเผน (weak ties) สวนแนวคดเรองการแลกเปลยนทางสงคม

ผศกษาน�ามาวเคราะหความสมพนธทเกดขนระหวางเจาหนกบลกหน

ซงเปนลกษณะการแลกเปลยนทางเศรษฐกจ ทมการก�าหนดรปแบบและ

เงอนไขการตอบแทนทคอนขางตายตว อยางไรกตามการพจารณาวา

ความสมพนธระหวางเจาหนกบลกหนคอ การแลกเปลยนทางเศรษฐกจ

เพยงดานเดยว อาจไมเหนถงความยดหยนทเกดขนระหวางเจาหนกบ

ลกหน เพราะอาจมการแลกเปลยนทางสงคมปนอยในการแลกเปลยน

ทางเศรษฐกจกเปนได

ผศกษาเลอกชมชนสนธยา2 เปนพนทศกษา การเลอกศกษาเพยง

ชมชนแออดแหงเดยวไมไดหมายถงการเลอกความเปนตวแทนชมชน

แออดทเขารวมโครงการบานมนคง ผศกษาเลอกชมชนแหงนกเนอง

มาจากเหตผลเรองขนาดชมชน ระยะเวลาทครวเรอนไดรบผลกระทบ

จากหนสนโครงการบานมนคง และเรองสทธการอยอาศยของชาวชมชน

ทเกยวโยงกบภาระหนสน ดงทจะกลาวถงตอไป

ชมชนสนธยาเปนชมชนแออดขนาดเลก มจ�านวนสมาชกในชมชน

ประมาณ 200 คน และมจ�านวนครวเรอนเพยง 45 ครวเรอน ชมชน

สนธยาเปนชมชนแออดกลมแรกๆ ทไดรบเลอกเขารวมโครงการบาน

มนคงในป 2546 สาเหตส�าคญเปนเพราะชาวชมชนสนธยาสามารถ

เคลอนไหวเรยกรองจนสามารถซอทดนไดตงแตป 2545 และการเขารวม

โครงการนในชวงแรกๆ สงผลใหระยะเวลาการรบภาระหนสนจาก

การกยมสนเชอสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ของชาวชมชนสนธยา

ยาวนานกวาชมชนแออดแหงอน นอกจากทงเรองขนาดชมชนและระยะ

เวลาการเขารวมโครงการแลว ผศกษาไดพจารณาจากเกณฑเรองสทธ

การอยอาศยของชมชนแหงน ดวยการเปนชมชนแออดทสามารถซอทดน

จากเจาของทได จงอาจเปนไดวาภาระหนสนจากสนเชอสถาบนพฒนา

องคกรชมชน (พอช.) มแนวโนมสงกวาชมชนทไดรบสทธเพยงการเชาท

เนองจากกรณชมชนซอทดนนนชาวชมชนจะสามารถกยมสนเชอของ

สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ทงซอทดนและสรางบาน

2 ชอชมชนสนธยาคอชอสมมต เพอปองกนผลกระทบทอาจเกดขนกบชมชนในอนาคต


ผศกษาเกบขอมลในชมชนสนธยาระหวางเดอนตลาคม 2552

จนกระทงถงเดอนมถนายน 2553 ชวงการเกบขอมลไดจ�าแนกกลม

ครวเรอนตามพฤตกรรมการช�าระหนคนสหกรณของชมชนในป 2552

ซงแบงออกเปน 3 กลม ไดแก ครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ

ครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณแตไมเกน 6 เดอน และครวเรอนท

ขาดช�าระหนสหกรณเกนกวา 6 เดอน ดงตารางภาพดานลาง การแบง

ครวเรอนออกเปน 3 กลม ผศกษาใชตอบค�าถามในงานศกษาน

ภาพท 1 กลมครวเรอนในชมชนสนธยาเมอจ�าแนกจากพฤตกรรม

การช�าระหนสหกรณในป 2552

ครวเรอนในชมชนสนธยา (45 ครวเรอน)

ครวเรอน ทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ ป 2552 (16 ครวเรอน)

ครวเรอน ทขาดช�าระหนสหกรณ

เกน 6 เดอน ใน ป 2552

(24 ครวเรอน)

ครวเรอน ทขาดช�าระหนสหกรณ

แตไมเกน 6 เดอน ใน ป 2552

(5 ครวเรอน)

บทความนจะกลาวถงขอคนพบจากการศกษาในวทยานพนธ

เพอตอบประเดนศกษา 3 ประเดนทตงไวขางตน โดยเนอหาจะแบงเปน

3 ประเดนหลกคอ

1. ปฏบตการทางเศรษฐกจของครวเรอนในชมชนแออด

ประเดนนวเคราะหวธการอยรอดของครวเรอน โดยพจารณาสามเรอง

เรองแรกวธการแกไขปญหาทางเศรษฐกจของครวเรอน เรองตอมา

กลาวถงภาระหนสนของครวเรอน และเรองสดทายวเคราะหวธการจดการ

หนสนของครวเรอน

2. เงอนไข สงสนบสนน และขอจ�ากดของครวเรอนตอวธการ

จดการหนสน เพอวเคราะหเงอนไขของครวเรอนใดบางทสงผลตอ

ความสามารถในการจดการหนสน

3. เงอนไข สงสนบสนน และขอจ�ากดของชมชนตอวธการจดการ

หนสน การวเคราะหในประเดนนจะแสดงใหเหนถงเงอนไขของชมชนใด

บางทสงผลตอความสามารถในการจดการหนสน

ในตอนทายของบทความนเปนการตงค�าถามกบแนวทางของ

โครงการบานมนคงวา ดวยเหตใดบางแนวทางของโครงการบานมนคง

อาจไมสอดคลองกบวถชวตของครวเรอนในชมชนแออด

1. ปฏบตการทางเศรษฐกจ (economic practice)

ของครวเรอนในชมชนแออด

1.1 การเกาะเกยวกนของสมาชกในครวเรอน

รปแบบครวเรอน: ความหลากหลายทขาดหายไป

รปแบบครวเรอนในชมชนแออดแบบเดมคอนขางมความหลากหลาย

สมาชกในครวเรอนไมไดจ�ากดอยเฉพาะสมาชกทมความสมพนธกนทาง

สายเลอดแตเพยงอยางเดยว เหมอนกบแนวคดเรองรปแบบครอบครว

ทประกอบไปดวย พอ แม และลก งานศกษาชมชนตรอกใตของ

ม.ร.ว.อคน รพพฒน (2540: 87-94) กลาวถงรปแบบครวเรอนในชมชน


แออดทมกจะเรมตนดวยการเปนครอบครวเดยวจากนนรปแบบครวเรอน

จะมความหลากหลายมากยงขน ทงนกเนองมาจากการขยายขนาด

ครวเรอนทมดวยกน 5 วธ 1) การขยายตวตามธรรมชาต การขยายตว

เชนนเกดขนเมอลกชายลกสาวแตงงานแลวไมสามารถหาบานอยเองได

2) การรบญาตและเพอนทอพยพมาในเมองเขามาอยดวย 3) ภรรยา

เจาของบานตองการหาคนมาชวยงานบานหรองานคาขาย 4) พสาว

อยากดแลนองๆ ถงแมพสาวจะมครอบครวแลว หรอนองมครอบครวแลว

กใหครอบครวของนองมาอยดวยกน 5) การทคนไมไดเกยวของสมพนธ

เปนญาตกนกบหวหนาครวเรอนมาอยดวย มกจะเปนครวเรอนของผม

ฐานะหรอผมอทธพลในชมชน

การขยายขนาดครวเรอนทสงผลตอความหลากหลายของรปแบบ

ครวเรอนในชมชนแออด มความสมพนธกบลกษณะการอยอาศยเดม

ซงไมไดมการออกแบบพนทการอย อาศยในชมชนมากอน ดงเชน

ม.ร.ว.อคน รพพฒน และวรรณพร วเชยรวงษ (2525: 29-30) กลาวถง

แบบแผนการกอตวของชมชนแออดวา เรมตนจากการมครอบครวหนง

เขามาตงรกรากในบรเวณนน ถาครอบครวนนประสบความส�าเรจ

ในการท�ามาหากน ญาตและเพอนในชนบทรขาวกจะเขามาอยรวมกบ

ครอบครวนนดวย ระยะแรกอาจอย รวมกนในบานของผ ประสบ

ความส�าเรจนนและอาจเปนเพยงผยายถนตามฤดกาลทเขามาท�างาน

ในกรงเทพฯ ตอมาพวกเขาเหลานกจะเรมสรางบานใกลชดตดกนกบบาน

ผประสบความส�าเรจคนนน และการตงรกรากแบบน กจะเกดขนกบ

ครอบครวทกๆ ครอบครว จากการทมคนอยแออดในบานหลงหนง

แลวตอมาจะกลายเปนความแออดของทงบรเวณนน

แตการเขารวมโครงการบานมนคงสงผลใหชาวชมชนสนธยา

ตองจดระบบการวางผงชมชนและแปลนบานใหม มการจดแบงสทธ

การอยอาศยทชดเจนมากขน (สวนประชาสมพนธ พอช. 2547) ท�าให

ชาวชมชนไมสามารถขยบขยายการตงบานเรอนดงเชนในอดต จาก

การศกษานพบวา รปแบบครวเรอนในชมชนสนธยาคอนขางแตกตางไป

จากรปแบบครวเรอนในชมชนแออดแบบเดมคอ สมาชกในครวเรอน

มความสมพนธกนทางสายเลอดเปนสวนใหญ

ผศกษาจะอธบายรปแบบครวเรอนในชมชนสนธยาจากการอย

อาศยของสมาชกในครวเรอนทมลกษณะรวมกน 2 ลกษณะใหญๆ คอ

ครวเรอนทลกหนอาศยอยในชมชน และครวเรอนทลกหนไมไดอาศยอย

ในชมชน

รปแบบครวเรอนทลกหนอาศยอยในชมชนคอ ครวเรอนทสมาชก

มความสมพนธกนทางสายเลอด ทงครวเรอนแบบครอบครวเดยวและ

ครวเรอนแบบครอบครวขยาย หรอแมแตครวเรอนทมสมาชกเพยง

คนเดยวอยางนอยทสดสมาชกในครวเรอนนนๆ จะตองเคยผานการม

ครอบครวมากอน ตอมาไดเกดการหยาราง หรอคสมรสเสยชวต จงสงผล

ใหครวเรอนดงกลาวเหลอสมาชกเพยงคนเดยว

เมอพจารณาถงลกษณะครวเรอนทสมาชกอยกนเปนครอบครว

เดยว ปรากฏวาหลายครวเรอนสงลกไปอยกบญาตทตางจงหวด สมาชก

บางครวเรอนท�างานและพกอาศยอยนอกชมชน แลวสงเงนกลบมา

ใหสมาชกในครวเรอนทอาศยอยในชมชน ส�าหรบครวเรอนทมขนาด

ครวเรอนใหญ จะเปนลกษณะครวเรอนแบบครอบครวขยาย สมาชกใน

ครวเรอนมความสมพนธกนทางสายเลอดและการแตงงาน สมาชกทเพม


เขามาเปนเขย สะใภ และหลาน สวนการรบสมาชกใหมโดยทไมไดม

ความสมพนธกนทางสายเลอดและการแตงงานมนอยมาก

รปแบบครวเรอนทมความหลากหลายพบในครวเรอนทลกหน

ไมไดอาศยอยในชมชน แตกมจ�านวนคอนขางนอย ครวเรอนทลกหน

ไมไดอาศยอยในชมชนประกอบไปดวย ครวเรอนทลกหนยงสรางบาน

ไมเสรจ และครวเรอนทลกหนใหคนเขามาอาศยอยแทน โดยสดสวน

ครวเรอนในกล มหลงจะมมากกวา ผ ศกษาพบวาครวเรอนทลกหน

ใหคนเขามาอยแทนจะม 2 ลกษณะคอ ลกหนใหอยแทนโดยไมไดคด

คาเชาบาน และลกหนใหอยแทนโดยคดคาเชาบาน หรอกลมบานเชา

ครวเรอนทง 2 ลกษณะนมรปแบบครวเรอนทมความหลากหลาย ไมได

ยดโยงอยกบรปแบบครอบครวเดยวหรอขยายเทานน ดงจะเหนไดจาก

ครวเรอนทมกลมเพอนรวมงานเขามาอย ครวเรอนทลกเขามาอยแทน

พอแม ซงพกอาศยอยนอกชมชน รวมถงครวเรอนลกหลานคนในชมชนท

อยากแยกมาอยคนเดยว จงขอเชาบานรายเดอนในชมชน

จะเหนไดวา รปแบบครวเรอนในชมชนสนธยา ทมลกษณะคลาย

กบรปแบบครวเรอนในชมชนแออดแบบเดมนนมเพยงสวนนอย ขณะท

รปแบบครวเรอนซงสมาชกมความสมพนธทางสายเลอดมจ�านวนมากขน

อยางไรกตามสงทครวเรอนในชมชนแออดเหลานก�าลงเผชญอย คอ

พวกเขาจะใชวธการอยรอดตอไปอยางไร หรอกลาวไดวาในชวงของ

การตอสรกษาสทธการอยอาศย ครวเรอนในชมชนแออดจะใชวธการ

อยรอดอยางไร ในหวขอตอไปผศกษาจะอธบายประเดนนเพมเตมจาก

แงมมการพงพากนดานเศรษฐกจของครวเรอนในชมชนสนธยา

การอยรอดของครวเรอน: การเพมรายได-เพมจ�านวนผหา

รายได การลดรายจาย-ลดจ�านวนผบรโภค และการแกไขปญหา

ความขดสนของครวเรอน

รายไดและรายจายของครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ

แมสมาชกจะมอาชพทแตกตางกนตงแตท�างานลกจางรายวนจนถงลกจาง

หนวยงานรฐ นนหมายถงจ�านวนรายไดทมความแตกตางกนดวย แต

ครวเรอนทมรายไดจากงานประจ�านอย กมวธการหารายไดเพมเตมท

คอนขางหลากหลาย อกทงยงมความสามารถในการบรหารจดการเงน

จนท�าใหมรายไดมนคงเพยงพอตอการใชจายทงในครวเรอน และสามารถ

สงลกเรยนตอในระดบมหาวทยาลยได

สวนครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณนน หากไมนบรวมกลม

ครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณ เนองจากมปญหากบคณะกรรมการ

สหกรณ รวมถงมแนวโนมวาจะขายทดนคนสหกรณแลว ครวเรอนทขาด

ช�าระหนสหกรณคอนขางประสบปญหาในการใชจายเงนภายในครวเรอน

บางครวเรอนการหารายไดชวยเหลอกนระหวางหวหนาครวเรอนกบค

สมรสยงท�าไดไมเตมท เนองจากตดปญหาเรองภาระเลยงดลกทยงเลก

บางครวเรอนหวหนาครวเรอนปวยอยางกะทนหน รวมถงปญหา

การหยารางทเพงจะเกดขน บางครวเรอนดวยอาชพทท�าอย มรายได

ไมสม�าเสมอ อกทงการใชจายเงนยงแปรผนตามชวงเวลาทมงานเขามา

นอกจากนนยงมบางครวเรอนถงแมจะท�างานหารายไดหลากหลายทาง

แตดวยภาระคาใชจายทคอนขางสง จงยงไมสามารถพนไปจากความ

ขดสนในครวเรอนทมอย ได ครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณเหลาน

ยอมรบถงการบรหารจดการเงนทท�าไดคอนขางล�าบาก ทงจากภาระ


คาใชจายทคอนขางสง และการใชจายเงนทเปนไปตามชวงเวลาของงาน

ทเขามา เมอพจารณาถงรายจายเรองการศกษาของลกในครวเรอนท

ขาดช�าระหนสหกรณมคอนขางนอย

จากการศกษาการพงพากนดานเศรษฐกจของสมาชกในครวเรอน

มประเดนรวมกนประการหนงคอ บทบาทผสงอายมความส�าคญอยางมาก

ตอแหลงรายไดในครวเรอน สมาชกกลมนยงท�างานและชวยเหลอเรอง

เงนใหกบลกๆ หลานๆ ดงเชน ยายเยน และยายรวย

การพงพากนของสมาชกครวเรอนในชมชนสนธยาอกแงมมหนง

คอ การแกไขปญหาความขดสนของครวเรอน ในประเดนนผศกษาพบวา

แมครวเรอนในชมชนสนธยาจะมการพงพาเครอญาต รวมถงเพอนบาน

ในชมชน หรอกลาวไดวาครวเรอนไดใชเครอขายทางสงคม เพอแกไข

ปญหาความขดสนทเกดขน แตทายทสดกเปนการแกไขปญหาระยะสนๆ

ดงทจะขยายความตอไป

เมอผศกษาจ�าแนกครวเรอนในชมชนสนธยาออกเปน 2 กลม ไดแก

กลมแรกคอครวเรอนทไมไดประสบปญหาความขดสนในการใชจายเงน

และกลมทสองคอครวเรอนทก�าลงประสบปญหาความขดสน

ครวเรอนในกลมแรกมกช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ ครวเรอน

ในกลมนจะไมกลาวถงปญหาความขดสนในครวเรอน หรอหากกลาวถง

กมกจะพดในท�านองทวา “ยงจดการได” “ไมเดอดรอนมาก” หรอ

บางครวเรอนไดกลาวเปรยบเทยบวา สมยกอนมปญหาการใชจายเงนมาก

แตในปจจบนปญหาเหลานไดลดลงไปมากแลว ผศกษาสงเกตเหนวา

ครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอมรายไดจากอาชพทคอนขางมนคง

เมอเปรยบเทยบกบคนในชมชนเดยวกน บางครวเรอนยงมรายไดจาก

หลากหลายทาง เชน รบงานมาท�าทบาน สมครเปนสมาชกขายตรง เปน

เจามอหวย ปลอยเงนก และเปนทาวแชร บางครวเรอนสามารถปรบตว

กบภาวะรายไดในอาชพทก�าลงไมแนนอน และเมอพจารณาถงลกษณะ

รวมกนของครวเรอนกลมนพบถงความสามารถในการบรหารจดการเงน

ส�าหรบครวเรอนในกลมทสองหรอครวเรอนทก�าลงประสบปญหา

ความขดสน ผศกษาพบวาครวเรอนในกลมนแมจะใชวธการแกไขปญหา

ความขดสนของครวเรอน โดยเฉพาะการใชเครอขายทางสงคมเขามาชวย

แกไขปญหา แตวธการแกไขปญหานกไมไดน�าพาใหครวเรอนในชมชน

แออดพนไปจากปญหาความขดสนในระยะยาว ดงเชนกรณตวอยาง

ดงตอไปน

แมครวเรอนในชมชนสนธยาสามารถปรบตวไดในสถานการณท

ยากล�าบาก โดยเฉพาะเมอเกดเหตการณทสมาชกในครวเรอนไมสามารถ

ชวยเหลอกนอยางเตมท ความชวยเหลอจากเครอขายทางสงคม ทงคนใน

ครอบครว ญาตพนอง และเพอนบานเกดขนอยเสมอ แตการชวยเหลอน

กไมไดน�าพาใหครวเรอนพนไปจากภาวะความขดสนในระยะยาวได

ดงเชนการปรบตวในครวเรอนลงสมใจ

ระหวางทลงสมใจตองนอนโรงพยาบาลนานกวา 2 เดอน สวนปา

ตอยกตองลาออกจากงานประจ�าเพอมาดแล แมครวเรอนนจะอยกนแบบ

ครอบครวเดยวคอ ลงสมใจ ปาตอย และปกลกลกสาวจากภรรยาคนเกา

ลงสมใจ แตในสถานการณทยากล�าบากนสมาชกในครวเรอนบางคนท

แยกยายไปอยนอกชมชน เชน ภรรยาเกาลงสมใจ ลกๆ ทงฝายภรรยาเกา

และภรรยาใหม ญาตพนอง อกทงเพอนบานในชมชน กไดชวยเหลอทง

เรองงานและเรองเงนใหครวเรอนลงสมใจผานพนความล�าบากในชวงเวลา


นนได การปรบตวทเกดขนในครวเรอนนหากพจารณาจากงานศกษาของ

สมพงษ พดปย (2527ก) และ Korff (1983) อธบายถงความสามารถ

ในการปรบตวกบภาวะความขดสนทางเศรษฐกจของคนในชมชนแออด

ไดนน หรองานศกษาเรองการใชความสมพนธทางสงคมของคนในชมชน

แออดเพอชวยเหลอกนทงในครวเรอนและในชมชนของ Rabibhadana

(1975) และ Evers & Korff (2000) งานศกษาเหลานอธบาย

ความสามารถของครวเรอนในชมชนแออดทสามารถปรบตวจนผานพน

สถานการณทยากล�าบากในครวเรอนได แตในอกดานหนงครวเรอนน

กยงตกอยในวงวนความขดสนในการใชจายเงนตอไป

นอกจากน ครวเรอนในชมชนสนธยายงไดใชหรอเครอขายทาง

สงคม เพอน�ามาชวยแกไขปญหาทางเศรษฐกจของครวเรอน ดวยการ

เลนแชร การหยบยมเงน รวมทงการกยมเงนกนในชมชน งานศกษาของ

Morell & Morell (1972) และ Evers & Korff (2000) อธบายถงวธการ

เหลานวา เปนสวนหนงของวธการหมนเงนของคนในชมชนแออด ผศกษา

พบวา แมครวเรอนในชมชนสนธยาไดใชวธการดงทกลาวเพอแกไขปญหา

ความขดสน แตกเปนการแกไขปญหาในระยะเวลาสนๆ

กรณการเลนแชรมกจะเกดปญหาการตดคางเงนกนระหวาง

สมาชกกบทาวแชรเปนประจ�า ทาวแชรบางคนตดคางเงนสมาชก

จนกลายเปนหนสนพอกพนขนมา ทาวแชรบางคนหลบลหนหายไปจาก

ชมชน เพอลดแรงกดดนเรองหนสน อยางไรกตามมแชรเพยงวงเดยวท

สามารถจายเงนสมาชกไดครบคอ วงแชรทมทาวแชรเปนคนปลอยเงนก

และขายหวยในชมชน ผศกษาพบวาสมาชกทเลนแชรวงน แมทาวแชรจะ

ไมตดคางเงนดงเชนแชรวงอนๆ ในชมชน แตหลงจากสมาชกเปยแชรแลว

พวกเขามกจะตดคางเงนทาวแชรคนนอยเสมอ ท�าใหครวเรอนทเลอกใช

การเลนแชรเพอแกปญหาความขดสนตองกาวเขาสวงจรหนสนตอไป

ขอคนพบเรองการเลนแชรไมไดน�าไปสการแกไขปญหาความขดสน

ครวเรอนในชมชนแออดในระยะยาวน มความแตกตางจากงานศกษา

การเลนแชรในชมชนแออดอนๆ ทพบวา การเลนแชรชวยแกไขปญหา

ความขดสนใหกบในครวเรอนในชมชนแออด (Angel, De Goede and

Sevilla 1978; สมนา นวราช 2529)

ส�าหรบการหยมยมเงนกน กเปนอกหนงวธการทเขามาชวยแกไข

ปญหาความขดสนในครวเรอน แตจ�านวนเงนทน�ามาใชหมนเวยนใน

ครวเรอนมจ�านวนนอยกวา อกทงการหยบยมเงนกนน ผขอยมเงนจะตอง

พยายามรกษาค�ามนสญญาการใหเงนคนกบผใหยมเอง ดงนน ถาหาก

ผขอยมไมสามารถท�าไดตามทสญญากนไว โอกาสทจะสามารถขอยมเงน

คนในชมชนไดในครงตอไปกจะลดนอยถอยลงดวย

วธการขอหยบยมเงนมความแตกตางกบการกเงนทหลายครวเรอน

น�ามาใชแกปญหาความขดสน ทงจ�านวนเงนกมากพอทจะใชหมนเวยน

ในครวเรอนไดมากกวา และเงอนไขของเจาหนกจะก�าหนดไวชดเจน

แตอยางไรกตามผลสบเนองจากการใชวธการน ไมไดแตกตางไปจาก

การเขารวมเลนแชรเทาใดนก เนองจากการกเงนจะชวยใหการใชจายเงน

ในครวเรอนคลองตวในระยะเวลาสนๆ แตในเวลาตอมาหนสนจากการ

กเงนกจะทบทวขนเรอยๆ สงผลใหเกดปญหาการใชจายในอนาคตตอไป

จะเหนไดวาวธการแกไขปญหาความขดสนในครวเรอน โดยเฉพาะ

อยางยงกลมทขาดช�าระหน มจดรวมกนประการหนงคอ วธการแกปญหา

ความขดสนในครวเรอนไมไดชวยใหครวเรอนพนไปจากความขดสนใน


ระยะยาว แตถาหากจะสรปจากขอมลในขางตนวา ครวเรอนในชมชน

สนธยาไมไดมการแกไขปญหาความขดสนทมการวางแผน เพอแกปญหา

ในระยะยาว อาจเปนการดวนสรปจนเกนไป

ผศกษาพบวาครวเรอนทก�าลงประสบกบความขดสนในครวเรอน

นอกจากไดปรบเปลยนรปแบบครวเรอน ดวยการสงลกไปอยกบญาตท

ตางจงหวด เพอลดปญหาเรองรายจายแลว บางครวเรอนเมอลกก�าลงอย

ในชวงวยรนและก�าลงเกเร ซงมแนวโนมวารายจายในครวเรอนส�าหรบลก

ก�าลงเพมสงขน พอแมไดตดสนใจใหลกลาออกจากโรงเรยน เพอใหลก

ไปบวชเปนสามเณร อาจกลาวไดวาวธการแกไขปญหาความขดสนของ

ครวเรอนในชมชนแออดไมสามารถลดทอนใหเหลอเพยงแงมมการแกไข

ปญหาความขดสนเฉพาะหนาเพยงอยางเดยว ดงเชน มครวเรอนบางสวน

เลอกใชวธการแกไขปญหาความขดสนทมการวางแผน เพอตองการแกไข

ปญหาความขดสนในครวเรอนระยะยาวดวย

กลาวโดยสรปในประเดนเรองการเกาะเกยวกนของสมาชกใน

ครวเรอน สมาชกจ�าเปนตองพงพากนมากขนในรปแบบครวเรอนทสมาชก

มความสมพนธกนทางสายเลอดเปนสวนใหญ บทบาทการพงพากนใน

ครวเรอนทเหนเดนชดมากขนคอ บทบาทของผสงอาย สมาชกในกลมน

มความส�าคญตอการอยรอดของครวเรอน บางครวเรอนผสงอายยงตอง

ท�างานหารายได เพอชวยเหลอลกๆ หลานๆ ส�าหรบการพงพาคนอนๆ

ภายนอกครวเรอน แมครวเรอนในชมชนสนธยาเลอกใชเครอขายทาง

สงคม เพอใชแกไขปญหาความขดสน แตครวเรอนกไดพนไปจากปญหา

ความขดสนเพยงระยะเวลาสนๆ อยางไรกตามมครวเรอนในชมชนสนธยา

บางสวนพยายามปรบเปลยนรปแบบครวเรอน เพอลดคาใชจายทก�าลง

ประสบอย อกทงยงเปนการแกไขปญหาทมการวางแผน เพอแกไขปญหา

ความขดสนในครวเรอนระยะยาวดวย ดงเชน การสงลกไปอยกบญาต

ทตางจงหวดในชวงทก�าลงเรยนหนงสอ หรอแมแตการสงลกไปบวชเปน

สามเณร

1.2 ภาระหนสน: การผนวกรวมของชมชนแออดภายใต

เงอนไขทแตกตางกนของครวเรอน

ผศกษาไดกลาวถงการใชเครอขายทางสงคมของครวเรอนในชมชน

สนธยา เพอแกไขปญหาความขดสน อาทเชน การเลนแชร การหยบยม

เงน และการกเงน แตผลสบเนองจากการใชวธการเหลานกไมไดชวยให

หลายครวเรอนพนไปจากปญหาความขดสนในระยะยาว ส�าหรบประเดน

นผศกษาจะน�าเสนอภาระหนสนของครวเรอนในชมชนสนธยา เพอแสดง

ใหเหนถงหนสนทงทน�าพาใหครวเรอนตองรบผดชอบหนสนของชมชน

รวมกน และหนสนของครวเรอนทตองรบผดชอบเอง ลกษณะหนสน

ของครวเรอนในชมชนสนธยาแบงออกเปน 2 หวขอไดแกหวขอแรกคอ

หนสนททกครวเรอนก�าลงประสบอยรวมกน หรอหนสนทตองช�าระ

สหกรณ และหวขอทสองคอ หนสนอนของครวเรอนนอกเหนอจากหนสน

ทตองช�าระสหกรณ

หนสนทตองช�าระสหกรณ

ภาระหนสนททกครวเรอนประสบรวมกน หรอหนสนทตองช�าระ

สหกรณของชมชนนน ถอเปนหนสนของชมชนทชาวชมชนแออดตองใช

กระบวนการของชมชนเพอบรหารจดการหนสนน เนองจากเปนเงอนไข

ทมาพรอมกบการขอสนเชอซอทดนและสรางบาน ดงจะเหนไดจาก

ชาวชมชนตองจดตงสหกรณเคหสถาน เพอจะสามารถเขาสกระบวนการ


ขอสนเชอเพอพฒนาทอยอาศยของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.)

ตอมาเมอชาวชมชนไดรบสนเชอแลว สหกรณทตงขนมานคอ กลไกหลก

ในการบรหารจดการหนสนของชมชน ยกตวอยางเชน การทสหกรณของ

ชมชนตองผอนช�าระหนสนคนแกสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ใน

ทกงวดนน คณะกรรมการสหกรณจะตองน�าเงนแตละงวดมาจากลกหน

ทกคนในชมชนกอน หากมการขาดช�าระหนของครวเรอนใดครวเรอนหนง

กจะสงผลกระทบตอจ�านวนเงนทตองผอนช�าระคนเจาหนตอไป

โดยทวไปแลวแตละครวเรอนจะสามารถกยมสนเชอเพอพฒนา

ทอยอาศยไดประมาณ 300,000 บาท เมอพจารณาการกยมสนเชอน

ของครวเรอนในชมชนสนธยา ปรากฏวาบางครวเรอนสามารถกยมสนเชอ

สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ในจ�านวนเงนกราว 400,000-

600,000 บาท ทงนกเนองมาจากสมาชกในครวเรอนเหลานเขารวมเปน

สมาชกสหกรณ 2 คน สวนครวเรอนทมสมาชกในครวเรอนเขารวมสมาชก

สหกรณ 1 คน และสามารถกยมสนเชอไดประมาณ 300,000 บาท ก

ปรากฏวาครวเรอนในกลมนไมไดใชสทธกยมสนเชอเตมตามจ�านวนเงน

ดงกลาว ดงทพบวาลกษณะการกยมสนเชอจากสถาบนพฒนาองคกร

ชมชน (พอช.) แตกตางกนออกไป 4 ลกษณะไดแก (1) ครวเรอนทกยม

เฉพาะสนเชอซอทดน (2) ครวเรอนทกยมสนเชอซอทดนและสนเชอ

สรางบานครงท 1 (3) ครวเรอนทกยมสนเชอซอทดนและสนเชอสรางบาน

ครงท 2 (4) ครวเรอนทกยมสนเชอซอทดน สนเชอสรางบานครงท 1 และ

สนเชอสรางบานครงท 2

หากไมรวมครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณ เนองดวยเหตผลดาน

การท�างานของคณะกรรมการสหกรณ รวมถงมแนวโนมวาจะขายสทธ

คน ครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณมากกวาครวเรอนอนๆ มกจะใชสทธ

กยมสนเชอเพอพฒนาทอยอาศยของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.)

ครบทงสามสวน สวนครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณนอยกวาครวเรอน

อนๆ จะกยมสนเชอนคอนขางหลากหลาย มตงแตกสนเชอนสวนเดยว

ครวเรอนทกสนเชอนสองสวน รวมถงครวเรอนทกสนเชอนครบทงสามสวน

จะเหนไดวาภาระหนสนของครวเรอนจากการกยมสนเชอของ

สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ไมไดก�าหนดเงอนไขการเขาถงสนเชอ

สวนนของลกหน ทกครวเรอนในชมชนสามารถเขาถงสนเชอนได

เทาเทยมกน อยางไรกตามมครวเรอนบางสวนเลอกทจะกนอย หรอไม

กกมากกวาครวเรอนอนๆ (ครวเรอนทมลกหน 2 คน) ผศกษาพบวา

ครวเรอนเหลานสามารถช�าระหนคนสหกรณไดคอนขางสม�าเสมอ

แตกตางจากครวเรอนทก ยมสนเชอเตมตามสทธทไดรบ ซงมจ�านวน

มากกวาครงหนงในชมชน และเปนครวเรอนทมปญหาการช�าระหน

คนสหกรณคอนขางสง กลาวไดวาภาระหนสนสหกรณของครวเรอน

ในชมชนสนธยา ถงแมว าแตละครวเรอนจะมความแตกตางกน

ในการรบผดชอบหนสนทมอย แตทกครวเรอนถอเปนสวนหนงใน

การรบผดชอบหนสนของชมชนดวย เพราะกลไกการช�าระหนคนสหกรณ

คอ การบรหารจดการหนสนของชมชน โดยชมชน เพอชมชนเอง ดงนน

การทบางครวเรอนขาดช�าระหนสหกรณ จงสงผลตอสหกรณของชมชน

ทตองช�าระหนคนสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ตอไป

หนสนอนของครวเรอนนอกเหนอจากหนสนทตองช�าระสหกรณ

บทบาทแหลงเงนกนอกระบบในชมชนสนธยายงมสง ซงสอดคลอง

กบงานศกษาสนเชอในชมชนแออด ดงเชน งานศกษาของแตงออน มนใจตน


(2534) รวมถงขอมลจากการส�ารวจของส�านกงานสถตแหงชาต

(ส�านกงานสถตแหงชาต 2538; ส�านกงานสถตแหงชาต 2542; ส�านกงาน

สถตแหงชาต 2549) บางครวเรอนใชบรการแหลงเงนกน ถงแมจะ

สามารถถงแหลงเงนกในระบบไดแลวกตาม

เมอพจารณาตอไปวาครวเรอนเหลานไดเลอกกเงนจากแหลง

เงนกนอกระบบใดบาง ปรากฏวาครวเรอนสวนใหญเลอกกเงนกบเจาหน

นอกระบบทตนเองคนชน ทงเจาหนในชมชนและเจาหนนอกชมชน

เนองจากสามารถขอเจรจาผอนผน หรอยดหย นการช�าระหนได

ในประเดนนมความคลายคลงกบงานศกษาของเจมศกด ปนทอง และ

ประยงค เนตยารกษ (2531) อธบายถงการด�ารงอยไดของนายทนปลอย

เงนกนอกระบบในอกแงมมหนงคอ เจาหนใหความชวยเหลอ อปถมภ

ค�าจนลกหน หรอกลาวไดวาเจาหนคอนขางใหความยดหยนตอการช�าระ

เงนคนของลกหน รวมถงงานศกษาของกนกรตน กตตววฒน (2543)

กลาวถงความสมพนธระหวางเจาหนนอกระบบบางกล มกบลกหน

ในชมชนบางซอพฒนาวา เปนลกษณะของระบบอปถมภ ดงเชน เมอคน

ในชมชนไมสามารถกยมเงนจากคนอนๆ ในชมชนได บางครงกจะไปพง

“เสย” ผมอทธพลและมบทบาทในทางการเมอง หรอกรณกลมลกหน

ในชมชนทมกจะไมจายเงนคนเจาหน ผ ซงเปนประธานชมชนในอก

ต�าแหนงหนง ผเขยนมองวาการทประธานชมชนไดเลอกปลอยเงนก

ใหกบคนในชมชนนน กเพอตองการสรางความรสกในเรองการเปน

“หนบญคณ” ใหเกดขนกบคนในชมชนในอกทางหนง

ขณะเดยวกนครวเรอนทก เงนนอกระบบประเภทเงนดวน ทม

เงอนไขไมยดหยนใหกบลกหนมากนก มกจะพบในกลมครวเรอนทมอาชพ

คาขาย เนองจากตองใชเงนหมนเวยนคอนขางสง ครวเรอนเหลานไดเคย

กเงนกบเจาหนนอกระบบทผอนปรนมากอน แตเมอจ�าเปนตองมเงน

ใชจายมากขน เจาหนนอกระบบผทค นเคยกนกไมยอมปลอยเงนก

เพมมากขน เนองจากลกหนตดปญหาเรองการผอนช�าระอย ดงนน

การเลอกทจะกเงนนอกระบบประเภทเงนดวนของลกหนเหลานจงเปน

ทางเลอกตอมา ในประเดนดงกลาวสอดคลองกบงานศกษาเรองเครอขาย

ทางสงคมและการแสวงหาทางเลอกของแมคาหาบเร แผงลอย: กรณ

ศกษาแมคาหาบเร แผงลอยชาวอสานทอาศยอยในชมชนนางเลงของปณธ

สขสมบรณ (2545) อธบายวา เมอแมคาไมมทางเลอกอนเหลออยเลย

การเลอกก เงนภายใตเงอนไขทถกเอารดเอาเปรยบ ตองอย ภายใต

การบงคบ ขมขของเจาของเจาหนเงนกกเกดขนไดเชนกน

หากไมนบรวมการเขาถงแหลงเงนกในระบบจากการกยมสนเชอ

ของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ครวเรอนในชมชนแออดสามารถ

เขาถงแหลงเงนกในระบบได อาทโครงการของรฐ ดงเชน โครงการใหทน

สรางอาชพ โครงการเงนกหมบานละหนงลาน (ถงแมชมชนสนธยา

ไมไดเขารวมโครงการ แตสมาชกบางครวเรอนมชอเปนเจาของบานใน

ตางจงหวด) รวมทงการเขาถงแหลงเงนกจากบรษทจ�าน�าทะเบยนรถ และ

การใชบตรเครดต อาจกลาวไดวาจากการศกษาภาระหนสนสวนอนๆ ของ

ครวเรอนในชมชนสนธยา นอกเหนอจากการเขาถงแหลงสนเชอในระบบ

ของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) แลว ครวเรอนยงสามารถเขาถง

แหลงสนเชอไดคอนขางหลากหลาย จากผลการศกษานแตกตางกบ

งานศกษาเรองการแลกเปลยนทางสงคมระหวางผใหกยมเงนกบผกยม

เงนนอกระบบในชมชนเมองของวไลลกษณ อยส�าราญ (2546) ในประเดน

ทวา ทางเลอกทเพมขนในการกเงน ไมวาจะเปนธนาคารประชาชน


กองทนหมบาน ไมไดท�าใหผกเงนเลอกใชบรการเทาใดนก อยางไรกตาม

ผลจากการเขาถงแหลงเงนกในระบบทเพมขนของคนในชมชนสนธยา

ถอเปนขอมลทสนบสนนผลการส�ารวจภาระหนสนของส�านกงาน

คณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาตในป 2550 ทพบวา

ครวเรอนยากจนสวนใหญมหนสนในระบบ (ส�านกงานคณะกรรมการ

พฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต 2551: 3-16)

Mark S. Granovertter (1977) Peter V. Marsden and Nan

Lin (1982) และ George Ritzer (1992) ศกษาเครอขายทางสงคม

พรอมทงเสนอวา ผท�าการศกษาเครอขายทางสงคมควรใหความส�าคญทง

ความสมพนธแบบใกลชด (strong ties) ซงเปนความเชอมโยงสมพนธ

ระหวางบคคลกบสมาชกในครอบครว หรอเพอนสนท เปนตน และ

ความสมพนธแบบผวเผน (weak ties) คอความเชอมโยงระหวางบคคล

หนงกบอกบคคลหนงทรจกกนเพยงผวเผน หรอการตดตอสมพนธกน

ระหวางบคคลหนงกบบคคลอนโดยอาจไมร จกกนเปนการสวนตวแต

ตดตอปฏสมพนธกนผานสมาชกทอยในเครอขายตน (อางถงใน ปณธ

สขสมบรณ 2545: 13-14)

เมอน�าแนวคดเครอขายทางสงคมเขามาชวยอธบายภาระหนสน

ของครวเรอนทเปนอย ผศกษาพบวา ความสมพนธระหวางเจาหนกบ

ลกหนมทงความสมพนธแบบใกลชด (strong ties) และความสมพนธแบบ

ผวเผน (weak ties) โดยสดสวนความสมพนธแบบผวเผน (weak ties)

ก�าลงเพมสงขน แตกตางจากงานศกษาของปณธ สขสมบรณ (2545: 216)

พบถงความสมพนธระหวางเจาหนกบลกหนเปนแบบผวเผน (weak ties)

เพยงแบบเดยว ปณธอธบายถงเจาหนกบลกหนมกมความสมพนธกนแบบ

ผวเผน (weak ties) หรอบางทอาจไมรจกกนเปนสวนตว เชน แมคากเงน

โดยทไมรวาเจาของเงนเปนใคร แตมการปฏสมพนธผานคนขมอเตอรไซค

ซงเขามาเกบเงนกบลกหนทกวน ขอคนพบนของผศกษามความคลายคลง

กบงานศกษาของ วไลลกษณ อยส�าราญ (2546: 185) วไลลกษณเสนอ

วาความสมพนธระหวางผใหกกบผกยมเงนนอกระบบ ประกอบดวยความ

สมพนธทงแบบใกลชด (strong ties) และผวเผน (weak ties) กลาวคอ

ความสมพนธแบบแรกผกสามารถเขาถงผใหกเงนนอกระบบโดยตรง และ

มความรจกมกคนกบเจาหน สวนความสมพนธแบบหลงผกใชวธการตดตอ

กเงนโดยผานคนกลาง และมความสมพนธกนแบบผวเผน อยางไรกตาม

ผศกษามขอเสนอเพมเตมจากงานศกษาของวไลลกษณ (2546) คอ

สดสวนเจาหนในระบบก�าลงมบทบาทเพมสงขนตอลกหนในชมชนแออด

ไมวาจะเปนหนวยงานรฐ และบรษทเงนกในทองตลาด ลกหนกสามารถ

เขาถงเงนกเหลานโดยตรง แตความสมพนธระหวางเจาหนกบลกหนยง

เปนลกษณะผวเผน ในแงมมนหมายความวาความสมพนธแบบผวเผน

(weak ties) ระหวางเจาหนกบลกหนในชมชนแออดก�าลงเพมสงขนดวย

โดยสรปในประเดนทสองน นอกจากเหนถงความสมพนธระหวาง

เจาหนกบลกหนแบบผวเผน (weak ties) มากขนในเครอขายทางสงคม

ของครวเรอนในชมชนแออดแลว ผศกษายงเหนถงความเกยวของสมพนธ

กนดานภาระหนสนระหวางครวเรอนในชมชนสนธยากบครวเรอนอนๆ

ในชมชนเดยวกน โดยเฉพาะอยางยงเงอนไขทมาพรอมกบการขอสนเชอ

เพอพฒนาทอยอาศยของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ซงเปนภาระ

หนสนรวมกนของทกครวเรอนในชมชน แตสงทก�าลงเกดขนกคอ

ครวเรอนตองแกปญหาหนสนนเหมอนกบหนสนสวนอนๆ ของครวเรอน

หมายความวาหนสนของชมชนจากการกยมสนเชอของสถาบนพฒนา


องคกรชมชน (พอช.) เมอแยกเปนภาระหนสนของแตละครวเรอน

กระบวนการช�าระหนคนกลบกลายเปนเรองของแตละครวเรอนเองวา

จะบรหารจดการอยางไร

1.3 วธการจดการหนสน: ความยดหยนของเจาหนและ

การพงพาของลกหน

นกเศรษฐศาสตรอธบายถงภาระหนสนและการจดการหนใน

ครวเรอนแบบภาพรวม ดงเชน การพจารณาวา ภาระหนสนเปนอกสาเหต

ส�าคญตอการขาดความมนคงทางเศรษฐกจ โดยเฉพาะหากปรมาณหนสน

มสงเกนกวารายไดในปจจบนและรายไดในอนาคตของลกหน เพราะจะ

สงผลกระทบใหภาระในการบรหารหนเปนขอจ�ากดทางการเงนทกดกน

ไมใหผเปนหนสามารถมทางเลอกในการใชจายไดมากนก หรอในอก

ความหมายหนงคอการขาดความมนคงทางการเงน (สมชย จตสชน 2546)

นอกจากนนงานศกษาภาระหนสนบางสวนยงแสดงใหถงความเปนกงวล

ตอภาระหนสนครวเรอนคนจน เนองจากเปนกล มคนทมรายไดต�า

การศกษานอย ความรทางการเงนไมมาก และยงตองพงพาแหลงเงนก

นอกระบบเปนหลก (ยรรยง ไทยเจรญ, เกยรตพงศ อรยปรชญา, และ

ฐตมา ชเชด 2547) แตจากการศกษาน ผศกษาไดเจาะลกถงภาระหนสน

และวธการจดการของครวเรอนในชมชนแออด และพบวาภาระหนสนของ

ครวเรอนในชมชนแออดอาจไมไดหมายความวา พวกเขาจะตองปฏบต

ตามเงอนไขทเจาหนก�าหนดไวตงแตตน ทงนกเพราะวาหากท�าตาม

เงอนไขเจาหนอยางเครงครด อาจสงผลใหเกดปญหาการใชจายเงนภายใน

ครวเรอนได

ผศกษาไดกลาวถงภาระหนสนของครวเรอนในชมชนสนธยาไวใน

ประเดนทสองเรองภาระหนสน: การผนวกรวมของชมชนแออดภายใต

เงอนไขทแตกตางกนของครวเรอน หนสนของครวเรอนประกอบดวย

หนผอนซอสนคา ผอนซอรถ จ�าน�า หนบตรเครดต หนเงนกในระบบ เชน

หนจากการกยมสนเชอของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) โครงการ

เงนกของรฐ นอกจากนนยงมหนเงนกนอกระบบ ทงคนปลอยกในชมชน

และนอกชมชน

จากการศกษาวธการจดการหนสนของครวเรอนในชมชนสนธยา

พบวา มวธการจดการหนสนของครวเรอน 5 ลกษณะดงตอไปน

1. ครวเรอนใชวธการเพมรายไดในครวเรอน เชน พมณท�างาน

หารายไดเสรมจากการเพนทแกว และเยบผา เพอมเงนส�าหรบจายเจาหน

2. ครวเรอนใชวธการลดรายจายลง เชน ครวเรอนพสมบต

ลดรายจายในครวเรอน เพอจะช�าระหนสหกรณคนไดในแตละเดอน

3. ครวเรอนใชวธการหมนหน เชน ครวเรอนยายเยนกเงนจาก

เจาหนคนหนง เพอไปจายใหกบเจาหนอกคนหนง

4. ครวเรอนใชวธตอรองเงอนไขกบเจาหน ยกตวอยางเชน

การขอผดผอนการช�าระหนออกไป การขอทยอยจายเงนบางสวนใหกบ

เจาหนกอน แมจะไมใชจ�านวนเงนทตกลงไวกบเจาหนตงแตตน สวนใหญ

กลมเจาหนทยดหยนเงอนไขใหกบลกหนคอ เจาหนทคนในชมชนกยมเงน

อยเปนประจ�า

5. ครวเรอนใช วธหยดช�าระหน หรอไม กหลบหนเจ าหน

บางครวเรอนใชการหยดช�าระหน เพอใหมเงนเพยงพอในการใชจายและ


การช�าระหนสนอนๆ ได บางครวเรอนจ�าเปนตองออกจากชมชนในชวง

เวลาทไมเงนช�าระหนคน เนองจากกเงนกบเจาหนทคอนขางมเงอนไข

บบรด

จากวธการจดการหนสนของครวเรอนทง 5 ลกษณะน ผศกษาพบ

ถงการทครวเรอนจดล�าดบความส�าคญในการช�าระหนสนแตสวนแตกตาง

กนออกไป ครวเรอนมกช�าระหนสหกรณชมชนเปนล�าดบรองลงมาจาก

เงนในสวนทครวเรอนน�าไปใชจาย และช�าระหนสนสวนอนๆ มากอนแลว

ดงจะเหนไดจากหลายครวเรอนแมจะขาดช�าระหนสหกรณ แตครวเรอน

เหลานกยงช�าระหนบางสวนอย บางครวเรอนสามารถช�าระหนจนน�าไป

สการปลดหนกมเชนกน ยกตวอยางเชน หนจากการผอนช�าระสงของ

เครองใช หนจากการผอนรถมอเตอรไซคและรถยนต รวมถงหนสน

ประเภทเจาหนคอนขางบบรดลกหน ดงเชน หนนอกระบบประเภทเงนดวน

ส�าหรบวธการจดการหนสนทมล�าดบความส�าคญรองลงมาของ

ครวเรอน จะประกอบไปดวย หนสนสหกรณชมชน หนสนนอกระบบท

เจาหนรจกมกคนกบคนในชมชน และหนสนจากการเพมชองทางเงนก

ของรฐและแหลงเงนกทเพมขนในทองตลาด ดงจะกลาวถงตอไป

วธการช�าระหนสนสหกรณของครวเรอน โดยทวไปภาระหนสนท

ครวเรอนตองช�าระสหกรณทกเดอนเปนเวลา 15 ป จะมการก�าหนด

จ�านวนเงนทตองช�าระในแตละเดอนไวตงแตแรกแลว แตปรากฏวา

การช�าระหนสหกรณของครวเรอนนน มทงการช�าระตามจ�านวนเงน

ในแตละงวด และมหลายครวเรอนจายแบบเปนกอน กลาวคอทบจาย

หลายงวดภายในครงเดยว

วธการช�าระหนสหกรณของชาวชมชนสนธยาดงกลาวคลายกบ

การช�าระเงนของสมาชกสหกรณเครดตยเนยนรวมใจทศกษาโดย

พรรณทพย เพชรมาก เธออธบายวา การช�าระเงนทไมไดเปนไปตาม

เงอนไขการช�าระหนในแตละงวด เกดจากสมาชกสวนใหญ “ไมเขาใจ”

ระบบการเงนทเปนทางการ เพราะการช�าระดวยวธดงกลาวสงผลใหสมาชก

สหกรณตองเสยดอกเบยเพมขน (พรรณทพย เพชรมาก 2531: 119)

ส�าหรบวธการช�าระหนสหกรณชมชนสนธยาดวยการช�าระเงนเปนกอน

อาจไมเกยวของกบเรองความเขาใจในเงอนไขการช�าระหนของสมาชกไป

เสยทงหมด ผศกษาพบวาการช�าระเงนเปนกอนของสมาชกสหกรณชมชน

สนธยา เกยวของกบเรองทสมาชกมรายไดไมแนนอน โดยเฉพาะกลมท

เปนชาง บางครงมงานใหท�ากมรายไดจ�านวนมาก ชวงไมมงานเลยกไมม

รายไดเขามา และดวยสาเหตนจงท�าใหหลายครวเรอนใชวธการช�าระหน

แบบเปนกอน นอกจากน ยงมการช�าระหนสหกรณอกรปแบบหนงของ

ครวเรอนในชมชนสนธยาคอ หากพจารณาการช�าระหนสหกรณในหนงป

บางครวเรอนช�าระหนสหกรณครบเพยงบางเดอน สวนใหญจะประมาณ

1-3 เดอน ส�าหรบเดอนอนๆ พวกเขาจะช�าระในจ�านวนเงนทนอยกวาท

ตองช�าระสหกรณ ยกตวอยางเชน ครวเรอนหนงตองช�าระเงนสหกรณ

2,300 บาท แตไดช�าระเงนในจ�านวนดงกลาวเพยงหนงเดอน สวนเดอน

อนๆ จะช�าระประมาณ 1,200 บาท

หนนอกระบบไมไดมเงอนไขทบบรดลกหนเสมอไป หลายครวเรอน

ในชมชนสนธยาทกเงนนอกระบบไดเลอกกเงนกบเจาหนทพวกเขาพงพา

อยเสมอ โดยเฉพาะเจาหนเงนกในชมชน หรอแมแตบง เจาหนเงนก

นอกชมชนทเขามาปลอยก ใหกบคนในชมชนมานาน ผ ศกษาพบวา

ครวเรอนทก เงนกบเจาหนนอกระบบกลมน มกจะเลอนวนช�าระหน


อยเปนประจ�า บางครวเรอนกแบบรายวน แตขอช�าระหนแบบรายเดอน

บางครวเรอนกเงนแบบรายเดอน แตขอทยอยจายแบบรายวน จะเหนได

วาแหลงเงนกนอกระบบของครวเรอนในชมชนสนธยามความสอดคลอง

กบงานศกษาแหลงสนเชอนอกระบบทคนจนพงพา ซงมลกษณะของ

ความยดหยนสง และการอะลมอลวยใหกบลกหน (นพนธ พวพงศกร

2551: 91; เจมศกด ปนทอง และ ประยงค เนตยารกษ 2531)

สวนหนสนจากการเพมชองทางเงนกโครงการของรฐและเงนก

ตามทองตลาด ดงเชน บตรเครดต ครวเรอนในชมชนสนธยามกจะตดคาง

อย เสมอ ผ ศกษาพบวาครวเรอนทมหนสนประเภทนสวนใหญขาด

การช�าระหน และมหลายครวเรอนทราบวาคนในชมชนเดยวกนกตดคาง

หนประเภทนดวยกน ขอคนพบนคลายคลงกบงานศกษาเรองวฒนธรรม

ความจน โดยนธ เอยวศรวงศ (2541: 53) ดงทวาคนภายนอกทเอาเงน

ไปใหคนจนก ถาหากเจาหนไมไดสรางความสมพนธกบลกหนในลกษณะ

ทมการควบคมกน มโอกาสทคนจนจะไมช�าระหนคนสง ทงนกอาจเปน

เพราะปญหาเรองการน�าเงนมาช�าระ และแหลงเงนกจากภายนอกน

กไมไดเปนแหลงเงนกทคนจนพงพาไปตลอดชวตอยแลว

จะเหนไดวาแมหลายครวเรอนจะมภาระหนสนหลายสวน แตการ

ท�าตามเงอนไขของเจาหนดวยการผอนช�าระตามจ�านวนเงนแตละงวด

อาจสงผลใหเกดปญหาในการใชจายเงนภายในครวเรอนได ดงนน

ครวเรอนจงใชวธการจดล�าดบความส�าคญของหนสนแตละสวน ในอก

ดานหนงผศกษาพบวาเจาหนบางคนทไมบบบงคบลกหนมากจนเกนไป

ไดกลายเปนผใหความชวยเหลอทางดานการเงนแกครวเรอนในชมชน

หรอเปนทพงพาใหกบครวเรอน เพราะครวเรอนจ�าเปนตองใหความส�าคญ

กบภาระคาใชจายและหนสนสวนอนๆ ทม “ความจ�าเปน” และมเงอนไข

ทบบรดมากกวา กลาวไดวาหากเปรยบเทยบความยดหยนของเจาหน

ดงเชน เหรยญดานหนง ส�าหรบอกดานหนงของเหรยญกเปรยบเสมอน

การพงพาของลกหนทมตอเจาหน

จากการศกษานยงพบวา นอกจากเจาหนทใหการพงพากบ

ครวเรอนในชมชนสนธยาจะเปนเจาหนนอกระบบทคนชนกนแลว ยงม

เจาหนทเปนหนวยงานรฐเพมเขามาดวย ยกตวอยางเชน กรณการช�าระ

หนสหกรณของชมชนคนแกสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ปรากฏ

วามหลายครวเรอนไดขาดการช�าระหนสหกรณหลายงวด แตพวกเขากยง

เหนวาการขาดช�าระหนสวนนไมไดสงผลใหพวกเขาตองถกยดทดนและ

บานคนแกเจาหนในทนททนใด พวกเขาสามารถผอนผนวนช�าระออกไป

ได พวกเขาสามารถช�าระหนไดโดยไมตองจายเงนเตมจ�านวนในแตละงวด

หรอหากชวงเวลาใดพวกเขามเงนกสามารถน�ามาช�าระได ดวย

เมอน�าทฤษฎการแลกเปลยนวเคราะหการพงพาของลกหนทมตอ

เจาหนขางตนพบวา รปแบบความสมพนธระหวางเจาหนกบลกหนคอ

การแลกเปลยนทางเศรษฐกจ ซงจะมการระบคาและการก�าหนดเงอนไข

การตอบแทนอยางชดเจนและแนนอน การตอบแทนจงอยในรปของพนธะ

ผกพนทางสญญา ตรงขามกบการแลกเปลยนทางสงคม เนองจากการ

แลกเปลยนทางสงคมไมมการระบคาและเงอนไขการตอบแทนอยาง

ตายตว ดงนน จงมแนวโนมท�าใหเกดความรสกถงพนธะผกพนสวนบคคล

บญคณ และความไววางใจกน (ม.ล.พรวศษฏ วรวรรณ 2533: 34) ในงาน

ศกษานปฏสมพนธในเครอขายทางสงคมระหวางเจาหนกบลกหน แมจะ

เปนการแลกเปลยนทางเศรษฐกจ แตกไมไดมลกษณะทก�าหนดเงอนไข


การตอบแทนอยางตายตวและแนนอนเพยงดานเดยว การยดหยนใหกบ

ลกหนคอ ลกษณะของการแลกเปลยนทางสงคมทเกดขนระหวางเจาหน

กบลกหนดวย ขอคนพบนคลายกบงานศกษาของปณธ สขสมบรณ

(2545: 216-217) อธบายถงเพอนหองเชาของแมคาในชมชนนางเลงทม

การแลกเปลยนในเชงเศรษฐกจ แตกไมมลกษณะทเขมขน เพราะยงม

การแลกเปลยนทางสงคมผสมปนอยดวย เชน การเลนแชร การขอผดผอน

คาเชาหอง และการขอหยบยมเงนกนโดยไมคดดอกเบย

ประเดนการแลกเปลยนทางเศรษฐกจระหวางเจาหนกบลกหน

ทพบเพมเตมในงานศกษานคอ แมเจาหนจะใหความยดหยนตอลกหน

แตเจาหนกจ�าเปนตองมกลไกควบคมการช�าระหนคนเชนกน ดงเชน

ครวเรอนในชมชนสนธยาทกเงนนอกระบบกบเจาหนทพวกเขาพงพาอย

เสมอ เจาหนกมกลไกควบคมลกหนดวยการตงวงแชรและการขายหวย

ผศกษาพบวาหลายครวเรอนยงคงเลอกเลนแชรและซอหวยกบเจาหน

ทผอนผนวนช�าระหนให เนองจากทาวแชรและเจามอหวยคนเดยวกนน

จายเงนครบใหกบคนเลนมากกวาหวยและแชรวงอนๆ ในชมชน ดงนน

จงไมแปลกถาหากเมอคนในชมชนถกหวยและเปยแชรจะไดรบเงนใน

จ�านวนทนอยกวาทตองไดรบจรง เนองจากเจาหนไดหกเงนบางสวนจาก

หนสนทคนในชมชนทถกหวยและเปยแชรตดคางอย ในประเดนเรอง

กลไกการควบคมการช�าระหนคนของเจาหนนอกระบบในชมชนสนธยา

มความแตกตางจากการใชกลไกการควบคมลกหนในชมชนตรอกใต

ของ ม.ร.ว.อคน รพพฒน พบวาเจาหนบางคนเปนนกเลง ลกหนจะ

เกรงกลวเขา เจาหนบางคนจะใหญาตในชมชนทมจ�านวนมาก และ

การแพรขาวนนทาลกหน หากไมช�าระหนตามก�าหนด (Rabibhadana

1975) ส�าหรบวธการตงวงแชรของเจาหนเพอใหลกหนทตดคางเงนมา

รวมวงดวยนน คลายคลงกบงานศกษาการแลกเปลยนทางสงคมระหวาง

ผ ใหก ยมเงนกบผ ยมเงนนอกระบบในชมชนเมอง โดยวไลลกษณ

อยส�าราญ (2546: 132-135) บางประการ วไลลกษณอธบายถงวธการ

สราง “ความสมพนธเชงซอน” (multiplex relationship) ของเจาหน

เพอเป นอกหน งกลไกในการบงคบช�าระหนคนของลกหน เช น

ชวนเลนหวยและเลนแชรในวงเดยวกน เพยงแตทแตกตางจากชมชน

สนธยากคอ ชมชนดงกลาวเจาหนไมไดเปนทาวแชร สวนเจาหนในชมชน

สนธยาตงวงแชรขนมาเอง ยงไปกวานนแชรวงนยงเปนแชรททาวแชร

จายเงนใหกบสมาชกครบมากกวาแชรวงอนๆ ในชมชนอกดวย

สวนปญหาการขาดช�าระหนสนสหกรณของชมชนดงทเปนอย

ถงแมจะมหลายครวเรอนขาดช�าระหนจ�านวนหลายงวด แตเจาหนกยง

ไมไดเรงรดหรอบงคบการช�าระหนสหกรณคน เจาหนจงกลายมาเปน

“เจาหนใจด” อยางไรกตามการเปน “เจาหนใจด” อาจไมไดน�าพาให

ชาวชมชนแออดสามารถรกษาสทธการอยอาศยในเมองตอไป เพราะเมอ

ครบระยะเวลาการผอนช�าระ 15 ปแลว กอาจเปนไปไดวาหนสนทยง

ตดคางอยของแตละครวเรอนจะสงผลใหบานและทดนทพวกเขาก�าลง

อาศยอยนนมลายหายสนได ทงนกเนองมาจากเจาหนลวนแลวแตมกลไก

ควบคมลกหน ถงแมจะเปนเจาหนทผอนปรนลกหนกตามท ในกรณ

เจาหนนอกระบบในชมชนสนธยา เจาหนใชวธตงวงแชรและขายหวย

ดงทกลาวถงไปแลว สวนกลไกของเจาหนทใหชาวชมชนกยมสนเชอ

เพอพฒนาทอยอาศยคอโฉนดทดนของชาวชมชนทไดจ�านองไวกบสถาบน

พฒนาองคกรชมชน เพอค�าประกนสนเชอ


2. เงอนไข สงสนบสนน และขอจ�ากดของครวเรอน


การตอบค�าถามในประเดนน ผ ศกษาได พจารณาเงอนไข

สงสนบสนน และขอจ�ากดของครวเรอนทสงผลตอวธการจดการหนสน

จาก 2 หวขอไดแก

2.1 เรองชวตความเปนอยทประกอบดวย รายได รายจาย และ

รปแบบของครวเรอน

2.2 เรองภาระหนสนของครวเรอนทประกอบไปดวย ภาระหน

สนจากการกยมสนเชอของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) และภาระ

หนสนสวนอนๆ

ภาพท 2

เงอนไขดานชวตความเปนอยทสงผลตอวธการจดการหนสน

ความมนคง ของรายได




เงอนไข ดานชวต

ความเปนอย

2.1 เงอนไขของครวเรอนดานชวตความเปนอย ท

เกยวกบรายได รายจาย และรปแบบครวเรอน

1) ครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอมวธการจดการหนสน

ดวยการเพมรายไดของครวเรอน มวธการลดรายจาย และขอตอรอง

เงอนไขกบเจาหน เพอจะสามารถช�าระหนสนคนเจาหน และไมพบวา

ครวเรอนเหลานใชวธการหมนหน หยดช�าระหนและหลบหนเจาหน

เมอพจารณาถงเงอนไขทส งผลตอวธการจดการหนสนของ

ครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ ปรากฏวา

1.1) การมแหลงรายไดทมนคง หลายครวเรอนมสมาชก

ประกอบอาชพทมรายไดมนคง จนกลายเปนแหลงรายไดหลกของ

ครวเรอน ขณะเดยวกนบางครวเรอนแมจะมรายไดจากงานประจ�า

คอนขางนอย แตกมวธการหารายไดเสรมทหลากหลาย เพยงพอตอ

ความมนคงของรายไดของครวเรอน

1.2) ความเพยงพอของรายไดและสวสดการ ถงแม

บางครวเรอนจะมรายจายคอนขางสง แตพวกเขามแหลงรายไดทเพยงพอ

ตอการใชจายเงนจ�านวนมากได ดงนน ภาระคาใชจายทมคอนขางสงของ

ครวเรอนจงไมท�าใหเกดปญหาความขดสนมากนก ยกตวอยางเชน ภาวะ

พงพาของสมาชกในครวเรอน ไดแก การเจบปวยเรอรง การศกษา

เลาเรยนของสมาชกในครวเรอน ไมไดสงผลกระทบตอภาระคาใชจายของ

ครวเรอนมากนก เนองจากครวเรอนมรายไดทเพยงพอตอภาวะพงพาของ

สมาชกในครวเรอนได รวมถงกรณทสมาชกในบางครวเรอนสามารถ

เบกจายเงนในสวนคารกษาพยาบาล และคาใชจายดานการศกษาของ

สมาชกได เพราะไดรบสทธจากการเปนลกจางของหนวยงานรฐ


1.3) ความสามารถในการบรหารจดการเงน เงอนไขหนง

ท เอออ�านวยใหครวเรอนสามารถช�าระหนได อย างสม�าเสมอคอ

ความสามารถในการบรหารจดการเงน ดงเชน มหลายครวเรอนกลาวถง

การท�าบญชรายรบ-รายจาย และการใชจายเงนอยาง “คมคา”

1.4) รปแบบครวเรอนมความหลากหลาย สมาชกใน

ครวเรอนสวนใหญไมไดอยในชมชน พวกเขาท�างานหารายไดอยนอกชมชน

มทงท�างานอยในประเทศ และตางประเทศ แลวสงเงนกลบมาใหแก

สมาชกทอย ในชมชน นอกจากน ยงมสมาชกในครวเรอนบางสวน

เลอกทจะไมอย ในชมชน เพอมรายไดจากการปลอยบานใหเช า

สวนเจาของบานหารายไดอกสวนหนงอยนอกชมชน

2) ครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณทงไมเกน 6 เดอนและเกน

6 เดอน มวธการจดการหนสนดวยการเพมรายไดของครวเรอน มวธการ

ลดรายจาย หมนหน ขอตอรองเงอนไขกบเจาหน หยดช�าระหน และหลบ

หนเจาหน เมอพจารณาถงเงอนไขของครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณ

ทสงผลตอวธการจดการหนสน ปรากฏวา

2.1) การมแหลงรายไดของครวเรอนทไมมนคงและ

ไมแนนอน หลายครวเรอนผหารายไดหลกมเพยงคนเดยว เนองจาก

ภรรยายงตองดแลลกทยงเลก เพราะฉะนนเมอเกดเหตการณทผหาราย

ไดหลกของครวเรอนไมสามารถท�างานไดจงสงผลกระทบตอปญหาแหลง

รายไดของครวเรอนอยางมาก ดงเชน บางครวเรอนผหารายไดหลกก�าลง

วางงาน และมบางครวเรอนผหารายไดหลกปวยอยางกะทนหน

ถงแมจะปรากฏวาบางครวเรอนมรายไดจากสมาชกใน

ครวเรอนหลายคน เชน มการหารายไดเสรม เพอเพมรายไดของครวเรอน

แตดวยแหลงรายไดหลกของครวเรอนยงไมมนคงเพยงพอ ดงนน

ครวเรอนเหลานจงยงประสบกบปญหาความขดสนภายในครวเรอนอย

2.2) รายไดไมเพยงพอ จากขอจ�ากดเรองแหลงรายได

ของครวเรอนทไมมนคงและไมแนนอน อกทงครวเรอนเหลานยงมภาระ

คาใชจายทคอนขางสง สงผลใหการใชจายเงนภายในครวเรอนคอนขาง

ประสบปญหา ทงภาระคาใชจายส�าหรบลกทยงเลก บางครวเรอนลกก�าลง

อยในวยเรยน และบางครวเรอนมสมาชกอยในภาวะเจบปวยเรอรง

นอกจากน ยงมบางครวเรอนประสบปญหาภาระคาใชจายทสงมากขน

เนองจากมการเปลยนรปแบบครวเรอนจากครวเรอนแบบครอบครวเดยว

มาเปนครวเรอนแบบครอบครวขยาย ขณะทสมาชกในรนลกยงไมสามารถ

ท�างานหารายไดใหกบครวเรอนไดมากนก ดงเชน ครวเรอนทลกยงเปน

เดกวยรน และยงท�างานไมไดเปนหลกแหลง ดวยเหตทกลาวมานจงท�าให

ครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณเกดปญหาความขดสนคอนขางสง

2.3) ขาดความสามารถในการบรหารจดการเงน เงอนไข

หนงของครวเรอนทยงเปนขอจ�ากดตอวธการจดการหนสนคอ ปญหา

การบรหารจดการเงน เนองจากครวเรอนยงตกอยในวงวนของความขดสน

จงท�าใหการบรหารจดการเงนคอนขางยากล�าบาก ผศกษาพบวาครวเรอน

สวนใหญใชวธการหมนเงน เพอใชแกปญหาความขดสนในการใชจายเงน

ซงวธการหมนเงนเปนเงอนไขหนงทเปนขอจ�ากดใหครวเรอนไมสามารถ

ช�าระหนคนแกเจาหนไดอยางสม�าเสมอ

2.4) รปแบบครวเรอนขาดความหลากหลาย มหลาย

ครวเรอนใหคนเขามาอยแทน สวนเจาของบานท�างานและพกอาศยอย

นอกชมชน คลายกบครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ แตทแตกตาง


กนคอ เจาของบานทอยนอกชมชนไมไดสงเงนกลบมาใหแกผอยอาศย

ดงเชน ครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ เพราะฉะนนผอยอาศยแทน

ในครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณจงเปนผรบผดชอบภาระคาใชจายใน

ครวเรอนเอง ซงเปนขอจ�ากดทไมไดชวยใหครวเรอนเหลานมรายได

สวนอนๆ เพมเตม

ภาพท 3

เงอนไขดานภาระหนสนทสงผลตอวธการจดการหนสน

จ�านวนหน พอช.

จ�านวน หนอน

เงอนไข ดานภาระ

หนสน

2.2 เงอนไขดานภาระหนสนของครวเรอน

1) ครวเรอนทช�าระหนสหกรณสม�าเสมอ

1.1) มภาระหนสนจากการกยมสนเชอของสถาบนพฒนา

องคกรชมชน (พอช.) ทหลากหลาย มตงแตภาระหนสนสวนนนอยทสด

ในชมชนประมาณ 500-1,000 บาท จนกระทงถงมภาระหนสนสวนน

มากทสดในชมชนประมาณ 3,000-4,500 บาท

1.2) มภาระหนสนสวนอนๆ นอยกวาครวเรอนอนใน

ชมชน ภาระหนสนหลกๆ คอ ภาระหนสนจากการผอนรถยนต

2) ครวเรอนทขาดช�าระหนสหกรณ

2.1) ใชสทธกยมสนเชอของสถาบนพฒนาองคกรชมชน

(พอช.) ครบทงสามสวนไดแก สนเชอซอทดน สนเชอสรางบานครงท 1

และสนเชอสรางบานครงท 2 ภาระหนสนตอเดอนทตองช�าระสหกรณ

ประมาณ 1,500-2,500 บาท

2.2) มภาระหนสนสวนอนๆ คอนขางสง เชน หนผอนซอ

สนคา หนผอนซอรถ หนจากการจ�าน�า หนบตรเครดต หนเงนกในระบบ

เชน โครงการเงนกของรฐ และหนเงนกนอกระบบ

ผศกษาพบวาเงอนไขจากหนสนบางสวนคอนขางบบรด ท�าให

ครวเรอนใชวธหมนหน ขอตอรองปรบเปลยนเงอนไขกบเจาหน เพอ

ขอผอนผนวนช�าระหน รวมทงขอทยอยจายเงนเพยงบางสวนไปกอน

นอกจากนนยงมบางครวเรอนใชวธการหยดช�าระหน หรอแมแตหลบหน

เจาหน และดวยวธการเหลานจงเปนวธการจดการหนสนทไมไดชวยให

ครวเรอนพนไปจากภาวะความขดสน และภาระหนสนทมอยได

3. เงอนไข สงสนบสนน และขอจ�ากดของชมชนท

สงผลตอวธการจดการหนสน

จากการศกษานพบถงเงอนไขของชมชนอยางนอย 3 ประการ

เปนขอจ�ากดตอการแกไขปญหาหนสนรวมกนในระดบชมชน

1) ชมชนมงเนนการช�าระหนสนจากการกยมสนเชอของสถาบน

พฒนาองคกรชมชน (พอช.) มากกวาการสงเสรมเรองรายไดใหแก

ครวเรอน คณะท�างานของชมชนยงไมมแนวทางการสงเสรมเรองรายได


ใหแกครวเรอนทขาดการช�าระหน เพอใหครวเรอนเหลานมรายได

เพยงพอตอการช�าระหน ดงนน ครวเรอนจงตองแกไขปญหาเรองรายได

ในครวเรอนเอง

2) การบรหารจดการหนสนของสหกรณชมชนไมเหมาะสม ดงเชน

กรณทคณะกรรมการสหกรณของชมชนสนธยาไดขอลดจ�านวนหนทตอง

ช�าระสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ในแตละเดอนมาไมนอยกวา

3 ครง เพอใหครวเรอนบางสวนสามารถช�าระหนคนสหกรณได แตก

ปรากฏวาการแกไขปญหาดวยวธการนไมไดสงผลใหหลายครวเรอนช�าระ

หนสหกรณไดมากกวาทผานมา ท�าใหสหกรณของชมชนไมมเงนช�าระหน

คนสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ในแตละเดอนอยางเพยงพอ

ดงนน คณะกรรมการสหกรณจงน�าเงนออมหนของครวเรอนทช�าระหน

อยางสม�าเสมอ เพอช�าระหนคนสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.)

ในแตละเดอนกอน จนกลายเปนเหตใหเกดปญหาระหวางชาวชมชนขน

3) การท�างานในระดบชมชนไมเขมแขงเทากบเมอครงทมการตอส

การไลรอ ความเขมแขงของชมชนทเคยเกดขนเมอครงมการตอสเรยกรอง

จนไดรบสทธการอยอาศยไดลดลงไปหลงจากชมชนไดรบสทธการอยอาศย

บทบาทการท�างานของแกนน�าชมชนเรมหายไป เปลยนมาเปนบทบาท

ของคณะกรรมการสหกรณแทน ซงมกลไกการท�างานทมระเบยบขอบงคบ

ตามกฎหมายทชดเจน

โดยสรปเงอนไขของชมชนสนธยาทสงผลใหเกดปญหาการช�าระ

หนสนคนแกสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ประกอบดวย เงอนไขท

หนงคอ การทชมชนมงเนนการช�าระหนสนจนละเลยการสงเสรมรายได

ใหแกครวเรอนในชมชน ตอมาคอเงอนไขเรองการบรหารจดการหนสน

ของสหกรณชมชนยงไมเหมาะสม ท�าใหเกดปญหาความขดแยงระหวาง

คนในชมชน และเงอนไขสดทายคอความเขมแขงของชมชนไดลดลง

หลงจากชมชนไดรบสทธการอยอาศย

จากเงอนไขทง 3 ประการนสงผลใหครวเรอนตองแกไขปญหาหน

สนจากการกยมสนเชอของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) เหมอน

กบหนสนสวนอนๆ ของครวเรอน ซงขดกบแนวทางการบรหารจดการงาน

ชมชนของโครงการบานมนคง ทตองการใหคนในชมชนรวมกนบรหาร

จดการหนสนนรวมกน หมายความวาหนสนของชมชนจากการกยมสน

เชอของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) เมอแยกเปนภาระหนสนของ

แตละครวเรอน กระบวนการช�าระหนคนกลบกลายเปนเรองของแตละ

ครวเรอนเองวา จะบรหารจดการอยางไร ซงกแลวแตความสามารถในการ

จดการหนสนของครวเรอนในชมชน

บทสงทาย: หรอโครงการบานมนคงไมเหมาะกบ

ครวเรอนในชมชนแออด

ภายหลงจากชาวชมชนสนธยารวมกนเคลอนไหวเรยกรองจนได

รบสทธการอยอาศยในเมองตงแตชวงป 2545 และในปตอมาไดรบเลอก

ใหเปนชมชนในโครงการบานมนคง ซงเปนโครงการแกไขปญหาดานทอย

อาศยของชาวชมชนแออด นบเปนชวงกาวส�าคญของชาวชมชนแหงน

ผ ทเคยประสบปญหาความไมมนคงในการอย อาศยในเมองมากอน

วทยานพนธนไดเลอกศกษาชวตความเปนอยของชาวชมชนแออดในชวง

การตอสเพอรกษาสทธการอยอาศย เพราะชวงเวลานกมความส�าคญ

ไมนอยไปกวาชวงการตอสเรยกรองเพอใหไดรบสทธการอยอาศย


จากการศกษานพบถงแนวโนมทอาจตงเปนขอสงเกตวา โครงการ

บานมนคงอาจไมเหมาะสมกบวถชวตของครวเรอนในชมชนแออดอยาง

นอย 4 ประการดงตอไปน

1. มแนวโนมวาความหลากหลายของรปแบบครวเรอน

ในชมชนแออดลดลง

สมาชกในครวเรอนมความสมพนธกนทางสายเลอดเปนสวนใหญ

คลายกบรปแบบครวเรอนทประกอบไปดวย พอ แม และลก แตรปแบบ

ครวเรอนในชมชนแออดแบบเดมนนมความหลากหลาย มทงเปนกลม

เครอญาต เพอน หรอลกนอง ซงความหลากหลายนมความเกยวพนกบ

สมาชกในครวเรอนไดเขามาชวยเหลอกนทางดานเศรษฐกจของครวเรอน

นนๆ ดวย

2. มแนวโน มว าสมาชกสหกรณขาดช�าระหน เป น

จ�านวนมาก และดวยวธการแกไขปญหาของชาวชมชนเอง

อาจไมเพยงพอ

ภาวะการขาดช�าระหนสหกรณจ�านวนหลายครวเรอน แมดานหนง

หมายถงปญหาของแตละครวเรอนทตองจดการดวยสมาชกในครวเรอน

นนๆ แตถาหากพจารณาการไดมาของสทธการอยอาศยในเมองรวมกน

การเคลอนไหวดงกลาวไดผานทงการท�างานในระดบชมชน อกทงยงม

การท�างานรวมกบองคกรและหนวยงานนอกชมชน ไมวาจะเปนเครอขาย

ชมชน องคกรพฒนาเอกชน สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) และ

สหกรณเคหสถาน อยางไรกตามผศกษาพบวา บทบาทการท�างานทงสอง

ระดบไดลดลงไปในชวงการตอสเพอรกษาสทธการอยอาศยในเมอง

บทบาทของการแกไขปญหาหนสนรวมกนในระดบชมชน ยงม

สญญาณบางอยางบงบอกถงปญหาทมอย ดงทสหกรณของชมชนไดขอ

ลดจ�านวนหนทตองช�าระสถาบนพฒนาองคชมชน (พอช.) ในแตละเดอน

มาไมนอยกวา 3 ครง เพอใหครวเรอนบางสวนสามารถช�าระหนสหกรณได

แตกปรากฏวาการแกไขปญหาดวยวธการนไมไดสงผลใหหลายครวเรอน

ช�าระหนสหกรณไดมากกวาทผานมา ท�าใหสหกรณชมชนไมมเงนช�าระ

หนคนแกสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ในแตละเดอนพอ ดงนน

คณะกรรมการสหกรณจงขอน�าเงนออมหนของครวเรอนทช�าระหนอยาง

สม�าเสมอ เพอช�าระหนใหกบสถาบนพฒนาองคชมชน (พอช.) ในแตละ

เดอนกอน จนกลายเปนเหตใหเกดปญหาระหวางชาวชมชนขน

ผศกษาเหนวาการแกปญหาหนสนดวยการท�างานในระดบชมชน

อาจยงไมเพยงพอ จ�าเปนตองมองคกรและหนวยงานจากภายนอกเขามา

รวมแกไขปญหาดวย ดงทผ ศกษาไดกลาวถงบทบาทขององคกรและ

หนวยงานนอกชมชนทเคยเขามาชวยเหลอชาวชมชนระหวางการ

เคลอนไหวเรยกรองสทธการอยอาศย แตหลงจากเขาสชวงทชาวชมชน

ตอสเพอรกษาสทธการอยอาศย บทบาทการท�างานสวนนไดลดลงไป

เหลอเพยงการม งมองไปทชาวชมชนวา จะสามารถช�าระหนสนได

สม�าเสมอหรอไม หากช�าระหนสนตอเดอนไมได กจะลดจ�านวนหนทตอง

ช�าระในแตละเดอนให โดยทยงไมมแนวทางใดทจะเขามาแกไขปญหาหน

สนครวเรอนในระยะยาว เพอจะชวยใหชาวชมชนมโอกาสรกษาสทธ

การอยอาศยในเมองตอไปได


3. หรอการเปนเจาของกรรมสทธในบานและทดนแบบ

มนคงถาวรอาจไมเหมาะสมกบวถชวตของคนในชมชนแออด

แมปญหาเรองทอยอาศยคอ ปญหาทส�าคญอยางหนงซงกระทบ

ตอวถชวตของคนในชมชนแออด แตนนอาจไมไดหมายความวา คนใน

ชมชนแออดตองเปนเจาของบานแบบมนคงถาวร เนองจากการอยอาศย

ของคนในชมชนแออดมความสมพนธกบแหลงงาน หรอกลาวไดวามทตง

ของบานใกลกบทท�ามาหากน ในอกดานหนงการทคนในชมชนแออดตอง

มทอยอาศยใกลกบแหลงรายได ท�าใหพวกเขาเหลานตองอพยพโยกยาย

อยบอยครง เพราะแหลงรายไดกสลบสบเปลยนอยเสมอ เชน ท�าเลทตง

ขายของ งานรบจางทวไป ไมไดเปนลกษณะของงานประจ�าแตเพยง

ดานเดยว เชน ท�างานในบรษท ดงนน การมบานทมนคงถาวรพรอมกบ

หนสนอกกอนใหญ อาจไมใชวธการชวยเหลอใหความมนคงในชวตของ

คนในชมชนแออดกเปนได

4. ความขดกนของวธคดของโครงการบานมนคง

การสรางชมชนใหมตามแนวทางของโครงการบานมนคงคอ การ

สราง “ชมชนทมนคงเขมแขง” ดงทมการระบถงแนวทางของโครงการนวา

บานมนคงมใชเปนเพยงการสรางทอยอาศยทมนคง

เทานน แตจะเนนการสรางชมชนทมนคงเขมแขงเปนกระ

บวนการทน�าไปสการสรางความมนคงของชวตดานสงคม

และเศรษฐกจ เปนสงคมทมความเอออาทรตอกนมความ

สมพนธตอกนและมการจดการรวมกน เปนการพฒนา

โครงการทมนคงทางดานสงคมเศรษฐกจ สภาพทาง

กายภาพทสวยงาม มศกดศร และการจดการไปพรอมกน

(สวนประชาสมพนธ พอช. 2547: 9)

จะเหนไดวาดานหนงการสรางชมชนตามแนวทางโครงการบาน

มนคงเปนการเนนใหคนในชมชนบรหารจดการงานของชมชนรวมกน

เพอสรางความเปนชมชนใหมทมความมนคงและเขมแขงใหเกดขน แตใน

อกดานหนงผศกษาพบวา วธคดของโครงการบานมนคงไมไดเอออ�านวย

ตอการสรางความเปนชมชนใหมตามรปแบบขางตน ดงทปรากฏวา

4.1) บทบาทของแกนน�าชมชนเรมหายไป เปลยนมาเปนบทบาท

ของคณะกรรมการสหกรณชมชนแทน ซงมกลไกการท�างานทมระเบยบ

ขอบงคบตามกฎหมายทชดเจน ในชวงมการไลรอนนชาวชมชนมการรวม

กลมกนเคลอนไหว และเปนชวงเวลาทเหนถงความเขมแขงของชมชนรวม

ถงบทบาทของแกนน�าชมชน แตเมอชมชนสามารถแกไขปญหาการไลรอ

และกาวเขาสการตอสเพอรกษาสทธการอยอาศย อนเปนชวงของการเขา

รวมโครงการบานมนคง แกนน�าของชมชนมบทบาทลดลง ขณะเดยวกน

บทบาทของคณะกรรมการสหกรณชมชนไดปรากฏชดเจนแทน ซงกลไก

การท�างานของสหกรณนนมระเบยบขอบงคบตามกฎหมายทระบไวชดเจน

การด�าเนนงานชมชนบางสวนเกดปญหาเรองการขาดความยดหยนตอ

สมาชกในชมชน และน�าไปสปญหาความขดแยงกนระหวางคนในชมชน

ดงนน แนวทางของโครงการบานมนคงทตองการใหเกด “ชมชนมนคงเขม

แขง” จงขดแยงกบสภาพชมชนทก�าลงเขารวมโครงการน

4.2) วธคดตอรปแบบครวเรอนขดกบความเปนจรง รปแบบ

ครวเรอนในชมชนแออดไมไดยดโยงอยกบเรองความสมพนธกนทาง

สายเลอดแตเพยงดานเดยว หรอมงมองเรองการมรปแบบครวเรอนท


ประกอบไปดวย พอ แม และลก ดงเชน วธการแบงสทธการอยอาศยของ

โครงการบานมนคง เพราะรปแบบครวเรอนในชมชนแออดยดโยงอยกบ

เรองการหารายได หรอการชวยเหลอกนทางดานเศรษฐกจของสมาชกใน

ครวเรอน ผลกระทบหนงทเกดขนจากวธคดของโครงการบานมนคงตอ

รปแบบครวเรอน ท�าใหเกดภาวะพงพงของสมาชกในครวเรอนจ�านวนมาก

สรปไดวาความขดกนของวธคดของโครงการบานมนคงไมได

เอออ�านวยตอการสรางชมชนใหมทมความมนคงและเขมแขง ถงแมจะ

สามารถกาวขามจากปญหาการไลรอ หรอปญหาความไมมนคงเรองสทธ

การอยอาศยในชวงเวลาหนงไดแลว แตแนวโนมทก�าลงปรากฏขนใน

ชมชนทเขารวมโครงการบานมนคงคอ ปญหาเรองการชวยเหลอสนบสนน

ใหชาวชมชนสามารถรกษาสทธการอยอาศยได ไมวาจะเปน ปญหา

ความยากจน ขาดการสรางอาชพและรายไดใหกบชาวชมชน สงเหลาน

ไดขาดหายไป เหลอเพยงการตอสอยางโดดเดยวของชาวชมชนแออด

ซงยงเปนวงจรเดมของชมชนแออดภายหลงจากตอสจนผานพนปญหา

การไลรอกอนทจะเกดโครงการบานมนคงแลว สอดคลองกบมณรตน

มตรปราสาท (2545: 391-392) ไดวเคราะห “ขบวนการของชาวสลมใน

ประเทศไทย” ไววา ถงแมชาวชมชนแออดจะเขารวมขบวนการเคลอนไหว

เรยกรองจนผานพนปญหาการไลรอไดแลว แตทายทสดพวกเขากยงตอง

เผชญกบปญหาความยากจน ซงเปนปญหาเชงโครงสรางทยงไมมการ

แกไขปญหาอยางจรงจง

ผศกษาเหนวาการปลอยใหชาวชมชนแออดยนบนล�าแขงของ

ตนเองไดนน จ�าเปนอยางยงทหนวยงาน องคกร และเครอขาย ทมสวน

เกยวของควรตองยอนกลบมาทบทวนวา หลกหมายส�าคญทตองการ

มงไปสการใหชมชนบรหารจดการทรพยากรของชมชนเอง ดวยการ

เปดโอกาสใหกบคนในชมชนแออดสามารถเขาถงสทธการอยอาศยไดนน

ควรจะตองมาพรอมกบการชวยใหชาวชมชนแออดสามารถใชโอกาสทได

รบมาดวย มเชนนนแลวแนวโนมทก�าลงจะเกดขนกคอ ชมชนแออดอาจ

เปลยนไดเพยงชอของชมชน ขณะเดยวกนแนวโนมของคนในชมชนแออด

ทจะสามารถรกษาสทธการอยอาศยไดนนคอ ครวเรอนทมฐานะทาง

เศรษฐกจดกวาครวเรอนอนๆ รวมถงครวเรอนทสามารถบรหารจดการ

เรองการใชจายเงนได ส�าหรบครวเรอนในชมชนแออดอนๆ ทไมสามารถ

บรหารจดการเรองดงกลาวได กตองเปน “ผแพ” และไมสมควรไดรบสทธ

การอยอาศยหรอไม อยางไร

ขอเสนอของงานศกษานเสนอวา แนวทางทควรตองสงเสรมใหกบ

ครวเรอนในชมชนแออดทเขารวมโครงการบานมนคงนน ไมควรปลอยให

ชาวชมชนจดการหนสนกนเพยงฝายเดยว ควรมการสงเสรมใหชาวชมชน

สามารถมรายไดในการช�าระหนคน มการชวยปรบระบบการใชจายเงนให

กบลกหน เพอเพมความสามารถในการช�าระเงนคนเจาหน หรอแมแต

มการปรบระบบการผอนช�าระเงนใหกบลกหนในชมชนทอาจมเงอนไข

ในชวตทแตกตางกน ขอเสนอเหลานเปนเพยงสวนหนง ทเจาหนอาจ

น�ามาปรบใชกบชมชนแออดทก�าลงเขารวมโครงการบานมนคง โดยเฉพาะ

อยางยงกรณชมชนทก�าลงประสบปญหาการช�าระหนคน

โดยสรปถาหากแนวทางการสรางชมชนแออดใหมภายหลงจากได

รบสทธการอยอาศยคอ การมองไปทความสามารถของครวเรอนในชมชน

แออดทแตกตางกนอยแลว ผศกษาคงไมยกประเดนขางตนมาตงค�าถาม

แตในเมอแนวทางการสร างชมชนแออดภายหลงจากได รบสทธ


การอยอาศยตองการใหชาวชมชนบรหารจดการชมชนรวมกน กจ�าเปนท

หนวยงาน องคกร และเครอขายตางๆ ตองพจารณาถงปญหาอกระดบ

หนงทก�าลงเกดขนกบชาวชมชนแออดกลมนดวย

บรรณานกรม

กนกรตน กตตววฒน 2543 การจดการทนทางสงคมในชมชนเมอง: ศกษา กรณเครอขายกลมออมทรพยบางซอพฒนา. วทยานพนธปรญญาโท ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณ มหาวทยาลย.

เจมศกด ปนทอง และ ประยงค เนตยารกษ 2531 โฉมหนานายทนผใหกใน ชนบทไทย. กรงเทพฯ: คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

แตงออน มนใจตน 2534 ระบบสนเชอในชมชนแออด. ใน เอกสารล�าดบท 1669 คณะกรรมการสงเสรมงานวจยสถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร.

นลน ตนธวนตย และคณะ 2548 บทส�ารวจสถานภาพงานวจยทางสงคมวทยาในภาคกลางเรอง ‘คน’. ใน บทส�ารวจสถานภาพงานวจยทางสงคมวทยาภาคกลาง. ชลธรา สตยาวฒนา, บก.กรงเทพฯ: คณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขาสงคมวทยา ส�านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต.

นธ เอยวศรวงศ 2541 วฒนธรรมความจน. กรงเทพฯ: แพรว.

นพนธ พวพงศกร 2551 ตลาดสนเชอนอกระบบในชนบทไทย: การศกษาเรองสญญากโครงสรางตลาดพฤตกรรม และอตราดอกเบย. ใน 60 ป นพนธ พวพงศกร. สวรรณา ตลยวศนพงศ บก. กรงเทพฯ: มลนธสถาบนวจย เพอการพฒนาประเทศไทย.

ปณธ สขสมบรณ 2545 เครอขายทางสงคมและการแสวงหาทางเลอกของแมคาหาบเร แผงลอย: กรณศกษาแมคา หาบเร แผงลอยชาวอสานทอาศยอยในชมชนนางเลง. วทยานพนธปรญญาโท สาขาวชา สงคมวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

พรวศษฏ วรวรรณ, ม.ล. 2533 สายสมพนธทางสงคมวฒนธรรมและ ความรวมมอกนของชาวบาน กรณศกษาชมชน ส.สขทว. วทยานพนธปรญญาโท สาขาวชามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

พรรณทพย เพชรมาก เฉลมชย โรจนนครนทร และสน สอสวน 2536 กลมออมทรพยและกระบวนการแกไขปญหาทอยอาศยคนจนในเมอง: ประสบการณการ ท�างานจากองคการนานาชาตเพอรวมกนพฒนา.กรงเทพฯ: องคการนานาชาตเพอรวมกน พฒนา.

มณรตน มตรปราสาท 2545 ขบวนการชาวสลมในประเทศไทย. ใน วถชวต วธส : ขบวนการประชาชนรวมสมย. ปราณ ขตยศ, บก. เชยงใหม : หจก.ส�านกพมพตรสวน (ซลคเวอรมบคส).

ยรรยง ไทยเจรญ, เกยรตพงศ อรยปรชญา และฐตมา ชเชด 2547 ภาวะหน ครวเรอนไทย: ความเสยงและนยเชงนโยบาย สมมนาวชาการประจ�าป ธนาคารแหงประเทศไทย.

วไลลกษณ อยส�าราญ 2546 การแลกเปลยนทางสงคมระหวางผใหกยมกบ ผกยมเงนนอกระบบในชมชนเมอง. วทยานพนธปรญญาโท สาขาวชาสงคมวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

สมชย จตสชน 2546 เพมความมนคงเศรษฐกจโดยการขจดความยากจน: บทบาทของภาครฐ. เอกสารประกอบการสมมนาวชาการประจ�าป 2546 เรองความมนคงของมนษย. สถาบนวจยเพอ การพฒนาประเทศไทย.

สมพงษ พดปย 2527ก อาชพและวถชวตเศรษฐกจของคนสลม. ใน เอกสารประกอบการสมมนาเรองปญหาการ วางแผน รายไดและการจางงาน ในประเทศไทย ในการประชมสมชชาวชาการทาง สงคมศาสตร ประจ�าป 2527

สมพงษ พดปย 2527ข คนจนเมอง: มวลชนทลองลอย. สงคมพฒนา. 12 (2) : 14-21.

สวนประชาสมพนธ พอช. 2547 คมอการจดท�าโครงการบานมนคง. กรงเทพฯ: สถาบนพฒนาองคกรชมชน.


สมนา นวราช 2529 พฤตกรรมการเลนแชรของประชาชนในชมชนแออด: ศกษาเฉพาะกรณ ชมชนแออดวดสรอยทอง. วทยานพนธปรญญาโท สาขาวชาสงคมวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ส�านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต 2551 รายงานประเมนความยากจนป 2550. สบคนเมอ 13 กนยายน 2553 จาก http://www.nesdb.go.th/portals/0/tasks/eco_crowd/Pov-erty%202007.pdf

ส�านกงานสถตแหงชาต 2538 รายงานการส�ารวจลกษณะทางประชากรและสงคมของชมชนแออดในกรงเทพมหานคร พ.ศ. 2537. กรงเทพฯ: ส�านกงานสถตแหงชาต.

ส�านกงานสถตแหงชาต 2542 รายงานการส�ารวจลกษณะทางประชากรและ สงคมของชมชนแออดของจงหวดในภาคตางๆ พ.ศ. 2541. กรงเทพฯ: ส�านกงานสถตแหงชาต.

ส�านกงานสถตแหงชาต 2549 การส�ารวจลกษณะทางประชากรและสงคม ของชมชนผมรายไดนอยในเมอง พ.ศ. 2549 ในกรงเทพมหานคร. กรงเทพฯ: กลมสถตประชากรและสงคม.

อคน รพพฒน, ม.ร.ว. 2540 เจาชาวบาน เลม 2 รวมบทความแปลเกยวกบสงคมไทยโบราณ ครอบครว พธกรรม และการเปลยนแปลง ของ ม.ร.ว. อคน รพพฒน. ปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล, บก. กรงเทพฯ: สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

อคน รพพฒน, ม.ร.ว. และ วรรณพร วเชยรวงษ 2525 ชมชนแออดและแนวทางเกยวกบการปรบปรงชมชนแออด. ใน สลมปญหาและแนว ทางแกไข. กรงเทพฯ: ส�านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

Akin Rabibhadana 1975 Bangkok Slum: Aspects of Social Organization. Unpublished Ph.D. Thesis Cornell University.

Angel, Shlomo, J.H. de Goede and Ramon Sevilla 1978 Sharing the Risk of Being Poor: Communal Savings Games in Bangkok. Journal of the Siam Society. 66 (2) : 123-145.

Askew, Marc 2002 Bangkok: Place, Practice and Representation. London: Routledge.

Evers, Hans-Dieter, Korff, Rudiger 2000 Southeast Asian urbanism. Munster : Lit Verlag.

Granovetter, Mark S. 1977 The Strength of Weak Ties. In Social networks: A Developing Paradigm. Samuel Leinhardt, ed. New York: Academic Press.

Korff, Rudiger 1983 Socio-Economic Structures of Underdevelop-ment in Cities-Urban Subsistence Production in Bangkok. Bielefeld: Faculty of Sociology, University of Bielefeld

Marden, Peter V. and Nan Lin 1982 Social Structure and Network Analysis. Beverly Hills: Sage Publications.

Morell, Susan and David Morell 1972 Six Slums in Bangkok: Problems of Life and Options for Action. Bangkok: United Nations Children’s Fund.

Ritzer, George 1992 Contemporary sociological theory. New York : McGraw-Hill.


ลเกวก : การประกอบสรางชมชน

ของ “คนจนเมอง” ในพนทการแสดง1

เบญจพร ดขนทด2

บทคดยอ

บทความนศกษาความหมายของการแสดงและการชมลเกในมตทาง

สงคม โดยพจารณาจากการแสดงหนาเวทและกจกรรมทางสงคม

ของกลมผแสดงและผชมทเปนแฟนประจ�ามตอกนและกน เพอน�าเสนอ

ภาพของชวตรวมสมยของผคนในสงคมกรงเทพฯ ชวงตนทศวรรษ 2550

และอาศยกรอบแนวคดเรอง “ชมชนจนตการ” (imagining community)

ของทานาเบ (Tanabe. 2008) เปนเครองมอหลกในการอธบาย ซงพบวา

กจกรรมการชมลเกไดเปดเผยใหเหนชมชนอกรปแบบหนงของกลมชน

ชนกลางระดบลางตลอดจนวธการหลกทกลมคนดงกลาวน�ามาใชในการ

1 บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธระดบปรญญาเอกเรอง “ลเกวก คนจนเมอง กบการประกอบสรางชมชนทามกลางชวตรวมสมยในกรงเทพมหานคร” สาขาไทศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม ปการศกษา 2553 ผเขยนขอขอบพระคณ ดร.ชยนต วรรธนะภต ประธานควบคมวทยานพนธ ผศ.ดร.นลน ตนธวนตย และ ดร.วสนต ปญญาแกว กรรมการควบคมวทยานพนธ ทกรณาชแนะ อธบาย และวพากษงานทกระยะอยางลกละเอยดใหสามารถ “สวยนอกซอย” ไดบาง

2 ปร.ด. ไทศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม, นกวชาการอสระ [email protected]


สรางเครอขายทางสงคมเพอเปดพนทใหตนเองสามารถด�ารงอยไดทาม

กลางชวตเมอง นนคอการสรางความสมพนธแบบเครอญาตเสมอน

(fictive kinship) อนปรากฏชดเจนในพนททางสงคม 3 แบบ ไดแก

1) พนทปฏสมพนธในชวตประจ�าวนระหวางผชมกบผแสดง 2) พนท

ของการแสดงหนาเวท และ 3) พนทพธกรรม

ออกแขกแจกตว

การเตบโตของกรงเทพฯ บนเสนทางของการกาวเขาสสภาวะ

สมยใหม (modernity) ซงกอตวมาตงแตสมยรชกาลท 33 ปรากฏเปน

รปธรรมเดนชดในสมยรชกาลท 4 ไดรบการตอกย�าและสานตอในสมย

รชกาลท 5 แลวสบเนองตอมาจนถงปจจบนนนกอใหเกดพนททางสงคม

ใหมๆ ในกรงเทพฯ มากมาย โดยเฉพาะพนทบนเทงสาธารณะ (public

entertainment) ซงขยายตวจากงานเฉลมฉลองในโอกาสส�าคญตางๆ

มาสความบนเทงเชงพาณชยทผ ชมสามารถซอหาไดดวยเงนตราโดย

ไมตองรอเทศกาลงานบญหรอโอกาสพเศษ อนกลายมาเปนสวนหนงใน

วถชวต “คนกรงเทพฯ” และกลายเปนพนททางสงคมแบบใหมทม

สวนส�าคญในการจ�าแนก “คนกรงเทพฯ” ออกเปนกลมๆ ตามวถชวตและ

วฒนธรรมความบนเทงทเขาเหลานนบรโภค ท�าใหรปแบบความบนเทง

3 การอธบายสภาวะสมยใหมในสงคมไทยทผานมา สวนมากมกเรมตนทสมยรชกาลท 4 ดวยการอางถงนโยบายเปดประเทศกบชาตตะวนตกอยางชดเจนและกวางขวางกวาสมยกอนหนา โดยมจดเรมทการลงนามในสนธสญญาเบารง เมอวนท 18 เมษายน 2398 แตในบทความน ผเขยนเรมนบจากสนธสญญาเบอรนในสมยรชกาลท 3 เนองจากขอตกลงในสนธสญญาสงผลใหเกดเงอนไขทางสงคมบางประการทน�ามาสการเกดพนทบนเทงแบบใหมๆ ในกรงเทพฯ ดรายละเอยดสวนนในเบญจพร ดขนทด (2553)

บางอยางท “สายปานไมยาว” ตองสญหายไปหรอลดความนยมลง

ทวาบางอยางกพยายามปรบเปลยนตวเองเพอสรางความหมายใหแก

การด�าเนนชวตในโลกสมยใหม

ทามกลางการปรบเปลยนดงกลาว บทความนใหความสนใจกบ

ชวตทางวฒนธรรมและกจกรรมทางสงคมของกล มผ แสดงและผ ชม

ประเภทแฟนประจ�าของลเกคณะเลกๆ ทเรแสดงตามยานชานเมองของ

กรงเทพฯ หรอทเรยกกนทวไปในหมผชมวา “ลเกวก” เนองจากตลอด

ระยะเวลาทผานมา “ลเกวก” นอกจากจะยนยนถงการเปนวฒนธรรม

ประชาไทย (Thai popular culture) เพยงประเภทเดยว (เมอเทยบกบ

ความบนเทงอนๆ ซงเกดขนในชวงเวลาเดยวกน) ทสามารถปรบตวฝาฟน

วกฤตและสามารถยนหยดอย ไดทามกลางกระแสบรโภคนยมและ

วฒนธรรมสมยนยมทแพรกระจายอยางกวางขวางและตอเนองมากวา

ศตวรรษแลวยงพบวา ลเกวกไดแทรกตวอยในชวตประจ�าวนของแฟนๆ

ลเก แมยก และคนดกลมประจ�า ซงสวนมากเปนคนชนกลางระดบลาง

จนกลายเปนชมชนอกรปแบบหนง

บทความนจงตองการส�ารวจวาการกอรปของชมชนในพนท

การแสดงเกดขนไดอยางไร มความหมายตอชวตของสมาชกชมชนอยางไร

อะไรคอวธการหลกทคนกลมนน�ามาใชในการสรางความหมาย และวธ

การดงกลาวจะมพลงหรอปรากฏชดในพนททางสงคมแบบใด ทงนดวย

การประยกตใชแนวคดเรอง “ชมชนจนตการ” (imagining community)

ของทานาเบ (Tanabe. 2008) มาเปนแนวทางในการอธบาย โดยอาศย

ขอมลสนามของผเขยน ระหวางป 2548-2550 เปนหลก


ชมชนจนตการ (imagining community) ในฐานะ

แนวทางการท�าความเขาใจ

“ชมชนจนตการ” เปนแนวทางททานาเบ (Tanabe. 2008) และ

นกวชาการกลมหนงใชอธบายปรากฏการณการรวมกลมทางสงคมหรอ

“ชมชน” แบบใหมๆ ททานาเบเชอวาเปนผลจากการเปลยนแปลงเชง

โครงสรางอนสบเนองจากการกาวเขาสสภาวะสมยใหม (modernity)

ของไทย4 ตวอยางงานศกษาทงหมดรวมอยในหนงสอชอ Imagining

Communities in Thailand : Ethnographic Approaches (Tanabe.

2008)

จากกรณตวอยางการศกษาชมชนในหนงสอดงกลาว ไมวาจะเปน

ชมชนอดมคตอยางชมชนศรษะอโศก จงหวดศรสะเกษ (Kanoksak.

2008) ชมชนทสามารถพงพาตนเองดานสขภาพไดดอยางชมชนผตดเชอ

HIV ในภาคเหนอของไทย (Tanabe. 2008) ชมชนของการสรางเครอขาย

จากระดบหมบานเลกๆ ทอยหางไกลไปสระดบโลกอยางชมชนของพอคา

แมคาทไนทบาซาร เชยงใหม (Apinya. 2008) หรอการจนตนาการตนเอง

สชมชนใหมภายใตชมชนเดม (imagining their own communities)

4 ในหนงสอเรอง Cultural Crisis and Social Memory : Modernity and Identity in Thailand and Laos (2002) ซงทานาเบเปนบรรณาธการรวมกบคายส (Keyes) ไดจ�าแนกกระบวนการกาวสความทนสมยดงกลาวนออกเปน 4 ลกษณะดวยกนคอ 1) ความทนสมยทเกดจากกระบวนการกลายไปสเรองทางโลกและการทลายมายาคตทางพทธ (secularization and demystification) 2) ความทนสมยทเกดขนจากการผนวกรวมเขาสระบบเศรษฐกจ ตลาดโลก 3) การเกดขนของรฐชาตสมยใหมและการผนวกรวมผคนเขาเปนพลเมองแหงชาต และ 4) การทความทนสมยกลายเปนโอกาสและทางเลอกของอตลกษณใหมๆ ทางวฒนธรรม โดยผานการขยายตวและความกาวหนาของการสอสารเทคโนโลย นบตงแตสอสงพมพไปจนถงสออเลกทรอนกส

ของกลมสาวโรงงานแหงหนงในภาคเหนอของไทยผานเรองรกใครและ

การจบจายใชสอย (Hirai. 2008) ลวนชใหเหนวาค�าถามทสะทอน

จดม งเชงทฤษฎในการพจารณาชมชนของบทความเหลานอย ท

กระบวนการซงชมชนถกประกอบสรางขนมา มากกวาการมองวาแตละ

ชมชนเปนหนงเดยวกน มเอกภาพ มนยทางวฒนธรรม มคานยมรวมกน

หรอมแกนแกนของชมชนเปนมรดกตกทอดจากรนสร นตามแนวทาง

การศกษาชมชนทมกเขาใจกนโดยทวไปในสงคมไทย

สอดคลองกบขางตน “ชมชนจนตการ” ในความหมายของ

ทานาเบจงมใชชมชนในความหมายของการเปนหนวยทมเอกภาพรวม

(community as homogeneous entities) ทวาเปนเวทของการดนรน

การตอรอง และการสรางสรรคกจกรรมตางๆ เพอน�าไปสเปาหมายของ

สมาชก เปาหมายของชมชนในแตละชวงเวลา ซงกคอกระบวนการของ

“การกลายเปน” (becoming) นนเอง

โดยกระบวนการดงกลาวหวใจส�าคญของชมชนจนตการจงอยท

ปฏบตการทางสงคม (social practices) ของสมาชกในอนทจะขบเคลอน

จนตนาการชมชนใหเปนจรงขนมา รวมไปถงศกยภาพทแตกตาง

หลากหลายของ “คนเลกๆ” ในการสรางปฏบตการใหตนเองสามารถ

เผชญกบปญหาหรอวกฤตในชวตได ดงนน แนวทางนจงแตกตางอยางม

นยส�าคญกบ “ชมชนแหงการปฏบต” (community of practice) ของ

เลฟ และ เวงเงอร (Lave and Wenger. 1991) ซงมความโนมเอยงทจะ

อธบายวาสมาชกทกคนในชมชนมโอกาสเรยนรทจะเปนสงหนงสงใดอยาง

ไมแตกตางกน (อนจะน�าไปสความเขาใจวาทกคนสามารถสราง


อตลกษณทมลกษณะเชนเดยวกนได) รวมทงแตกตางไปจาก

“ชมชนจนตกรรม” (imagined community) ของ Anderson (1991)

ททานาเบเหนวาเปนกระบวนการสรางความเปนเอกภาพของชาต ไมใช

กระบวนการทชใหเหนความแตกตางหรอความเปนอนอยางแทจรง (โปรด

ดการอภปรายในประเดนเหลานอยางละเอยดใน Tanabe. 2008)

กรณการศกษาลเกวกในบทความน ผเขยนไดเดนตามแนวทางของ

ทานาเบคอใหความสนใจตอปฏบตการทางสงคมของสมาชกในอนทจะ

ขบเคลอนจนตนาการชมชนใหเปนจรงขนมา ภายใตความแตกตางหลาก

หลายของผแสดงและผชมลเก รวมไปถงความแตกตางดานปฏสมพนธ

และการแสดงออกของแตละกลม อกทงยงสนใจดวยวาปฏบตการดงกลาว

นนเกยวของกบภมหลงทางวฒนธรรมและอตลกษณทางสงคม (social

identity) ของแตละกลมอยางไร

ลเกกบกรงเทพฯ : จากพนทพธกรรมส การเปน

สวนหนงในชวตประจ�าวน

ลเกกบกรงเทพฯ มความสมพนธตอกนอยางตอเนองยาวนาน

มากวารอยปแลว ตามขอสนนษฐานของสรพล วรฬหรกษ (2522; 2539)

และในงานของสรยา สมทคปต, พฒนา กตอาษา และศลปกจ ตสกล

(2541) ลเกเกดขนในกรงเทพฯ ราวทศวรรษ 2440 เพอตอบสนองความ

ตองการของชวตเมอง ไดรบความนยมอยางสงจนถงประมาณทศวรรษ

2510 แลวจงขยายตวสตางจงหวด เปนทรจกกนดในแถบจงหวดภาค

กลางและภาคอสานบางสวน ทงในฐานะของอาชพทไดรบความนยมและ

ความบนเทงทพบบอยทสดในงานเฉลมฉลองตางๆ จากนนในงานศกษา

ของเบญจพร ดขนทด (2553) ไดพบวาลเกกลบเขามาเตบโตในเมองหลวง

อกครงในทศวรรษ 2530 อนเปนชวงเวลาเดยวกบทอมพร จรฐตกร

(Amporn. 2006) เรยกวา “การปฏรปความเปนไทยในโลกสมยใหม” ซง

เกดขนจากฐานคดทวา “ตลอดเวลาทผานมาไทยสญเสยอะไรไปมากมาย

จากการกาวเขาสความทนสมย” ดงนน วธการส�าคญภายใตฐานคดน

จงเปนความพยายามทจะฟนฟ อนรกษ สงเสรม และสบสาน “ความเปน

ไทย” ในรปแบบตางๆ หรอกลาวอกนยหนงคอการประกอบสรางความ

แทจรงทางวฒนธรรม (cultural authentic construction) ขนมาเพอ

เปน “จดขาย” ใหไทยสามารถด�ารงอยไดในเวทของโลกสมยใหม

การปฏรปความเปนไทยในโลกสมยใหมดงกลาว พนทบนเทง

ประเภทเพลงและการแสดงตางๆ คอสงทถกหยบยกขนมาประกอบสราง

ใหเหนเปนรปธรรมมากทสด เรมจากคายเพลง “ยกษใหญ” ของไทยอยาง

บรษทแกรมมเอนเตอรเทนเมนท จดรายการแสดง “คอนเสรตแบบ

เบรดเบรดอกแบบ” ของธงไชย แมคอนไตย ในป พ.ศ. 2530 ดวยการน�า

เอา “สายใยรก” ของครอบครวแมคอนไตย มาผสานกบการแสดงกลอง

ยาวของคณะดรยประณตและคณะล�าตดแมประยร โดยมธงไชยเปนหนง

ในผแสดงกลองยาวและล�าตดดงกลาวนดวย เมอประกอบกบความสามารถ

ดานการรองเพลงสมยนยมและการแสดงบนเวท รวมทงปฏสมพนธ

อนยอดเยยมระหวางธงไชยกบผชม แนวทางดงกลาวนกสงใหธงไชย

แมคอนไตย กลายเปน “ราชาเพลงปอบ” ทมภาพลกษณลงตวระหวาง

ความเปน “ไทยแท” กบความเปนสากลไดในทนท


หลงจากคอนเสรตดงกลาวประสบความส�าเรจอยางสง กระแส

ความตนตวทเหนชดเจนตามมาอกกรณหนงคอการจดงาน “ลกทงกง

ศตวรรษ” เมอป 2532 ภายใตการสนบสนนจากส�านกงานคณะกรรมการ

วฒนธรรมแหงชาต พรอมทงทลเชญสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ เปน

องคประธาน เชญนายกร ทพรงส รฐมนตรประจ�าส�านกนายกรฐมนตรใน

ขณะนนเปนผกลาวถวายรายงาน ใหความส�าคญแกเพลงลกทงในฐานะ

เครองมอบนทกประวตศาสตรสงคมและรากเหงาของความเปนไทย ท�าให

ตอมาศลปะการแสดงซงกลายเปนสญลกษณของอดตและผกพนคอนขาง

ใกลชดกบ “ความเปนไทย” อยางลเก เพลงฉอย ล�าตด หรอเพลงพนบาน

อนๆ ไดรบการหยบยกขนมาน�าเสนอดวย มบรษทธรกจบนเทงเกดใหม

หลายบรษทเสนอตวเองเปนผสานตอแนวคด ผลตเพลงลกทงและศลปะ

พนบานออกมาปอนตลาด แปรรปวฒนธรรมบนเทงเปนสนคา และ

หลงจากนนไมนานรฐบาลกประกาศใหป 2537 เปนปแหงการรณรงค

วฒนธรรมไทย และมมตใหป พ.ศ. 2541-2550 เปนชวงทศวรรษสบสาน

วฒนธรรมเพอการพฒนาและเชดชคณคามรดกทางวฒนธรรมของไทย

ใหปรากฏตอสงคมโลก เทากบเปดทางใหกระแสเรองการท�าวฒนธรรม

เปนสนคาไดรบการตอบรบอยางกวางขวางยงขนดวย

กรณของลเก การฟนตวในชวงเวลาดงกลาวนสามารถจ�าแนกเปน

2 ลกษณะใหญๆ คอ 1) “ลเกใหญ” หมายถงคณะลเกทเนนความเปนเลศ

ของการแสดง ผานระบบแสง ส เสยง ฉาก และเวท ตลอดจน “ความเปน

มออาชพ” ของผแสดง น�าเสนอตนเองผานสอและงานเฉลมฉลองในวาระ

ส�าคญ เชน คณะไชยา มตรชย คณะกง สธราช วงษเทวญ และ 2) “ลเก

เลก” ซงบทความนใหความสนใจและตอไปจะเรยกวา “ลเกวก” หมาย

ถงลเกคณะเลกๆ ทน�าคณะไปเชาทปลกโรงหรอ “ปดวก”5 แสดงเพอ

หารายไดโดยไมตองรอ “งานหา” หรอเจาภาพวาจาง6 มกจะเบยดแทรก

ตนเองอยในชวตประจ�าวนของผคนตามยานชานเมองดวยการเรแสดงตาม

ชมชนตางๆ เชน ตามตลาดสด ตลาดมมเมอง ใกลแหลงชมชนเกาแก ใน

โรงภาพยนตรเกาทเลกกจการไปแลว รวมทงในพนทวางเลกๆ ของเอกชน

และพนทวางเปลาของรฐทรองบประมาณการปลกสรางสาธารณปโภค

โดยเนนการสรางความสมพนธกบกลมผชม ผานปฏสมพนธหนาเวท

ความเปนกนเองทงในและนอกเวท ตลอดจนการสรางเครอขายทางสงคม

มากกวาจะมงไปทมตของการแสดงแตเพยงอยางเดยว

ลเกวกแตละคณะจะเปดแสดงวนละ 1 รอบ ถาเปนรอบกลางวน

จะเรมแสดงตงแตเวลาประมาณ 13.30-17.30 น. สวนคณะทเปดรอบ

กลางคนจะแสดงจากเวลาประมาณ 21.00-24.00 น. โดยเกบเงนคา

เขาชมหรอทเรยกกนโดยทวไปวา “คาเกาอ” วกละ 20-30 บาท เมอ

เทยบกบจ�านวนผชมตอรอบปกตทมอยประมาณ 10-20 คน รายไดจาก

สวนนจงไมมากนก ดงนน แตละคณะจงมกจะใชวธ “ขอธารน�าใจ” จาก

5 “ปดวก” หรอ “ตดวก” หมายถงการทคณะลเกปลกโรงชวคราวเพอเปดแสดงหารายได (มเพยงบางคณะเทานนทปกหลกแสดงอยทวกเดมเปนเวลานาน เชน คณะเสมอพร เสมาเพชร ซงเปดแสดงทวกตลาดสดกลวยน�าไทมาอยางตอเนองเปนเวลากวา 30 ปแลว) ค�าวา “วก” มาจาก “วค” (week) ทเมอแรกพระยามหนทรศกดธ�ารงน�ามาใชในการแจงก�าหนดการแสดงของโรงละครปรนสเธยรเตอรวาแตละสปดาหจะแสดงเรองอะไร ตอมาในชนหลงมกใชใน ความหมายรวมๆ วาสถานทแสดงหรอคณะการแสดง เชน วกกลวยน�าไท หมายถง โรงลเก ในตลาด กลวยน�าไท วกนรนดร อญชล หมายถง ลเกคณะนรนดร อญชล เปนตน ส�าหรบบทความนใชตามความหมายในชนหลง

6 ในกรณทมผวาจางใหไปแสดงตามงานตางๆ คณะลเกเหลานจะงดแสดงทวกชวคราวและแจงผชมใหทราบทกครง


ผชมดวยการจ�าหนายมาลยพวงละ 20 บาทเพอมอบใหแกผแสดง หรอ

บางวกนอกจากจะขอใหผชมชวยอดหนนมาลยแลว พระเอกลเกยงถอ

พานลงมาดวยตวเองเพอขอใหผชม “ลงพาน” คาเขาชมตามศรทธาดวย

รายไดจากคามาลยทลเกแตละคนไดรบจะหกใหคณะกงหนง เชน ลเก ก.

ไดรบมาลยจากผชม 20 พวง (400 บาท) ตองหกใหคณะ 10 พวง

(200 บาท) สวนเงนและรางวลทแตละคนไดรบถอเปนรายไดสวนตว

ไมตองหกสวนแบงใหแกคณะ

อนง มบางเหมอนกนทบางวกจะน�าคามาลย คาเกาอ มารวม

เปนกอนเดยวกนแลวจงจดแบงแกลเกตามอตราทตกลงกนไวคอ ครงละ

ประมาณ 100-150 บาทตอคน หรอแตกตางจากนไปบาง เชน ลเก

คณะเสมอพร เสมาเพชร ทแสดงประจ�าในโรงลเกตลาดสดกลวยน�าไท

มขอตกลงในการจายคาตวใหแกลเกหญงคนละ 150 บาท สวนลเกชาย

ไมตองจายเพราะหวหนาคณะเหนวา “มทางไดมากกวาผหญง” กลาวคอ

ลเกชายสวนใหญมกจะมผชมประจ�าหรอ “แมยก” มากกวา โอกาสทจะ

ไดเงนรางวลและมาลยจงมมากกวาลเกหญง สวนอกกรณหนง คณะ

ศรเพชร สมพร ทมลกโรงเปน “ลเกหลวง”7 ทงหมด ยกโรงมาจากจงหวด

นครสวรรคเพอเขามาเสยงโชคในกรงเทพฯ ตงแตป 2548 รายไดทกบาท

ทกสตางคทเกดขนจากการจ�าหนายพวงมาลย คาเกาอ และเงนรางวลท

แตละคนไดรบจงถกน�ามารวมเปนกองกลางเพอกนสวนหนงเปนคาอาหาร

7 ลเกหลวง หมายถงลกโรงของคณะโดยตรง คณะตองดแลรบผดชอบคาตว คาอาหาร คาทพก ทกอยาง ตรงขามกบ “ลเกนอก” ซงมความหมายวาลเกทไดรบเชญมารวมแสดง เปนครงคราว หรออาจจะแสดงประจ�า แตสมครใจทจะดแลรบผดชอบคาใชจายตางๆ เอง คณะจะจายเฉพาะคาตวรายครงเทานน กรณลเกรบเชญทมชอเสยง คณะอาจจะตองจาย คาพาหนะดวย ขนอยกบขอตกลง

เหลอจ�านวนเทาใดจงจดแบงเปนคาตวใหแตละคนตามความเหมาะสม

ท�านองกลบกน ถาหากรายไดตอรอบมนอยกอาจจะงดคาตวในครงนนๆ

กระนนกตาม ลเกแตคณะมกปกหลกอยทใดทหนงตงแตหนง

สปดาหขนไป ขนอยกบจ�านวนผชมทมาอดหนน สวนการยายวกมกมาจาก

เงอนไขระหวางเจาของสถานท และชมชนโดยรอบ เปนตนวา เจาของ

พนททลเกเชาปลกโรงแสดงตองการใชพนทท�าประโยชนอยางอน การ

ขาดแฟนประจ�าสนบสนน เกดเหตทะเลาะววาทกบนกเลงเจาถน มผรอง

เรยนวาเสยงดงรบกวนความสงบยามค�าคน ไปจนกระทงถงการรองเรยน

วาลเกเปนตนเหตแหงความราวฉานในครอบครว ดงนน จงถอไดวา

คณะลเกวกในกรงเทพฯ ตองเผชญกบความเสยง ความไมแนนอนของ

รายได และทางเลอกทไมมากนกในมตของการแสดง แตทามกลางทาง

เลอกอนนอยนดน ในสวนตอไปผเขยนจะชใหเหนวาคณะลเกวกและผชม

ประจ�าของเขาไดรวมกนสรางขนบนยม (convention) ในการชมขนมา

เพอแกปญหาดงกลาวอยางไร

ขนบนยมในการแสดงลเกวก

ขนบนยมในการแสดงของลเกทกวกมสวนส�าคญอยางยงตอการ

กระชบความสมพนธระหวางผชมกบผแสดงจนน�าไปสการสรางเครอขาย

ความสมพนธทางสงคมระหวางกน ขนบนยมดงกลาวมอยสองประการ

ใหญๆ คอ 1) การแบงชวงการแสดง และ 2) การเปดรอบแสดง


การแบงชวงการแสดง

กอนจะอภปรายในประเดนนควรตองท�าความเขาใจกอนวา

ในระยะเรมแรกของลเกหลงจากทคลคลายจากบทสวดมาเปนรปแบบ

ความบนเทงของประชาชนแลว การแสดงหนาเวทในสมยนนจะยดตาม

แบบละครร�า นนคอแสดงตามเนอเรองละครตงแตตนจนจบตอนทก�าหนด

ไว กระทงเมอวงดนตรลกทงไดรบความนยมจงมลเกบางคณะคดดดแปลง

รปแบบการน�าเสนอโดยน�าดนตรลกทงมาผนวกเขากบการแสดงลเกดวย

ท�านองวาจายเงนคาจางลเกคณะเดยวแตไดดทงลเกและวงดนตรลกทง

ไปพรอมกน ทงนดวยการแบงชวงการแสดงออกเปนสองสวน สวนหนง

เปนการแสดงลเกอกสวนหนงเปนการรองเพลงลกทง ในชวงทเปนการ

รองเพลงบางคณะทมตนทนมากอาจจะใหผแสดงแตงกายอยางเดยวกบ

นกรองลกทง พรอมวงดนตรและหางเครองเตนประกอบเพลง รวมทง

ระบบ เสยง ส แสงตระการตา แตบางคณะอาจจะเปนเพยงการรองเพลง

ประกอบดนตรสากลเทาทมอย เชน กลองชด หบเพลง (accordion)

เพอเปดโอกาสใหผชมออกมาเตนสนกหนาเวทเทานนกได ปจจบนในการ

แสดงลเกของทกคณะยงคงมทงสองสวนนอย ขนอยกบวาเจาภาพจะ

ตองการใหแสดงอยางไร เชน แสดงเฉพาะเนอเรองลเกอยางเดยว แสดง

คอนเสรตกอนประมาณ 5 เพลงหลงจากนนจงตอดวยการแสดงลเก

จนจบ หรออาจก�าหนดใหแสดงลเกกอนจนจบเรองแลวจงตอดวยดนตร

ลกทง

ส�าหรบการแบงชวงแสดงของลเกวกทจะกลาวตอไปนทกวกนยม

แบงสดสวนของทงสองชวงเทาๆ กน ครงแรกเปนการแสดงเนอเรองลเก

สวนครงหลงเปนการรองเพลงหรอทมกเรยกกนในหมผแสดงและผชมวา

“ชวงคอนเสรต”

ในครงแรกทเปนการแสดงเนอเรองลเกนนจะเปนไปตามแบบแผน

ของการแสดงลเกโดยทวไป บอกเลาเรองราวของนทานพนบานจกรๆ วงศๆ

และนยายรกแบบทเรยกวา “นารสใส” ตามแบบฉบบของลเก โดยการ

แบงเนอเรองออกเปนตอนๆ เฉลยแลวสปดาหละประมาณ 1-2 เรอง สวน

ครงหลงทเรยกวา “ชวงคอนเสรต” นน คอการทผแสดงแตละคนจะ

ออกมารองเพลงตามค�าขอของผชม อาจจะมหางเครองหรอ “แดนเซอร”

ประกอบหรอไมกได แตสงทนาสนใจคอ เปนชวงเวลาทเหนการเคลอนไหว

ในฝายของผชมมากขนกวาชวงแรก เรมจากคนเดนมาลยจะเดนไปทผชม

แตละกลมพรอมกบเชญชวนใหชวยซอมาลยอดหนนนกแสดง ผชมท

เชอวาตนเองเปนผประเดมดกจะรบน�าพวงมาลยออกไปประเดมพระเอก

เปนคนแรก ตามดวยผชมคนอนๆ สลบกบการสงเสยงเชยรดงขนเมอ

“นกรอง” รองเพลงทถกใจ พนทหนาเวทในชวงคอนเสรตจงกลายเปน

โลกของผชมในการแสดงออกและสอสารเรองราวของตนเองดวยวธการ

ตางๆ ตรงขามกบชวงของการแสดงเนอเรองละครทพนทหนาเวท ณ ชวง

เวลานนกลายเปนโลกของผแสดงลเก หรอเปนชวงเวลาส�าหรบใหนกแสดง

แตละคนสามารถแสดงบทบาทของตนเองไดอยางเตมท ไมวาจะเปน

บทบาทในเนอเรองละครหรอบทบาททเชอมโยงไปถงชวตจรง

การเปดรอบแสดง

การจดรอบแสดงของลเกวกแบงเปนสองลกษณะคอรอบปกต

กบรอบพเศษ ส�าหรบรอบปกต หมายถงการแสดงทจดขนเปนประจ�าวน

ผแสดงคอลกโรงลเกของแตละคณะ แสดงเรองทคางไวใหจบเปนตอนๆ

และเกบคาเขาชมในอตราปกตตามทกลาวมาแลว สวนรอบพเศษหรอท

ผชมเรยกกนตดปากวา “รายการพเศษ” นน ทางคณะจะจดขนในโอกาส


พเศษตางๆ โดยจะเชญลเกทมชอเสยงเปนทรจกกนดจากคณะอนมารวม

แสดงในฐานะแขกรบเชญ หรอบางวกอาจจะมการแสดงพนบานอนๆ

ทหาชมยาก เชน โขนสด มารวมแสดงดวย มการจบสลากของขวญ “เพอ

คนก�าไรแกผชม” ทพเศษมากกวานอาจมการรบประทานอาหารรวมกน

ระหวางผแสดงกบผชม จงแนนอนวาราคาบตรตองสงกวารอบปกตคอ

ประมาณ 50-150 บาท

อยางไรกตาม แมราคาบตรจะสงกวาปกตแตจ�านวนผชมกมากกวา

ปกตดวย ทงผชมทเปนแฟนประจ�าของคณะและผชมทตดตามลเกรบเชญ

มารวมชมและ “รวมเชยร” รวมไปถงผชมแถบใกลเคยง โดยแตละคน

ตางเตรยมรางวลไวมอบแกลเกทตนเองชนชอบเพอไมใหขายหนา ขาง

ฝายลเกเองกใชโอกาสนในการ “ฝากเนอฝากตว” กบผชมดวยการสวม

ชดเพชรทสวยทสด รองกลอนลเกทไพเราะจบใจทสด รองเพลงใหมท

ก�าลงนยมในหมผชม ฯลฯ ทงนเพอใหเกดความประทบใจและตดตามชม

กนตอไป

ความพเศษอกประการหนงนอกเหนอจากมตการแสดงบนเวทแลว

คอธรรมเนยมปฏบตแบบ “เอาแรง” ทเกดขนทงในฝายของลเกและผชม

กลาวคอ ลเกทเปนแขกรบเชญทกคนจะไมรบคาตว มอบคามาลยทงหมด

ใหคณะเจาภาพ สวนตนเองจะรบเฉพาะเงนรางวลทตดมากบมาลยเทานน

ท�านองเดยวกบผชมประจ�าของคณะเจาภาพทชวยสนบสนนอาหาร

ส�าหรบจดเลยง และรางวลในการจบสลาก ท�าใหเหนวารายการพเศษของ

แตละวกมใชเปนเพยงชองทางในการหารายไดเทานนหากแตเปนวธการ

อนแยบยลในการสรางและขยายเครอขายความสมพนธทางสงคมของ

ผคนเหลานดวย

ขนบนยมดงกลาวนเองทท�าให “ลเกเลก” หรอ “ลเกวก” โลดแลน

ไปในชวตประจ�าวนของผคนในสงคมชานเมองกรงเทพฯ จนน�าไปส

การประกอบสรางเครอขายและกจกรรมทางสงคมตางๆ หรออาจจะกลาว

อกอยางหนงวา “ลเกวก” คอรปแบบความบนเทงทกาวขามมตทางศลปะ

(ในความหมายดงเดม) มาสวถการด�าเนนชวตของผคนอยางมาก และ

การกาวขามดงกลาวนไดเออใหทงกลมผแสดงและกลมผชมยานชานเมอง

กรงเทพฯ ซงดเหมอนจะมาจากคนละทศคนละทาง ตางกลม ตางชนชน

ตางอาชพ มโอกาสสรางความสมพนธกนตามสถานะทางเศรษฐกจและ

สงคม รวมทงสรางกฎระเบยบหรอแนวทางปฏบตเฉพาะของกลมขนมา

อยางตอเนองจนกลายเปนเครอขายความสมพนธทเรยกวา “ชมชน”

อกแบบหนงทอาศยกจกรรมการชมลเกและกจกรรมสบเนองอนๆ เปน

พนทในการเชอมตอความสมพนธ

พนทปฏสมพนธ ในชวตประจ�าวนระหวางผแสดงกบ

ผชม : การกอรปชมชนบนกรอบโครงเรองเลาของ

“ความทกขยาก”

สมาชกในชมชนลเกวก ประกอบไปดวยสองกลมใหญๆ คอ กลม

ผแสดง กบกลมผชม โดยทงสองกลมตางมอทธพลตอกนและกนทงในแง

ของการก�าหนดทศทางของการแสดงและปฏสมพนธหนาเวท ตลอดจน

ปฏสมพนธในพนททางสงคมอนๆ ดงจะกลาวตอไปเปนล�าดบ


กลมผแสดง : ภาพแทนของ “คนยาก” และ “ลกหลาน”

ในอดมคต

จากขอมลสนาม คนทยดอาชพลเกวกประมาณ 98% เปนผทม

ฐานะทางเศรษฐกจคอนขางขดสนหรอมภาระทตองชวยกนหารายได

สครอบครว โดยสวนใหญมพนเพเปนคนตางจงหวดภาคกลาง และม

แรงบนดาลใจหรอสาเหตในการกาวเขาสเสนทางลเกวกทแตกตางกน

ออกไป เปนตนวามาจากตระกลทประกอบอาชพลเกหรอจ�าเปนตองรบชวง

ตอคณะลเกจากพอแม ความสนใจสวนตวอนเกดจากความทรงจ�าในวยเดก

ความใฝฝนทจะเปนลเกทมชอเสยงตอไปในอนาคต รวมไปถงพราง

การวางงานเนองจากมคณสมบตไมเพยงพอทจะสอบแขงขนหรอสมครงาน

ในอาชพอนได สวนอก 2% เปนผทไมอยในฐานะขดสนแตเขามาดวย

ความบงเอญจากการชกชวนของคนรจกและกลายเปนความผกพนในทสด

ตลอดจนตองการหาประสบการณในการแสดงเพอกาวเขาสวงการบนเทง

ในระดบคณะ ผ แสดงลเกเหลานยงสามารถจ�าแนกออกเปน

3 รนตามประสบการณในการประกอบอาชพคอ

1. ลเกรนใหญ หมายถง ลเกทมประสบการณในการเลนลเก

มานานกวาคนอนๆ ในคณะ เฉลยประมาณคนละ 15-20 ปขนไป

สวนมากมกจะสมพนธกบอายคอโดยเฉลยตงแต 35 ปขนไป ท�าใหเปน

ผทรกลอนมาก ดนกลอนสดได ผกเรองลเกได แกไขปญหาเฉพาะหนา

ไดด สามารถแสดงไดทกบทบาท ดงนน คนเหลานจงมกมหนาทเปน

คนใหเรองในการแสดงแตละครง ชวยตอกลอนใหลเกรนใหมๆ รวมทง

ใหค�าปรกษาเรองงานและเรองสวนตวแกลเกร นนองในบางโอกาส

หากเปรยบเทยบโรงลเกเปนครอบครว ผแสดงกลมนเทยบไดกบผใหญซง

เปนทเคารพนบถอและไดรบความเกรงใจจากสมาชกในครอบครวคนอนๆ

2. ลเกร นกลาง หมายถง ผ ทมอายและประสบการณในการ

เลนลเกนอยกวากลมแรกแตอยในขนพฒนาฝมอและเทคนคในการแสดง

ทกอยางเพอสรางทนทางวฒนธรรมใหแกตนเอง ทงดวยการเรยนรจาก

ลเกกลมแรกและการแสดงรวมกบลเกคณะอนๆ รวมไปถงการเขารบ

ความรจากส�านกครตางๆ เพอพฒนาฝมอ ในแงความสมพนธในคณะ

ลเกกลมนจงเปนเสมอน “นกเดนทาง” ททกครงเมอกลบมา “บาน”

หรอวก จะมเรองเลาใหมๆ ทนาตนเตนมาถายทอดสคนอนๆ เสมอ

รวมทงเปนตวกลางท�าหนาทถายทอดความรและประสบการณจากลเก

รนใหญไปสลเกรนเลกดวย

3. ลเกรนเลก หมายถง ลเกเดกหรอลเกหนาใหมทสวนมากเปน

ลกหลานของหวหนาคณะและลกหลานของลเกคนอนๆ ทตองการใชเวท

ลเกเปนโรงเรยนฝกประสบการณดานการแสดงใหแกบตรหลานเพอสราง

ความคนเคยและสรางทศนคตทดตอการประกอบอาชพลเก ผแสดง

ในกลมนจงมประสบการณไมมากนกคอประมาณไมเกน 3 ปและไมคอย

ตอเนอง ดวยเหตวาสวนใหญยงอยในวยเรยน แตละคนจะมารวมแสดง

เฉพาะวนหยดหรอในชวงปดภาคเรยนเทานน ยกเวนบางคนทสามารถ

จดการภาระเรองการเรยนไดกจะมาเลนลเกทกวน โดยทางคณะจะจดให

ออกฉากตอนหวค�าเพอใหสามารถกลบไปพกผอนไดกอนเวลาลเกเลก

ขนบในการปฏบตตอกนและกนของลเกทงสามกลมไดกอรปสงท

เรยกวา “ชมชน” ใหเกดขนไดไมยากนก แตดวยเสนทางสอาชพลเก

วกดงกลาวขางตนประกอบกบต�าแหนงแหงทของคณะลเกในกรงเทพฯ

ซงเตมไปดวยความเสยง ความไมแนนอนของรายได ดงทเสนอไปแลว

ท�าใหลเกวกมสถานะไมตางจากคนจนเมอง (urban poor) อนๆ ทตอง

อาศย “น�าใจ” จาก “คนกรง” เปนเครองหลอเลยงชวต ในกรณน


เครองมอส�าคญทลเกวกใชกคอเรองเลาของความทกขยากและเรองเลา

ของการเปนลกหลานในอดมคต อนเปนสงทผชมเมองกรงโหยหา

ตวอยางในกรณน ไดแก ตอม พระเอกหนาหวานวย 23 ป ซงก�าลง

ศกษาในหลกสตรปรญญาตรคณะนเทศศาสตร ชนปท 3 ของมหาวทยาลย

ราชภฎแหงหนงในกรงเทพฯ ผสบทอดการแสดงลเกมาจากครอบครวเชน

เดยวกบพระเอกลเกอกหลายคน และไดชอวาเปนพระเอกยอดกตญญ

เนองจากในชวงทยงอาศยอยตางจงหวด มระยะหนงทพอกบแมของตอม

แยกทางกน ตอมในฐานะลกชายคนโตของครอบครวจงตองชวยแมหาเงน

ดวยการแสดงลเกอยางจรงจง วางจากแสดงและเรยนกไปรบจางเปน

ลกมอในงานกอสราง จนเมอมงานเขามามากแมจงขอใหตอมลาออกจาก

เรยนมาแสดงลเกเพยงอยางเดยว ตอมามผชมออกทนซอเวทและอปกรณ

ทจ�าเปนบางอยางให ประกอบกบการทพอกลบมาคนดและท�าหนาท

ผน�าครอบครวดงเดมจงตดสนใจพาตอมพรอมลกโรงเดนทางเขากรงเทพฯ

เมอป 2543 เรแสดงตามยานชมชนตางๆ ในฝงธนบรจนกลายเปน

“ขวญใจ” ของผชมจ�านวนมาก มเงนเกบและซอทปลกหอพกไวใหแม

ในยามทไมสามารถแสดงลเกได

เรองเลาของความทกขยาก ความดงาม และความเปนลกกตญญ

เหลานถกถายทอดผานการแสดงหนาเวท ผานการบอกตอทงจากลเกดวย

กนเองและจากผชมทเปนแฟนประจ�า เมอประกอบกบความสามารถใน

เชงการแสดง และการน�าเสนอตวเองแบบ “ฝากเนอฝากตว” ในฐานะ

ลกหลาน ญาตมตร มากกวาจะน�าเสนอตวเองในฐานะดาราดงหรอ

นกแสดงอาชพแลวจงมผลอยางยงตอความรสกของผชมใหเกดความเอนด

รกใคร ใหการชวยเหลอ หรอใหความสนทสนมมากเปนพเศษ โดยเฉพาะ

ผชมทอยในสถานะใกลเคยงกนหรอทเคย “ทกขยากล�าบาก” มากอน

กลมผชม : แมบานเมองกรงและ “แม” ในอดมคต

ผชมกลมแฟนประจ�าทพบในงานนเปนเพศหญงทงหมด อายตงแต

30 ปขนไป สามารถจ�าแนกตามลกษณะทางสงคม (social identity)

ไดเปน 3 กลม ซงในทนผเขยนจะขอใชศพทตามค�าเรยกขานกนในกลม

คอ กลมแฟนพนธแท กลมแมยกตวจรงหรอแมผมพระคณ และกลม

(วยรน) ขาโจว โดยมขอเสนอวาผชมทงสามกลมแมจะมบคลกภาพและ

การแสดงออกเกยวกบการชมลเกทแตกตางกน แตประเดนททงหมด

มรวมกนคอเรองของความเปนแม และสถานะของผหญงทถกกดทบ

ปดกน จากโครงสรางทางสงคมบาง สภาพครอบครวในวยเดกหรอ

ชวงเวลาใดเวลาหนงของชวตบาง ดงนน การเขาสชมชนลเกวกจงเทากบ

เปนการเปดพนททางสงคมใหมของพวกเธอขนมาเพอจดการกบปญหา

หรอสภาวะวกฤตทก�าลงเผชญอย ซงกคอ “สถานะของผหญง” “ความ

เปนแม” และ “เครอญาต” นนเอง

1. กลมแฟนพนธแท เปนกลมแมบานทไมคอยมเงนมากนกแต

ชอบมาดลเก เนองจากลเกสามารถเชอมโยงถงความทรงจ�าทงดงามในวย

เดก สรางกลมเพอน และชดเชยความรสกบางอยางทขาดหายไป รวมทง

ความตองการทหาไมไดในชวตจรง โดยจะมาดลเกเปนประจ�าทกวน ยกเวน

ปวยหรอมธระจ�าเปนอนๆ ผชมกลมนจงมกจะรขอมลรายละเอยดของลเก

ทงโรง เฉพาะอยางยงคนทตนเองชนชอบเปนพเศษ แตกไมไดเขาไป

ใกลชดกบผแสดงลเกเหลานนมากนกดวยเหนวาตนเองไมคอยมโอกาส

“ตบรางวล” หรอซอมาลยคราวละมากๆ ใหแกลเกอยางผชมคนอนๆ ทวา

มกจะออกแรงชวยเหลอเวลามงานพธตางๆ เชน พธไหวครประจ�าปของ

คณะ นอกจากนนยงระมดระวงในการแสดงออกเพอไมใหผชมกลมอน

เกดความ “หมนไส” รวมทงพยายามทจะไมสรางภาระหรอสรางความ


ยงยากใจใหเกดขนแกพระเอกหวหนาคณะดวยเกรงวาจะ “ไมไดดเขาอก”

ตลอดจนการพยายามแสดงใหเหนวาตนเองไมไดดลเกคณะอนเลย

ตลอดเวลาทเปนแฟนประจ�าของคณะนนๆ

2. กลมแมยกตวจรงหรอกลมแมผมพระคณ เปนกลมแมบาน

ทมฐานะดหรอคอนขางด แตมชวตครอบครวไมคอยสมบรณ หรอรสก

ถงความเปนแมทไมสมบรณ เชน แทงลก ไมมลกชาย มลกแตไมม

ความใกลชด ชอบใหรางวลแกลเกคราวละมากๆ ผชมบางคนในกลมนถง

ขนาดกเงนมาเปนรางวลแกลเก ทส�าคญคอมกมลเกในความอปถมภหรอ

ลเกทตนเองใหความชวยเหลอเปนพเศษ เชน ชวยเหลอดานคาเลาเรยน

ออกเงนซอเครองแตงกาย คารกษาพยาบาล ไปจนถงซอรถยนตให

ปฏสมพนธระหวางผชมกลมนกบลเกจงแตกตางจากกลมแรกมาก กลาว

คอสามารถขนไปนงหลงโรงได มทนงประจ�าหนาโรงทผชมคนอนๆ มกจะ

เวนไวใหอยางเปนทหมายรกนทวไป มลเกขบรถรบสง เปนตน

ผชมกลมนมกจะไมมาดลเกทกวนเหมอนกลมแรก แตจะเลอก

เฉพาะวนทตนเองสะดวกหรอทเปนโอกาสส�าคญ เชน การแสดงรอบพเศษ

การแสดงในงานฉลองพธไหวครประจ�าป การแสดงรวมกบลเกคณะอนๆ

รวมทงการแสดงในรอบปกตทมผชมมานอยแต “มาลยไมเดน” โดย

เฉพาะประการหลงทผเขยนเหนวาแตกตางจากการชมละครพนบานหรอ

ละครเวททวไปอยมาก นนคอผแสดงทคาดวาจะไมไดรางวลจากการแสดง

ในรอบนนเลยเพราะไมมแฟนประจ�ามาชม จะเปนฝายโทรศพทถง “แมๆ

ผมพระคณ” ของตนเองเพอเชญใหมาดวน หรอไมบรรดาเพอนๆ ของ

“แมๆ ผมพระคณ” กจะเปนผสงขาวแทนท�านองวา “แยแลวนะ วนนทา

จะไมไดรางวล คนกนอย มาลยกนอย จะเอาอะไรกน” หากไมมภารกจ

อนหรออยไมไกลเกนไปนกผรบขาวปลายสายกจะ “บงมาทนท” แต

บางคราวทไมสามารถจะมาดวยตวเองไดกจะขอใหเพอนออกใหกอน

แลวคอยใชคนภายหลงโดยในกลมมกจะเรยกกนวา “บรการรางวลแบบ

เดลเวอร”

3. กลม (วยรน) ขาโจว เปนกลมทกงจนกงรวย แตชอบเทยว

ใชเงนเกง เพอหาความสข หรอเตมเตมใหกบชวตผหญงทดเหมอนวาจะ

ขาดหายไปในชวงหนง ขอแตกตางทเหนไดชดเจนเมอเทยบกบสองกลม

แรกคอความเสรในการแสดงออกขณะชมลเก และความเสรในการเลอกชม

ลเกคณะอนๆ

ประการแรก ความเสรของการแสดงออกหนาเวท ผชมกลมนจะ

นยมนงกนเปนกลมดานหลงเวทหรอมมใดมมหนง สงอาหารจากรานคา

ใกลๆ เวทลเกมารบประทาน พรอมเครองดมประเภทของมนเมาบางแต

ไมวางประเจดประเจอนก รบประทานไป คยไป ตะโกน “แซว” ผแสดง

ไป ถงชวงคอนเสรตบางคนถงขนาดลกขนเตนและเดนไปรอบๆ หยอกลอ

ผชมคนอนทสนทสนมกน หรอบางรายอาจจะออกไปเตนคกบลเกทก�าลง

รองเพลงอยหนาเวท โดยมเพอนขางในปรบมอและสงเสยงเชยรอยไมขาด

ประการทสอง ความมเสรในการเลอกชมลเกคณะอนๆ เหนไดจาก

การพดคยของสมาชกในกลม หรอบางครงกเลาใหลเกฟงวาไปดคณะอน

ทไหน อยางไร มขอดขอเสยอยางไร โดยททางวกกมไดแสดงอาการโกรธ

หรอตอวาใดๆ อาจจะมการกลาวตดพออยบางแตกเปนท�านองหยอกลอ

มากกวาจะถอเปนเรองจรงจง

บคลกภาพและการแสดงออกของผ ชมทงสามกล มนสามารถ

เปลยนแปลงและขยบขนลงไดตามระดบความสมพนธ ซงมกมเรองทน

เปนปจจยส�าคญ แตการทผชมจะตดสนใจ “ทมทน” แกผแสดงคนใด


กขนอยกบเงอนไขวาผแสดงดงกลาวยงเปน “คนด” ในสายตาของผชม

อยหรอไม ดงนน จงอาจกลาวไดวารปแบบความสมพนธระหวางผแสดง

กบผชมแมจะเปนไปในลกษณะ “แม-ลก” หรอ “ญาตมตร” แตกวางอย

บนผลประโยชนตางตอบแทน โดยมระบบคณคาทางสงคมในเชงอดมคต

ก�ากบอย

ญาต ส�านกคร เพอน : วธการสรางเครอขาย

ความสมพนธทางสงคม

นอกเหนอจากรปแบบความสมพนธขางตนแลว ในระดบของ

การสรางเครอขายความสมพนธระหวางสมาชกทงหมดยงสามารถจ�าแนก

ออกไดเปน 3 วธคอ การสรางเครอขายในกลมญาต เครอขายในกลม

ความสมพนธของส�านกครทมชอเสยง และเครอขายในกลมเพอน ดงน

1. เครอขายในกลมเครอญาต เปนรปแบบความสมพนธทเกดขน

ชดเจนในฝายของผแสดง โดยเฉพาะในระดบคณะ ซงปรากฏวาจ�านวน

สามในสของผแสดงแตละคณะเปนเครอญาตกนทงหมด โดยสวนหนง

เรมตนมาจากการสบทอดมรดกของครอบครว อกสวนหนงเปนการ

รวมตวกนในหมญาตหรอเพอนทสนทสนมร ใจกนเสมอญาต ดงนน

เมอตองเผชญกบความไมแนนอนของชวตเมองรวมกน จงมก “ไมทงกน”

ตรงกนขามกลบชวยกนหาวธการทจะท�าใหคณะอย รอดได เช น

จดรายการพเศษแลวเชญเพอนลเกทมชอเสยงจากตางคณะมาเปน

แขกรบเชญ น�าลกหลานทมความสามารถในการแสดงออกมารวมแสดง

หรอลกหลานทหนาตานารกมาฝกหดแสดงเพอเรยกความเอนดและ

รางวลจากผชม

2. เครอขายในกล มความสมพนธของส�านกครทมชอเสยง

เปนวธการทลเกหลายคณะพยายามทจะหาโอกาสเขาไปมสวนรวมใน

กจกรรมทครลเกรวมกนจดขน เชน มหกรรมลเกการกศลทจดขน

ณ ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทยเปนประจ�าทกป ภายใตการดแลและ

การฝกซอมของครเดนชย อเนกลาภ ซงนอกจากลเกทเขารวมแสดงจะได

พฒนาความสามารถในเชงร�าอนเปนลกษณะเดนของครผฝกสอนแลวยง

เปนโอกาสทจะไดยกระดบความสามารถของตนเอง รวมทงประชาสมพนธ

คณะแกผชมกลมใหมๆ ซงเทากบวาเปนการขยายเครอขายความสมพนธ

ใหกวางออกไปอกดวย

3. เครอขายในกลมเพอน กรณนถาเปนกลมผแสดงดวยกนเอง

มกจะสานตอความสมพนธทมอยเดมใหแนนแฟนยงขน วธการส�าคญท

ใชกนทวไปคอ การแสดงแบบ “เอาแรง” ในกรณไดรบเชญเปนแขกใน

รายการพเศษดงทกลาวไปแลวในหวขอขนบนยม สวนอกวธการหนงคอ

การรวมตวของพระเอกลเก 2-3 คนทแตละคนตางมคณะของตนเอง ทวา

“ปดวก” แสดงรวมกนในนามของคณะสอง/สามพระเอกหนม หรอ

ชออนๆ ทจะแสดงใหทราบวามพระเอกคนดงกลาวอย ทงนเพอเปน

การลดตนทนในการแสดงแตเพมรายรบทจะไดจากแฟนประจ�าจ�านวน

มากของพระเอกเหลานน สวนการสรางเครอขายกบลเกหนาใหมมกมา

จากค�ารบรองของเพอนทไวใจไดหรอกลมสายสมพนธเดมวาสมควรจะ

คบหาสมาคมหรอรบเขารวมแสดงในคณะหรอไม

ส�าหรบผชม เครอขายความสมพนธในกลมเพอนจะเกดจากการ

บอกตอถงคณสมบตของคณะลเก พระเอกลเก และการมกจกรรมรวมกน

ในพนท ซงจะแยกเปนกลมยอยๆ หลายกลม แตละกลมมความสนใจ


รวมกนหรอผลประโยชนบางอยางรวมกนเปนเครองยดโยงความสมพนธ

เปนตนวา ชนชอบตวแสดงคนเดยวกน มอาชพหรอฐานะใกลเคยงกน

เปนลกมอแชรวงเดยวกน หรอเปนผค�าประกนเงนกนอกระบบใหแกกน

และกน แตเป นทน าสงเกตวาเครอขายความสมพนธ ดงกลาวน

มความเปราะบางกวาความสมพนธแบบเพอนในกลมผแสดง ดงนน เรา

จงมกพบวาเครอขายความสมพนธในกลมของผชมเปนไปอยางหลวมๆ

เปลยนแปลงความสมพนธจากกลมยอยหนงสอกกลมยอยหนงอยเสมอ

ญาตเสมอน : ความหมายเชงอดมคตของการสราง

เครอขายความสมพนธทางสงคม

จากรปแบบความสมพนธและวธการสรางเครอขายทางสงคม

ระหวางกลมผแสดงกบกลมผชมทเสนอไปแลวขางตน สะทอนใหเหน

สงทเรยกวา ความสมพนธแบบ “เครอญาตเสมอน” (fictive kinship)

อนหมายถงระบบความสมพนธซงมฐานความคดมาจากความใกลชดหรอ

การสรางความสมพนธใหรสกวาคนเคยใกลชด ผานการเรยกชอ พ ปา

นา อา ฯลฯ และการใหความส�าคญ ใหคณคาตอระบบอาวโสหรอ

ความสมพนธแบบผใหญผนอย ซงถอเปนกลไกส�าคญของระบบเครอญาต

ในสงคมเอเชยวาจะสามารถใหความชวยเหลอเกอกลกนไดในยามทจ�าเปน

ไมวาสถานการณนนจะยากล�าบากเพยงใดกตาม

ตวอยางทชดเจนของ “เครอญาตเสมอน” ในสงคมไทยไดแก

วฒนธรรมการผกเกลอในภาคใต ซงมความหมายในเชงอดมคตอยท

การสรางเครอขายในการพงพาอาศยซงกนและกน ทงนเพราะสงคม

ภาคใตในอดตอยหางจากศนยอ�านาจสวนกลางในการทจะชวยขจด

ปดเปาภยพบตทเกดขนในชวตประจ�าวน ประชาชนในพนทเหลานจงตอง

พงพาตวเองดวยการสรางระบบความสมพนธดงกลาวนขนมา นนคอ เมอ

เปนเกลอกนแลวตองท�าตวเหมอนเปนสมาชกของครอบครวคเกลอดวย

เปนตนวา เรยกพอ แม ญาต พนองของคเกลอเหมอนกบทคเกลอเรยก

ใหความเคารพนบถอตอญาตพนองของคเกลอเสมอญาตตวเอง ชวยเหลอ

เกอกลกนเมอฝายใดฝายหนงเดอดรอน และมความสมพนธกนไปชวลก

ชวหลาน การเปนเกลอกนของคนเพยงคเดยวจงเทากบเปนเกลอกนทง

ครอบครว การผกเกลอจงเปนวธการสรางระบบเครอญาตขนมาเพมจาก

เครอญาตทนบทางสายโลหตและการแตงงาน เพอชวยแกปญหาของชวต

ปจจบนและการเผชญกบวกฤตตางๆ ทอาจจะเกดขนตอไปในอนาคตนนเอง

กรณของลเกวกกเชนเดยวกน ทามกลางภาวะวกฤตของชวตรวม

สมยในกรงเทพฯ ทฝายนกแสดงตองเผชญกบความไมแนนอนของรายได

ความไมแนนอนของความสมพนธกบผชมและชมชนรอบขาง รวมทง

ความไมมนคงของพนทในการประกอบอาชพอนเกดจากกฎระเบยบ

ขอหามของเมองหลวง และฝายของผชมซงตองเผชญกบภาวะทท�าให

ความเปนหญงและความเปนแมถกกดกรอนไป ทงสองฝายไดน�าเสนอ

“ความจรง” ชดหนงขนมาผานเรองเลาเกยวกบความจน ความดงาม และ

ระบบคณคาทางสงคมในเชงอดมคต จนพฒนาไปสการชวยเหลอเกอกล

เสมอนเปนเครอญาตกน น�าไปสความเขาใจเรองตวแบบความสมพนธ

ในชมชนลเกวกถง 2 ระดบคอ

1. ระดบปรากฏการณเชงประจกษ ในระดบนจะเหนไดวาม

พระเอกลเกเปนศนยกลางของความสมพนธ น�าเสนอตวเองในฐานะลก

โดยมสมาชกคนอนๆ เปนเสมอนญาตพนอง พรอมทงขยายเครอขาย


ความสมพนธไปส สมาชกใหมหรอญาตพนองคนอนๆ ดวยเรองเลา

บนกรอบโครงของการเปนลกหลานในอดมคตภายใตความสมพนธแบบ

ผลประโยชนตางตอบแทน

2. ระดบจตวญญาณหรอระดบอดมการณทางสงคม เปนความ

สมพนธในเชงอดมคตระหวางผชมเพศหญงกบผแสดงลเก ทตองการสราง

ความเปนหญงและความเปนแมทสมบรณแบบ (ตามคตสงคมไทยจารต

ดงเดม) ดวยการยอมลงทนหรอใหความอปถมภค�าชแกผแสดงลเกใน

ฐานะลกหลานในอดมคตดวยวธการตางๆ ทงนเพราะเงอนไขในชวตจรง

ไมอาจจะสรางความสมพนธในลกษณะดงกลาวนได

ภาพประกอบ 1 ตวแบบความสมพนธระดบปรากฏการณเชงประจกษ

ลเก 2

(ญาต คร เพอน)

กลมผชม 2 (แม

ญาตพนอง)



ลเก 1 (ลก)

ลเก 3 (ญาต คร

เพอน)



Performers

Audiences

ลกหลานในอดมคต

ผหญง แม สมบรณแบบ

ภาพประกอบ 2 ตวแบบความสมพนธระดบอดมการณทางสงคม

ลเก 2

(ญาต คร เพอน)





ลเก 1 (ลก)

ลเก 3 (ญาต คร

เพอน)



Performers

Audiences

ลกหลานในอดมคต

ผหญง แม สมบรณแบบ

พนทการแสดงหนาเวท : การสรางความเปนญาต

เสมอนภายใตกระบวนการกลนกลายระหวางชวตจรง

กบละคร

ในประเดนนผเขยนตองการเสนอวา ภายใตตวแบบความสมพนธ

ในชมชนลเกวกซงขบเคลอนโดยการใชเรองเลาบนกรอบโครงของ

ความทกขยากและการเปนลกหลานในอดมคตเพอยดโยงความสมพนธ

ระหวางผชมกบผแสดงนน สงทท�าใหเรองเลาดงกลาวยงคงทรงพลงอย

กคอ มตของการแสดงหนาเวทนนเอง

ควรตองกลาวดวยวาโดยปกตเนอเรองของการแสดงประเภท

ละครร�าและลเก มกจะน�าเรองราวของชาดก นทาน นยาย ซงเปนทรจก

กนดอยแลวมาเปนตนเคา จากนนจงตอเตมหรอดดแปลงใหเหมาะสมกบ

แบบแผนของการแสดงแตละชนดนน ส�าหรบเรองเลนลเกมลกษณะพเศษ

ตรงทใชการจดจ�าและบอกตอ ไมนยมเขยนบทเปนลายลกษณอกษร

สวนหนงอาจเปนเพราะผแสดงไมมเวลาฝกซอมรวมกน แตอกสวนหนง


นาจะมาจากการสบทอดวฒนธรรมการแสดงพนบานไทยทมลกษณะ

รวมกนคอ ผแสดงมกจะใชวธตางคนตางซอมกลอนของตนเองจนเชยวชาญ

สวนผ ชมกจะนยมวาจางตวแสดงทตนเองชนชอบมาแสดงรวมกน

ในสภาพการณเชนนบททตายตวจงเกดขนไมได เพราะผแสดงตองสอสาร

กบผชมอยตลอดเวลา วรรณศลปของการแสดงพนบานจงอยทปฏภาณ

มใชความสละสลวยงดงาม หรอความสมจรงของเนอเรองทผประพนธ

เรยบเรยงไวเปนอยางด ดวยเหตนเองเรองเลนลเกจงมความยดหยนสงมาก

ท�าใหเรองตนเคาหนงเรองสามารถแตกออกไปไดอกนบรอยเรอง

กลายเปนความนาสนใจวา บนกรอบโครงของเรองเดมทผชมอาจจะเคย

ชมมาแลวหลายครง ลเกจะ “เลน” ใหสนกถกใจผชมทง “รส” และ

“เรอง” ไดอยางไร ความหมายของเรองลเกทน�าเสนอในแตละครงจง

ไมไดอยทความแปลกใหม หรอความซบซอนของการผกเรอง แตอยทวา

ผเลนจะดงประเดนใด ตอนใด ของเคาเรองออกมาขยายใหสามารถสอสาร

กบผชมไดมากทสด

วธการส�าคญทลเกวกสอสาร “รส” และ “เรอง” กบผชมคอวธท

ผวจยเรยกวา “การกลนกลายระหวางชวตจรงกบละคร” หมายความวา

เปนการน�าเรองราวสวนตวหรอเหตการณทเกดขนในชวตประจ�าวนของ

ผแสดงและผชมมาน�าเสนอไปพรอมกบการแสดงหนาเวทราวกบเปนเรอง

เดยวกน เชน กรณทผแสดงดวยกนเองลอเลยนพระเอกคนหนงทรบบท

ในเรองเปนเศรษฐใจบญแตไมมทายาทสบสกลวา “แหมทของจรงละหน

บานเชยวนะ ลกเจดคนเรยงหวกนออกมาเชยว” หรอการทตวตลกของ

คณะลอเลยนพระเอกหวหนาคณะทรบบทในเรองเปนเจาเมองซงถกศตร

ยกกองทพเขาประชดหวงจะยดเมองวา “มนไมรหรอไงนะพระเจาขา

วาเมองของพระองคนะมแตหน ความจรงแลวยกใหมนไปเลยกดนะ

พระเจาขามนจะไดใชหนใหพระองคดวย” ขางฝายคนดกจะสนกสนาน

พรอมกบเสรมตอขอมลรายละเอยดทตนทราบใหเพอนขางเคยงฟงตอไปอก

ดวยวธการเชนนตวละครทดเหมอนอยในโลกสมมตนนจงมชวต

ขนมาในโลกแหงความเปนจรงทผชมสามารถมองเหนได สมผสได และ

เปนวธการทนกการละครอยาง แอนน เกรย (Gray 1997) เหนวา “จบ

อกจบใจผชมยงนก” เพราะมความใกลเคยงกบความจรงทผชมประสบอย

(validation) กลาวคอรายละเอยดของชวตและประสบการณทางอารมณ

ทตวละครน�าเสนอนนใหความรสกวาคนเคย (sense of familiarity)

สามารถคาดเดาเรองราวได (predictability) ตลอดจนสามารถมองเหน

“คน” หรอ “สงทค นเคย” นนผานตวละครไดอยางกระจางชดเจน

(transparency of the character) อนเปนการย�าถงการมอยจรงของ

คนในสงคมทผชมและผแสดงไดผานพบ

ทส�าคญคอ นอกจากจะสรางความบนเทงแกผชมและท�าใหโลก

สมมตบนเวทไมใชเพยงจนตนาการเพอฝนแลว ยงเปนการลดระยะหาง

และเพมความคนเคยระหวางผชมกบผแสดงอกดวย เพราะท�าใหผชม

สามารถมองทะลผานบทบาทการแสดงและปฏสมพนธทลเกแสดงออก

หนาเวทเขาไปถง “การแสดง” ของชวตทอยเบองหลง หรออกนยหนงคอ

ไมไดชนชมเฉพาะบทบาททางการแสดงเทานนหากแตมองทะลเขาไปถง

บทบาทหนาทความรบผดชอบในชวตจรงทผแสดงแตละคน “สวมบท”

อยดวย เปนตนวา ชนชมตอบทหวหนาครอบครวของพระเอกยอดขวญ

อญชล ทตองใชจายอยางประหยดทสดเพอเกบออมรายไดสงใหครอบครว

ในตางจงหวด บทของพชายคนโตอยางพระเอกสมเกยรต ลกพอแก

ทเพยรฝกฝนลเกเพอหารายไดมาชวยเหลอครอบครวและจดงานบวช

ทใหญโตใหแกนองชายทงสามคนตามความมงหวงของพอแม


อธบายตามมโนทศนเรอง “ชวตทางสงคมคอละคร” (social life

as drama) ของกอฟแมน (Goffman. 1959) ซงเรยกบรเวณทใชน�าเสนอ

การแสดงใหสอดคลองกบภาพลกษณท “ผแสดง” แตละคนตองการเปน

หรอท “ผชม” ตองการจะใหเปนวา “เขตหนาฉาก” (front region) เรยก

บรเวณซงเปนทเตรยมการเพอให “การแสดง” ด�าเนนไปอยางราบรนวา

“เขตหลงฉาก” (back region) เรองราวสวนตวของลเกทควรจะอยใน

เขตหลงฉากแตกลบถกน�าเสนอประหนงเปนเขตหนาฉากดงกลาวนสราง

ความเปนกนเองใหเกดขนอยางรวดเรวใน “เวทลเก” เพราะเทากบวา

ผแสดงใหความส�าคญกบผชมเสมอญาตหรอในฐานะสมาชกกลม ยงโดย

เฉพาะแฟนประจ�าใกลชดทตดตามการแสดงมานานยงไดรบความไววางใจ

มากยงขนไปอก ท�าใหผชมกลมนกลายเปนผคดกรองเรองราวหลงฉาก

ของลเกอกตอหนงวาสงใดควรจะเปดเผยในเขตหนาฉากหรอเกบง�าไวเปน

เขตหลงฉากตอไป สะทอนใหเหนความจรงในแงทวาเวทลเกมใชเพยงเวท

ส�าหรบแสดงบทบาทตามเนอเรองละครทก�าหนดมาเทานน หากแตเปน

พนทในการแสดงละครชวตททงฝายลเกและฝายผชมตางกก�าลงเลน

บทบาทของผแสดงและผชมในขณะเดยวกน โดยมความคาดหวงของ

อกฝายหนงเปนตวก�ากบทศทางให “การแสดง” เหลานนด�าเนนไป

พนทพธกรรม : การยนยนความเปนชมชนและญาต

เสมอน

ลกษณะเฉพาะประการส�าคญในโลกศลปะการแสดงของไทย

มกประกอบดวยพธกรรมทแสดงออกถงความเคารพเทดทนครบาอาจารย

เชนเดยวกบสมาชกชมชนลเกวกทใหความส�าคญกบพธไหวครประจ�าป

โดยแตละคณะมกจะ “บอกบญ” แกสมาชกลวงหนาเปนเวลาหลายเดอน

เพอใหสมาชกแตละคนมเวลาเตรยมตวใหพรอม เนองจากกจกรรมในงาน

ประกอบไปดวยกจกรรมยอยหลายสวน เปนตนวา พธสวดมนตเยนใน

วนสกดบ พธตกบาตรพระสงฆในเชาวนทสอง พธไหวคร พธครอบคร และ

การแสดงสมโภช ซงทกสวนลวนตองการความรวมมอรวมใจอยางสงจง

จะประสบผลส�าเรจตามเปาหมายทวางไว นอกจากนนยงเปนพธทจะ

สามารถประกอบสรางความหมายทางสงคมอนๆ ดวย เปนตนวา ประกาศ

สถานะทางการเงนของเจาของคณะ เครอขาย และผอปถมภ

เพอใหเหนวาพธกรรมคอพนทในการยนยนความเปนญาต

ความเปนชมชนอยางมพลง สวนตอไปผเขยนจะยกตวอยางบรรยากาศ

ในงานพธไหวคร-ครอบครประจ�าปของลเกคณะนรนดร อญชล ซงจดขน

เมอวนท 13-14 ธนวาคม 2550 และตวอยางปฏบตการสรางความเปน

ญาตเสมอนของปาสมทรง สมาชกทมบทบาทส�าคญคนหนงของชมชน

มากนแยะครบ สวนใหญเปนแมยกจากกรงเทพฯ จากจงหวดอนๆ

กมบาง มากนตงแตเมอวานแลวกม ชวยกนเตรยมขาวเตรยมของอยขาง

ในโนน...กนอนกนทบานพระเอกนแหละ แตถาใครมญาตทนกแยกไปนอน

เชาขนกมา ชวยท�ากบขาว บางคนยงไมไดนอนเลยครบ คยเรองตลก เรอง

ผกน ฮาสนนทงคน...วนนมลเกตวดๆ เยอะนะครบ กเพอนฝงทรจกกน

ของแมบาง ของลกบางมาชวยกน อยางผมกเคยเปนลเกคณะนแต

ตอนหลงไปบวช สกมาแลวเลยมาชวย...ดนตรปพาทยกเตมวง ใชฉากและ

เวททรบงานนอก แสงสเพยบ ถอเปนลเกถวายพอแกตองท�าใหพเศษกวา

ทวก


ถอยค�าชวนสนทนาจากหนมนอยคนหนงทมตอผเขยน ซงดแลว

นาจะ “พเศษ” จรงตามค�าทหนมนอยบอก นบจากเวททมขนาดใหญกวา

ทวกสองเทา ตงเดนเปนสงาหนหนาออกสถนน บดบงบานชนเดยวของ

พระเอกจนมด บนประตเขาออกของเวททงสองขางเปนภาพขนาดใหญ

ของพระเอกในเครองลเกสชมพทงชด ตดกบฉากใหมเอยมทระบายเปน

ภาพวมานสทองลองลอยอยเหนอผนทะเลสครามกวางใหญ ขางเวทดาน

ซายยกพนสงส�าหรบวางปพาทยเครองคเตมวง ทลานหนาเวทมเกาอเหลก

สแดงแบบพบไดวางซอนอยประมาณไมต�ากวา 200 ตว ถดจากกองเกาอ

จงเปนรถบรรทกอปกรณของคณะ 2 คน รถบรรทกอปกรณแสง ส เสยง

อกหนงคน และรถยนตนงสวนบคคลของเจาภาพและแขกพเศษอก

ประมาณ 5-6 คน หลงเวททตดกบผนงดานขางของบานมชองวางเลกนอย

ส�าหรบกนเปนทแตงตวของลเกทจะแสดง

ลานกวางตรงขามบานของพระเอกอนเปนทดนของเพอนบาน

ถกขอยมใชชวคราวเพอจดเปนสวนท�าครวประกอบอาหาร เชอมตอกบ

ตวบานดวยทางเดนเลกๆ และลานหนาบานของพระเอกซงบดนจดเปน

สถานทส�าหรบท�าพธไหวครและครอบคร กนฉากหลงดวยผาสแดงรบกบ

ตงทปลาดดวยเสอพลาสตกสแดงทบดวยผาขาวส�าหรบวางศรษะครเทพ

ครยกษ และรปภาพของครมนษยทคณะลเกเคารพนบถอ พรอมดวย

ตะโพน ร�ามะนา และระนาดสญลกษณแทนเครองปพาทยลเกทงหมด

รวมทงอปกรณประกอบบางอยางทจะตองใชแสดงในคนน เชน หนตว

และหนหวจระเข ดานหนาตงวางธป เทยน พานขาวตอกดอกไมและ

เครองเซนคาวหวานพรอมสรรพ ถดจากสวนของเครองเซนมาดานหนา

เปนเกาอนวมสองตวหนหนาเขาหาตง ส�าหรบใหครผเปนเจาพธ8 ให

รางทรงของ “ปพระพราพ”9 หนง ดานขวาของตงเปนทตงของวงปพาทย

เครองหา สวนดานซายคอนไปขางหลงประมาณ 10 เมตร เปนแทนวาง

เครองเซนไหวเทพยดาและเจาทเจาทาง

แมของพระเอกซงแตงกายดวยชดสขาวสะอาดตาเดนออกมารบ

ผเขยนและคณะพรอมกบจบไมจบมอและทกทายดวยทาทสนทสนมกวา

ทเคย พาเขาไปในตวบานทจดแบงเปนสวนประกอบพธสงฆ และสวน

รบรองแขก แนะน�าใหรจกกบครลเกผรบหนาทเปนเจาพธ รวมทงแฟน

ประจ�าเกาแกทเคยอดหนนกนมาตงแตแมของพระเอกเรมแสดงลเก แฟน

ประจ�าทเปน “เจามอใหญ” ในการจดงานครงน พระเอกนางเอกตวพอ

ตวแมทน�าลกสาวลกชายมารวมแสดง ตลอดจนญาตมตรทเดนทางมา

สมทบจากจงหวดอนๆ ตอกย�าความจรงทวาความจ�าเปนในชวตประจ�า

วนของแตละคนไดฉดดงสายสมพนธทเคยมตอกนใหหางเหนไป หากบดน

“งานบญ” ก�าลงจะรงสายสมพนธเหลานนใหกระชบขนมาใหมอกครง

ปาสมทรงกบปฏบตการสรางญาตเสมอน

ปาสมทรง เปนแฟนประจ�าประเภทแฟนพนธแทคนหนงทตดตาม

ชมลเกคณะนมากวา 7 ปแตไมเคยเขารวมพธไหวคร-ครอบครประจ�าป

8 โดยทวไปจะเรยกวา “พธกร” หรอบางแหงอาจเรยกวา “ผอานโองการ” เพราะจะตองเปนผอานโองการเชญเทพตางๆ เขาสพธ

9 เฉพาะคณะนรนดร อญชล “ปพระพราพ” คอเทพอสรผทรงฤทธซงมาเขาทรงในราง คณอญชล แมของพระเอกทกป สมาชกเชอวาจะสามารถอ�านวยพรและบนดาลโชคลาภ ใหเกดแกผเขารวมงาน


กบคณะนเลยเนองจากสามของปาไมอนญาต ดวยเหนวา “แคไปดลเกก

พอแลว ไมจ�าเปนตองเขาไปใกลชดสนทสนมใหเดอดรอน เสยเงนเสยทอง

เสยเวลาท�ามาหากน” นอกจากนนปาสมทรงยงบอกวา “เขาเปนคนโมโห

ราย ถาเราไมเชอเขาจะโกรธแลวลงไมลงมอ” แตการฝนทจะไปรวมงาน

บญในครงนเพราะปาสมทรงตองการให “ปพระพราพ” ปดเปาอปสรรค

ในชวตและเสรมดวงใหมโชคลาภ มลทางท�ามาหากนมากขน

อปสรรคหรอความยงยากในชวตของปาในชวงเวลานนคอ การท

ลกชายคนโตซงแตงงานมครอบครวไปแลวตองเลกรางกนเพราะลกชาย

ของปามปญหาสขภาพ ไมสามารถท�างานหนกได ตองกลบมาอาศยพอ

กบแมตามเดม ลกชายคนเลกทรบราชการทหารในตางจงหวดตองการ

เงนกอนเพอบอกเลกกบผหญงคนหนง ในขณะทรายไดหลกของครอบครว

มอยทางเดยวคอจากอาชพหมอดของสามปาสมทรงสวนตวของปาเอง

วชาหมอดทไดรบการประสทธประสาทจากสามและสมาคมโหรแหง

ประเทศไทยกยงไมมชองทางทจะสรางรายไดมากนก กอใหเกดความ

อดอดใจแกปามาก เมอไดรบค�าบอกเลาของแฟนประจ�าหลายคนทเคย

ผานการรดน�ามนตจาก “ปพระพราพ” วากลบมาแลวมกจะโชคด ถกหวย

บาง ท�ามาหากนคลองขนบาง ปาสมทรงจงพยามทกวถทางทจะเขารวม

งานครงนใหได เรมจากการโทรศพทถงผเขยนเพอเสนอตวเปนผชวยเกบ

ขอมลโดยขอเพยงคารถขาไปสองคนแมลกและกลบพรอมกนกบผเขยน

ล�าดบตอไปคอบอกกบสามวาจะพาวทย ลกชายคนโตไปเยยมปา (พสาว

ของปาสมทรง ทสามของปาเกรงใจมาก) เมอสามอนญาตปาสมทรงจง

เขารวมงานไดอยางสบายใจ ชวยออกแรง เตรยมงานทกอยางตงแต

ท�าความสะอาดบานไปจนถงประกอบอาหาร จดเตรยมอาหารทมแฟน

ประจ�าคนอนๆ น�ามารวมท�าบญ ตลอดจนการเขาไปใกลชดสนทสนมกบ

“แมยกใหญ” และลเกคนอนๆ สงทเกดขนพรอมกบปฏบตการเหลาน

กคอการเปลยนสถานะจากคนดทไมเคยแมแตจะขนไปหลงโรงดวยความ

เกรงใจวาตนเองไมคอยไดคลองมาลยแกลเก มาเปนคนทสนทสนมกบ

ครอบครวของพระเอกและลกโรงทกคนในชวขามคน

นอกจากน เมอถงขนตอนการครอบคร ขณะทผเขยนแทรกตวอย

ในกลมศษยหญงเพอรอเขารบการครอบครตามล�าดบนน ปาสมทรงก

กระซบเบาๆ กบผเขยนวา “ฉนจะใหครครอบหวพระใหดวยเพราะพอฉน

เปนพระเอกลเกเกา ใหตาวทยครอบเฉพาะหวยกษกบหวพอแกกพอ

จะไดแขงแรงมก�าลงกายก�าลงสตปญญา หวพระจะท�าใหตาวทยออนแอ”

เหตผลทอาจจะฟงดไมสมเหตสมผลหรอไปคนละทศละทางใน

สายตาของคนอน แตส�าหรบปาสมทรงและลกชายแลวถอเปนเหตผลเพยง

พอทจะกลาวเชนน กรณแรก ชดเหตผลส�าหรบตวปาเอง เนองจากในชวง

เวลาดงกลาวนอกจากปาจะประสบปญหาในชวตดงทเสนอไปแลวขางตน

ปญหาอกอยางหนงคอการทะเลาะกบเพอนสมาชกทเคยสนทสนมกนมาก

ถงขนประกาศวาจะไมเผาผกน พลอยท�าใหสายสมพนธทปาสมทรงเคย

ไดรบจากเพอนคนอนๆ ซงยงสนทสนมกบเพอนคนดงกลาวอยหางหาย

ออกไปดวย ดงนน ความประสงคทจะครอบศรษะพระโดยโยงไปทความ

เปนพระเอกลเกของพอจงเปนความจ�าเปนทปาสมทรงเหนวาควรกระท�า

เพราะ “ตวพระ” ในความหมายของปาคอสญลกษณของความสงางาม

มบารมมาก คนรกมาก เปนทชนชอบของผชม ซงถาปาสมทรงครอบ

ศรษะพระแลวสงดๆ ดงกลาวกนาจะเกดแกตวเองดวยเชนกน ทงน

โดยใชเหตผลของการเปนลกสาวอดตพระเอกลเกซงแสดงสถานะความ

เปนคนใน เปนขออางในการยกเวนกฎเกณฑเรองความเปนเพศหญง


ส�าหรบกรณของลกชายทป าสมทรงบอกวา “ฝายหญงเขา

เอามาคน เพราะทางเราไมแขงแรง ท�างานท�าการไมได” สงนถงแมวา

ปาสมทรงจะเหนวาไมใชความผดของลกชายแตกเปนปมหนงท “ฝายตรง

ขาม” ของปาน�าไปพดตอใหเจบใจ แคนใจ อยเสมอ ปาสมทรงจงเหนวา

ลกชายควรจะมคณสมบตเรองความแขงแกรงของยกษ และความฉลาด

เฉลยวมปญญามากอยางพอแกเขามาเพมเตมมากกวาจะครอบศรษะพระ

ประกอบกบบคลกทาทางทสภาพออนโยนของลกชายทไมเปนพษเปนภย

กบคนอน ท�าใหปาสมทรงเหนวาเพยงพอแลวส�าหรบคณสมบตของ

“ตวพระ”

เจาพธด�าเนนการใหตามความประสงคของปาสมทรง สรางความ

ยนดและความมนใจแกปาและลกชายมากวามสงมงคลเปนเครองค�าชชวต

แลว ในความเปนจรงจะประสบผลส�าเรจหรอไมเพยงใดนนเปนอก

ประเดนหนง แตการบรรลจดมงหมายในการครอบครงนคอสงทยนยนวา

ภายใตโครงสรางทางสงคมและขอจ�ากดตางๆ ปาสมทรงและลกชาย

สามารถท�าใหความสมพนธแบบญาตเสมอนเปนจรงขนมา รวมทงสามารถ

ออกแบบความสมพนธนนไดดวยชดเหตผลของปาสมทรงเอง

ลาโรง

คนรวยสรางความมนคงแกชวตดวยการสรางสมหลกทรพยและ

เงนทองใหแกตนเองไวใหมากๆ เพอเปนหลกประกนวาตวจะสามารถซอ

วถชวตทตวชนชอบนนไดอยางถาวรตลอดไป ไมวาจะเกดความผนผวน

อยางไรแกสงคมและตนเอง ฉะนน ความมนคงในชวตของคนรวยจงอาจ

ไมเกยวของสมพนธกบคนอนมากนก...คนจนท�าอยางนไมได ไมมทางท

จะสรางสมหลกทรพยและเงนทองใหอนหนาฝาคงได เพราะฉะนนเขาจง

ตองแสวงหาความมนคงของชวตในอกวถทางหนง นนกคอการสราง

สายสมพนธกบบคคล กลมบคคลชนดทจะท�าใหเขาชกหลงมาปะหนาและ

ชกหนามาโปะหลงไดตลอดไป

(นธ เอยวศรวงศ. 2541 : 146)

ขอเสนอเรอง “วฒนธรรมความจน” ขางตนดจะใชเปนบทสรป

ของการสรางเครอขายความสมพนธทางสงคมในชมชนลเกวกไดเปน

อยางด ดวยเหตวาเราสามารถมองเหน “ความจน” และความไมมนคง

ของชวต ตลอดจนความพยายามของสมาชกในการสรางความสมพนธกบ

คนหลากหลายกลม เพอใหเกดความชวยเหลอเกอกลกนตามแตศกยภาพ

และโอกาสทอ�านวย ดวยวธการสรางความสมพนธแบบญาตเสมอน

รวมไปถงการสรางและตความภาพลกษณทจะท�าให “การแสดง” บท

ตางๆ ทงในเรองราวของละครและในชวตจรงกลายเปนพนธะสญญาเพอ

ใหเกดการปฏบตตอกนอยางสม�าเสมอ ซงกคอสญลกษณของการยดโยง

ใหเกดความเปนกลมกอนและด�าเนนไปตามทศทางทตองการนนเอง

กระนนกตาม การสรางและตความภาพลกษณไมไดมความหมาย

เพยงแคเปนการควบคมภาพลกษณคนอนทมตอเรา หรอธ�ารงความเปน

ชมชน ธ�ารงความสมพนธไวเทานน แตส�าหรบในเวทลเกวกมนยงน�าไปส

การ “จนตนาการสงคม” ทแตกตางไปจากชวตจรงของสมาชกซงแตละ

คนก�าลงเผชญอยไดดวย และทส�าคญคอการจนตนาการสงคมดงกลาว

ไมไดเปนเพยงภาพในอดมคต (idealistic) ทวาก�าลงเกดขนจรง และถก

ท�าใหเกดขนอยเรอยๆ ผานการตความใหม ใหความหมายใหมของสมาชก

โดยทยงเชอมโยงอยกบความเปนจรงในชวตของแตละคน


การตความใหม ใหความหมายใหมของสมาชกโดยทยงเชอมโยง

อยกบความเปนจรงในชวตของแตละคนดงกลาวนน�าไปสมมมองหรอ

ทศนะเชงวชาการทดเหมอนจะยอกยอนและลอกบความคดทฤษฎทมมา

เปนตนวา แทจรงแลวชวต (อาจ) ไมใชละคร ทวาละครตางหากคอชวต

คอความเปนจรงของโลกทางสงคมทคนจนเมองหรอชนชนกลางระดบลาง

ของมหานครใหญในสงคมไทยก�าลงเผชญอยและตางเขารวมเลน “ละคร”

เรองนดวยกน เขยนบทและตความรวมกน สอสารกน เพอสรางความ

หมายแกชวตทามกลางความแปลกแยกและความอหลกอเหลอจากภาวะ

วกฤตทางวฒนธรรมในชวตรวมสมยของผคนในสงคมไทยยคโลกาภวตน


แบรแมน, เจอรลด ด. 2549. เบองหลงหนากาก. แปลโดย อทอง ประศาสนวนจฉย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : ศนยมานษยวทยาสรนธร.

เบญจพร ดขนทด. 2553. ลเกวก คนจนเมอง กบการประกอบสรางชมชนทามกลางชวตรวมสมยในกรงเทพมหานคร. วทยานพนธดษฎบณฑต สาขาไทศกษา คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม.

ปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล. 2545. โลกของนางร�า ตวตน ความงาม และความศกดสทธ ในชวตของนางละครแกบน. กรงเทพฯ : รายงาน การวจยเสนอตอสถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

พงศกด สงหะนด. 2538. วเคราะหบทไหวครโขน-ละคร. กรงเทพฯ : มลนธธนาคารกรงเทพ.

ภทรวรรณ ยงคชย. 2540. แมยก : การศกษาความสมพนธระหวางผแสดงกบคนด เปรยบเทยบกรงเทพมหานครกบพษณโลก. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาไทยคดศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยนเรศวร.

ศรนทร ใจเทยง. 2545. ลเกเอนจโอ กรณศกษากลมละครมะขามปอม. วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต (มานษยวทยา) มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

สรพล วรฬหรกษ, เจนภพ จบกระบวนวรรณ และ บญเลศ นาจพนจ. 2539. ลเก. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา.

สรยา สมทคปต, พฒนา กตอาษา และศลปกจ ตขนตกล. 2541. แตงองค ทรงเครอง : “ลเก” ในวฒนธรรมประชาไทย. นครราชสมา : มหาวทยาลยเทคโนโลยสรนาร.

Amporn Jirattikorn. 2006. “Lukthung : Authenticity and Modernity in Thai Country Music”. Project MUSE. Texas : The University of Texas.

Anderson, Benedict. 1991. Imagined Communities : Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London : Verso.

Apinya Fuengfusakul. 2008. “Making Sense of Place : A Case Study of Vendors and Entrepreneurs in the Ching Mai Night Bazaar”. Imagining Communities in Thailand : Ethnagraphic Approaches. Edited by Shigaharu Tanabe. Chiang Mai : Me-kong Press.

Askew, Marc. 2002. Bangkok : Place, Practice and Representation. London : Routledge.

Goffman, Erving. 1959. The Presentation of Self in Everyday Life. London : Allen Lane.

Gray, Ann. 1997. “Technology in the Domestic Environment”. In T.O. Sullivan and Y. Jewkes The Media Studies Reader. London : Edward Arnold

Hirai, Kyonosuke. 20 08. “The Romantic Ethic and the Nation of Modern Society : Imagining Communities among Northern Thai Factory Women”. Imagining Communities in Thailand :


Ethnagraphic Approaches. Edited by Shigaharu Tanabe. Chiang Mai : Mekong Press.

Kanoksak Kaewthep. 2008. “An Imagining Community : The Case of Sisa Asoke, Si Sa Ket Province”. Imagining Communities in Thailand : Ethnagraphic Approaches. Edited by Shigaharu Tanabe. Chiang Mai : Mekong Press.

Keyes, Charles and Shigeharu Tanabe. Editors. 2002. Cultural Crisis and Social Memory : Modernity and Identity in Thailand and Laos. London : RoutledgeCurzon.

Lave, Jean and Etienne Wenger. 1991. Situated Learning : Legitimate Peripheral Participation. Cambridge : Cambridge University Press.

Tanabe, Shigeharu. Editor. 2008. Imagining Communities in Thailand : Ethnagraphic Approaches. Chiang Mai : Mekhong Press.

กาลอวสาน

ของสงคมชาวนาในภาคอสาน1

ธตญา เหลาอน

บทความนมวตถประสงคเพอศกษาความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ

ของ “สงคมชาวนา” ในภาคอสานตงแต พ.ศ. 2500-2550 โดย

พจารณาการปรบตวของชาวนาและความเปลยนแปลงของ “สงคม

ชาวนา” ทเชอมโยงกบความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมในชวง

เวลาดงกลาว จนกระทงความเปลยนแปลงนนไดน�ามาซง “การอวสาน

ของสงคมชาวนา” กรณศกษา คอหมบานกกาสงห อ�าเภอเกษตรวสย

จงหวดรอยเอด ซงเปนหมบานทอยในเขตทงกลารองไห

การศกษาและการวเคราะหเกยวกบความเปลยนแปลงทาง

เศรษฐกจของสงคมชาวนาเทาทผานมา มกจะมองเศรษฐกจของชาวนา

วาตงอยบนพนฐานการผลตเพอเลยงชพเปนหลก ซงลกษณะทางเศรษฐกจ

1 บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต เรองความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจของ “สงคมชาวนา” อสานตงแต พ.ศ. 2500-2550: ศกษากรณหมบานกกาสงห จงหวดรอยเอด สาขาวชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, 2553.

ผเขยนขอขอบคณ รศ.ดร.อรรถจกร สตยานรกษ และ ศ. สายชล สตยานรกษ ทไดเสนอแงคด การตงค�าถามใหมรวมทง ขอเสนอแนะทมประโยชนตอผเขยนเสมอมา


เชนนเปนความจรงในชวงเวลาหนงในอดต แตปญหาทางวชาการกคอ

กรอบคดในการอธบายเกยวกบ “สงคมชาวนา” แบบเดมนยงคงไดรบ

การผลตซ�าอยเสมอ จงท�าใหชาวนาถกมองวา เปนผประกอบการใน

ภาคเกษตรทใชแรงงานในครอบครว เนนการบรโภคภายในครวเรอน

มากกวาการผลตเพอขาย ความเขาใจดงกลาวเปนภาพอดมคตท

ไมสอดคลองกบความเปนจรง ทสงคมชาวนาไดเปลยนผานเขาสยค

ทนนยมแลว

เหตทกรอบการอธบายความเปลยนแปลงของ “สงคมชาวนา”

ยงคงตกอยภายใตอทธพลของกรอบคดเดมอยเปนเพราะผสรางค�าอธบาย

มพนฐานความคดอยทการปฏเสธระบบเศรษฐกจทนนยม สงผลให

การอธบายเนนไปในทางทเหนวาชาวนาทวไปไมเตมใจเขาสระบบทนนยม

แมในเวลาตอมาเมอชาวนาจ�าเปนตองเขาสระบบทนนยมแลว ชาวนา

กยงคงพยายามทจะรกษาวฒนธรรมหรอระบบความสมพนธทางสงคม

แบบเดมเอาไว ภาพของ “สงคมชาวนา” ในงานวชาการทใชกรอบคด

ดงกลาวในการศกษาจงมลกษณะหยดนงและปราศจากความขดแยง

ภายในชมชน รวมทงใหภาพการผลตชาวนาวายงคงท�าการปลกขาวเพอ

เกบไวบรโภคในครวเรอนเปนหลกมากกวาท�าการผลตเพอขาย กรอบ

ดงกลาวเปนของ “กลมวฒนธรรมชมชน”

กรอบคด “วฒนธรรมชมชน” เชอวาชาวนาสามารถด�ารงชวตอย

ในระบบการผลตแบบพอยงชพได แมวาระบบการผลตแบบทนนยมจะ

เขามากระทบวถชวตของพวกเขา ภาพชาวนาทสามารถปรบตวเพอ

สรางความหลากหลายในการด�าเนนชวต โดยทกระบวนการสราง

ความหลากหลายนไมไดกอใหเกดความขดแยงเลย ดงนน ภาพวถชวตของ

ชาวนาจงเปนภาพชมชนทยงคงรกษาโครงสรางมลฐานใหด�ารงอยได ทง

ยงสามารถปรบเปลยนระบบทนนยมใหสอดคลองกบโครงสรางของตวเอง

กลาวโดยสรปกรอบคดส�าคญของกลม “วฒนธรรมชมชน” มลกษณะ

ส�าคญ 2 ประการ คอ ประการท 1 เนนระบบสายใยความสมพนธของ

สงคมชาวนาทตอเนอง ปราศจากการแตกหกและขดแยง ไมวาจะเปน

กระบวนการผลตหรอระบบความสมพนธทางวฒนธรรม และระบบ

การเมองของสงคมชาวนา ประการท 2 ชาวนาสามารถปรบตวใหเขากบ

ความเปลยนแปลงของระบบเศรษฐกจโดยกระทบนอยทสด ดงสะทอน

จากการนยามชาวนาดวยศพททแสดงถงความส�าเรจในการปรบตวของ

ชาวนาอยางดาษดนแตกตางกนออกไป เชน ชาวนายดหยน ชาวนายค

ไฮเทค ชาวนาเกษตรทางเลอกใหม โดยสรางภาพ “ความเปนชาวนา”

ในแงทรกษาการท�านาไวและเปนผผลตทส�าคญของประเทศตอไป แมวา

นกวชาการบางสวนจะเหนวาวฒนธรรมชมชนในบางทองถนก�าลง

แตกสลายเพราะการเขามาของรฐและระบบทนนยม แตกยงคงพยายาม

หาทางฟนฟพลงของวฒนธรรมชมชนขนมา

นอกจากน ยงมบคคลจากหลายกลม เชน นกมานษยวทยาและ

นกสงคมวทยาพยายามสรางค�าอธบายภายใตกรอบคดและทฤษฎตางๆ

และใชแนวพนจทางประวตศาสตร เพออธบายความเปลยนแปลงของ

สงคมชาวนาในแงของการเปนสวนหนงของรฐชาต มรปแบบการปรบตว

ตอส ตอตานตามความเปลยนแปลงของระบบเศรษฐกจ การเมอง สงคม

และวฒนธรรมในแตละสมยซงนบวาเปนการน�าเสนอค�าอธบายทนาสนใจ

รวมไปถงเสนอขอมลเกยวกบชาวนาหลายอยางทบงชใหเหนความ

เปลยนแปลงของสงคมชาวนา โดยเฉพาะระบบเศรษฐกจทกลายเปน

ปจจยส�าคญท�าใหโครงสรางของสงคมชาวนาเปลยนแปลงไปจากเดม


แตการมองความเปลยนแปลงของสงคมชาวนาในงานวจยของนกสงคมวทยา

และมานษยวทยา เปนการมองโครงสรางของสงคมชาวนาโดยภาพรวม

มไดม งศกษาความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมทสมพนธ

เชอมโยงกนอยางละเอยดออนเพยงพอ เพอเขาใจความเปลยนแปลงอน

ซบซอนของ “สงคมชาวนา” ในแตละทศวรรษ ซงชวตทางเศรษฐกจและ

ความสมพนธทางสงคมของชาวบานมความหลากหลายและซบซอนขน

เปนล�าดบ โดยเฉพาะอยางยงเมอมการแตกตวทางชนชนจนชาวบาน

แตละกลมแตละชนชนมการปรบตวทแตกตางกนอยางมาก ชาวบานบาง

กลมกลายเปนนายทนรายใหญ บางกลมกลายเปนนายทนรายยอย และ

บางกลมกลายเปนผขายแรงงานซงมทงแรงงานในระบบ แรงงานนอกระบบ

แรงงานในภาคเกษตรทมงานท�าตามฤดกาล และความสมพนธทางสงคม

ในหมชาวบานกเปลยนแปลงไป ในขณะทความสมพนธระหวางชาวบาน

กบกลมนายทนและนกการเมองกเขมขนขนเรอยๆ เกดความสมพนธขน

เชน ชาวบานบางคนกลายเปนตวแทนนายทน บางสวนเปนผขายผลผลต

และบางสวนเปนผขายแรงงาน ชาวบานบางคนกลายเปนนกการเมองทอง

ถนทมความสมพนธกบนกการเมองระดบจงหวดและระดบชาต บางคน

กลายเปนหวคะแนนของนกการเมอง บางคนเปนผออกเสยงเลอกตง

เปนตน ดงนน การศกษาประเดนเหลานมความส�าคญมาก เพราะจะท�าให

เหนภาพความเปลยนแปลงทเกดขนจรงอยางละเอยดและสลบซบซอน

อนจะสงผลใหเขาใจสงคมชนบทไดอยางแทจรง

การศกษาพบวารปแบบการผลตของชาวนาตกอยภายใตเงอนไข

ของระบบเศรษฐกจในแตละชวงเวลาทมลกษณะตางกนออกไป โดย

พจารณาความเปลยนแปลงทางประวตศาสตรของหมบานใน 3 ชวงเวลา

ดวยกน ยคแรก เปนชวงของการกอรป “สงคมชาวนา” ยคทสองเปนชวง

ของความเปลยนแปลงส�าคญใน “สงคมชาวนา” อนเปนผลมาจากการ

ปรบเปลยนเขาสการปลกขาวเพอขาย และยคทสาม เปนชวงของความ

เปลยนแปลงทเปนไปอยางซบซอนและไพศาลจนกระทง “สงคมชาวนา”

สลายไป

1. ยคกอรปสงคมชาวนา

ยคแรกเปนยคเรมตนของ “การกอรปสงคมชาวนา” ชาวนาแตละ

กลมไดอพยพเขามาแสวงหาพนทท�ากนในแตละชวงเวลาตางกนออกไป

ชาวนากลมแรกทอพยพเขามากอนจะไดเปรยบชาวนากลมอนๆ ทเดน

ทางเขามาจบจองพนททหลง เพราะพวกเขาจะเลอกท�าเลทเหมาะสมกบ

การเพาะปลกเพอสรางความมนคงใหกบครอบครวเปนหลก ในขณะท

กลมชาวนาทอพยพเขามาใหมจะไดครอบครองทดนทมความอดมสมบรณ

นอย เชน ทนาทดนเคม ทนาทไกลจากแหลงน�า ทนาทไกลจากหมบาน

จงท�าใหมความเสยงทจะได ผลผลตไมพอกน

ความแตกตางในการถอครองทนาท�าใหชาวนาตองคดเลอก

สายพนธขาว ใหสอดคลองกบลกษณะสภาพแวดลอมของทนา เพอเปน

หลกประกนในการสรางความอยรอดแกพวกเขาเอง โดย “นาเสยว” 2

จะใชพนธขาวเบา ทใชปลกในสภาพทไมสามารถรกษาระดบน�า บางครง

ระดบน�าในบรเวณทปลกสงกวา 1 เมตร ขาวพวกนมคณสมบตพเศษ

ในการยดตวหนน�าได พนธขาวทชาวบานปลก เชน ขาวหมากเขอ ขาว

นางนวล ขาวอตมกลาง ฯลฯ “นาทง” ปลกในนาทราบลมทวๆ ไป

2 ทนาตดกบล�าน�าเสยวใหญ


ในสภาพทมน�าขงหลอเลยงตนขาวตงแตปลกจนกระทงกอนเกบเกยว

โดยสามารถทจะรกษาระดบน�าได และระดบน�าตองไมสงเกนกวา 1 เมตร

น�าทใชหลอเลยงตนขาวใชน�าฝนเปนหลก พนธขาวทใช เชน ขาวหมาก

มวย ขาวอตก ขาวอต�า ฯลฯ และ “ขาวไร” หรอทชาวบานเรยกวา “ขาว

ไฮ” เปนขาวทปลกในสภาพทมน�าขงในพนทเพาะปลก สวนใหญนยมปลก

ในสภาพพนทดอนหรอทสง ลกษณะของการปลกคลายกบพชไร โดยใช

วธหวานหรอหยอดหลม คอการสกรแทงดนแลวหยอดเมดขาวลงหลม

พนธขาวทใช เชน ขาวแกนตอง ขาวเหลอ ขาวปองแอว ฯลฯ3

ดานการผลตจะมการใชแรงงานคนทมความสมพนธกนทาง

เครอญาตเปนหลก โดยจะชวยเหลอกนตงแตการผลตขนแรก คอ

การหวานขาวไปจนถงขนตอนสดทายคอการเกบเกยวขาวและการน�าขาว

เกบในยงฉาง การผลตขาวจงเปนการรวมสมาชกในครอบครวหรอกลม

เครอญาตผลตรวมกน เรยกการผลตแบบนวา “การเฮดน�ากน” (ท�ารวม

กน) ซงมไดจ�ากดอยเฉพาะภายในหมบานเทานน ชาวนาในหมบาน

กกาสงหกบชาวนาในหมบานละแวกใกลเคยงกนยงมปฏสมพนธกน โดย

มการชวยเหลอกนผานความเปน “เสยว” หรอการนบถอเปนญาตกนผาน

ความสมพนธทางการแตงงาน เชน ผเปนพอและแมของฝายหญงอาจ

เรยกใชแรงงานจากพอและแมของฝายชายได โดยพวกเขาตองใช “แฮง

คน” (ใชแรงคน) กลาวไดวา “การเฮดซอยกน” เปนความสมพนธในการ

จดการแรงงาน ผานการแลกเปลยนแรงงานระหวางกลมญาตพนองและ

3 ณรงคฤทธ สมาล, “ประวตศาสตรเศรษฐกจและสงคมของชมชนลมน�าชตอนกลาง : เศรษฐกจภาคขาว การคาขาวทางเรอและสงคมชาวนาในกระแสการเปลยนแปลง พ.ศ. 2443-2504”, (มหาสารคาม : โครงการจดตงพพธภณฑมหาวทยาลยมหาสารคาม), หนา 7.

เพอนบาน ชาวบานจะจดการสวนของการผลตทตองใชก�าลงแรงงานสง

และเปนงานหนกเกนกวาก�าลงแรงงานภายในครอบครว คอ การไถนา

การถอนกลา ปกด�าและเกยวขาว ดวยการรวมมอรวมแรงกนภายในหม

ญาตและเพอนบานละแวกใกลเคยง ครอบครวทไดรบความชวยเหลอ

กจะไปชวยครอบครวอนๆ ภายในกลมเพอแสดงถง “การตอบแทน”

เปนการชดเชยและแลกเปลยนแรงงานหมนเวยนสลบกนไป

พรอมกนนนพวกเขาจะรวมกนสรางความเชอตางๆ เชน การสราง

“ผ” ขนมาควบคมพฤตกรรมของคนในหมบานใหอยภายใตบรรทดฐาน

เดยวกน เชน ในปลายเดอนมนาคมของทกป ชาวบานจะรวมกนจด

ประเพณบญสรงกบรเวณกกาสงห กโพนวจ และกโพนระฆง เพราะชาว

บานเชอวามผสงสถตอย โดยมวตถประสงคคอขอใหผกดลบนดาลใหฝน

ตกตองตามฤดกาลและปกปกรกษาบานเมองใหรอดพนจากอนตราย

นอกจากกจะท�าหนาทในฐานะเปนพนทศกดสทธเปนทยดเหนยว

จตใจชาวบานแลว ยงเปนพนทรวมชาวบานในหมบานกกาสงหกบ

ชาวบานจากหมบานในละแวกใกลเคยง เชน บานมวย บานเลาขาว

บานสงแคน บานตองตอน บานยางเลง บานหนกอง บานสองชน

บานดอกไม บานเมองบว ฯลฯ ใหเดนทางเขามาประกอบพธกรรม

รวมกน เพราะพวกเขามความเชอวาหมบานทอยในละแวกเดยวกบ

ทตงกทง 3 ก คอหมบานทเคยเปนบรวารของเมองทเคยเจรญรงเรอง

มาแลวนบตงแตยคอดตโดยขจ�า4 จะเปนหวหนาในการประกอบพธ

4 ขจ�า (เพศชาย) คอผทท�าหนาทประกอบพธกรรมในหมบาน ในยคกอรปของชาวนา ชาวนาจะใหความเคารพและเชอฟง เพราะเชอวาเปนผทสามารถตดตอกบสงเหนอธรรมชาตและ เปนผสรางความสงบสข


โดยน�าส�ารบของหวาน ส�ารบกบขาว หมากพล และดอกไมธปเทยนไป

วางไวทตบไหวเคารพสกการะ หลงจากนนชาวบานทงหมดจะแหขบวน

และรองร�าท�าเพลงไปยงกโพนระฆงและกโพนวจตามล�าดบ แลวรวมกน

“ตบประทาย”5 บรเวณกทง 3 ก

ในอกด านหน งพวกเขากมการก�าหนดพนทสาธารณะขน

(common property)6 นนคอ บรเวณ “ปาทาม” ซงชาวบานสามารถ

เขาไปใชประโยชนรวมกนได เชน การหาของกน เลยงสตว การเขาถง

แหลงทรพยากรอยางอสระของชาวบาน สะทอนใหเหนวาในยคการตง

ถนฐานชาวบานสามารถเขาไปใชประโยชนจากพนทดงกลาวไดโดยไมม

ความขดแยงกนเกดขน เพราะลกษณะของการเขาไปหาทรพยากร มใช

แสวงหาเพอน�ามาขาย แตเปนการมาใชบรโภคในครวเรอนเทานน

ดงนน ในยคของการกอรปชาวนานแมจะมการอพยพเขามาของ

ชาวนาทแตกตางกนในแตละชวงเวลากตาม แตกลบปรากฏใหเหน

ลกษณะความขดแยงนอยมาก ในทางตรงกนขามพวกเขากลบใหความ

ชวยเหลอเกอหนนกนผานการแลกเปลยนตางๆ และยงรวมกนสรางความ

เชอตางๆ เชน การสราง “ผ” ขนมาควบคมพฤตกรรมของคนในหมบาน

ใหอยภายใตบรรทดฐานเดยวกน ดานการผลตจะมการใชแรงงานคนทม

ความสมพนธกนทางเครอญาตเปนหลก โดยจะชวยเหลอกนตงแต

5 ตบประทาย คอ การกอกองทรายหรอขนทรายเปยกจากล�าน�าหวยขนมา แลวกอเปนกอง

6 พนทสาธารณะ” (common property) หมายความถงพนทหรอทรพยากรทชาวบาน เปนเจาของรวมกน ยอมรบรวมกน และมสทธทจะใชประโยชนรวมกนได พวกเขา “มสทธ” ในการเขาไปใชประโยชนจากแหลงทรพยากรทก�าหนดขน เชน ใชน�าในการเกษตร ใชไมในปามาท�าฟน หาอาหารจากปา ใชไมเพอกอสรางกจการสาธารณะตางๆ เปนตน

การผลตขนแรกคอ การหวานขาวไปจนถงขนตอนสดทายคอ การเกบ

เกยวขาวและการน�าขาวขนเกบในยงฉาง จากลกษณะการผลตและ

รปแบบความสมพนธทางสงคมของชาวนาดงกลาวน จงกลาวไดวา

“สงคมชาวนา” ไดกอตวขนมาแลวอยางมนคงภายใตระบบการผลตแบบ

พอยงชพ

2. ยคของการปรบเปลยนการผลต

ยคทสองเปน “ยคของการเรมปรบเปลยนการผลต” โดยความ

เปลยนแปลงทางเศรษฐกจในชวงทศวรรษ 2500 ด�าเนนไปตามแผน

พฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต เนองจากพนทในภาคอสานถกเพงเลง

วาเปนเขตทมการแทรกซมของพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย ท�าให

ไดรบการพฒนาอยางรวดเรวเพอสรางความสะดวกสบายและความทน

สมย รฐบาลจงมนโยบายพฒนาพนทดงกลาวผานโครงการพฒนาทงกลา

รองไห โดยไดรบความเหนชอบจากคณะรฐมนตรใหด�าเนนการพฒนา

และถกบรรจอยในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 4 และ

ฉบบท 5 (ป พ.ศ. 2524-2529 รวมระยะเวลา 6 ป) ซงเปนระยะแรกของ

การพฒนา โดยเรงรดงานทางดานการกระจายสทธการถอครองทดน

การปองกนน�าทวม การพฒนาเสนทางคมนาคมสายหลก การปพนฐาน

ดานสาธารณปโภค การเพมประสทธภาพการผลตดานการเกษตร การ

ปศสตว การประมง และการสงเสรมอาชพเสรมใหชาวนา ในระยะทสอง

การพฒนาถกก�าหนดขนภายใตแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต

ฉบบท 6 (ป พ.ศ. 2530-2534 รวมระยะเวลา 5 ป) เนนหนกการเพม

ประสทธภาพการผลตตอหนวยพนทใหไดมากทสด โดยภาครฐไดสง


หนวยงานมาเปนสอกลางระหวางชาวบานกบรฐบาล โดยด�าเนนการผาน

ส�านกงานปฏรปทดนเพอเกษตรกรรม กรมทางหลวง ส�านกงานเรงรด

พฒนาชนบท กรมชลประทาน กรมสงเสรมการเกษตร กรมพฒนาทดน

กรมวชาการเกษตร กรมปศสตว กรมประมง กรมปาไม ส�านกงานเกษตร

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ กรมพฒนาชมชน และธนาคารเพอการเกษตร

และสหกรณ (ธ.ก.ส.)7 เขามาในพนทชนบทมากขน รวมทงการสงเสรม

ใหปลกพชเศรษฐกจ คอ ขาวเจาหอมมะล และยคาลปตส เพราะทนตอ

ความแหงแลงไดดกวาพชเศรษฐกจประเภทอน

แมวาชาวนาจะเรมปรบเปลยนการผลต แตชาวนากไมไดตกอย

ภายใตระบบทนนยมอยางทนททนใด พวกเขาไดปรบตวในลกษณะของ

การแบงรบแบงส โดยในระยะแรกพวกเขามความพยายามจะรกษาการ

ปลกขาวเหนยวเพอเกบไวบรโภค ในขณะเดยวกนกตดสนใจแบงทนาเพอ

ปลกพนธขาวเจาหอมมะลเพอขายใหกบกลมพอคาทมารบซอขาวใน

หมบาน การปรบตวนสงผลใหชาวนากลมทรเรมปลกขาวเพอขายมราย

ไดเปนเงนมากขน ท�าใหชาวนารายอนๆ ทเคยปลกเฉพาะขาวเหนยว

หนมาปลกพนธขาวเจาหอมมะลเพมมากขน ซงสงผลอยางส�าคญคอ

ชาวนาตางพยายามแสวงหาพนทเพาะปลกเพมขนเรอยๆ จนท�าใหเกด

การบกรกปาทาม ซงเปนพนทสาธารณะของหมบานทชาวบานทกคน

สามารถเขาไปใชประโยชนรวมกนได เชน การเขาไปเกบฝน หาของปา

หรอน�าววควายเขาไปเลยง เปนตน การบกรกพนทสาธารณะของหมบาน

7 ดดแปลงจากการด�าเนนการตามโครงการพฒนาทงกลารองไห ปงบประมาณ 2524-2529, แผนโครงการพฒนาทงกลารองไหในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 6 พ.ศ. 2530-2534 (ระยะท 2), หนา 11.

เพอใหตกอยภายใตการครอบครองของชาวนารายหนงๆ สะทอนใหเหน

วาเมอระบบเศรษฐกจแบบทนนยมไดเขามาเปลยนวธการท�ามาหากนของ

ชาวนาแลวท�าให “ปาทามแตก” ระบบความเชอทเคยใช “ผ” รกษา

ทรพยากรสวนรวมของหมบานกไมสามารถตานทานกระแสการผลตใน

ระบบทนนยมได ดงนน พนทสาธารณะในหมบานทเคยใชเปนพนท

ส�าหรบหาอาหารจากปาจงเหลออยเพยงในความทรงจ�าของชาวนาเทานน

เมอการปลกขาวเพอขายทวความเขมขนขนเรอยๆ ปรากฏการณ

ส�าคญทเปนผลตามมาอกประการหนงกคอเกดการแตกตวทางชนชนท

ท�าให “สงคมชาวนา” มความเหลอมล�ากนมากขน ตางจากยคทชาวนา

ท�าการผลตเพอยงชพซง “สงคมชาวนา” มความกลมกลนสง ดงจะพบวา

ไดเรมเกดการเรยกชาวนาแตละกลมแตกตางกนไป ไดแก “ซมนาหลาย”

(พวกชาวนารวย) “ซมนาพอเฮด” (พวกชาวนากลาง) “ซมนานอย” (พวก

ชาวนาจน) และ “ซมขอนาเพนเฮด” (พวกชาวนาไรทดน) เพอชใหเหน

ภาพอยางชดเจนผเขยนจะแบงชนชนของชาวบานดวยการพจารณา

ผานการถอครองทนา ไดดงน

ชาวนารวย คอ ชาวบานทมทนาจ�านวนมาก โดยสามารถผลตขาว

และแบงทนาใหเชา หรอท�านาดวยการวาจางแรงงาน หรออาจประกอบ

กจการนอกเหนอภาคเกษตรกรรม สวนใหญจะมทนาเกนกวา 80 ไรขนไป

ชาวนากลาง คอ ชาวบานทมนาเปนของตนเองและเชาทนาเพอ

ผลตขาวใหมจ�านวนเพมมากขน สามารถพงพาตนเองได หรอสามารถ

กยมเงนเพอน�ามาซอรถไถนา สวนใหญชาวนากลมนจะใชแรงงานผาน

ระบบเครอญาตเพอแลกเปลยนแรงงาน แตกมการจางแรงงานบางมทนา

46 ไรขนไป


ชาวนาจน คอ ชาวนาทมรายไดจากทดนเลกนอย มการเชาทนา

และรบจางทงในและนอกภาคการเกษตร ชาวบานกลมนมทนาจ�านวน

2-14 ไร

ชาวนาไรทดน คอ ชาวนาทไมมทนาส�าหรบการผลตขาว รายได

สวนใหญมาจากการรบจางทงในและนอกภาคการเกษตร

ความแตกตางทางชนชนทไดเกดขนนนมพนฐานมาจากการถอ

ครองทดนในยคการกอรปของชาวนาดวย กลาวคอ จ�านวนการถอครอง

ทนาอนมความแตกตางทางดานกายภาพในแงความอดมสมบรณสราง

ความไดเปรยบและเสยเปรยบในหมชาวนามากทเดยว ผทเขามาตง

ถนฐานกอน มกจะกลายเปนชาวนารวยทสามารถปลกขาวไดผลผลต

มากกวากลมชาวนาทอพยพเขามาในชวงหลง ซงกลายเปนชาวนาทแบก

รบความเสยงอยางสงเมอตองลงทนปลกขาว ชาวนากลมหลงนจงตองตก

อยภายใตวงจรของระบบหนสนโดยตองเขาไปอยภายใตระบบอปถมภ

ของชาวนารวย (โดยจะกลาวในหวขอตอไป)

ความเปลยนแปลงความสมพนธภายใน : ลกษณะ

ความขดแยงในการใชแรงงานของชาวนา

ความแตกตางในการถอครองทนาท�าใหชาวนายากจนตดสนใจเชา

ทนากบกลมชาวนารวย ในขณะทชาวนากลางมกจะเชาทนาเพยงเลกนอย

จากกลมเครอญาตของตนเอง นอกจากน ยงมกลมคนจากหมบานใกล

เคยงซงเปนลกหลานทแตงงานออกไปเขามาขอเชานาดวย การเกบคาเชา

ในกรณทเปนลกหลานจงเปนลกษณะแบบอะลมอลวยกน แตในกรณท

ไมใชลกหลานจะเกบคาเชาเปนเงนสดตายตว อยางไรกตามการเกบ

คาเชากยงใชระบบอปถมภรวมอยดวย ดงจะพบไดในลกษณะของความ

สมพนธในการใชทดนและแรงงาน โดยในการใชทดนนนผทมทนามากแต

ไมอาจท�าไดหมดกแบงใหผอนเชา ซงผเชาอาจถกเกณฑแรงงานมาชวย

ท�านาของผใหเชาโดยไมมคาจางได นอกจากนนยงมการจางผเชานามา

ชวยท�านา โดยผใหเชาจะเลยงดผเชาเหมอนลกหลานอยในบาน เพอเปน

การประกนวาจะมแรงงานพอเพยงในการท�านา8 ลกษณะความสมพนธ

ดงกลาวท�าใหผเชานาตองเอาขาวใหกบเจาของนาในสดสวน 2 ตอ 1 หรอ

ทชาวบานเรยกวา “เฮาเอา 2 เพนเอา 1”9 (เราเอา 2 เขาเอา 1)

หลงจากป พ.ศ. 2531 เปนตนมา ราคาขาวภายในประเทศได

สงขน (ดตารางท 1 ประกอบ) ท�าใหชาวนารวยหนมาใชวธจดการผลผลต

แบบใหม โดยการจางแรงงานรายวนจากในหมบาน ผลกดนใหกลมชาวนา

จนทตองเชาทนาตองผนตวเองมาเปนลกจางรายวนเชนเดยวกบแรงงาน

รายวนรายอนๆ สภาวการณนท�าใหกลมชาวนาจนตองรบเรงเกบเกยวขาว

ในทนาเชาใหเรวขน เพอรบออกมาแขงขนกบกล มชาวนารายอนๆ

สถานการณทตองแขงขนกนสงระหวางกลมชาวนาจนทงในหมบานสราง

ความไมพอใจใหกบกลมชาวนาจน เพราะคาจางทกลมชาวนาจนไดรบ

จากกลมชาวนารวยลดนอยลง ในขณะทตองใชเงนลงทนในการผลตขาว

8 อานนท กาญจนพนธ, “พฒนาการของชวตและวฒนธรรมลานนา”. ใน พฒนาการเศรษฐกจของหมบานในลานนา (2350-2490), (เชยงใหม : มตรนราการพมพ, 2527) หนา 84-110.

9 ยกตวอยางเชน ผเชานาท�านาไดขาว 90 ถง จะตองแบงขาวใหเจาของนา 30 ถง แตลกษณะของการแบงขาวจะไมตายตวเสมอไป เพราะหากปใดเกดฝนแลงหรอน�าทวม ผเชานาสามารถตกลงกบเจาของนาได ดงนน ลกษณะของการเชาทนาระหวางกลมชาวนารวยกบกลมชาวนาจนจงเปนความสมพนธกนแบบอปถมภชวยเหลอกน


ทเพมสงขน นอกจากน การจางแรงงานรายวนเพอปลกขาวและ

การเกบเกยวขาวท�าใหชาวนารวยมโอกาสกดคาแรงดวย โดยในระหวาง

พ.ศ. 2527-2531 ราคาขาวในตลาดไมมความแนนอน ในบางปราคาขาว

เพมสงขนแตปถดมากลบลดราคาลง ท�าใหชาวนารวยใชกลยทธน

กดคาแรงหรอเพมคาแรงใหในอตราทนอยมาก เมอเปรยบเทยบกบ

ราคาขาว เชน ป พ.ศ. 2530 ราคาขาวเพมขนจาก ป พ.ศ. 2529 มากถง

442 บาท แตคาแรงทชาวนารวยจายใหแรงงานกเพมขนจากเดมประมาณ

5-10 บาท เทานน และในป พ.ศ. 2531 ราคาขาวพงสงขนถง 4,207 บาท

ตอ เกวยน แตคาแรงเพมขนจากเดมเพยง 20-25 เทานน

สวนกลมชาวนากลางบางรายทมทนาจ�านวนมากสกหนอยตองหา

แรงงานรบจางมาเกบเกยวขาวเชนกน จงท�าใหเกดการขาดแคลนแรงงาน

โดยมสาเหตส�าคญ 2 ประการ คอ แรงงานภายในครวเรอนไมเพยงพอ

ตอการเกบเกยว (ชาวนากลางทครอบครองทนามากทสดมถง 40 ไร)

แมวาชาวนากลางบางรายจะอาศยแรงงานรบจางในหมบานกตามแตก

ไมเพยงพอ เนองจากในเขตทงกลารองไหจะปลกขาวนาปพวกเขาจะตอง

เกบเกยวขาวในทนาของตวเองเสยกอน จงจะออกมารบจางได แตหากไป

ดงแรงงานมาจากนอกหมบาน ชาวนากลางตองเสยคาใชจายเพมขน

มากกวาการใชแรงงานภายในหมบาน เพราะตองเสยคาใชจาย คอ คา

อาหารกลางวน ตองน�ารถยนตไปรบแรงงานรบจาง และจายคาแรงคด

เปนหวละตอ 1 วน10 คาใชจายทชาวนากลางตองจางแรงงานนอกหมบาน

ถอเปนจ�านวนเงนทสงมาก เพราะรายไดของชาวนากลางกบชาวนารวย

มความแตกตางกน กลมชาวนากลางจงเหนวาจ�านวนเงนคอนขางสงท

10 สมภาษณนางสมควร แสงงาม, อาย 69 ป, วนท 6 เมษายน 2553.

ตองจายใหกบแรงงานนอกหมบานเสยงตอการขาดทน ลกษณะดงกลาว

ถอเปนขดจ�ากดทท�าใหชาวนากลางไมสามารถเกบเกยวผลผลตใหแลว

เสรจทนกบราคาขาวทเพมขนได ประการทสอง คอ กลมชาวนาจนทเปน

แรงงานรบจางในหมบานจ�าเปนตองเลอกรบจางใหกบชาวนารวยผท

อปถมภตนกอนเสมอ ความสมพนธระหวางชาวนารวยกบชาวนาจนจง

สรางความไมพอใจใหกบกล มชาวนากลางท�าใหเกดภาวะตงเครยด

ระหวางกลมชาวนารวยกบกลมชาวนากลางขน

ตารางท 1 ราคาขาวเปลอกเจาทเกษตรกรขายไดเปรยบเทยบกบ

คาจางแรงงานรายวนเกบเกยวขาวป พ.ศ. 2526-2534

ป พ.ศ. ราคาทเกษตรขายได อตราคาจางแรงงาน บาท/เกวยน11 รายวน/บาท¹

2526 2,966 40-47 2527 2,942 45 2528 2,764 43 2529 2,420 40 2530 2,862 45-50 2531 4,207 70 2532 4,207 75-80 2533 3,831 60-70 2534 4,089 90-95

11 อางใน ส�านกงานเศรษฐกจการเกษตรกระทรวงเกษตรและสหกรณ, นโยบายขาวป 2537-2544. เอกสารเศรษฐกจการเกษตร, เลขท 48, พ.ศ. 2536. หนา 32.

ทมา : การส�ารวจหมบานในป พ.ศ. 2552หมายเหต : การส�ารวจขอมลคาจางแรงงานรายวนเกบเกยวขาวยอนหลงในป

พ.ศ. 2526-2534


การเกดการแตกตวทางชนชนท�าใหการจดความสมพนธทางสงคม

ระหวางชนชนตางๆ ไดแก ชาวนารวย ชาวนากลาง ชาวนาจน และชาวนา

ไรทดน มลกษณะเปนความสมพนธในเชงพาณชยมากขน คอเนนการ

พจารณาเรอง “ก�าไร-ขาดทน” เปนหลก นอกจากน ชาวนาจนและชาวนา

กลางไดเรมตระหนกถงความเสยเปรยบในความสมพนธกบชาวนารวย

จนท�าใหเกดภาวะความตงเครยดขนภายในหมบาน และความขดเคองใจ

ทเกดขนท�าใหชาวนาจนบางรายในหมบานไมตองการตกอยภายใต

การอปถมภของชาวนารวยอกตอไป ในขณะเดยวกนชาวนากลางกบชาวนา

จนกการมรวมตวกนเพอกดดนชาวนารวยใหเพมคาแรง หรอการรวมตวกน

ในลกษณะอนๆ เพอมงบรรลผลประโยชนทางเศรษฐกจเปนหลก

การรวมตวกนเพอสรางเครอขายส�าหรบการแลกเปลยน

แรงงาน

เมอชาวนารวยหนไปใชแรงงานรบจางมากขน สรางความไมพอใจ

ใหกบกลมชาวนาจนทตกอยภายใตระบบอปถมภ ชาวนาจนบางราย

ตดสนใจออกจากการอปถมภของชาวนารวย ความตงเครยดทเกดขนจง

เปนแรงผลกดนใหชาวนาทงสองกลมคอชาวนากลางกบชาวนาจนรวมตว

กนสรางเงอนไขตอรองกบกลมชาวนารวย โดยพวกเขาจะเรยก “เอาแฮง”12

กน เพอเปนการแลกเปลยนแรงงานส�าหรบเกบเกยวขาว เพราะชาวนา

ทงสองกลมมฐานะทางเศรษฐกจระดบต�าและขาดแคลน เงนทนส�าหรบ

วาจางแรงงาน ชาวนากลางจะมโอกาสเรยกแรงงานทเปนกลมชาวนาจน

12 เรยกเอาแรงงาน

กอน เพราะกลมชาวนาจนบางรายเชาทนาของชาวนากลาง ในสวนของ

การจายคาตอบแทน ชาวนากลางบางสวนทมเงนเปนตนทนสงจะเลอก

วธการจายเงนเปนผลตอบแทน ขณะทชาวนากลางทมเงนลงทนต�าจะ

เลอกจายขาวเปลอกเหนยวหรอแลกเปลยนแรงงานเปนผลตอบแทน

มากกวาการใหผลตอบแทนในรปเงนตรา สวนชาวนาจนจะใหผลตอบแทน

คนผทมาชวยเหลอในรปแบบของการใชแรงงานเพยงอยางเดยว13

ในชวงปลายเดอนปลายเดอนธนวาคมถงเดอนมกราคม ชาวนา

จะรบเรงเกบเกยวขาวใหแลวเสรจเพอใหทนระยะเวลาการแลกเปลยน

แรงงานจะใชเวลาประมาณ 4-7 วน14 (ขนอยกบจ�านวนทนาทชาวนา

กลางหรอชาวนาจนรายนนๆ ครอบครอง) หลงจากแลกเปลยนแรงงาน

แลวเสรจชาวนาจนและชาวนากลางบางสวนจะออกไปรบจางเกยวขาว

นอกหมบาน เพราะจะไมถกกดราคามาก เมอการออกไปรบจางเกยวขาว

นอกหมบานเขมขนมากขน ท�าใหแรงงานในหมบานลดนอยลง ในขณะท

ชาวนารวยบางรายทตดสนใจจางแรงงานนอกหมบาน แตแรงงานนอก

หมบานเหลานกตองเกบเกยวขาวในทนาตวเองกอนและขายแรงงานใน

หมบานของตนเองกอนจงจะออกไปรบจางเกยวขาวนอกหมบานได ท�าให

ชาวนารวยในหมบานกกาสงหจ�าเปนตองหนกลบมาพงแรงงานรบจางใน

หมบานแทน เพราะหากรอแรงงานจากนอกหมบานจะท�าใหเกบเกยวขาว

ไมเสรจทนกบราคาขาวในตลาด ดงนน จงถอเปนโอกาสทท�าใหกลม

ชาวนากลางบางสวนและชาวนาจนรวมตวกนเพอขอเพมคาแรงจาก

ชาวนารวย โดยในชวงป พ.ศ. 2532 เปนตนมา ไดรบคาแรงในราว 70-80

13 สมภาษณนายพนธ เวยงค�า, อาย 65 ป, วนท 5 มนาคม 2553.

14 เพงอาง.


บาท และแมวาในชวงป พ.ศ. 2533 ราคาจะต�าลงกตาม แตคาแรงกอย

ระหวาง 60-70 บาท และในป พ.ศ 2534 คาจางรายวนมากถงหวละ 95

บาท ตอการเกยวขาวใน 1 วน การกดดนใหเพมคาแรงสรางความไมพอใจ

ใหกบชาวนารวย พวกเขาจงตองหนไปจางรถเกยวขาวแทนการจาง

แรงงานคนในหมบาน อนน�ามาสการตดสนใจเปนเจาของรถแทรกเตอร

ขนาดใหญและรถเกยวขาวเพอน�ามาท�านาและรบจางท�านา

3. ยคสงคมชาวนาสลายตว

ความเปลยนแปลงและการหลดพนจากการเปน “ชาวนา”

แบบดงเดม ป พ.ศ. 2535-ทศวรรษ 2540

ในยคนกระบวนการตดสนใจในการผลตทงหมดตกอยภายใต

เงอนไขและกลไกของตลาดอยางแทจรง แตไมไดเกดขนกบชาวนาทกกลม

เสมอไป เพราะกระบวนการผลตขาวตองใช “ทนแบบเขมขน” (capital

intensive) คอการพงพงเครองจกรททนสมย และตองมเงนเพอใชส�าหรบ

ลงทนซอปยเคม ยาปราบศตรพชและวชพช สงเหลานแสดงใหเหนวา

ชาวนาตองใชเงนเพอการลงทนปลกขาวจ�านวนมาก ซงกลมทสามารถ

แบกรบตนทนเหลานได คอ กลมชาวนารวยและกลมชาวนากลางบางราย15

ซงพวกเขาเลอกปลกพนธขาวเจาหอมมะล 105 แทนการปลกขาวพนธ

พนเมอง การใชทนาทงหมดเพอปลกขาวเจาหอมมะล จงท�าใหชาวนารวย

และชาวนากลางบางรายตดสนใจซอขาวเหนยวบรโภคแทน เพราะพวก

15 ในการอธบายความเปลยนแปลงเกยวกบสงคมชาวนาน ผเขยนจะใชค�าวา “ชาวนากลางบางราย” หมายความวาชาวนาทมทนามากกวา 45 ไร ขนไป สลบกบ “ชาวนากลาง” ทม ทนานอยกวา 45 ไร

เขาไมตองการแบงทนาเปนหลายสวน แตจ�าเปนตองเลอกใชพนทนาตงแต

30-50 ไรขนไป16 เพอปลกขาวเจาหอมมะลจงจะคมคาตอไปการลงทน

การหนมาปลกขาวเจาหอมมะลดวยการใช “ทนแบบเขมขน”

(capital intensive) จงท�าใหชาวนาทไมสามารถแบกรบตนทนได

คอกลมชาวนายากจนหรอกลมชาวนากลางบางรายตองหาชองทางเพอ

น�าเงนมาลงทนปลกขาว โดยการกเงนจากธนาคารเพอการเกษตรและ

สหกรณ (ธ.ก.ส.) หรอสหกรณการเกษตรในรปแบบอนๆ รวมทงการกยม

เงนนอกระบบกบกลมนายทนในหมบานและนอกหมบาน แตการปลกขาว

ในรปแบบเชงพาณชยในทกปตองมตนทนทเปนเงนสงมาก ประกอบกบ

ตองมเนอทส�าหรบปลกขาวจ�านวนมากจงจะคมตอการลงทน ในขณะท

ชาวนากลมนมทนาตงแต 2 ไร และมมากทสดเพยง 28 ไรเทานน โดย

สวนใหญแลวทนาของพวกเขาไมไดมพนทตดกนทงหมด ทนาบางแหงอย

บรเวณล�าเสยวใหญหรออยไกลออกไปจากหมบาน ท�าใหการปลกและการ

เกบเกยวขาวตองจดการอยางซบซอนท�าใหมรายจายมากกวาชาวนารวย

ทสามารถหาทนาตดกนเปนแปลงใหญได ในขณะทรายไดจากการขาย

ขาวในแตละปมความไมแนนอนมากนก แตตองจายดอกเบยทยมมาจาก

สถาบนการเงนในอตราทแนนอนทกป ท�าใหพวกเขาตองตกอยภายใต

วงจรหนสน ดงนน เมอชวตในภาคการเกษตรตองพงเงนตราสงจงท�าให

ชาวนากลางและชาวนายากจนบางรายตดสนใจขายทนาเพอออกไปเปน

แรงงานรบจางทงในภาคการเกษตรและนอกภาคการเกษตร อกดานหนง

คอการใหชาวนารวยเชาทดนเพอปลกขาวเชงพาณชย

16 สมภาษณนายสวาง แจงสนาม, อาย 53 ป,วนท 6 เมษายน 2553.


การปลกขาวทมความเขมขนจงท�าใหชาวนาน�าเครองจกร

ขนาดใหญ คอ รถแทรกเตอรกบรถเกยวขาวเขามาใชในทองไรทองนา

แทนการใชแรงงานคน เพราะเครองจกรเหลานชวยยนเวลาในการผลต

โดยชาวนารวยและชาวนากลางบางรายทมเงนทนอยแลว ในชวงป

พ.ศ. 2535 ชาวบานหนมาสนใจใชเครองจกรเพอท�านาเพมมากขน เพราะ

ชาวนาเหนวารถแทรกเตอรมประสทธภาพสงกวารถไถแบบอนตามท

เคยไดรบความนยมมากอนทศวรรษ 2535 แลว เนองจากไถไดลกและ

ไถดนแขงไดดกวาจงตดสนใจซอ17

17 การน�าเครองจกรขนาดใหญมาใชส�าหรบการท�านาอยางแพรหลายและไดกระจายไปทวบรเวณทงกลารองไหไมไดสรางรายไดใหกบชาวนาเทานน แตระบบเศรษฐกจดงกลาวกระจายตวออกไปโดยเฉพาะบรเวณเขตเมอง ทมการตงรานจ�าหนายรถแทรกเตอรขนาดใหญและ รถเกยวขาว รวมถงอปกรณและอะไหลของเครองยนตเหลานเพมขนตามไปดวย โดยผประกอบการเหลานจะตงรานอยในบรเวณตวเมองอ�าเภอ คอ อ�าเภอเกษตรวสย (หางจากหมบาน กกาสงห 16 กโลเมตร) และอ�าเภอสวรรณภม (หางจากหมบานกกาสงห 12 กโลเมตร) โดยมรานคาขนาดใหญและหางหนสวนจ�ากดจ�าหนายเครองจกรทางการเกษตรมากถง 15 ราน คอ รานพฒนา รานไทยนยมกลการ รานเพอนการเกษตร หางหนสวนจ�ากดรงเจรญมอเตอร (สาขาเกษตรวสย) รานไพจตรยนต รานประเสรฐแทรกเตอร ราน ส. ทวพฒนาเอนจนรง รานเกษตรอะไหลยนต หางหนสวนจ�ากดเปงจวเกษตร รานอรวรรณ รานวงเดอนการเกษตร รานเรองชยเกษตร รานเฉลยวการเกษตร หางหนสวนจ�ากดทงกลาสหกจรงเรอง และในเขตเมองอ�าเภอเกษตรวสย และ 10 รานในเขตอ�าเภอเมองสวรรณภม คอ รานสมนกคาขาว รานเพอนกสกร รานไพฑรย รานล�าหนา รานอดมรตน รานเอกสวรรณการเกษตร รานสายนตการคา ราน ส. นยม รานหยงหล รานธนามอเตอร. ดดแปลงจาก “ขอมลการจดทะเบยนของผประกอบการรานคาในจงหวดรอยเอด : กรมการคาภายในจงหวดรอยเอด” [ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://www.dit.go.th/upioadnew/Roi-Et/2010224D77A (25 พฤษภาคม 2553). และดดแปลงจาก “ขอมลทองถนสถานต�ารวจภธรเกษตรวสยจงหวดรอยเอด” [ระบบออนไลน].แหลงทมา http://www.kasetwisai.roiet.police.go.th/kmt-15 htm (25 พฤษภาคม 2553).

การน�าเครองจกรเขามาใช (mechanization) และ

การสรางเครอขายเชงพาณชย

การน�าเครองจกรเขามาใชอยางแพรหลายจงท�าใหเกดธรกจรบจาง

ขบรถไถนาและรถเกยวขาว ซงเปนระบบทมการวาจางโดยการใชเงนเปน

สอกลาง กลาวคอกลมชาวนาทมเครองจกรกลการเกษตรขนาดใหญ เชน

รถไถ หรอรถเกยวขาว จะน�ารถของตนออกไปรบจางไถนาและเกยวขาว

ในภมภาคตางๆ โดยเฉพาะในภาคอสาน ภาคกลาง ภาคเหนอ และ

สะหวนเขต ประเทศลาว (ดตารางท 2 ประกอบ) ความคกคกของการน�า

รถไถนาหรอรถเกยวขาวออกไปรบจางทหางไกลจากหมบาน ชใหเหนวา

ชาวนาไดเปลยนแปลงตนเองอยางมากจากชาวนามาสการเปนผประกอบ

การรบจาง และการขยายตวของการรบจางนอกพนทดงกลาวกไดสราง

ความสมพนธอยางสลบซบซอนแบบใหมระหวางนายหนากบคนขบรถ

รบจาง และระหวางคนขบรถ ทเปนชาวนารวยและเปนเจาของรถไถหรอ

รถเกยวขาวกบคนขบรถทมาจากกลมชาวนากลางหรอชาวนาจน

โดยการรบจางแบงได 2 รปแบบ คอ การรบจางภายในหมบานกบ

การรบจางนอกหมบาน การรบจางภายในหมบาน ในระยะแรกชาวนา

กลางและชาวนารวยทเปนเจาของรถไถนาและรถเกยวขาวจะรบจาง

ภายในหมบานและหมบานละแวกใกลเคยงกอน มวธการหางานคอการ

บอกผานกลมญาตพนองหรอ “เสยว” (เพอน) ทงในและนอกหมบาน

ใหหาใหงานให ท�าใหพวกเขาม “มงาน” เขามาตลอด ความคกคกของ

การ “มงาน” สรางรายไดใหกบผเปนเจาของรถ ท�าใหชาวนารายอนๆ ท

มมตนทนน�าเงนมาลงทนซอรถไถนาและรถเกยวขาวตามไปดวย เมอ

จ�านวนเครองจกรเพมจ�านวนมากขน ท�าใหรายไดของผทเปนเจาของรถ


รายเกาลดนอยลง พวกเขาจงตดสนใจออกไปรบจางนอกพนทหมบาน

จนท�าใหเกดการสรางทางเครอขายทางสงคมขนมาระหวาง “นายหนา”

กบ “ผหางาน” โดยเครอขายดงกลาวไมไดหยดนงอยระหวางนายหนา

กบผหางานในพนทนนๆ แตจะถกโยงใยไปสมพนธกบนายหนาในพนท

อนๆ เพมมากขน

ความเปลยนแปลงของระบบการผลตแบบใหมไมเพยงแตท�าให

ชาวนารวยมความมงคงร�ารวยเพมขนเทานน แตยงเปดโอกาสใหชาวนา

จนบางรายผนตวเองใหกลายมาเปนเจาของเครองจกร ทออกไปรบจาง

ในพนทหางไกลเชนเดยวกน ทวาในชวงป พ.ศ. 2535 มความแตกตาง

ระหวางชาวนาสองกลมอยางชดเจน เพราะชาวนาจนไมสามารถสรางฐาน

ความสมพนธทกวางขวางไดเทากบกลมนายทนทองถนหรอกลมพอคา

ดงนน ถงแมวาจะมเครองจกรไวรบจางกตามแตการหางานไมใชเรองงาย

ท�าใหตองเขาไปขอรบงานตอจากชาวนารวยทมรถไถนากบรถเกยวขาว

ซงชาวนากลมนมเครอขายทกวางขวางและสามารถหางานไดมากกวา

โดยมสาเหตส�าคญ 2 ประการ คอ ประการทหนง ชาวนารวยและชาวนา

กลางไดสรางเครอขาย “หางาน” มากอนแลว โดยเขาไปสรางความ

สมพนธกบนายหนาในหมบานทเขาไปรบจางไถนาและเกยวขาว และยง

มการใชต�าแหนงก�านนและผใหญบานเพอสานสมพนธกบนายทนทองถน

และ “คนหางาน” ดวยกนเองเพอแสวงหาผลประโยชน ท�าใหชาวนา

เหลาน รจกกบคนภายนอกและมเครอขายมากกวาชาวนารายอนๆ และ

สาเหตประการทสอง คอ ชาวนารวยสามารถรบจางไดเตมเวลา คอ ตงแต

ชวงเดอนตนเดอนมนาคมไปถงเดอนธนวาคม จงจะน�ารถกลบมาพกใน

ชวงปลายเดอนธนวาคมถงปลายเดอนกมภาพนธ โดยในชวงทมการเรม

ไถนาและเกบเกยวขาว ชาวนารวยใชวธการจางรถไถนาและรถเกยวขาว

ชาวนารายอนๆ แทนการน�ารถกลบมา ในขณะทชาวนาจนและชาวนากลาง

ตองน�ารถกลบมาไถนา เพราะมตนทนไมเพยงพอส�าหรบการวาจางท�านา

ตารางท 2 เสนทางการสรางเครอขายรบจางไถนา

และเกยวขาวในภมภาคตาง18

จงหวด อ�าเภอ

อบลราชธาน กดขาวปน, เดชอดม, วารนช�าราบ

สรนทร สงขระบร, รตนบร, จอมพระ, ทาตม, ศรขรภม, ปราสาท

ศรษะเกษ กนทรลกษณ, กนทรารมย, เบญจลกษณ, ยางชมนอย, โนนคณ

กาฬสนธ กฉนารายณ, สมเดจ, กมลาไสย,ยางตลาด, โนนทอง, เมอง, ภกมขาว, จงหาร, ค�ามวง

รอยเอด โพนทอง, เกษตรวสย, เสลภม, ธวชบร, พทไธสง,โพนทราย, สวรรณภม, เมอง, โพธชย, หนองพอก

บรรมย เมอง, คเมอง, สตก, ล�าไตรมาส, ประโคนชย, ละหานทราย, นารอง, เมอง

มหาสารคาม เชยงยน, บรบอ, พยคฆภม, วาปประทม, ชนชม, โกสมพสย,กนทรวชย

18 นอกจากพนททอยในตารางดงกลาว ยงคงมเขตพนทอนอกทผเขยนอาจละเลยไป เพราะไมไดสมภาษณชาวนาทออกไปรบจางขบรถไถนาและรถเกยวขาวทกคน



ขอนแกน มญจาคร, บานไผ, ชนบท, ภเวยง, โนนศลา, แวงนอย, เมองพล, น�าพอง, หนองสองหอง

สกลนคร ภพาน, นคมน�าอน, กสมาลย

อดรธาน กมภวาป, วงสามหมอ, โนนสมบรณ

นครราชสมา พมาย, ชมพวง, บวใหญ

หนองคาย ศรเชยงใหม, ทาบอ, พระธาตพนม

ชยภม ชองสามหมอ, แกงครอ

อ�านาจเจรญ เสนาคนคม, นาผอ

มกดาหาร นคมค�าสรอย, เลงนกทา

เสนทางรบจางในเขตภาคกลาง


สระบร หนองแค, วงนอย

ปราจนบร กบนทรบร

ฉะเชงเทรา บางคลา

เสนทางรบจางในเขตภาคเหนอ


สโขทย ศรส�าโรง

พษณโลก วงทอง

เสนทางรบจางนอกพนทประเทศไทย

ลาว สะหวนเขต

การเปลยนแปลงทางสงคมและพธกรรมความเชอ :

ผลกระทบของการเปลยนแปลงเทคโนโลยและระบบ

เศรษฐกจ

ภายใตวถการผลตสมยใหมท�าใหบทบาทและความสมพนธทาง

สงคมของชาวนาเปลยนแปลงตามไปดวย คอ ผหญงเขามามบทบาทใน

พธกรรมเพมมากขนแทนผชายทเคยเปนผมบทบาทมากอนแลวในชวง

กอน พ.ศ. 2535 ทงนเพราะผชายทเปนหวหนาครอบครวไดเรมสญเสย

บทบาทส�าคญในการท�านา เนองมาจากการขยายตวของการใชเครองจกร

เขามาแทนแลว เมอเกดปรากฏการณทางเศรษฐกจตงแตป พ.ศ. 2535

เปนตนมา จงเออใหผหญงเขาถง “พนทศกดสทธ” เพอท�าหนาทประกอบ

พธกรรมแทนฝายชาย ดงสะทอนใหเหนจากพธเลยงผดอนปตา ทมการน�า

“แมงกนจ�า” เขามาท�าหนาตดตอระหวางผกบชาวบาน ซงตางจากเดม

เคยเปนหนาทของ “ขจ�า” (ผชาย) ทงนชาวบานจะใหความสนใจตอ

บทบาทของแมงกนจ�า (ผหญง) มากกวาขจ�า (ผชาย) โดยแมงกนจ�าจะท�า

หนาทเสยงทาย 3 ขอหลกคอ ขอหนงการท�านา เชน ลกษณะฝนฟา

จะเพยงพอตอการท�าไรนาในปนนหรอไม ขอสองเกยวกบการ “ไดงาน”

หรอ “ไมไดงาน” ของกลมคนขบรถไถนาและรถเกยวขาว และขอสาม

กลมคนทเดนทางออกไปคาขายนอกหมบานจะท�ามาคาขนหรอไม แมวา

ชาวบานจะเขารวมพธกรรมกตาม แตในพธกรรมดงกลาวผเขารวม

พธกรรมมจดประสงคตางจากเดม คอเขารวมในฐานะปจเจกชนมากกวา


การเขารวมพธทมจดมงหมายเพอการรกษาประเพณดงเดมไว แตชาวบาน

จะขอพรจากผใหตนเองสามารถสรางผลผลตไดด ใหมเงนทองใช และให

มชวตรมเยนเปนสข มใชการขอพรจาก “ผ” ใหชมชนอยอยางสงบหรอ

ขอให “ผ” ดแลสมบตรวมกนของหมบานดงในอดตทผานมา

นอกจากน ยงมประเพณบญสรงกทไดเปลยนแปลงจากเดมไปมาก

กลาวคอในราวป พ.ศ. 253919 ชาวบานไดเปลยนก�าหนดการประเพณ

สรงกจากวนท 23 มนาคมทเคยปฏบตตอกนมาทกปมาเปนวนท 13

เมษายน เพอใหตรงกบประเพณสงกรานตของไทย การเปลยนแปลงทาง

เศรษฐกจแบบใหมท�าใหชาวบานตองเขาไปสมพนธกบตลาดและเงนตรา

มากขน ท�าใหกระบวนการตดสนใจทงหมดค�านงถงการผลตเพอขายเปน

หลก อกดานหนงในชวงหมดฤดกาลท�านา กตองออกไปรบจางในภาค

การเกษตรและนอกภาคการเกษตรเพอหาเงนมาลงทนท�านาในฤดกาล

ตอไป โดยเฉพาะกลมชาวนาจนทตองหาเงนมาใชหนทยมมาลงทนท�านา

และใชจายในครวเรอน ดวยสภาวะทบบรดดงกลาวจงท�าใหชาวนาโดย

เฉพาะกลมวยท�างานไมสามารถตกคางอยในหมบานไดอกตอไป เพราะ

งานรบจางในภาคการเกษตรมความไมแนนอน ดงนน การตดสนใจเพอ

เขาไปเปนแรงงานในเขตเมองใกลเคยงหรอในภาคอตสาหกรรมและ

การบรการแบบไปเชาเยนกลบ กบการเขาไปเปนแรงงานรบจางจงเกดขน

อยางถาวร การดดซบแรงงานจากหมบานเขาสเมอง ท�าใหผเขารวมสรง

กทอยในวยแรงงานแทบจะไมปรากฏแลว ดงนน การเลอนวนสรงกใหตรง

กบประเพณสงกรานตจงเปนไปเพอใหสอดรบกบชวงเวลาทวยหนมสาว

ทออกไปขายแรงงานในเขตเมองกลบมาบาน ท�าใหการจดประเพณ

19 สมภาษณอ�าคา แสงงาม, อาย 50 ป, วนท 5 มนาคม 2553.

รวมถงพธกรรมทพวกเขาไดรวมกนสรางขนมคนเขารวมนอยมากหลง

เหลอเพยงเดกกบผสงอายเทานนเขารวมประเพณเทานน สวนชาวบาน

ทอยละแวกใกลเคยงกไมเดนทางมาเขารวมประเพณอกตอไปแลว

ภายใตวถการผลตสมยใหมท�าใหบทบาทและความสมพนธทาง

สงคมของชาวนาเปลยนแปลงตามไปดวย คอ ผหญงเขามามบทบาทใน

พธกรรมเพมมากขนแทนผชายทเคยเปนผมบทบาทหลกในชวงกอน พ.ศ.

2535 ทงนกเพราะผชายทเปนหวหนาครอบครวไดเรมสญเสยบทบาท

ส�าคญในการท�านาอนเนองมาจากการขยายตวของการใชเครองจกรและ

การจางแรงงาน พธกรรมทชาวบานไดรวมกนจดขนในระยะหลงนจะให

ความส�าคญกบแมงกนจ�า (ผหญง) มากกวาขจ�า (ผชาย) เพราะแมงกนจ�า

จะท�าหนาทเปนสอกลางระหวาง “ผ” กบ ชาวบาน แมวาจะชาวนาใน

หมบานจะเขามารวมกนเพอจดพธกรรมกตาม แตในพธกรรมดงกลาว

ผเขารวมพธกรรมจะมจดประสงคตางจากเดม คอเขารวมในฐานะปจเจก

ชนเพอขอพรจากผใหตนเองสามารถสรางผลผลตไดด ใหมเงนทองใช และ

ใหมชวตรมเยนเปนสข มใชการขอพรจาก “ผ” ใหชมชนอยอยางสงบหรอ

ขอให “ผ” ดแลสมบตรวมกนของหมบานดงในอดตทผานมา

ภาพของสงคมชาวนาทไดกลาวมาในยคสดทายน จงถอวาเปน

“จดจบ” แลว อยางไรกตามไมไดหมายความวาในภาคชนบทไมหลงเหลอ

ชาวนาท�านาอกตอไป แต “ชาวนา” ไดกลายมาเปน นายทนทสะสมทดน

ขนาดใหญ และมเงนมากพอเพอใชลงทนปลกขาวพนธสงเสรมหรอพช

เชงเดยวเพอขาย (cash crop) ดงทนธไดกลาววา “ชาวนาในความหมาย

เดมนนแทบไมเหลอในเมองไทย ทงหมดของผท�านามงจะขายผลผลต

ของตนในตลาด คนอสานจ�านวนมากปลกขาวเจาเพอไดเงนไปซอ

ขาวเหนยวมากน …คนทปลกขาวหอมมะล เวลานไมใชชาวนาระดบยอย


อกแลว เพราะทนาของเขาไมต�ากวา50 ถง 100 ไรขนไปทงนน20

ชาวนาไทยจงกลายเปนกสกรหรอเกษตรกรทฝรงเรยกวา “farmers”21

ไปหมดแลว มใชชาวนา (peasants) แบบเดมอกตอไป

นอกจากน การอยในภาคเกษตรหรอการเปน “ชาวนา” เพยง

อยางเดยว กไมสามารถจะท�าใหชาวนาด�ารงชวตอยไดเฉกเชนในยค

การผลตเพอเลยงชพหรอยคของการเรมปรบเปลยนการผลตเขาสทนนยม

ไดอกตอไป เพราะความเปลยนแปลงทด�าเนนมาไดเบยดขบใหชาวนา

สวนใหญตกอยภายใตภาวะเปนหนสนสงมากขน และการสญเสยทดน

กเพมมากขน จงท�าใหชาวนาจ�านวนมากตองการเขาท�างานเปนแรงงาน

นอกภาคเกษตร ชาวนาจงมอาชพทหลากลายมากยงขน โดยหนเขาส

ภาคเศรษฐกจทเรยกวา “ภาคเศรษฐกจทไมเปนทางการ” (เพอมงหา

ปจจยเพอความเปนอย (livelihood) ไมใชเพอยงชพ (subsistence) โดย

ชาวนาเหลานมงหาผลก�าไรเพอการบรโภคไมใชเพอการสะสมทนและ

การขยายทน)22 เชน การเปนแรงงานรบจางประกอบสนคาใหแกนายจาง

20 นธ เอยวศรวงศ. “ชาวนาและวฒนธรรมชาวนา”. มตชนสดสปดาห 30, ฉ. 1542, (30 ต.ค.-5 พ.ย. 2552): หนา 99-100.

21 Farmer หมายถงบคคลทควบคมสภาวการณในการท�าใหกจกรรมในดานการเกษตร แตกตางจากความเปนไปทางธรรมชาต โดยหาวธการทจะใชผลผลตจากธรรมชาต ฉะนน ตามความหมายน farmer จะตองมหนาททงการผลต การแปรรป และการตลาด ซงมบทบาทสงมากในระบบการผลต ซงตางจากค�าวา peasant ซงหมายถงคนทอยในชนบท ท�างาน ในพนทซงพวกเขาอาจจะเปนเจาของเองหรอท�างานเพอคาจางและทส�าคญพนทในลกษณะ ทนจะมขนาดเลกมากทเดยว ดรายละเอยดเพมท วฒชย มลศลป และ ธรรมนตย วราภรณ, “กบฏชาวนา” (กรงเทพฯ: แสงรงการพมพ, 2525), หนา 1

22 นธ เอยวศรวงศ. “ชาวนาและวฒนธรรมชาวนา”. มตชนสดสปดาห 30, ฉ. 1542, (30 ต.ค.-5 พ.ย. 2552) หนา 99.

จากในเมอง รวมทงการเปนพอคาแมคารายยอยในตลาดสด เปดราน

อาหารทมลกษณะเปนเพงหญาขนาดเลก ขบรถซาเลงรบซอของเกา

ขายลอตเตอร เปนตน รายไดสวนใหญจงมาจากการท�างานนอกภาค

การเกษตร ลกษณะดงกลาวน อรรถจกร สตยานรกษ เรยกวา “สงคม

ชายขอบของการผลตสมยใหมทยงมการผลตดานเกษตรกรรมอย”23

ลกษณะของเกษตรกรรมทมวถการผลตแบบสมยใหม-มงสตลาด

(modern and market oriented) ทมทงผประกอบการทางการเกษตร

ขนาดใหญ (ใชทดนทถอครองปลกพนธขาวเจาหอมมะลมากกวา 80 ไร

ขนไป) และผประกอบการขนาดกลาง (ใชทดนทถอครองปลกพนธขาว

เจาหอมมะลมากกวา 45 ไรขน) หรอการเปนเจาของเครองจกรขนาดใหญ

(ชาวนาบางรายมรถไถนากบรถเกยวขาวมากกวา 2 คน) พวกเขาจงไมใช

ชาวนาทเนนการผลตเพอบรโภคเปนหลกหรอการใชเทคนคแบบเกาทใช

แรงงานแบบเขมขน แตกระบวนการทงหมดนเปนการผลตเพอตลาดและ

มการใชทนอยางเขมขน การตดสนใจทงดานการผลตและการตลาด

เปนการตดสนใจในเชงธรกจเปนหลก ซงพวกเขาตองพจารณาปจจยและ

สงแวดลอมทางธรกจ ไมวาจะเปนดานราคาขาย ดานตนทนการผลต

ซงท�าใหพวกเขามลกษณะแบบเดยวกบผประกอบการในภาคธรกจอนๆ

ดงนน ความผนผวนของสภาวะเศรษฐกจยอมสงผลโดยตรงตอวถชวต

ความเปนอยของผคนเหลาน

“สงคมชาวนา” ในทองทอนๆ คงตกอย ในกระแสความ

เปลยนแปลงท�านองเดยวกนกบ “สงคมชาวนา” ทหมบานกกาสงห เมอ

23 “สงคมชายขอบของการผลตสมยใหม” [ระบบออนไลน ] . แหล งทมา htpp://www.prachatai3.info/joural/2008/08/17807


ภาคชนบทถกเชอมโยงใหกบระบบทนนยมเขมขนมากขน กท�าให “สงคม

ชาวนา” แบบเดมระเหดไปหมดแลว ดงนน เพอทจะเขาใจความ

เปลยนแปลงของ “สงคมชาวนา” อยางลกซง จงจ�าเปนจะตองอธบาย

“สงคมชาวนาใหม” ทชาวนาไมไดมพนฐานการผลตอยในภาคการเกษตร

อยางเดมอกตอไป เพราะการรบร “สงคมชาวนา” ในความหมายแบบเกา

นน เทากบเปนการตอกย�าใหชาวนาเปนกลมคนท ปราศจากศกยภาพใน

การปรบตว ซงจะท�าใหชาวนาตองถกรบอ�านาจทางการเมองตอไป

การท�าความเขาใจเกยวกบ “สงคมชาวนาใหม” ทมความซบซอน

และหลากหลาย จะท�าใหเกดความเขาใจและมองเหนปญหาของคนสวน

ใหญในสงคมไทยได สงเหลานจะชวยเปนฐานความรและใหขอเสนอแนะ

แกองคกรหรอหนวยงานภาครฐหรอภาคเอกชนทจะก�าหนดนโยบาย

โครงการพฒนา รวมทงการจดสรรงบประมาณแกกลมชาวนาอยาง

สอดคลองกบสภาพความเปนจรงใหมากทสด โดยจะตองเนนนโยบาย

ทเออให “คนท�านา” ทกกลมมโอกาสเขาถงทรพยากรจากรฐไดอยาง

เสมอภาคและสามารถสรางโอกาสในการเลอนชนชนของตนเองในฐานะ

พลเมองของรฐไทยอยางเตมตามศกยภาพ


ณรงคฤทธ สมาล, “ประวตศาสตรเศรษฐกจและสงคมของชมชนลมน�าช ตอนกลาง : เศรษฐกจภาคขาว การคาขาวทางเรอและสงคมชาวนาในกระแสการเปลยนแปลง พ.ศ. 2443-2504”, (มหาสารคาม : โครงการจดตงพพธภณฑมหาวทยาลยมหาสารคาม), หนา 7.

นธ เอยวศรวงศ, บนหนทางสอนาคตรายงานการประชมปญหาทาทายของ สงคมไทย : ใครจะท�าอะไร อยางไร. เชยงใหม : คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, 2536.

ปรชา เปยมพงศสานต และ จ�ารส มวงยาม, บทวเคราะหเศรษฐศาสตรการเมอง ทางเดนของชาวนาไทย. กรงเทพ : สารศกษาการพมพ, 2521.

พรพไล เลศวชา. ชาวนาลมน�าช. ขอนแกน : มลนธหมบาน, 2532.

แผนโครงการพฒนาทงกลารองไหในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 6 พ.ศ. 2530-2534 (ระยะท 2)

พอตเตอร, แจค เอม; แปลโดยนฤจร อทธจระจรส. โครงสรางสงคมของ ชาวนาไทย. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2526.

วฒชย มลศลป และ ธรรมนตย วราภรณ, “กบฏชาวนา” กรงเทพฯ : แสงรง การพมพ, 2525.

ส�านกงานเศรษฐกจการเกษตรกระทรวงเกษตรและสหกรณ, นโยบายขาว ป 2537-2544. เอกสารเศรษฐกจการเกษตร เลขท 48, 2536.

สวทย ธรศาสตวต. การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจในชมชนลมแมน�าสงครามตงแต พ.ศ. 2475 ถงปจจบน. ขอนแกน:คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน, 2530.

สรยา สมทคปต และพฒนา กตอาษา บก, ฮตบานคองเมอง : รวมบทความ ทางมานษยวทยาวาดวยสงคมและวฒนธรรมอสาน. นครราชสมา : โครงการจดตงพพธภณฑทางมานษยวทยาของอสาน ส�านกวชาเทคโนโลยสงคม มหาวทยาลยเทคโนโลยสรนาร, 2544.

อคน รพพฒน. เจาชาวบาน เลม 2. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2540.

อานนท กาญจนพนธ, “พฒนาการของชวตและวฒนธรรมลานนา”. ใน พฒนาการเศรษฐกจของหมบานในลานนา (2350-2490), เชยงใหม : มตรนราการพมพ, 2527.

Elson, R. E. The End of the Peasantry in Southeast Asia : A Social and Economic of Peasant Livelihood, 1800-1990s. Australian : Australian National University : Canberra, 1997.


การอางองทางอเลกทรอนกส

“ขอมลการจดทะเบยนของผประกอบการรานคาในจงหวดรอยเอด : กรมการคาภายในจงหวดรอยเอด” [ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://www.dit.go.th/upioadnew/Roi-Et/2010224D77A (25 พฤษภาคม 2553). และดดแปลงจาก “ขอมลทองถนสถานต�ารวจภธรเกษตรวสยจงหวดรอยเอด”

[ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://www.kasetwisai.roiet.police.go.th/kmt-15 htm (25 พฤษภาคม 2553).

“สงคมชายขอบของการผลตสมยใหม” [ระบบออนไลน]. แหลงทมา htpp://www.prachatai3.info/joural/2008/08/17807

บทความจากวารสาร

นธ เอยวศรวงศ. “ชาวนาและวฒนธรรมชาวนา”. มตชนสดสปดาห 30, ฉ. 1542, 30 ต.ค.-5 พ.ย. 2552

การสมภาษณ

สมภาษณนางสมควร แสงงาม, อาย 69 ป, วนท 6 เมษายน 2553.

สมภาษณนายพนธ เวยงค�า, อาย 65 ป, วนท 5 มนาคม 2553.

สมภาษณนายสวาง แจงสนาม, อาย 53 ป,วนท 6 เมษายน 2553.

สมภาษณอ�าคา แสงงาม, อาย 50 ป, วนท 5 มนาคม 2553.

“ความทรงจ�าทเลอนหาย”

วาดวยชวตสามญชนจนในกรงเทพฯ

พ.ศ. 2500-2517

สทธเทพ เอกสทธพงษ

อาจารยประจ�าสาขาวชาประวตศาสตร

คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

บทน�า

ประวตศาสตรไทยซงมโครงเรองแบบราชาชาตนยมทเนนความส�าคญ

ของความเปนไทยซงองแอบอยกบสถาบนชาต ศาสนา และโดย

เฉพาะอยางยงสถาบนกษตรย ไดถกทอตอขายแหงความทรงจ�าทเนน

บทบาทของชนชนน�าไทยในฐานะผก�าหนดวถประวตศาสตรทขบเคลอน

สงคม ไทยไปสความกาวหนา กรอบความทรงจ�าทเนนความส�าคญของ

ชนชนน�านไดผลตสรางจนตภาพตอสงคมไทยทมแตพลเมองทเชองตอการ

ควบคมของชนชนน�า (Docile citizen) ขณะเดยวกนการเนนแตความ

เปนไทยกมไดเปดพนทใหมความแตกตางหลากหลายในสงคม โดยเฉพาะ

อยางยงชาตพนธอนทมใชไทย ชาตพนธอนจะมพนทยนในสงคมไทย

กตอเมอไดกลายเปนไทย หรอเตมเตมโรคพรองความเปนไทย (Thai

deficiency syndrome) ผานการเชอมโยงตนเองเขากบสถาบนหลก


ตางๆ โดยเฉพาะอยางยงสถาบนกษตรย และกลายเปนพลเมองทเชอง

ความทรงจ�าของสงคมไทยทมตอชาตพนธอนจงกลายเปนความทรงจ�า

ทสน ไมสามารถจนตนาการถงอะไรทไกล ไปกวากรอบคดแบบราชา

ชาตนยม สงผลใหไมสามารถเขาใจสงคมไทยทสลบซบซอนไดอยาง

ละเอยดลกซง และไมสามารถแมกระทงจดความสมพนธระหวางชาตพนธ

ตางๆ ใหเทาทนกบความเปลยนแปลงทเกดขนกบสงคมไทย โดยเฉพาะ

อยางยงความเปลยนแปลงอยางลกซงในทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง

และวฒนธรรมในปจจบน

จากแงมมน กลาวไดวา “ความทรงจ�า” เกยวกบกลมชาตพนธจน

ในไทย ถกสรางขนโดยการเลอกทจะจ�าบางเรองราว และลมความทรงจ�า

บางเรองราวไป โดยทการเลอกทจะจดจ�าหรอลมเลอนอะไรนนจ�าตอง

สมพนธกบกรอบโครงความทรงจ�าใหญของสงคมไทย คอ “ประวตศาสตร

ราชาชาตนยม” กระบวนการลมเลอนและจดจ�าเรองราวเกยวกบกลม

ชาตพนธจนในไทยไดกอรางความทรงจ�าชดหนงทกลายเปนความทรงจ�า

รวม (Collective memory) ภายใตกรอบโครงเรอง “คนจนเสอผน

หมอนใบใตพระบรมโพธสมภาร” ทเนน การสรางเนอสรางตวจนประสบ

ความส�าเรจของเถาแก-เจาสวจน การกลนกลายเปนไทย และชวตทปรกต

สขปราศจากซงความขดแยงและการถกกดทบจากรฐและสงคม โดยสงท

ถกลมเลอนไปคอ ชวตและเลอดเนอของสามญชนจน ทชวตของพวกเขา

ไมไดเดนตามเสนทขดไวภายใตโครงเรอง “คนจนเสอผนหมอนใบใต

พระบรมโพธสมภาร” สามญชนจนจ�านวนไมนอยไมสามารถสรางเนอ

สรางตวจนกลายเปนเถาแก-เจาสวได ไมไดกลายเปนไทยอยางหมดจรด

ทงยงตองเผชญกบปญหานานปการจากรฐและสงคมไทย โดยเฉพาะ

อยางยงในชวงทมความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ-การเมองอยางไพศาล

ระหวางทศวรรษ 2500-ทศวรรษ 2510 กระทงสงผลใหสามญชนจน

ทไมสามารถปรบตวรบกบความเปลยนแปลงไดอยางเทาทน เนองดวย

ขาดแคลนทรพยากรในการปรบตว ซ�ายงถกแรงบบรดกดดนจากรฐและ

สงคม เลอกทจะเคลอนไหวโดยใชความรนแรงตอตานรฐและสงคมใน

เหตการณจลาจลพลบพลาไชย พ.ศ. 2517

การผลตซ�าความทรงจ�ารวมฉบบ “เสอผนหมอนใบ

ใตพระบรมโพธสมภาร”

การสรางความทรงจ�าและการรบรเกยวกบกลมชาตพนธจนใน

สงคมไทยซงถอไดวาเปนเนอเยอทแยกไมออกจากสงคมไทยตกอยภายใต

กรอบโครงความทรงจ�าแบบราชาชาตนยมตามทไดกลาวไวขางตน จาก

สถานะชนกลมนอยทเปนภยตอความมนคงของรฐในยคสรางรฐสยามสมย

พระจลจอมเกลาเจาอยหวกระทงถงยคสงครามเยน ภายใตเงอนใขและ

สถานการณแวดลอมทเปลยนแปลงไปกลมชาตพนธจนไดคอยๆ ถกผนวก

รวมเขากบสงคมไทยผานการเชอมตอเขากบประวตศาสตรแบบราชา

ชาตนยม

บรบททางสงคมทเปลยนแปลงไปจากการเสอมสลายของภย

คอมมวนสต การกาวขนส สถานะมหาอ�านาจและการเปดตวส โลก

ภายนอกของสาธารณรฐประชาชนจน รวมทงการขยายตวของเศรษฐกจ

ไทยอยางรวดเรวนบแตทศวรรษ 2500 ท�าใหรฐและสงคมไทยจ�าเปนตอง

เปลยนแปลงทาทจากการเบยดขบเปนการผนวกรวมกลมชาตพนธจนเขา

มาเปนสวนหนงในการขบเคลอนสงคมไทยโดยเฉพาะอยางยงทางดาน

เศรษฐกจ


นบแตทศวรรษ 2510 ภายใตบรบทของการขยายตวทางเศรษฐกจ

และการเผชญกบภยคมคามจากลทธคอมมวนสต รฐและสงคมไทยเรม

คอยๆ ผนวกกลมชาตพนธจนเขามาเปนสวนหนงของสงคมไทยทละขน

วรรณกรรมในยค 2510 เรมเกดการผลกผน เปดพนทใหกบตวละครเอก

ทเปนจน กลาวคอจากเดมทมกใชตวละครจนแสดงบทรายมาเปนการใช

ตวละครชาตพนธจนเปนพระเอกในการด�าเนนเรอง อาท จดหมายจาก

เมองไทย1 และอยกบกง2 ซงถกน�ามาใชเปนหนงสอบงคบอานนอกเวลา

เรยนดวย วรรณกรรมเหลานมโครงเรองแบบ “คนจนเสอผนหมอนใบ

ใตพระบรมโพธสมภาร” ซงมสาระวา คนจนเผชญกบความอดอยาก

แรนแคนในแผนดนใหญ ท�าใหจ�าตองอพยพหนรอนมาพงเยน หรอพง

พระบรมโพธสมภารในแผนดนไทย เมอมาถงแผนดนไทยคนจนเหลานน

กยอมรบการกลนกลายเปนไทย มงแตการสรางฐานะทางเศรษฐกจ โดย

ปราศจากความตนตวทางการเมอง กระทงทายทสดคนจนเหลานกไดตง

รกรากในแผนดนไทยสบลกหลานและสามารถพลกฐานะจากยาจกเสอ

ผนหมอนใบสฐานะเจาสวได เพราะเมองไทยใตพระบรมโพธสมภารสงบ

รมเยนเปดโอกาสใหกบคนหลายชาตพนธ ครนชวงทศวรรษ 2520 ท

เศรษฐกจไทยขยายตวอยางรวดเรวโดยแรงผลกของนายทนและชนชน

กลางซงจ�านวนไมนอยมเชอสายจน และจากการทสาธารณรฐประชาชน

จนเรมเปดตวสโลกภายนอกและกาวขนสสถานะมหาอ�านาจ ท�าใหรฐไทย

1 โบตน, จดหมายจากเมองไทย (พระนคร : แพรพทยา, 2513).

2 เกยวกบประเดน อยกบกง ในฐานะวรรณกรรมผนวกรวม ด นธนย ประสานนาม, “วรรณกรรมจนพลดถนกบการผลตซ�าอดมการณการผนวกรวมในบรบทสงคมไทย” บทความน�าเสนอในการประชมประจ�าปทางมานษยวทยาครงท 6 “รฐจากมมมองของชวตประจ�าวน” โดย ศนยมานษยวทยาสรนธร, กรงเทพฯ, 28-30 มนาคม 2551.

จ�าตองจดความสมพนธกบสาธารณรฐประชาชนจนใหม สถาบนกษตรย

กเรมแสดงการยอมรบความเปนจนอยางเปดเผย พระบรมวงศานวงศไทย

เสดจเยอนสาธารณรฐประชาชนจนหลายครง บางพระองคยงทรงศกษา

ภาษาและวฒนธรรมจน3 ความสมพนธระหวางไทยกบสาธารณรฐ

ประชาชนจนดขนเปนล�าดบ บรรดาชาวไทยเชอสายจนจ�านวนมากสามารถ

เดนทางไปเยอนบานเกดและแสวงหาความเปนจนของเขาไดใหม ผลท

ตามมาท�าใหการคาและการพาณชยของไทยเชอมเขากบเครอขายของจน

อยางทไมเคยเปนมากอนโดยมนกธรกจชาวไทยเชอสายจนเปนตวกลาง

ขณะเดยวกนการเตบโตทางเศรษฐกจในกลมประเทศมงกรนอยเอเชย

อาคเนยอนม ฮองกง สงคโปร ไตหวนและเกาหลใต กยงสรางความภาค

ภมใหกบกลมชาตพนธจน และเปนปจจยทผลกดนใหรฐและสงคมไทยจ�า

ตองเปดพนทใหกบ “ความเปนจน” วฒนธรรมจนกลายมาเปนสญลกษณ

อนทรงเกยรตทางวฒนธรรมซงไดรบการยอมรบจากรฐและสงคมไทย

ทวา “ความเปนจน” ดงกลาวกตกอยภายใตกรอบของวฒนธรรมแหงชาต

ททางการรบรอง4 นบแตทศวรรษ 2520 เปนตนมาการผลตงานทาง

วฒนธรรมทเกยวกบกลมชาตพนธจนโดยมโครงเรอง “คนจนเสอผน

3 Kasian Tejapira, “The Misbehaving Jeks : The Evolving Regime of Thainess and Sino-Thai Challenges” paper presented at ARI Asia Trends 2008 Conference on “Chineseness Unbound: Boudaries, Burdens and Belongings of Chineseness outside China” by Asia Research Institute, National University of Singapore, Singapore, 11 September 2008.

4 เครก เจ. เรยโนลดส, “เจาสวและขนศก: บรบททางวฒนธรรมและการเมองของสงคมไทยสมยใหมและสามกกนยายพงศาวดารจน” ใน เจาสว ขนศก ศกดนา ปญญาชน และคนสามญ, บก. วารณ โอสถารมย (กรงเทพฯ : มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2550), 261-262.


หมอนใบใตพระบรมโพธสมภาร” กถกผลตขนอยางตอเนองทงในรปแบบ

ภาพยนตร ละครโทรทศน นยาย และสารคด อาท อยกบกง และลอดลาย

มงกรซงเปนนยายทถกตพมพซ�า และ น�ามาสรางเปนละครและภาพยนตร

หลายครง ในสวนของสารคดกจะพบเหนหนงสอท�านอง คนจน 200 ป

ภายใตพระบรมโพธสมภาร5 งานเหลานไดตอกย�าและเพมพนความ

ศกสทธใหกบ ความทรงจ�าฉบบ “คนจนเสอผนหมอนใบใตพระบรม

โพธสมภาร” กระทงทายทสดความทรงจ�าดงกลาวไดกลายเปน “สามญ

ส�านก” ทรบรและเขาใจกนไดในสงคมโดยไมตองตงค�าถาม

กลาวส�าหรบวงวชาการไทยซงเปนสวนประกอบหนงของสงคมไทย

กตกอยภายใตอทธพลครอบง�าของกรอบคดดงกลาว ทงยงมสวนสงเสรม

การผลตซ�ากรอบคดดงกลาวอยางม ประสทธภาพ การตพมพงานศกษา

กลมชาตพนธจนในสงคมไทยในปลายทศวรรษ 2520 เรอง สงคมจน

ในไทย : ประวตศาสตรเชงวเคราะห 6 ของ จ. วลเลยม สกนเนอรซงเปน

งานททรงอทธพลตอการศกษากลมชาตพนธจนในไทยเปนภาษาไทย

ในป พ.ศ. 2529 และการตพมพงานวชาการชนอนๆ ในเวลาตอมา

ไดสรางความเขาใจตอกลมชาตพนธจนในสงคมไทยภายใตกรอบความคด

“คนจนเสอผนหมอนใบใตพระบรมโพธสมภาร” อยางมประสทธภาพ

การศกษาของสกนเนอรใหภาพของชาวจนเสอผนหมอนใบทอพยพมาจาก

5 กลมชาตพนธจนเองกเชอมโยงตวเขากบสถาบนกษตรย ดไดจากรายชอผสนบสนน การจดพมพ คนจน 200 ปภายใตพระบรมโพธสมภาร วทยา วทยอ�านวยคณ และ ศลป โหรพชย, คนจน 200 ปภายใตพระบรมโพธสมภาร (กรงเทพฯ : เสนทางเศรษฐกจ, 2526).

6 จ. วลเลยม สกนเนอร, สงคมจนในประเทศไทย : ประวตศาสตรเชงวเคราะห, แปลโดย พรรณ ฉตรพลรกษ และคณะ (กรงเทพฯ : มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2529).

จนแผนดนใหญ เขามาพงพระบรมโพธสมภารกระทงสรางตวเปนเจาสว

ไดเปนจ�านวนมาก นอกจากน สกนเนอรยงไดเสนอกระบวนทศนกลน

กลาย (Assimilation paradigm) ซงระบวาชาวจนในไทยจะถกกลน

กลายเปนไทยอยางหมดจด งานชนเอกของสกนเนอรนยงคงทรงอทธพล

ตอการศกษากลมชาตพนธจนในสงคมไทย กระทงปจจบนนกวชาการ

ร นหลงยงคงยดงานของสกนเนอรโดยเฉพาะอยางยงขอเสนอเรอง

“กระบวนทศนกลนกลาย” เปน “สรณะ” แมวางานของสกนเนอรจะแม

อายเกนกงศตวรรษแลวกตาม

พนจากงานสกนเนอรนกวชาการกมกศกษาและผลตงานเกยวกบ

กลมชาตพนธจนทเปนนายทนและชนชนกลางโดยเนนบทบาททางเศรษฐกจ

เทานน งานในกลมนไดรบการผลตซ�าเปน จ�านวนมาก ชนทโดดเดนไดแก

งานของพรรณ บวเลก เรองวเคราะหนายทนธนาคารพาณชยของไทย

พ.ศ. 2475-25167 และงานของสงศต พรยะ รงสรรค เรองทนนยมขนนาง

ไทย (พ.ศ. 2475-2503)8 งานทงสองชนนมงศกษาชาวจนทมฐานะทาง

เศรษฐกจสงหรอนายทนจนวาสรางฐานะขนมาอยางไร โดยงานทงสอง

ชนนอธบายวานายทนจนสรางฐานะทางเศรษฐกจผานการพงพาและสราง

สายสมพนธภายใตการอปถมภของชนชนน�าทางการเมองไทย

การศกษากลมชาตพนธจนในไทยจงถกครอบง�าดวย “กระบวน

ทศนกลนกลาย” และ “กระบวนทศนคนจนเสอผนหมอนใบใตพระบรม

7 พรรณ บวเลก, วเคราะหนายทนธนาคารพาณชยของไทย พ.ศ. 2475-2516 (กรงเทพฯ : ศยาม, 2543).

8 สงศต พรยะรงสรรค, ทนนยมขนนางไทย (พ.ศ. 2475-2503) (กรงเทพฯ : ส�านกพมพสรางสรร, ม.ป.ป.).


โพธสมภาร” โดยแวดวงวชาการมสวนในการผลตซ�า กรอบคดดงกลาว

อยางตอเนอง ท�าใหไมเขาใจ ไมสามารถเสนอค�าอธบายใหมๆ ใหกบ

สงคม ไทยได หากเชอวากลมชาตพนธจนไดกลนกลายเปนไทยไปหมด

ตามสกนเนอรแลว คงตองตอบใหไดวาผคนทเฉลมฉลองเทศกาลในวน

ส�าคญตางๆ อาท ตรษจน ไหวพระจนทร หรอไหวบรรพบรษในปจจบน

คอใคร? ถงเวลาทวงวชาการจ�าเปนทจะตองพจารณาอตลกษณจนอยาง

มพลวต (Dynamic) แทนการมองโดยยดมาตรฐานใดอยางหยดนงตายตว

ซงสงผลใหมองวากล มชาตพนธ จนกลนกลาย เปนไทยไปหมดแลว

หรอไม?9 จะอธบายการด�ารงอยของกลมชาตพนธจนชนชนลางซงเขามา

พงพระบรมโพธสมภารแตเลอนฐานะไมไดอยางไร? และจะอธบาย

ความเคลอนไหวทางการเมองของกลมชาตพนธจนนบแต พ.ศ. 2500

ซงเปนชวงเวลาทงานวชาการจ�านวนมากเกยวกบกลมชาตพนธจนเลอก

ทจะไมศกษาไดอยางไร?

การถกทอตาขายความทรงจ�าผานการศกษาสามญชน

จน

ตาขายความทรงจ�าเกยวกบกล มชาตพนธ จนในสงคมไทยซง

เกดจากการเชอมตอของ ปมเงอนความทรงจ�าและจนตภาพอนเกดจาก

การรบรและเสพงานเกยวกบกลมชาตพนธจนในสงคมไทยจงจ�าเปนทจะ

9 เกยวกบประเดนนด พรชย ตระกลวรานนท, “แนวการศกษากลมชาตพนธจนในสงคมไทย,” วารสารสงคมวทยามานษยวทยา 21, ฉ. 1 (2545) : 9-13 และ สชาต เศรษฐมาลน, “การปรบเปลยนอตลกษณของชาวมสลมยนนานในภาคเหนอของไทย,” วารสารสงคมศาสตร 19, ฉ.2 (2550) : 39-51.

ตองถกถกทอขนมาใหม หนงในการถกทอปมเงอนนกคอการศกษาชวต

และความเคลอนไหวทางการเมองของ “สามญชนจน” หรอกลมชาตพนธ

จนระดบลาง ซงทผานมาในวงวชาการไทยมงานศกษาเพยง 2 ชนเทานน

คอ แรงงานรบจางชาวจนในกรงเทพฯ ตงแต พ.ศ. 2425-249210 และ

กลลากรถกบประวตศาสตรแรงงานไทย11 อยางไรกตามงานทง 2 ชนน

กมขอจ�ากดอยทยคสมยทเลอกศกษา กลาวคอผวจยทงสองเลอกทจะ

ศกษาชวงเวลาระหวางยคตนรตนโกสนทรถงและจบลงทยคทศวรรษ

2490 ซงเปนยคทสกนเนอรศกษา ชวงเวลาระหวางยครตนโกสนทรตอน

ตน-ยคทศวรรษ 2490 อาจเรยกไดวาเปนยคคลาสสคส�าหรบการศกษา

กลมชาตพนธจนในไทย เนองจากมผเลอกศกษาชวงเวลานเปนจ�านวน

มาก เหตผลเบองหลงการเลอกศกษาชวงเวลาดงกลาวอาจเปนเพราะวา

ผวจยจ�านวนมากเชอตามสกนเนอรวากลมชาตพนธจนกลนกลายเปนไทย

ไปหมดแลวนบแตทศวรรษ 2490 เปนตนมา

การศกษาชวตและความเคลอนไหวทางการเมองของกลมชาตพนธ

จนระดบลาง โดยเฉพาะอยางยงชวงเวลานบแต พ.ศ. 2500 เปนตนมาจง

เปนสงจ�าเปน ในทนผเขยนเลอกทจะศกษาชวตและความเคลอนไหว

ทางการเมองของกลมชาตพนธจนระดบลางในกรงเทพฯระหวาง พ.ศ.

2500-2517 ซงเปนชวงเวลาทเกดความเปลยนแปลงภายในสงคมไทย

อยางลกซงและรอบดานทงทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง และวฒนธรรม

10 เปรมา สตยาวฒพงศ, “แรงงานรบจางชาวจนในกรงเทพฯ ตงแต พ.ศ. 2425-2492” (วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2546).

11 พรรณ บวเลก, กลลากรถกบประวตศาสตรแรงงานไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ : พนธกจ, 2546).


ชวตสามญชนจนทามกลางความเปลยนแปลง

การรฐประหาร พ.ศ. 2500 เปดฉากยคสมยใหมซงเปนทรจก

ในนามยคพฒนาหรอยคระบอบสฤษด ในยคนการพฒนาทางเศรษฐกจ

เกดขนอยางกาวกระโดด ทวาบรรยากาศทางการเมองนนเตมไปดวย

ความตงเครยด บรบทของสงครามเยนทความมนคงของรฐถกทาทาย

โดยภยคอมมวนสต ท�าใหรฐเขามาจดการกบความคดและความเคลอนไหว

ทางการเมองของพลเมองอยางเขมงวด กระทงกอใหเกดสภาวะ

ความเงยบทางการเมอง อยางไรกตา มระบอบสฤษดกถงคราวลมสลาย

เนองจากความเปลยนแปลงจากบรบทภายในและตางประเทศ กระทง

ใน พ.ศ. 2516 การเดนขบวนเรยกรองประชาธปไตยโดยนกศกษาและ

ปญญาชนในเหตการณ 14 ตลา 16 กน�ามาสการปดฉากระบอบสฤษด

หลงจากนนการเมองไทยกเขาส ยคแหงความผนผวนทางการเมอง

กลมพลงตางๆ ออกมาแสดงพลงทางการเมองโดยปราศจากการควบคม

กระทงน�ามาสการใชความรนแรงตอบโตซงกนและกน บรบททมความ

ผนแปรอยางลกซงนไดสงผลกระทบตอกลมชาตพนธจนอยางไพศาล

การรฐประหาร พ.ศ. 2500 นบไดวาเปนหมดหมายของการ

เปลยนแปลงทางเศรษฐกจขนานใหญ ดวยการเปดฉากยคพฒนาภายใต

ระบบทนนยมเอกชน และการหลงไหลของทนและวฒนธรรมตะวนตก

โดยเฉพาะอยางยงจากสหรฐอเมรกา กระทงกอใหเกดความเปลยนแปลง

ทสงผลตอชวตและสถานะทางเศรษฐกจของกลมชาตพนธจนอยางมาก

ระหวาง พ.ศ. 2500-2517 กลมชาตพนธจนทอาศยอยในกรงเทพฯ

ซงเปนพนทศนยกลางความเปลยนแปลง ลวนไดรบผลกระทบจาก

ความเปลยนแปลงทเกดขนอยางไพศาล อยางไรกตามความเปลยนแปลง

ทเกดขนนสงผลกระทบตอกลมชาตพนธจนซงมความหลากหลายภายใน

กลมแตกตางกนออกไป

กลมชาตพนธจนทมฐานทางเศรษฐกจคอนขางดสามารถใชทน

ทางเศรษฐกจเปนเครองมอส�าคญในการปรบตวใหเขากบบรบทความ

เปลยนแปลงแหงยคสมยได ดวยการลงทนขยายธรกจ และสามารถ

แสวงหาผลประโยชนจากโอกาสทางเศรษฐกจทเกดขนไดเปนอยางด

ขณะเดยวกนทนทางเศรษฐกจทพวกเขาครอบครองอย นกสามารถ

แปรเปลยนไปสการสงสมทนทางวฒนธรรมและทนทางสงคม ดวยการ

ซอบรการทางการศกษาหรอใชทนทางเศรษฐกจเพอสรางสถานภาพ

ทางสงคมกระทงเปนทยอมรบของรฐและสงคมไทย เชนกรณขาวโฆษณา

การบรจาคเงนของมลนธไก ซวตงใหกบสถาบนกษตรยความวา

“ประชาชนชาวจนทพ�านกในประเทศไทย ตางไดพง

พระบรมโพธสมภารท�ามาหากนไดดวยความรมเยนเปนสข

ซงประชาชนชาวจนทงหลายตางกส�านกในพระมหากรณา

ธคณเปนลนพน... ในงานสโมสรสนนบาต ซงประชาชน

ชาวจนรวมกนจดถวายน ผทเขาเฝาทลละอองพระบาท

และรบประทานอาหาร จะตองซอบตรคนละ 1,000 บาท

รายรบทงหมดไมหกรายจาย และขอพระราชทานทลเกลา

ถวายโดยเสดจพระราชกศล”12

12 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป7/2507/พว.12 บญชประมลขาว และเหตการณส�าคญ พ.ศ. 2507 เรองชาวจนถวายความจงรกภกด (ขาวพาณชย 22 ตลาคม 2507).


นอกจากน กลมทนเหลานยงสามารถใชทรพยากรทตนถอครอง

ในการเขาถงอ�านาจรฐผานการแลกเปลยนเชงอปถมภ13

ทวาส�าหรบสามญชนจนหรอกลมชาตพนธจนระดบลางอนไดแก

“ชนชนกลางระดบลาง” และ “ชนชนลาง” ในกรงเทพฯ ทขาดแคลน

ทงทนทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมนน เมอตองเผชญกบความ

เปลยนแปลงอยางรวดเรวของบรบททางเศรษฐกจ การเมอง สงคมและ

วฒนธรรม พวกเขาไมมเครองมอใดๆ ทจะชวยใหปรบตวเทาทนกบความ

เปลยนแปลงทเกดขนได และตองประสบกบปญหาตางๆ ทกระทบตอชวต

อยางรนแรง

ในทางเศรษฐกจโอกาสเปดในยคพฒนาหมายถงอตราการจางงาน

ทเพมขน อยางไรกตามการขยายตวทางเศรษฐกจระหวางทศวรรษ 2500

ถงตนทศวรรษ 2510 น�ามาสการเกดธรกจทมลกษณะทนสมยและ

ซบซอนมากขน การจางแรงงานจงตองการแรงงานมฝมอ ทมความรและ

ความช�านาญเฉพาะดานมากขน การจางงานในหมชาวจนเดมทมกนยม

ยดตวบคคลโดยจางคนจนดวยกนจงไมสามารถกระท�าไดอกตอไป

กลมชาตพนธจนระดบลางซงปราศจากทนในการเขาถงการศกษาจงตอง

ประสบปญหามขอจ�ากดในการเลอนฐานะ สถตอาชพผปกครองของ

นกศกษามหาวทยาลยราวป พ.ศ. 2511 แสดงใหเหนวาผปกครองของ

13 ดตวอยางงานทเกยวกบประเดนนเชน สงศต พรยะรงสรรค, ทนนยมขนนางไทย (พ.ศ. 2475-2503); พรรณ บวเลก, วเคราะหนายทนธนาคารพาณชยของไทย พ.ศ. 2475-2516 และ Akira Suehiro, “Capitalist Development in Postwar Thailand : Commercial Bankers, Industrial Elite, and Agribusiness Groups,” in Southeast Asian Capitalists, ed. Ruth McVey (Ithaca : Southeast Asia Program, Cornell University, 1992), 35-63. เปนตน

นกศกษากวา 80% เปนเจาของธรกจและเปนขาราชการ14 โอกาสในการ

เขาถงการศกษาระดบสงอนหมายถงโอกาสในการเลอนฐานะของกลม

ชาตพนธจนระดบลางจงจ�ากด เนองจากครอบครวจนระดบลางสวนมาก

ประกอบอาชพเปนเจาของธรกจขนาดเลก ลกจางหรอแรงงานนอกระบบ

การประกอบอาชพของสามญชนจนจงถกจ�ากดใหสามารถท�าไดแตงาน

ระดบลางตามกจการแบบจนทใชระบบการบรหารแบบเกาซงเนนการใช

แรงงานของคนงานอยางหนก มชวโมงการท�างานทยาวนาน ตองท�างาน

หลายอยางโดยไดคาแรงต�า และแทบไมม โอกาสทจะกาวหนา ดงตวอยาง

ของสามญชนจนราย หนงซงท�างานเปนลกจางทรานขายรองเทาเกา

เสอผา และกระเปา แถวซอยยศเส โดยมชวโมงการท�างานวนละ 14

ชวโมง และไดคาตอบแทนราว 250 บาทตอเดอน ทวานอกจาก

การท�างานเปนลกจางขายของหนารานแลวยงตองท�างานทกอยางรวมทง

การท�างานบานรบใชเจาของกจการดวย15 การทเขาไมถงโอกาสทาง

การศกษาและโอกาสทางเศรษฐกจนสงผลใหสามญชนจนไมสามารถ

สรางเครอขายทางสงคมเชอมตอกบชนชนสงเพอสรางการยอมรบหรอ

เลอนฐานะได เครอขายทางสงคมของสามญชนจงถกจ�ากดอยภายใน

ระหวางชนชนลางดวยกน

14 Richard Kraft, Education in Thailand: Student Background and University Admission (Bangkok: Educational Planning Office, Ministry of Education, 1968) cited in Ivan Mudannayake, ed., Thailand Yearbook: 1975-76 (Bangkok : Temple Publicity Services, 1975), I 17.

15 ชาญกจ วทยาวรากรณ, สมภาษณ 24 สงหาคม 2552.


นอกจากปญหาขางตนการขยายตวทางเศรษฐกจและการพฒนา

เมองในยคสมยดงกลาวยงท�าใหราคาทดนเพมสง ทดนในเมองโดยเฉพาะ

กรงเทพฯจงกลายเปนทรพยากรทมการชวงชงระหวางผอยอาศยเดมกบ

เจาของทดนและนกพฒนาอสงหารมทรพยซงตองการแสวงหาผลก�าไร

สงสดจากทดน เมอไมสามารถคาดเดาไดวาจะถกไลออกจากทอยอาศย

เดมซงเชาอย เมอไหรสามญชนจนจ�านวนมากจงตองเผชญกบความ

ไมมนคงในชวตอยางรนแรง เนองจากการสญเสย ทอยอาศยเดมนน

หมายถงมไดมความหมายเพยงการปรบยายทอยอาศยเพยงอยางเดยว

แตยงหมายถงการทจะตองปรบเปลยนวถชวตทงในทางเศรษฐกจและ

สงคม สามญชนจนทยายไปยงทใหมจ�าเปนตองสรางความสมพนธกบ

คนในชมชนขนมาใหม ขณะเดยวกนกจ�าเปนตองหางานใหมทใกลกบ

ทอยอาศยใหม เนองจากการเดนทางไปท�างานในบรเวณทอยอาศยเดม

ไมสามารถท�าได กรณการไลทเพอพฒนานกอใหเกดความตงเครยด

ตอสามญชนจนมาก กระทงบางครงความ ตงเครยดนถกแสดงออกมา

ดวยการใชความรนแรง ดงเชนกรณการไลทบรเวณสะพานเหลองของ

จฬาลงกรณมหาวทยาลยหลงเกดไฟไหมในป พ.ศ. 2500 ซงเผชญกบ

การตอตาน จนปรากฏเปนขาวในหนาหนงสอพมพความวา

“ตามพระราชกฤษฎกาฉบบท 2 ซงประกาศใชเมอวนท 19

พฤศจกายน พ.ศ. 2500 ผทอยในบรเวณดงกลาว จะตอง

ออกไปจากทเหลานทงหมด ทางจฬาลงกรณมหาวทยาลย

ไดเคยปราณประนอมใหผทอยในทดนเหลานขนยายออก

ไปเสย โดยทางจฬาลงกรณมหาวทยาลยจะคนคาเชาทดน

ในระยะ 10 ปทเกบมาทงหมดนนใหโดยไมคดหกคาใชจาย

ใดๆ เลย แตผเชากไมยนยอม จงจ�าเปนจะตองฟองศาล

และไดก�าหนดวาจะฟองในเรวๆ น กบงเอญมาเกดเพลงไหม

เสยกอน เมอเกดเพลงไหมขนเชนน ทางจฬาลงกรณ

มหาวทยาลยจงไดปดประกาศมใหผใดเขาไปอยอาศยอก....

อธการบดมหาวทยาลยจฬาลงกรณชแจงต อไปว า

ในตอนเชาวนท 9 เดอนนไดมชาวจนจ�านวนมากมายง

อาคารของมหาวทยาลย และไดเจรจากบเจาหนาทของ

มหาวทยาลยขอรองวาใหจดตงผแทนมา เพราะการทคน

ตงสองสามรอยคนมาแยงกนพดนนยอมจะพดกนไมรเรอง

ชาวจนเหลานนกไมยมยอม ไดบกรกเขาไปในอาคารและ

ทบกระจกหนาตาง และเครองใชตางๆ จนเสยหาย เจาหนาท

ต�ารวจเขาระงบเหตกถกท�ารายบาดเจบไป จนตองยงปน

ขนทองฟาสองนด ชาวจนเหลานจงไดลาถอยไป”16

ในหลายครงการไลทเพอพฒนานไมไดท�าหลงจากผอยอาศยเดม

ยายออกเนองดวยอคคภยทเกดตามธรรมชาต ทวาเกดจากการวางแผน

เผาไลทเพอรงรดขบไลผ อยอาศยเดม ค�าบอกเลาของผทประสบกบ

เหตการณดงกลาวแสดงถงความรสกกดดนทเกดขนไดอยางชดเจน

“ชวงทอามาอาศยอยทชมชนปทมวน เปนชวงทเรมมการ

พฒนาทดนเปนตกแถว จงตองมการรอถอนสงปลกสราง

แตเพราะคนสวนใหญเปนคนจนอพยพหาเชากนค�าไมม

ทไป การโยกยายจงลาชา วธสลายชมชนทไดผลรวดเรว

16 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป7/2501/ศธ. 3.2 บญชประมวลขาวและเหตกการณส�าคญ พ.ศ. 2501 เรองมหาวทยาลยจฬาลงกรณ.


ทสดกคอ ไฟ และไฟนเองทอามาเลาวาเปนภยทพรอมจะ

เกดไดในทกเวลาโดยเฉพาะกลางดก มกมการเผาไลทกน

เปนประจ�า ทนใดทมเสยงชาวบานรองวาไฟไหม เมอรตว

อามาจะเอาลกเลกมดสะพายหลงดวยผาและจงลกคนท

2 ดวยมอขางหนง สวนอกขางกหวกระเปาไมไผสานซง

เปนสมบตชนเดยวดวยมออกขางหนง ทกคนหนตายอยาง

อลหมาน ใครรอดกรอดไป มจ�านวนไมนอยทตองทงชวต

ไวในหองแถวทแคบแคแมวดนตายนน บางคนร�าไหเพราะ

ความทกขเพราะไมคดวาแผนดน สยาม--สวรรคในฝนของ

คนจนอพยพจะมสภาพเชนน บางคนแชงดาเมอรวาผเผา

กคอนายทนเชอสายจน ผมเลอดสเดยวกน”17

นอกจากความกดดนจากความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจขางตน

แลว บรรยากาศทางสงคมและการเมองไทยในยคสงครามเยนทมการเนน

“ความเปนไทย” อนมชาต ศาสนา และพระมหากษตรยเปนองคประกอบ

อยางเขมขน ไดผลกอตลกษณจนใหกลายเปนอน (The other) เปนสง

ทตรงขามและเปนศตรตอ “ความเปนไทย” กระทงกอใหเกดความตงเครยด

และความกดดนตอสามญชนจนอยางรนแรง อตลกษณจนกลายเปนเรอง

ทไมนาภาคภมใจส�าหรบกลมชาตพนธจนโดยเฉพาะอยางยงกลมชาตพนธ

จนรนทสองหรอ “ลกจน” ซงเกดและเตบโตมาภายในบรบททความเปน

จนเปนปมดอย บรรดาลกจนเหลานไมสามารถเชอมตอกบความเปนจน

17 เศรษฐพงษ จงสงวน, “ผหญงในความทรงจ�าของผม” ใน ลกจน หลานมอญ ในกรงสยาม, บก. พมพประไพ พศาลบตร (กรงเทพฯ : สารคด, 2547), 143-144.

แบบจนแผนดนใหญ ซงตรงขามกบคนรนกอนซงมสายสมพนธเชอมตอ

กบความเปนจน หลงจากทจนแผนดนใหญตกอยใตการปกครองของพรรค

คอมมวนสตในป พ.ศ. 2492 การตดตอสมพนธกบจนแดงจงเปนเรอง

ตองหาม คนรนลกเหลานเกดและเตบโตขนในปลายสมยจอมพล ป. จนถง

สมยจอมพลถนอมในกลางทศวรรษ 2510 พวกเขาเปนคนทไมอาจเชอม

ตอกบอดตไดอยางลงตว เพราะด�ารงอยในสงคมทเปลยนแปลงเรว และ

วถชวตกแตกตางจากคนรนพอแมซงอพยพมาจากจนแผนดนใหญ18 ขณะท

ถกหลอหลอมจากรฐทพยายามเบยดขบความเปนจนเพอผนวกรวมใส

ความเปนไทยใหพวกเขากลายมาเปนคนไทย ผานการเรยนประวตศาสตร

ชาตนยมไทยทท�าใหเชอวาพวกเขาเปนไทยมอดตทสบสาวไดไปไกลถง

สโขทยหรออยธยา แตความเปนจรงทวาบรรดาผปกครองของเขาเพง

อพยพมาจากจนไมนานนกลบขดแยงกบความทรงจ�าทรฐและสงคมไทย

พยายามปลกฝงใหกบพวกเขา ท�าใหบรรดาลกจนเหลานไมมททางเปน

ของตนเองและไมสามารถเชอตอกบอดตไดอยางลงตว การเบยดขบทรฐ

กระท�าตอลกจนเหลานท�าใหพวกเขารสกวา ความเปนจนเปนปมดอย

โรงเรยนจนในไทยซงเปนแหลงหลอหลอมความเปนจนถกมองวา

เปนแหลงบมเพาะลทธคอมมวนสต ทรฐจ�าเปนตองควบคมดวยการจ�ากด

และลดจ�านวนลง โดยชวงระหวาง พ.ศ. 2491-2509 จ�านวนโรงเรยนจน

ทวประเทศลดลงถง 104 โรงเรยน19 การลดจ�านวนโรงเรยนดงกลาวได

18 สายชล สตยานรกษ, คกฤทธกบประดษฐกรรม “ความเปนไทย”, เลมท 2 (กรงเทพ : มตชน, 2552), 338-340.

19 พชย รตนพล, “ววฒนาการการควบคมโรงเรยนจน” (วทยานพนธรฐประศาสนศาสตรมหาบณฑต, สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร, 2512), 123.


สรางผลกระทบอยางรนแรงตอวยรนกลมชาตพนธจนทไรทเรยนเนองจาก

โรงเรยนจนถกสงปด ครนจะเขาศกษาในโรงเรยนไทยกไมสามารถปรบตว

เขาไดอยางทนททนใด เมอไรโอกาสในการเขาถงการศกษา โอกาสในการ

เขาท�างานกลดลง สภาพบบคนดงกลาวท�าใหวยรนกลมชาตพนธจนเหลาน

ไรทางเลอก ถกผลกไสออกจากสงคม กระทงทายทสดวยร นเหลาน

จงรวมตวเปนแกงอนธพาลตอตานสงคมดงปรากฏในรายงานขาวใน

หนงสอพมพหลกเมองฉบบวนท 24 มถนายน พ.ศ. 2510 ซงอางรายงาน

จากสภาวจยแหงชาตเรองสาเหตทเดกและเยาวชนกระท�าความผดวา

“จากการวจยเดกทท�าผด 382 คน ปรากฏวาเดกเหลานน

ท�าความผดอย 4 ประเภทคอการท�ารายตอชวตและ

รางกาย, ความผดทเกยวกบทรพย, ความผดทเกยวกบเพศ,

และความผดตอกฎหมายอาวธปน ส�าหรบความผดตอชวต

นนมผถงตาย 31 ราย ถงบาดเจบสาหส 31 รายเทากน

สวนท�าใหทรพยเสยหายไมเกนสองพนบาทนนมถง

67.80%....จ�านวนเยาวชนทท�าผดนนมเดกทมใชเปน

นกเรยนและไมมงานท�าอย ถง 53.66% โดยเฉพาะ

อยางยงเปนเดกนกเรยนทจบชนประถม 4 แลวไมได

เรยนตอ.... ลกคนจนกระท�าความผดเปนจ�านวนมากกวา

ลกคนไทย เพราะเดกลกจนมกอยในแหลงเสอมโทรม

ท�าใหนยมประพฤตตนไปตามคนชนต�า นอกจากนนเดก

ลกจนกมกถกบดามารดาใหฝกงานอาชพตงแตเลกไม

นยมใหศกษาอบรมในโรงเรยน”20

การผลกไสและเบยดขบดงกลาวท�าให การแสดงออกซงอตลกษณ

จนแมกระทงในระดบชนชนน�าไทยอาท ส.ส. กสามารถท�าใหถกโจมต

จากฝายตรงขามวาเปนการ “ประพฤตชว” ได21 นอกจากน การใชชอ

นามสกลแบบจนยงถกดหมนและเปนสงทละเมดความเปนไทย ดงจดหมาย

จากส�านกบรหารของนายกรฐมนตรถงมหาวทยาลยธรรมศาสตรชแจง

เรองใหนสตนกศกษาทจะเขารบพระราชทานปรญญาบตรเปลยนชอ

นามสกลเปนไทย เนองจากชอนามสกลแบบเดมอาจท�าใหไมสบพระราช

อธยาศย22 ภายใตบรบทดงกลาวอตลกษณจนจงไมใชสงทนาภาคภมใจ

ในทางตรงขามกลบกลายเปนปมดอย กระทงการถกเรยกชอนามสกลท

เปนจนอยางเปดเผยในทสาธารณะกลายเปนเรองทนาอบอายส�าหรบ

20 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป2/2510/18 บญชประมวลขาวและเหตการณส�าคญ พ.ศ. 2510 เรองบคคลตางดาว (หลกเมอง 24 มถนายน 2510). ตวเนนโดยผเขยนโรงเรยนจนสวนมากมกไดรบอนญาตใหเปดในระดบชนประถมศกษาขนพนฐานเทานน ดงนน จงม เดกนกเรยนกลมชาตพนธจนจ�านวนมากทจบแคประถมศกษาปท 4 ตามทรฐบงคบโดยเรยนในระบบโรงเรยนจน

21 ด หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป1/2512/12 บญชประมวลขาวและเหตการณส�าคญ พ.ศ. 2512 เรองการประชมสหภาพรฐสภาแหงเอเชยทสาธารณรฐจนและกรณ ส.ส. ไทย เขาพบประธานาธบดเจยงไคเชคโดยอางตนเปนชาวจนโพนทะเล.

22 หอจดหมายเหตธรรมศาสตร, (2) มธ.2.10/3 กลอง 12 เรองนกศกษาขอแปลงสญชาตและเปลยนชอ (จดหมายส�านกบรหารของนายกรฐมนตรเรองการเปลยนชอและนามสกลนสตนกศกษาทเปนตางดาว).


ผทถกเรยก23 ความรสกตงเครยดและกดดนตอการด�ารงอตลกษณจน

ผานการใชชอแซนแสดงออกมาจากจดหมายของนกศกษาฉบบหนง

ซงเขยนถงอาจารยขอรองวา

“กระผมจะขอบพระคณอาจารยเปนอยางยง แตกระผม

ตองขอรองอาจารยวา เวลาอาจารยจะประกาศเรยก

ตวกระผมในหองเรยน โปรดขออยาไดเรยกชอของกระผม

ขอใหเรยกเปนหมายเลขททนงเรยน หรอเลขทะเบยน

นกศกษา เพราะกระผมอายเพอนนกศกษาในหองเรยน

เกรงวาจะถกหวเราะ”24

ภายใตบรรยากาศดงกลาวสามญชนจนจงจ�าเปนตองผอนคลาย

แรงกดดนดวยการเตมเตมโรคพรองความเปนไทยทตนประสบผาน

การเชอมโยงตวเองเขากบองคประกอบของความเปนไทยอาท ผจดการ

ธนาคารเชอสายจนรายหนงในตลาดพลซงนบถอศาสนาครสตแตกลบ

แสดงตววาเปนไทยโดยการตงพระพทธรปไวในธนาคาร25 อยางไรกตาม

23 นกศกษาธรรมศาสตรรายหนงไดเขยนจดหมายถงอาจารยทปรกษาขอรองใหเรยกรหสนกศกษาแทนชอของตน เมออาจารยตองเรยกนกศกษาคนดงกลาวในชนเรยน เนองจาก เขารสกอบอายทใชชอจนและกลวถกเพอนลอเลยน ด หอจดหมายเหตธรรมศาสตร, (2) มธ.2.10/3 กลอง 12 เรองนกศกษาขอแปลงสญชาตและเปลยนชอ (จดหมายสวนตวของ นายเจยวฮว แซเลา).

24 หอจดหมายเหตธรรมศาสตร, (2) มธ.2.10/3 กลอง 12 เรองนกศกษาขอแปลงสญชาตและเปลยนชอ (จดหมายสวนตวของนายเจยวฮว แซเลา).

25 Chester F. Galaska, “Continuity and change in Dalat Plu : A Chinese Middle Class Business Community in Thailand” (Ph.D.diss., Syracuse University, 1969), 157.

ภายใตการถกกดน ลกๆ แลวกลมชาตพนธจนโดยเฉพาะอยางยงบรรดา

ลกจนกยงคงส�านกตอความเปนจนของตน ส�านกดงกลาวถกแสดงออกมา

ผานการจดและเขารวมชมงานนทรรศการจนแดงทมหาวทยาลย

ธรรมศาสตรในชวงตรษจนป พ.ศ. 2517 ซงมผเขารวมอยางแนนขนดเปน

ประวตการณและสวนมากเปนผทมเชอสายจน26 นอกจากน สมศกด

เจยมธรสกล ลกจนทเกดและเตบโตในยคสมยดงกลาวยงกลาวถงส�านก

ความเปนจนทมอยลกๆ ผานการชมชมปวย องภากรณวา

“ในฐานะลกจนทพอแมอพยพมาจาก “แผนดนใหญ”

ชอของอาจารยยงมความหมายตอผมยงกวาลายเซนใน

ธนบตร เพราะอาจารยเปนเหมอน “ฮโร” ของครอบครว

ผมยงจ�าไดดวาเรองของอาจารยเปนต�านานสอนใจทแม

คอยเลาใหฟงตอนเดกๆ ไมใชในฐานะลกจนท “ไดดบไดด”

เทานน.... อาจารยปวยเปนความภมใจของเดกลกจน

อยางเราอกอยางหนง เพราะอาจารยกลายนยนใชชอแบบ

“เจก” ทเตยตงให สมยทผมโตขนมาในยคสฤษด-ถนอม

ความเปน “ลกเจก” เปนปมดอยอยางหนง”27

26 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป5/2517/13 บญชประมวลขาวและเหตกการณส�าคญ พ.ศ. 2517 เรองความสมพนธระหวางไทยกบสาธารณรฐประชาชนจน : นทรรศการจนแดง ทมหาวทยาลยธรรมศาสตร (ชาวไทย 24 มกราคม 2517).

27 สมศกด เจยมธรสกล, “ปวย องภากรณ: ปเกด, ลกจน, 6 ตลา” ใน ประวตศาสตรท เพงสราง : รวมบทความเกยวกบกรณ 14 ตลา และ 6 ตลา (กรงเทพฯ : 6 ตลาร�าลก, 2544), 216.


นอกจากตองเผชญกบการเบยดขบเพอผนวกรวมโดยรฐและ

สงคมไทยแลว บรรดาลกจนยงตองเผชญกบการความตงเครยดทเกดจาก

ครอบครวและสงคมจนซงพยายามใหพวกเขาด�ารงอตลกษณ คงความ

เปนจนไว ทามกลางบรรยากาศทความเปนจนถกท�าใหเปนปมดอย

ลาหลง เปนขวตรงขามกบวฒนธรรมตะวนตกอนเปนตวแทนของ

ความทนสมยทหลงไหลเขาสสงคมไทย และความเปนจนยงเปนศตร ขว

ตรงขามกบความเปนไทย ดงเหนไดจากความพยายามของคนรนเกาอาท

นายแตไคซว นายกสมาคมแตจวในการรเรมจดวงมโหรจนในป พ.ศ.

2503 โดยใหเหตผลวา “เพอทจะรกษาไวซงวฒนธรรมของจน มให

สญหายไปในดนแดนโพนทะเล ทงนเพราะปรากฏวามชาวจนรนหลงๆ น

หนไปนยมดนตรแบบตะวนตกเสยมาก หากไมมการสงเสรมดนตรของจน

ขนแลว อนชนรนหลงอาจจะไมรจกกบดนตรของจนเลยกได”28

เกษยร เตชะพระ และสมศกด เจยมธรสกล เลาถงความขดแยงท

พวกเขาตองเผชญจากครอบครวทพยายามใหพวกเขาด�ารงอตลกษณจนวา

“ผมทะเลาะกบเตยตวเองอยางหนก เมอเตยหรอทผม

เรยกวา “อาปา” พยายามบงคบใหผมรกษาความเปนจน

บางอยางไว หนงนนคอภาษาจน ซงผมปฏเสธทจะเรยน

แม “อาปา” จะดาวาอยางไร”29

28 แสวง รตนมงคลมาศ, “การบรหารงานของสมาคมจน: บทศกษาเฉพาะกรณสมาคม แตจวแหงประเทศไทย” (วทยานพนธรฐประศาสนศาสตรมหาบณฑต, สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร, 2509), 61-62.

29 สมศกด เจยมธรสกล, ประวตศาสตรทเพงสราง : รวมบทความเกยวกบกรณ 14 ตลา และ 6 ตลา, 216.

“พอขนชน ป. 5... เตยกจบผมไปสมครเรยนหนงสอจน

ตอนกลางคน... มทนถงเดอน ผมจงเรมดอแพงประทวง...

และยนค�าขาดขอเลกเรยนจน... แลวเมอพดกนดวยน�าเสยง

ดเดด เอดตะโรแลว ผมยงไมฟง เตยกเลยนาบผมเสยดวย

ไมขนไก...จนขาเขยวลายพรอยไปหมด.. เมอเหนวาแก

รกความรหนงสอจนมากกวาขาลกชายหวปคนโปรดจรง

ผมกเลยหยวนยอมเรยน”30

ความเคลอนไหวทางการเมองของสามญชนจน

การตอบสนองตอความกดดนทเกดขนในกล มชาตพนธ จนน

แตกตางกนออกไป ลกจนจากครอบครวระดบลางสวนหนงทสามารถเขา

สระบบการศกษาระดบมหาวทยาลย เมอเผชญปญหาในเรองอตลกษณ

กระทงจ�าตองแสวงหา “อตลกษณใหกบตว” ในเมอเปนไทยกไมเตมท

เปนจนกไมได ลกจนจ�านวนไมนอยเลอกทจะด�ารงอตลกษณเปน “วรชน

ปฏวต” โดยการรบอดมการณฝายซายทงลทธมารกซ-เลนน และความ

คดเหมาเจอตง ซงเนนปญหาชนชนเปนแกนหลกทางการเมองและสงคม

ท�าใหพวกเขาสามารถลมเลอนปญหาในเรองชาตพนธทประสบอย31

พรอมกนนการรบอดมการณดงกลาวน�ามาสการตอตานรฐและสงคมไทย

30 เกษยร เตชะพระ, “มรดกเตยทเฮยลมตอนตน” ใน แลลอดลายมงกร : รวมขอเขยนวาดวยความเปนจนในสยาม (กรงเทพฯ : โครงการจดพมพคบไฟ, 2537), 21-22.

31 สายชล สตยานรกษ, คกฤทธกบประดษฐกรรม “ความเปนไทย”, เลมท 2 (กรงเทพ : มตชน, 2552), 340.


ซงกดดนพวกเขาอยางรอบดาน พนจากการเคลอนไหวผานการยดอดมการณ

ฝายซายแลว ลกจนทมาจากครอบครวระดบลางในรวมหาวทยาลยยง

เคลอนไหวตอตานรฐในเชงการเมองวฒนธรรมโดยแสดงออกซงส�านก

ความเปนจนทตนถกกดทบ ดวยการผลกผนความหมายของงวและก�าลง

ภายใน จากเรองของความบนเทงใหกลายเปนเครองมอในการตอสทาง

การเมอง โดยในป พ.ศ. 2501 กเรมเกดการแสดงงวธรรมศาสตรโดย

การแสดงสวนมากจะใชเรอง “สามกก” ในพงศาวดารจนแสดงน�า

เนองจากเรองสามกกเปนเรองทมากดวยแมทพนายกอง มการรบรา

ฆาฟน ซงลวนแลวแตเปนนายทหารทงสน ซงสอดคลองกบเหตการณบาน

เมองในยคเดจการทหาร เชน ครงหนงมงวการเมองลอเลยนจอมพลสฤษด

ใชชอตวละคร “ตงโตะ” เปนคนแกชอบมเมยสาว32 ภายหลงกมการแสดง

ศลปะการละครลอการเมองทน�าเอาเรองราวก�าลงภายในเขามาผสมใน

พลอตเรองดวย33 ทวาส�าหรบสามญชนจนในภาคแรงงานททงรนพอแม

และรนลกจนทหาเชากนค�า และปราศจากซง สถานภาพทพอจะท�าให

เปนทยอมรบของสงคมไทย ดงเชนนกศกษาในยคสมยนนซงมสถานภาพ

เหมอนเทวดาลอยอยเหนอหวเพอนรวมชาต สามญชนจนจงตองเผชญ

กบแรงกดดนจากรฐและสงคมอยางรอบดานในระดบทหนกหนวงกวา

กลมลกจนในรวมหาวทยาลย

32 สชาฎา ประพนธวงศ. “อปรากรจนครงประวตศาสตร ศษยเกา มธ.เลน” งวการเมอง” ไลนายกฯ”.. [ระบบออนไลน].แหลงทมา http://www.osknetwork.com/modules.php?name=News&file=print&sid=1118 (29 กนยายน 2552).

33 ทมงาน ThaiNGO. “เขาเลาวา..งวธรรมศาสตรแสดงเมอไร! รฐบาลจบ เมอนน!”. [ระบบออนไลน].แหลงทมา http://www.thaingo.org/HeadnewsKan/ch_opera.htm (21 สงหาคม 2552).

ชวตในภาคแรงงานหาเชากนค�าท�าใหชวตของสามญชนจนจ�าเปน

ทจะตองสมพนธกบรฐ โดยตรง นนคอเจาหนาทระดบปฏบตการของรฐ

เชน ขาราชการระดบกลางและระดบลางของกระทรวง ทบวง กรม ตางๆ

โดยเฉพาะอยางยงเจาหนาทต�ารวจ บคคลเหลานเปนผทชาวจนตองเขาไป

สมพนธดวยในการด�ารงชวตประจ�าวน ตามปรกตเจาหนาทรฐเหลาน

กมอคตตอคนจนอยแลว เมอตองสมพนธกบคนจนอนเปนทรงเกยจและ

ยงเปนคนจนอก อารมณความรสกทมตอสามญชนจนรนแรงเปนพเศษ

และท�าใหเจาหนาทรฐเหลานกดขขมเหงและดถกดวยวธการตางๆ อาท

เรยกรกเงนสนบน34 ดวยสถานะทไรอ�านาจในการตอรองท�าใหกลม

ชาตพนธจนระดบลางจ�าตองยอมรบการกดขจากรฐ โดยเฉพาะเจาหนาท

ต�ารวจ เนองจากกลมชาตพนธจนระดบลางสวนมากไมอยากมปญหา

กบต�ารวจโดยกลมชาตพนธจนระดบลางมกยดคตวา “อวไมสอหรอก

อจบเอง เขยนเอง สอไหวหรอ เปนความกนขหมาดกวา” 35 อยางไรกตาม

บางครงความอดอนดงกลาวกถกระบายออกมาดวยการตอตานผาน

การดาทอเจาหนาทรฐเพอผลกผนสถานะระหวางผกดขและผถกกดข

อาท การผลกผนการเรยกเงนสนบนทตองจายวา “เกาเจยะ”36

อยางไรกตามความเปลยนแปลงทเกดขนในทศวรรษ 2510 ยง

สรางความกดดนใหกบสามญชนจนในภาคแรงงาน สถานการณการเมอง

34 ด กฤช สมบตศร เลาถงการถกเรยกตรวจบตรประชาชนเปนประจ�า และ การถกรดไถ จากต�ารวจใน กฤช สมบตศร, เจกศกดนา (กรงเทพฯ : แกวประกาย, 2529), 106.

35 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป7/2506/มท. 3.2 บญชประมวลขาวและเหตกการณส�าคญ พ.ศ. 2506 เรองการสอบสวน (สารเสร 6 พฤษภาคม 2506).

36 มความหมายวา เงนทใหสนขรบประทาน


ระหวางประเทศทเปลยนแปลงไปจากการประกาศลทธ นกสน อเมรกา

เรมถอนตวออกจากอนโดจนและเรมหนไปเจรญสมพนธไมตรกบจน

ขณะทฝายคอมมวนสตก�าลงประสบความส�าเรจในการยดอ�านาจรฐใน

เวยดนาม กมพชาและลาว ท�าใหความกลวปศาจคอมมวนสตทเฝา

หลอกหลอนวาอาจมาตงชดชายแดนไทยกชกจะกลายมาเปนความจรง

พรอมกนนปญหาทางเศรษฐกจเนองจากวกฤตน�ามน วกฤตการณ

ขาดแคลนขาว ท�าใหเกดภาวะเงนเฟอสงถงรอยละ 23 ในชวงป พ.ศ.

2516-2517 และเกดภาวะชะงกงนของเศรษฐกจและการลงทน

ตลอดทงมการนดหยดงานประทวงเพอเรยกรองคาแรงและสวสดการเพม

ของคนงานซงถก “กด” ไวตลอดมาภายใตเผดจการทหาร ในป พ.ศ.

2516 มกรณพพาท 577 ครง ถงขนหยดงาน 501 ครง มลกจางท

เกยวของ 177,876 คน ป พ.ศ. 2517 มกรณพพาท 477 ครง ถงขน

หยดงาน 357 ครง ลกจางทเกยวของ 105,883 คน37 ทามกลางกระแส

ความเปลยนแปลงดงกลาวชวตของสามญชนจนจงขาดความมนคง พวก

เขาไมสามารถหาทางออกใหแกปญหาทเกดขน และไมสามารถจะคาด

เดาถงอนาคตได รวมทงไมสามารถจะฝนถงชวต ทดขนในวนขางหนาดวย

ความกดดนทเกดขนจากปญหาตางๆ รวมทงการสมผสการ

เคลอนไหวทางการเมองอยางดเดอด หลง 14 ตลา ทมการประทวงหลาย

ครงตอเนองท�าใหสามญชนจนเรมเกดการตระหนกรบรถงอ�านาจรฐท

ไมแขงแรงเทายคสมยเผดจการทหาร กอปรกบความคนชนกบวถความ

37 ธ�ารงศกด เพชรเลศอนนต, ม.ร.ว. คกฤทธ ปราโมช นายกรฐมนตร (กรงเทพฯ : มตชน, 2546), 206-207.

สมพนธทางอ�านาจ (Mode of power) 38 ทอาศยความรนแรงโดยรฐมา

โดยตลอดท�าใหในทสดสามญชนจนลกฮอขนตอตานรฐและสงคมใน

เหตการณจลาจลพลบพลาไชย

ในวนท 3 กรกฏาคม พ.ศ. 2517 เมอเกดเหตการณแทกซรายหนง

ขดขนการจบกมของต�ารวจขณะก�าลงถกน�าตวไปยงโรงพกพลบพลาไชย

ซงอยในยานเยาวราช พรอมกบตะโกนวา “ต�ารวจท�ารายประชาชน”

ภาพเหตการณดงกลาวไดกระตนอารมณความรสกสะกดเตอนภาพความ

ทรงจ�าของชวตประจ�าวนทถกรฐและสงคมไทยกระท�าผานความรนแรง

เมอขาวแพรกระจายออกไปกยงเราอารมณความร สกรวมของกล ม

ชาตพนธจนระดบลางทมประสบการณคลายคลงกน กระทงน�ามาสการ

ชมนมลอมสถานต�ารวจในชวงเยน โดยกลมชาตพนธจนระดบลางจ�านวน

มากตางพากนดาทอเจาหนาทต�ารวจ พรอมกบขวางปากอนอฐ กอนหน

และเศษไมเขาไปในสถานต�ารวจพลบพลาไชย และพยายามเผาโรงพก

กระทงน�าไปสการจลาจลททงรฐและสามญชนจนใชความรนแรงตอบโต

ซงกนและกน39ระหวางวนท 3-7 กรกฏาคม พ.ศ. 2517

ในวนท 4 กรกฏาคม รฐบาลไดประกาศภาวะฉกเฉนในกรงเทพฯ

พรอมระดมก�าลงต�ารวจทหารเขาควบคมสถานการณในยานเยาวราช โดย

38 เกยวกบประเดนน ด Partha Chatterjee, “Spontaneity and Organization in Peasant Movements in Bengal 1920-1947” in W. H. Morris-Jones and James Manor, ed., Political Violence (London: Institute of Commonwealth Studies, 1982).

39 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป7/2517/4 บญชประมวลขาวและเหตกการณส�าคญ พ.ศ. 2517 เรองเหตการณจลาจลทพลบพลาไชย ปก 1 ใน 3 ปก (เดลนวส 5 กรกฏาคม 2517).


เฉพาะบรเวณโรงพกพลบพลาไชย อยางไรกตามเหตการณกมไดสงบลง

ทนท การจลาจลยงคงด�าเนนตอไปกระทงถงวนท 7 กรกฏาคมจงคลคลาย

เหตการณจลาจลพลบพลาไชยเปนการลกฮอขดขนของคนยากทถกกดข

จากรฐและสงคม การชมนมตอบโตรฐและสงคมโดยสามญชนจนใน

เหตการณจลาจลพลบพลาไชยมกกระท�าในชวงเวลากลางคน40 เนองจาก

ชวงเวลากลางวนเปนชวงทสามญชนเหลานตองท�างานหาเลยงชพ ขณะ

เดยวกนการลกฮอตอบโตในเวลากลางวนกเสยงตอการถกจบกมไดงาย

เปาหมายทสามญชนจนโจมตมกจะเปนเปาหมายเชงสญลกษณ อาท

ปายจราจร สถานต�ารวจ รวเหลกกนถนน จกรยานยนตของต�ารวจ และ

ถงขยะของเทศบาล อาวธทใชในการตอบโตกบการปราบปรามของ

เจาหนาทรฐเปนอาวธทไมซบซอนและหาไดงายอาท กอนอฐ กอนหน

เศษไม มดดาบ ไมหลาว และปนลกโมซงยงไดทละนด พนจากนสามญชน

จนยงท�าการปลนจปมน�ามน และรถโดยสารประจ�าทาง เพอน�าน�ามนมา

ใชใน การเผาท�าลาย และน�ารถโดยสารประจ�าทางมา ขบพงชนแผงกน

และกลมเจาหนาททหารและต�ารวจซงถอปนประจ�าอยตามจดตางๆ41

อธบดกรมต�ารวจเผยวาผลจากเหตการณดงกลาวท�าใหมผเสยชวตจ�านวน

แนนอน 26 คน บาดเจบ 124 คน และมผตองหา 97 คน42 หากพจารณา

40 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป7/2517/4 บญชประมวลขาวและเหตกการณส�าคญ พ.ศ. 2517 เรองเหตการณจลาจลทพลบพลาไชย ปกท 1 ในจ�านวน 3 ปก (สยามรฐ 6 กรกฏาคม 2517).

41 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป7/2517/4 บญชประมวลขาวและเหตกการณส�าคญ พ.ศ. 2517 เรองเหตการณจลาจลทพลบพลาไชย.

42 หอจดหมายเหตแหงชาต, ก/ป7/2517/4 บญชประมวลขาวและเหตกการณส�าคญ พ.ศ. 2517 เรองเหตการณจลาจลทพลบพลาไชย ปกท 2 ในจ�านวน 3 ปก (ไทยรฐ 8 กรกฏาคม 2517).

เปาหมายทถกโจมตและพฤตกรรมการเคลอนไหวแลวจะพบวาเปาหมาย

เหลานนลวนเปนสญลกษณแทนอ�านาจและการควบคมของรฐไทยท

สามญชนจนตองสยบยอมอยางเครงครดในชวตประจ�าวน ขณะเดยวกน

การลกฮอเคลอนไหวโดยใชความรนแรงยงเปนการฝาฝนระเบยบกฎเกณฑ

ของสงคมไทยทกดบงคบใหสามญชนโดยเฉพาะชนชนลางปราศจาก

บทบาททางการเมองและยอมรบการกดขโดยดษณ การลกฮอดงกลาว

ไดชวยปลดเปลองแรงกดดนอนเกดจากความเปลยนแปลงทสงผลกระทบ

กบสามญชนจนอยางรายกาจ โดยเฉพาะอยางยงในชวงครงหลงของ

ทศวรรษ 2510 อยางไรกตามการเคลอนไหวของสามญชนจนหาเชา

กนค�าทไรซงการจดตงนท�าใหพวกเขาไมสามารถระดมก�าลงอยางม

ประสทธภาพ ทงยงไมสามารถแบกรบภาระในการเคลอนไหวอยางตอ

เนองยาวนานได เมอตองเผชญกบการปราบปรามอยางมประสทธภาพ

ของภาครฐเหตการณจลาจลจงคอยคลคลายลงตามล�าดบ กระทง

เงยบสงบลงในวนท 7 กรกฏาคม พ.ศ. 2517

ททางของจลาจลพลบพลาไชยและสามญชนจน

เหตการณจลาจลของสามญชนจนในยานพลบพลาไชยนเปนหนง

ในเหตการณทถกผลกไสออกจากความทรงจ�าของคนทวไป เนองจาก

ปจจบนกลมชาตพนธจนไดเขามบทบาททางเศรษฐกจการเมอง และผสาน

กลายเปนสวนหนงของรฐไทย การรอฟนความทรงจ�าเกยวกบเหตการณ

ดงกลาวยอมกระทบกระเทอนตอรฐไทยและกลมชาตพนธจนในไทยอยาง

มาก ดวยเหตการณดงกลาวแตกหก และขดแยงกบประวตศาสตรกลม

ชาตพนธจนกระแสหลกซงไมมเรองของสามญชนและปราศจากซงความ


เคลอนไหวทางการเมอง เหตการณดงกลาวจงไมมททางในประวตศาสตร

ไทย และเมอพดถงเหตการณจลาจลพลบพลาไชยกมกอธบายวาเกดจาก

การจดตงของซ.ไอ.เอ เพอเบยงเบนความสนใจขดขวางการชมนมประทวง

ของนกศกษาทวางแผนชมนมประทวงสหรฐอเมรกาในวนท 4 กรกฏาคม

พ.ศ. 2517 ซงเปนวนชาตสหรฐ เปนฝมอของสายลบไตหวนซงก�าลงหมด

อทธพลในไทยเนองจากรฐบาลไทยเรมมทาททจะเจรญสมพนธไมตรกบ

สาธารณรฐประชาชนจนตามสหรฐอเมรกา หรอเปนอบตเหตเรองน�าผง

หยดเดยวและการผสมโรง ของอนธพาล

การศกษาเรองของกลมชาตพนธจนในไทยตาม “ความทรงจ�า” เดม

ทเนนความสอดประสานลงรอย ระหวางจนกบไทย โดยมกเนนบทบาท

ทางดานเศรษฐกจของชาวจนทมตอรฐไทย โดยเฉพาะอยางยงบทบาท

ทางเศรษฐกจของชาวจนระดบสง ท�าใหเกดทศนะตอกลมชาตพนธจน

ในไทยอยางฉาบฉวยเพยงดานเดยว กลาวคอ มองอยางเหมารวมวาจน

ทงหมดคอกลมคนทประสบความส�าเรจทางเศรษฐกจ เปนชนชนกลาง

ทสามารถจดวางต�าแหนงแหงทของตนเองลงในสงคมไทยไดอยางลงตว

การรบรดงกลาวท�าใหเกดการมองขาม ละเลยทจะศกษาเรองราวทสะทอน

ถงความขดแยงระหวางกลมชาตพนธจนกบรฐและสงคมไทย เนองจาก

เรองราวดงกลาวสงผลสะเทอนตอหลายสงหลายอยางในปจจบน ทงรฐ

ไทยและกลมชาตพนธจนในไทยจงพรอมใจทจะลมเหตการณเหลานน

อาท จลาจลพลบพลาไชย พ.ศ. 2517 เปนตน ขณะเดยวกนทศนะขางตน

ยงท�าใหเกดการละเลยทจะศกษากลมชาตพนธจนระดบลางทไมสามารถ

ยกฐานะ ผสานปรบตวเขากบรฐและสงคมไทยไดอยางลงตว การศกษา

เกยวกบชาวจนในไทยโดยทวไปจงเปนการศกษาทมองไมเหนความสลบ

ซบซอนของสงคมจนในไทย (ทไมไดเปนเนอเดยวกนทงหมด ทวายงม

ความแตกตางอยางนอยทางชนชนอยดวย) ทงยงไมมพนทใหกบกลม

ชาตพนธจนระดบลางหรอสามญชนจน

ดงนน การศกษาชวตของสามญชนจนและเหตการณจลาจล

พลบพลาไชย พ.ศ. 2517 ซงเปนเหตการณทกลมชาตพนธจนระดบลาง

ลกฮอขนมาตอตานรฐไทยอยางเปดเผย จะชวยเปดมมมองอกดานหนงท

ท�าใหเขาใจกลมชาตพนธจนในไทยมากขน ขณะเดยวกนการรอฟน

ความทรงจ�าเกยวกบเหตการณจลาจลพลบพลาไชย พ.ศ. 2517 ยงเปน

การทลายความหลงลมรวม (Collective amnesia) ในสงคมทพยายาม

ปดความรบผดชอบตอความรนแรง การตระหนกรบรถงความทรงจ�าท

ถกลมดงกลาวจะชวยใหสงคมไทยไดเรยนรความผดพลาดในอดต เพอ

ทจะเผชญหนากบปญหาตอไปในอนาคต รวมทงน�าไปสการทบทวนเรอง

“ความทรงจ�า” และความสมพนธระหวางชาตพนธตางๆ ทถกกดทบ

ในสงคมไทย


คณะกรรมการอ�านวยการ

สถาบนสญญา ธรรมศกด เพอประชาธปไตย

1. อธการบด ทปรกษา

2 นายอานนท ปนยารชน ประธานกรรมการ

3. ศาสตราจารย ดร.อมมาร สยามวาลา กรรมการ

4. ศาสตราจารย ดร.ชยวฒน สถาอานนท กรรมการ

5. ดร.ณรงค โชควฒนา กรรมการ

6. ดร.เสกสรรค ประเสรฐกล กรรมการ

7. รองศาสตราจารย ดร.นวลนอย ตรรตน กรรมการ

8. ศาสตราจารยดร.นธ เอยวศรวงศ กรรมการ

9. นายพภพ ธงไชย กรรมการ

10. นายมานจ สขสมจตร กรรมการ

11. นายสมชาย หอมลออ กรรมการ

12. นายสก กอแสงเรอง กรรมการ

13. ศาสตราจารย ดร.สรพล นตไกรพจน กรรมการ

14. ศาสตราจารย ดร.สมคด เลศไพฑรย กรรมการ

15. ศาสตราจารยธรยทธ บญม กรรมการและเลขานการ

คณะกรรมการบรหาร

สถาบนสญญา ธรรมศกด เพอประชาธปไตย

1. ศาสตราจารย ดร.นครนทร เมฆไตรรตน ประธานกรรมการ

2. คณบดคณะนตศาสตร กรรมการ

3. คณบดคณะรฐศาสตร กรรมการ

4. นายอดร ตนตสนทร กรรมการ

5. นายชยวฒน สรวชย กรรมการ

6. ศาสตราจารย ดร.ธเนศ อาภรณสวรรณ กรรมการ

7. รองศาสตราจารยวฒสาร ตนไชย กรรมการ

8. รองศาสตราจารย ดร.โกวทย พวงงาม กรรมการ

9. ผชวยศาสตราจารย ดร.ปรญญา เทวานฤมตรกล กรรมการ

10. อาจารยอรยา สตะบตร กรรมการ


คณะกรรมการพจารณารางวลวนดา ตนตวทยาพทกษ


1. ศาสตราจารย ดร.ธเนศ อาภรณสวรรณ ประธานกรรมการ

2. ผชวยศาสตราจารย ดร.นลน ตนธวนตย กรรมการ

3. อาจารย ดร.นฤมล ทบจมพล กรรมการ

4. รองศาสตราจารย ดร.ปทมวาด ซซก กรรมการ

5. ผศาสตราจารย ดร.ประภาส ปนตกแตง กรรมการ


รวมบทความวิทยานิพนธ์สำหรับคนจน...

Data & Analytics