1  

Ба унвони дастхат

МИРСАИДОВ ФАРИДУН АВРОРОВИЧ

МАСЪАЛАЊОИ СИЁСЇ-ЊУЌУЌИИ МУЊОЉИРАТИ БАЙНАЛМИЛАЛИИ ЗЕЊНЇ

(дар мисоли Љумњурии Тољикистон ва ИДМ)

23.00.04 - Масъалањои сиёсии муносибатњои байналмилалї, рушдиљањонї ва минтаќавї

АВТОРЕФЕРАТИ

диссертатсия барои дарёфти дараљаи илмии номзади илмњои сиёсї

ДУШАНБЕ - 2018

2  

Роњбарони илмї: доктори илмњои фалсафа, Њайдаров Рустам Љўрабоевич номзади илмњои сиёсїМањмадбеков Моёншо

Муќарризони расмї: Назаров Рустам доктори

илмњои фалсафа, профессори кафедраи таърихи фалсафа ва фалсафаи иљтимоии ДМТ

Њакимов Раљаб Муродович,

Номзади илмњои сиёсї, дотсент, сардори раёсати илм ва инноватсияи ДДОТ ба номи С.Айнї

Ташкилоти пешбаранда: Донишгоњи давлатии њуќуќ,

бизнес ва сиёсати Тољикистон

Дифои рисолаи номзадї «____» июли соли 2018 соати «_____» дар Шӯрои диссертатсионии 6D.КОА-018 назди Институти фалсафа, сиёсатшиносї ва њуќуќи ба номи А. Бањоваддинови Академияи илмњои Љумњурии Тољикистон (хиёбони Рӯдакӣ, 33, ш. Душанбе, Љумњурии Тољикистон, 734025)баргузор мегардад.

Бо матни рисола дар китобхона ва сомонаи расмии Институти фалсафа, сиёсатшиносї ва њуќуќи ба номи А. Бањоваддинови Академияи илмњои Љумњурии Тољикистон - http://www.ifppanrt.tj/шинос шудан мумкин аст.

Автореферат ирсол шудааст «___»________________2018 г.

 

Котиби илмии Шўрои диссертатсионї, доктори илмњои фалсафа Њайдаров Р.Љ.

3  

I. ТАВСИФИ УМУМИИ ДИССЕРТАТСИЯ Ањамиятнокии мавзўи тањќиќот. Дар шароити љањонишавї ва дунёи зуд таѓйирёбанда таркибу сохтори бозори мењнат ва самтњои равандњои муњољиратї низ зуд таѓйир ёфта, ба сиёсати шуѓл, сиёсати муњољиратї ва оќибат, ба суботи сиёсии љомеа таъсир мерасонанд. Дар чорчўбаи

равандњои муосири муњољират, муњољирати байнидавлатии зењнї, ки дар

он сармояи зењнї ва мењнати зењнї омили муњимтарини рушди устувору

амнияти мамлакат аст, маќоми муњимро ишѓол менамояд. Ин зарурати

тањќиќи муаммоњои сиёсї-њуќуќии муњољирати байналмилалии зењниро

ба миён меоварад, ки он як ќатор сабабњои назариявї ва њам амалии

худро дорад. Ба ин сабабњо зарурати ташкили заминањои назариявию

методологии танзими муњољирати зењнї дар шароити љањонишавї,

муайян намудани шароити сиёсї-њуќуќии иштироки кишварњои донор ва

мамолики ќабулкунанда дар мубодилаи муњољиратї, ифшо намудани

хусусиятњои фаъолияти нињодњои байналмилалї ва миллии сиёсие, ки

муњољирати байналмилалии зењниро идора мекунанд, инчунин, тањияи самтњои афзалиятноки сиёсати муњољиратї дар ин соња дохил мешаванд.Тањќиќи муњољирати байналмилалии зењнї дар чањони зуд дигаргуншавандаи муосир, пеш аз њама, истифодаи усули сиёсї-њуќуќиро металабад. Азбаски љањони муосир ба сўи рушди демократї майл дорад, сиёсат ва њуќуќ чун нињодњои асосии танзиму назораткунандаи љомеаи миллї ва љањонї баромад мекунанд. Сиёсат ва њуќуќ робитаи ногусастанї доранд, сиёсат тавассути тасвибиќонунњо амалї мешавад, пас, њуќуќ шакли

асосии сиёсати давлатї, аз љумла сиёсати муњољиратист. Аз ин рў, барои

арзёбии сиёсати муњољиратии давлат дар соњаи муњољирати

байналмилалии зењнї принсипњо, њадафњо, самтњо ва усулњои баамалбарории онро омўхтан лозим аст. Алњол тањќиќи њамкории нињодњои

байналмилалї ва миллии сиёсї-њуќуќї, ки вазифаи идораи муњољиратро

иљро ва ќонунияти равандњои муњољиратро таъмин мекунанд, инчунин

барои пешгирии муњољирати ѓайриќонунї ва низоъњои марбути он ёрї

мерасонанд, аз љињати назариявї љолиби диќќат мебошад. Љињати дигари ањамиятнокии тањќиќот аз ин бармеояд, ки њангоми тањкими њуќуќї ва ташкилии принсипу меъёрњои муносибатњои мутаќобилаи давлатњои тозаистиќлоли ИДМ ин воќеиятро ба назар бояд гирифт, ки мамлакатњои узви ИДМ ва аз љумла Тољикистон узви љомеаи љањонї мебошанд. Ин на танњо ба инобат гирифтани меъёрњои њуќуќи байналмилалиро дар љараёни тањия ва татбиќи ќонунгузории миллї дар соњаи муњољирати зењнї талаб мекунад, балки имкониятњои давлатро дар њалли муаммоњои муњољирати дохилї ва берунї васеътар менамояд.

4  

Ањамиятнокии тањќиќи муаммоњои сиёсї-њуќуќии муњољират њамчунин аз зарурати тањияи минбаъдии асосњои назариявии сиёсати муосири муњољиратї, тањия ва арзёбии имконоти нав ва роњњои татбиќи он дар заминаи иштирок дар равандњои муњољирати љањонї бармеояд. Баррасии хусусияти сиёсати муњољиратї дар соњаи муњољирати зењнї аз вазифањои муњими илми сиёсатшиносии муосир мебошад. Ин барои дар заминаи тањлили ќиёсї дарёфтани ќонуниятњои умумї ва тањия намудани тавсияњои сиёсї, инчунин барои иштироки фаъолона дар тањия ва

тасвиби меъёрњои њуќуќии байналмилалї оид ба сиёсати муњољиратї

имконият медињад. Ањамияти тањлили сиёсати муњољиратии Љумњурии Тољикистон, ки давлати донор аст, дар соњаи муњољирати байналмилалии зењнї аз ин иборат

аст, ки ифшои омилњои таъсиргузор ба инкишофи он, омўзиши таљрибаи

танзими равандњои муњољират барои тањияи тавсияњои асоснок бањри

такмили минбаъдии низоми њамкорї бо маќомоти идораи муњољирати

давлатњои ќабулкунанда мусоидат карда метавонад. Ањамияти бидуни

шубњаи тањќиќоти мо барои Тољикистон аз хосияти иштироки љумњурї

дар муњољирати байналмилалї, таъсири муњољирати берунї ба суботи

сиёсї, вазъи демографї ва иљтимоию иќтисодї бармеояд. Сатњи тањќиќ шудани мавзўъ. Бояд гуфт, ки дар давраи шўравї дар адабиёти илмї муњољиратро чун падидаи сирф иќтисодїбаррасї менамуданд ва љињатњои сиёсии он ба мадди дуюм меафтиданд. Бо вуљуди ин, тањќиќоти сиёсатшиносї дар заминаи мафњумњои илмї вуљуд доштанд. Асосњои методологї дар асарњоиАлисов Н.А., В.И. Гаспаришвили А.Т., Глушенко,, Г. И., Староверов, Э.С. Кутафиева, В.И. Переведентсев, Т.И. Заславская, JI.J1. Рибаковский, В.Н. Рязантсев С.В., Ткаченко М.Ф., Чапек, Б.С., Хорев, Хасбулатов, Н. Н., ва дигарон тањќиќ карда шудаанд1. Осори ин олимон дар

                                                            1Ниг.:  Алисов Н.А., Гаспаришвили А.Т., Исаев А.К., Оносов А.А. Трудовая миграция в Москве: факты, мнения, перспективы (Ситуационный анализ и моделирование национальной миграционной стратегии). — М.: Издательство Московского университета, 2015; Мукомель В. И.. Адаптация и интеграция мигрантов: методологические подходы к оценке результативности и роль принимающего общества // Россия реформирующаяся: Ежегодник [сборник научных статей] / отв. ред. М. К. Горшков; Институт социологии РАН. – Москва: Новый хронограф, 2016. – Вып. 14 — С. 411-467.;Мукомель В. И., Григорьева К. С.. Новации в российском миграционном законодательстве в контексте правоприменения (начало) // Миграционное право. 2016. N2. С.3-10.;Ромодановский К.О., Мукомель В. И.. Регулирование миграционных процессов: проблемы перехода от реактивной к системной политике // Общественные науки и современность. 2015. № 5. С. 5-18.;С. В. Рязанцев, М. Ф. Ткаченко -Мировой рынок труда и международная миграция, М. 2010,  304 с. ISBN: 978-5-282-03035-8; Хасбулатова, Н. Н. Политическое регулирование международной интеллектуальной миграции в условиях глобализации. Дисс. канд. полит, наук. -М.: РАГС, 2010; .В. Переведенцев-Наше демографическое будущее. - Журнал

5  

охири солњои 1990-ум тањкурсии ташаккули илми нав оид ба муњољират - ба ном мигратсиология - гардид. Љињатњои сиёсатшиносии ин масъала ба доираи илми мигратсиология дохил шуданд ва корњои илмии сиёсїќисми узвии он гаштанд. Дар њоли њозир вазъи муњољират дарљањон, Тољикистон ва ИДМ бо дарназардошти бањои сиёсатшиносї дар осори илмии А.Г. Вишневский, JI.M. Дробижева, Ж.А. Зайончковская, В.А. Ионтсев, Н.П. Космарская, В.Г.,Кутсенко В. В., Мошняга, В.И. Мукомел, Н.М. Омаров, H.A. Омуралиев, Е.Ю. Садовская, В.А. Тишков, А.Б. Элебаева, Сарксян В.Б. ва дигарон тањќиќ шудааст2. Сиёсатмадорону олимони Љумњурии Тољикистон њам ба масъалањои назариявию методологии равандњои муњољиратї диќќати зиёд додаанд. Тавсифи мушаххасу муфассалтари љињатњои сиёсии муњољират дар асарњои

                                                                                                                                                                                                

«Человек и труд» № 5, 2010 г, стр. 20. Трансформация миграционных процессов на постсоветском пространстве. / под ред. Л.Л. Рыбаковского – М.2008.с.488; Рыбаковский Л.Л. Миграция населения. Три стадии миграционного процесса.( Очерки теории и методов исследования) М.: Наука, 2001. - 114 с. Рязанцев С.В., Ткаченко М.Ф. Мировой рынок труда и международная миграция - Москва: Экономика. 2010. — 303 с. Зайончковская Ж.А. Новая миграционная политика России: первые итоги // Новое миграционное законодательство Российской Федерации: правоприменительная практика / под ред. Г.Витковской, А.Платоновой и В.Школьникова/ Междунар. орг. по миграции, Федеральная миграционная служба России, Орг. по безопасности и сотрудничеству в Европе, – М.: ИТ «АдамантЪ». – 2009, с. 73-117.;Глушенко, Г. И., Пономарев, В. А. Миграция и развитие. - М., 2009.; 2Ионцев В.А., Рязанцев С.В., Ионцева С.В. Новые тенденции и формы эмиграции из России// Экономика региона , 2016, №2. С 499-509; Ионцев В.А. Интеграция мигрантов- эффективный путь устранения неравенства и ксенофобии в принимающем обществе// Вопросы управления, №1(7) 2014; Ионцев В.А., Ивахнюк И.В., Магомедова А.Г., Алешковский И.А., Прохорова Ю.А., Шевченко К.Д., Глод Е.В. Трудовая миграция в ЕЭП: экономический эффект соглашений в области трудовой миграции// Евразийская экономическая интеграция. — 2012. — № 2(15). — С. 6–24; Сарксян В.Б Вопросы защиты прав интеллектуальной собственности и миграции населения// // Российское предпринимательство. — 2012. — № 24 (222). — c. 114-120. Куценко В. В Болонские договоренности и интеллектуальная миграция: основные цели, направления реализации, тенденции, проблемы, перспективы// Управление персоналом и интеллектуальными ресурсами в России, № 4. http://naukaru.ru/journal/article/view/117/; Шишкина С.В. Роль интеллектуальной миграции в современном российском обществе / С.В. Шишкина // Современное общество: вопросы теории, методологии, методы социальных исследований: материалы IX Всерос. науч. конф. Пермь: ПГТУ, 2008. С. 43-45 (0,2 п.л.) ISВN 978-5-398-00061-0.;Зайончковская Ж.А. Новая миграционная политика России: первые итоги // Новое миграционное законодательство Российской Федерации: правоприменительная практика / под ред. Г.Витковской, А.Платоновой и В.Школьникова/ Междунар. орг. по миграции, Федеральная миграционная служба России, Орг. по безопасности и сотрудничеству в Европе, – М.: ИТ «АдамантЪ». – 2009, с. 73-117.

6  

Пешвои миллат, Президенти мамлакат Эмомалї Рањмон дода шудааст3. Равандњои муњољират дар асарњоиР.М. Аминљонов, Р.М. Бобољонов С. Олимова, И. Боск, А .Бобоев, Бондаренко К., М.Ш. Мањмадбеков, Н.Р. Муќимов, А. Ќурбонов, А.Искандаров, Њ. Умарова, Р. У. Улмасов, O.A. Парфентсева ва дигарон муаррифї шудааст.4Асарњои Ѓ.Н. Зокиров, М.М. Иброњимов, С.И. Исломов, Ф. Исломов, О.Коситов, Д. Мирљалолова Ф.С. Исломов, Н.Мамадљонов, Њ. Умаров, Р. Улмасов, П. Ш. Њакимов ва дигарон низ ањамяитнок мебошанд. Тафсири муњими масъалањои равандњои муњољиратї дар шароити љањонишавї ва њамроњгардии Тољикистон ба муносибатњои байналмилалї аз нигоњи назарияи умумии муњољират дар осори сиёсатшиносон, файласуфон, њуќуќшиносон, муаррихон ва љомеашиносони ватанї: М.К.Ѓафарова, З.Дадабоева, М.Диноршоев, Р.Зойиров, А.Мањмадов, Д.В.Микулский, М.Олимов, С.Олимова, Д.С.Таѓоева, Д.А.Урунов, С.Фаттоев, Ш. Шоисматуллоев ва дигарон тањќиќ шудааст.5

                                                            3См.: Эмомали Рахмон Политика мира и созидания.-Душанбе, 2001; Послание Лидера наций. Президента Республики Таджикистан Эмомали Рахмонова Маджилиси Оли Республики Таджикистан.- Душанбе, Январ 2016 г. и др. 4Бобоева А.А.. Государственная миграционная политика и возвращение мигрантов - граждан Республики Таджикистан// Евразийский юридический журнал, №1 (92) 2016; Бобоева А.А.. Состояние рынка труда в Республике Таджикистан и его воздействие на миграционные потоки//Евразийский юридический журнал, №2 (93) 2016;Р.М. Аминджанов, Р.М. Бабаджанов, М.Ш. Махмадбеков, Н.Р. Мукимова -Миграционная ситуация современного Таджикистана (результаты социо-экономического исследования)- Душанбе: ООО «Шохин», 2016. – 112; 16. Ульмасов Р.УМиграция как катализатор политического действия / Научный журнал «Рынок труда», № 2 (21). - Душанбе, 2014.; Ульмасова Р. У. Гражданская война и миграция: Монография.-Душанбе: «Ирфон». 2006. - 15,3 п.л.; Ульмасов Р.У., Парфенцева O.A. Миграция и рынок труда России и Таджикистана. Проблемы и перспективы. - Душанбе., 2010; Олимова С.К., Влияние трудовой миграции на развитие человеческого капитала в Таджикистане / Вестник «Таджикистан и современный мир», № 3 (41). – Душанбе, 2014.; Махмадбеков М.Ш. Процесс реинтеграции в Таджикистане. – Проект «Повышение потенциала гражданского общества» Серия публикаций. – Душанбе, 2016.; Бондаренко К., Тимуров А. Социальное обеспечение трудовых мигрантов: риски, вызовы и пути решения. - Проект «Повышение потенциала гражданского общества» Серия публикаций. – Душанбе, 2016;.Бабаджанов Р.М. Совершенствование механизма мониторинга рынка труда в контексте Стратегий развития Республики Таджикистан / Научный журнал «Рынок труда», № 3 (26). - Душанбе, 2015;Бабаджанов Р.М., Алимов А.Л. Формирования миграционной политики / Научный журнал «Рынок труда», № 4 (22). - Душанбе, 2014.;Бабаджанов Р.М. Миграционная политика и необходимость ее информационного обеспечения / Вестник «Таджикистан и современный мир», № 3 (41). – Душанбе, 2014.;Саидов Ф.С. Влияние трудовой миграции на образ жизни и поведение населения (результаты социологического исследования). – Душанбе, 2012. 

5Махмадов А.Н., Хоперская Л.Л. Современный Таджикистан: диалектика независимости и интеграций(политико-правовой анализ) – Душанбе, 2016.-363 Махмадов А.Н., Хоперская

7  

Ба тањќиќоти густардаи равандњои муњољиратї нигоњ накарда, дар Тољикистон то њол масъалањои сиёсию идории муњољирати зењнї кам омўхта шудаанд.Дар осори олимони ватанї масъалањои раванди муњољират дар

љумњурї, рушд ва алоќамандии он бо мамлакатњои ИДМ, асосан дар

шакли умумї тањлил карда шудаанд. То њол масъалањои зиёди марбут ба хусусиятњои омилњои иљтимоию сиёсї ва иќтисодии муњољирати зењнїњалношуда боќї мондаанд. Хусусиятњои татбиќи сиёсати муњољиратии Тољикистон ва робитаи он бо мамлакатњои ИДМ, хориља дуру наздик пурра тавзењ наёфтаанд. Бинобар ин, интихоби мавзўи тањќиќхеле ањамиятнок буда, исботи назариявии механизмњои сиёсию идории танзими муњољирати зењнї, ифшо ва асосноккунии роњњои рушди њамкории байнидавлатї оид ба танзими онро талаб мекунад. Њамин тариќ, кам тањќиќ шудани масъалањои механизми сиёсию идории муњољирати мењнатї дар шароити љањонишавї ва набудани асарњои илмии махсус оид ба ин масъала дар Тољикистон интихоби мавзўи диссертатсия, њадаф ва вазифањои тањќиќро муайян намуданд. Объекти тањќиќи илмїраванди идораи сиёсї-њуќуќии муњољират дар шароити љањонишавї мебошад. Предмети тањќиќмуаммоњои сиёсї-њуќуќии муњољирати зењнї дар чорчўбаи њамкории Љумњурии Тољикистон ва кишварњои ИДМ мебошанд. Маќсади кори диссертатсионї тањќиќи асосњои сиёсї-њуќуќї ва нињодњои идораи муњољирати зењнї дар шароити љањонишавист. Дар кор вазифањои зерини тањќиќотї гузошта шудаанд:

тањќиќи заминањои назариявии муњољирати зењнї;

омўзиши усулњои сиёсї-њуќуќї ва таљрибаи байналмилалии танзими сиёсї-њуќуќии муњољирати зењнї;

баррасї намудани љињатњоиљањонии муњољирати зењнї ва мавќеи он дар маљмўи муносибатњои байналмилалии иљтимоию сиёсї;

асоснок намудани наќши муњољирати зењнї дар рушди инноватсионии мамлакатњои ќабулкунанда ва мамлакатњои донор;

тањлили муњољирати зењнї дар низоми њамкорињои Тољикистон ва кишварњои ИДМ;

                                                                                                                                                                                                

Л.Л. Государственная независимость Республики Таджикистан: теория, история и политическая практика; Махмадов А.Н. Политическая суверенитет и совершенствование национального государства. – 2016.-264 с. Олимова С.- Миграция в горных регионах Евразии:прошлое и настоящее./Центральная Азия и Кавказ//.№6, 2005; Фаттоев С. Социально-политические конфликты в современном обществе (Опыт Таджикистана). - Душанбе, 2001;  

8  

дар мисоли муносибатњои Россия ва Тољикистон нишон додани имкониятњо ва мушкилоти пешбурди сиёсати мувофиќашудаи муњољиратї дар соњаи муњољирати зењнї;

муайян намудани самту хусусиятњои муњољирати зењнї дар Љумњурии Тољикистон;

ошкор намудани механизмњои иљтимоию сиёсии танзими раванди муњољирати зењнї дар низоми равандњои муњољирати байналмилалї.

Навгонии илмї аз тањќиќи маљмўии муамоњои муосири сиёсї-њуќуќии соњаи идораи муњољирати зењнї дар шароити љањонишавї дар зинањои гуногун иборат буда, дар навбати худ, инњоро дар бар мегиранд:

тадќиќи мафњуми муњољирати байналмилалии зењнї тавассути назарияи «муњољирати бемарз» ва аз нуќтаи назари ќисмати сиёсатшиносии таљрибаи љањонии танзими сиёсї-њуќуќии муњољирати зењнї;

тањлили меъёрњои феълии њуќуќи байналмилалї оид ба муњољирати зењнї ва њолати татбиќи вазифањои нињодњои байналмилалие, ки муњољирати зењниро танзим мекунанд;

ифшо намудани хусусият ва тамоюли нави муњољирати байналмилалии зењнї дар шароити таќвияти равандњоиљањонишавї дар муносибатњои байналмилалї;

исботи робитаи мустаќими муњољирати байналмилалии зењнї ва рушди инноватсионї дар њаёти иљтимоию иќтисодии љомеаи кишварњои ќабулкунанда ва кишварњои донор;

муайян намудани тамоюлоти ташаккули низоми ягонаи муњољират дар ќаламрави ИДМ ва мавќеи муњољирати зењнї дар ин низом, нињодњои сиёсї-њуќуќие, ки равандњои муњољиратро танзим мекунанд;

ошкор намудани самтњои асосии муњољирати зењнї дар Тољикистон дар низоми муњољирати байналмилалии зењнї, дар мамлакатњои ИДМ, инчунин нињодњои нави сиёсї-њуќуќие, ки ин равандњоро танзим мекунанд;

пешнињод намудани механизмњои сиёсию идории нави танзими равандњои муњољирати ќувваи кории зењнї дар низоми муносибатњои Россия ва Тољикистон дар соњаи муњољират, мушаххасан - дар соњаи муњољирати зењнї, ки ба татбиќи манфиатњои рушди инноватсионии Љумњурии Тољикистон нигаронида шудааст.

9  

Муќаррароти асосие, ки бањимоя пешнињод карда мешаванд: 1.Љанбаи назариявию таззодии муњољирати мутахассисони баландихтисос дар заминаи таснифоти селањои муњољирати зењнї бо дарназардошти асосњои муњимтарин тањќиќ карда ва густариш дода шуда, тартиби омўзиши муњољирати зењнї муайян карда шудааст. Муњољирати байналмилалии зењниро чун муњољирати кадрњои илмї ва илмию омўзгории олитахассусе баррасї бояд кард, ки ѓолибон дар соњањои

тањќиќоти илмї ва коркардњои илмї-техникї ё дар хизматрасонии ин

соња машѓули коранд, ва тафсири васеътари он тамоми маљмўи

селањои муњољиратии кадрњои тахассуснокеро дар назар дорад, ки

бештар аз як сол дар хориља кор мекунанд. 2. Тамоюлоти дигаргуншавии низоми танзими сиёсї-њуќуќии муњољирати байналмилалї (нињодњои махсус, меъёрњои њуќуќии байналмилалї, шартномаву муоњидањои ду- ва бисёртарафа), инчунин раванди татбиќи консепсияи «муњољирати бемарз», ки натиљаи рушди табиати љањонї ва серфарњанги љањони муосир аст, тањлил карда шудаанд. Исбот карда мешавад, ки њаракати озодонаи захирањои мењнатї ба шумори њуќуќњои бунёдгузор мансуб аст ва бо таваљљуњ ба ин принсипу механизмњои асосї, нињодњои байналмилалии муайянкунандаи стандартњои байналмилалии сиёсї-њуќуќиро, чї дар соњаи њуќуќи башар ва чї дар соњаи таъмини истиќлолу амнияти давлатњои ќабулкунанда такмил додан лозим аст. 3. Хусусиятњои муњољирати байналмилалии мењнатї дар шароити љањонишавї ифшо карда шуда, зимнан раванди љањонишавї аз се мавќеъ баррасї мегардад: а) чун тамоюли объективии байналмилалии љањонишавии њаёти хољагї, ки дар натиљаи тањкими робитањои байналмилалии сиёсї, иљтимоию иќтисодї, молиявї, иттилоотї, фарњангї, техникї ва робитањои дигари байни давлатњо дар зинањои гуногун бараси шудааст; б) чун консепсияи рушди муносибатњои љамъиятї, ки мувофиќи он кишварњоиљањон ба муносибгардонии истифодаи захирањои љањон ва њалли муаммоњое, ки дорои хусусияти глобалї мебошанд ва аз љониби кишварњои алоњида ё гурўњи кишварњо њал карданашон ѓайриимкон аст; в) љањонишавїњамчун лоињаи махсуси байналмилалї, ки манфиатњои ширкаткунандагони алоњидаи муносибатњои байналмилалиро амалї менамояд, яъне маљмўи амалњои муташаккилонаи хусусияти байналмилалї дошта. 4. Наќши муњољирати зењнї дар рушди инноватсионии мамлакатњои ќабулкунанда ва мамлакатњои донор исбот карда шудааст: а) афзоиши вуруди муњољирон ба рушди раќобат, инноватсия, рушди иљтимоию

10  

иќтисодї ва фарњангии кишварњои саноатии ќабулкунанда дар ростои ташаккули «иќтисоди нав» мусоидат мекунад; а) сармояи инсонии хушсифату созандаи андўхташуда ба муњаррики оммавии љамъоварии инноватсияњо тавассути њавасмандгардонии муњољирати зењнї ба кишварњои ќабулкунанда, ва њам њангоми бозгашти муњољирон ба ватан табдил меёбад. Мехнизми такмили њамкорињои илмию техникии байналмилалї, ки фазои навро барои омезиши инноватсияњо ва љалби муњољирони зењнї мекушоянд, инчунин танзими сиёсї-њуќуќии ин равандњо дар арсаи љањонї пешнињод гардидаанд. 5. Раванди институтсионализатсияи (нињодњои сиёсї-њуќуќии) селањои муњољирати байналмилалии зењнї дар доираи кишварњои ИДМ, хусусан дар низоми њамкорињои Тољикистону кишварњои ИДМ тањлил карда шудаанд. Тамоюлоту муаммоњои ташаккули низоми ягонаи муњољират (ки пас аз суќути ИЉШС ташаккул ёфт), ки бозерсохтор, коммуникатсияи умумї, равобити иќтисодї, молиявї, иљтимоию фарњангї ва инсонї алоќаманданд, ошкор карда шудаанд. ќайд карда мешавад, ки наќши муњими Федератсияи Россия чун маркази минтаќавии љалби муњољирони зењнї дар навбати аввал бо тамоюли мусбати рушди босуботи иќтисод, иќтидори илмию техникї ва сатњи нисбатан баланди зиндагии ањолї иртибот дорад. 6. Самту хусусиятњои муњољирати зењнї дар низоми селањои гуногуни муњољират дар Тољикистон, ки њанўз дар чорчўбаи низоми худ ба худ ташаккулёбанда ќарор дорад, ошкор карда шудаанд. Дар ин робита роњњои њалли муаммоњои сиёсї-њуќуќии идораи муњољирати мутахассисони баландихтисос, хусусан мутахасисону олимони љавон, инчунин механизми такмили сохтори институтсионалии муњољирати мењнатї ва сиёсати муњољират дар соњаи муњољирати байналмилалии зењнї пешнињод карда шудааст. 7. Таъсири манфии муњољирати байналмилалии зењнї ба вазъи иљтимоию иќтисодии Тољикистон муайян карда шудааст, ки он аз муњољирати саросарии мутахассисони баландихтисосњамчун хурўљи сармояи инсонї, ки боиси бозистодани рушди иќтисод ва таќвияти

фишори манфї ба зерсохтори иљтимої (нарасидани муаллимон дар

мактабњо, пизишкон дар муассисањои тиб ва ѓайрањо) гардид, иборат

аст. Вобаста ба ин модели гуногунранги сиёсати муњољиратї (танзими сиёсї-њуќуќии он) пешнињод гардидааст, ки тадбирњои зеринро дар бар мегирад: а) сиёсат оид ба самти муњољират; б) сиёсат нисбати муњољирати олимон ва кормандони илмї; в) сиёсат нисбати муњољирати намояндагони фарњанг; г) сиёсат оид ба муњољирати кормандони баландихтисос ва

11  

муњољирати шахсиятњои хеле салоњиятнок (одамоне, ки идеяњои инноватсиониро пешнињод мекунанд).

Заминаи назариявию методологии тањќиќот. Тањќиќоти диссертатсионї дар доираи мазмуниљањонишавї ва дар асоси назарияи муосири муњољирати байналмилалїтањия карда шудааст. Дар љараёни тањќиќот усулњои сиёсї-њуќуќї, компаративистї, оморї, таърихї, институтсионалї ва усулњои гуногуни экспертї (маърўзањои экспертї, маълумотномањои тањлилї) истифода бурда шудаанд. Заминаи таљрибавию амалии тањќиќотроњуљљатњои меъёрии байналмилалї оид ба масъалањои танзими муњољират ва њуќуќи муњољирон (СММ, СБМ, СБКва диг.), маълумот оид ба танзими муњољират дар кишварњои Ѓарб;санадњои сиёсї ва меъёрии ИДМ оид ба ташаккул ва пешбурди сиёсати муњољиратии мувофиќашуда;санаду њуљљатњои меъёрии

Федератсияи Россия ва Љумњурии Тољикистон, изњороти ходимони

давлатї оид ба сиёсати муњољиратї; маълумоти омор дар бораи таркиби селањои муњољират ва вазъи иќтисодию иљтимоии кишварњои донор;маълумоту маърўзањои коршиносон оид ба рушди инсонї дар Осиёи Марказї (2015) ваљањон (2015) ташкил доданд. Ањамияти назариявї ва амалии тањќиќот. Маводу маълумоти рисоларо сиёсатшиносону муаррихон барои тањлили амиќи илмии масъалањои сиёсї-њуќуќии идораи равандњои муњољират дар шароити љањонишавї истифода бурда метавонанд. Натиљањои тањќиќот, хулосаву тавсияњои онро сохторњои давлатї ва нињодњои љомеаи шањрвандии љумњурї ва кишварњои ИДМ метавонандњангоми тањия ва татбиќи сиёсати муњољиратї истифода баранд. Муќаррароту хулосањои назариявии рисоларо дар мактабњои олї њангоми

тањияи курсњои махсус ва иловагї истифода бурдан мумкин аст. Кори илмї дар як ќатор баромадњои муаллиф дар конференсияњои илмї ва илмию амалии ПИД АИ ЉТ, Донишкадаи молия ва иќтисоди Тољикистон, Маркази тадќиќоти стратегии назди Президенти Љумњурии Тољикистон дар солњои 2011 - 2016 озмуда шудааст. Натиљањои тањќиќот дар чањор маќола (3,75 љ. ч.)-и дар маљаллањои таќризшавандаи КОА ФР ва Љумњурии Тољикистон чопшуда ва 4 маводи конференсияњои байналмилалї ва љумњуриявї ироа гардидаанд. Сохтори диссертатсия. Тањќиќоти диссертатсионї дар 170 сањифа иншо гардида, аз сарсухан, се боб, ки њар кадомаш ду зербоб дорад, хулоса, руйхати адабиёт ва замимањо иборат аст.

2. МУЊТАВОИ АСОСИИ ДИССЕРТАТСИЯ

12  

Дар сарсуханањамияту мубрамияти масъалањои матрањшуда, дараљаи омўхта шудани онњо, њадафњо ва вазифањои аз он бармеомада асоснок ва навгонии илмию ањамияти амалии натиљањои тањќиќот оварда шудаанд. Объект, предмет ва усулњои тањќиќот муайян гардидаанд. Дар боби якум – «Асосњои назариявї-методологии муњољирати зењнї чун падидаи иљтимоию сиёсї»асосњои консептуалии тањќиќи муњољирати байналмилалии зењнї, усулњои сиёсї-њуќуќї ва таљрибаи љањонии танзими сиёсї-њуќуќии муњољират баррасї карда шудаанд. Вобаста ба он ки муњољирати кормандони баландтахассус љузъи таркиби муњољирати захирањои мењнатист, барои ифшонамоии љанбаи назариявї-тазодии муњољирати чунин кормандон мафњуми муњољирати ањолї, захирањои мењнатї ва навъњои он њамчун нишонаи муњими њаёти љамъиятї ва ќисми таркиби рушди иљтимоию иќтисодии давлат мавриди тадќиќќарор гирифт. Муњољират раванди њарактаи одамон, захирањои мењнатї тавассути сарњадоти кишвари зист ё дар дохили ќаламрави он мутобиќи сиёсати муњољиратии давлат ва меъёрњои њуќуќи байналмилалї дар робита бо татбиќи талабот ё манфиатњои иљтимоию иќтисодї ва сиёсии онњо мебошад. Муњољирати байналмилалї чун њаракати фазоии одамон тавассути сарњадоти давлатї мебошад, ки ботаѓйири љои доимии зист ва шањрвандї бинобар омилњои гуногун (-и оилавї, миллї сиёсї ва ѓ.) алоќаманд аст. Солњои охир дар таркиби муњољирати байналмилалїљузъи муњољирати зењнї, муњољирати

мутахассисони баландтахассус беш аз пеш аёнтар мегардад. Вобаста ба ин дар адабиёти илмї, хусусан дар сиёсатшиносї масъалањои муњољирати зењнї чун самти махсуси тањќиќот људо шуд. Чунки ин муаммо натанњо мушкилоти иќтисодї (масалан, хурўљи сармояи инсонї), балки мушкилоти сиёсиро дар ростои таъмини амнияти миллї ва давлатї ба бор меовард. Дар адабиёти илмї нисбати тафсири мафњуми «муњољирати мутахассисони баландихтисос» ё «муњољирати зењнї» назарњои гуногун дида мешаванд. Дар доираи тањќиќоти худ ва дар љараёни тањќиќиљанбаи назариявї-тазодии муњољирати мутахассисони баландихтисос мо ба тартиби тањќиќи муњољирати зењнї, ки Хасбулатова Н.Н. пешнињод намудааст, такя кардем. Ба фикри ин муњаќќиќ, мафњуми «муњољирати зењнї» на танњо муњољирати мутахассисони соњаи илму техника, балки зиёиёни эљодкорро низ фаро мегиранд. Тафсири васеътаринаш бошад, тамоми маљмўи селањои муњољирати кадрњои соњибтахассусро, ки беш аз як сол дар хориља кор мекунанд, дар бар мегирад»6. Мувофиќи ин нуќтаи назар таснифи селањои

                                                            6Хасбулатова, Н. Н. Политическое регулирование международной интеллектуальной миграции в условиях глобализации. Дисс. канд. полит, наук. ‐М.: РАГС, 2010. ‐ С. 40. 

13  

муњољиратро бо назардошти асосњои муњимтарин васеътар кардан

мумкин аст ва инро мо дар љадвали 1 нишон додаем.

Љадвали 1. Таснифоти муњољирати зењнї Аломат Тавсиф 1. Самти селаи муњољират Муњољирати зењнїба дохили кишвар ва ба

берун аз он 2. Муддати иќомат дар

кишвари воридшавї Муњољирати зењнии мењнатї (муваќќатї); муњољирати зењнии доимї (кўчидан);

3. Тахассуси муњољирон Муњољирати олимону кормандони илмї; муњољирати тањсилотї; муњољирати намояндагони фарњанг; муњољирати кормандони баландихтисос; муњољирати мутахассисоне, ки ѓояњои инноватсиониро ба вуљуд меоранд ва онњоро дар лоињањо мустаќилона ё бо ёрии давлат, ташкилотњои љамъиятї ва ѓ. амалї менамоянд.

4. Сатњи касбият Селањои умумии муњољирати зењнї; муњољирати олимону ходимони фарњангии нисбатан ќобилиятнок.

Дар адабиёти илмї навъи муваќќатї ва доимии муњољирати зењнии байнидавлатиро фарќ мекунанд. Муњољирати байнидавлатии зењнии муваќќатї яке аз шаклњои њамкории байналмилалї мебошад. Муњољирати байнидавлатии зењнии доимї бошад, ќариб баробарињиљрат буда, онро аз ду нуќтаи назар арзёбїметавон кард: а) чун ихрољи њама гуна мутахассисони мамлакат, ки ба фаъолияти баландтахассус, зењнї ва эљодї машѓул буданд; б) њиљрати мутахассисони эњтимолї - донишљўён, аспирантњо, коромўзон.7

Бояд гуфт, ки тањлили сиёсї-њуќуќї дар низоми усулњои тањќиќи муњољирати зењнї маќоми марказиро ишѓол мекунад. Дар кишварњои ѓарбї, хусусан дар Иттињоди Аврупо, тањќиќи муњољирати зењнї чун падидаи иљтимоию сиёсї дар доираи ќоидаи «љањони бемарз»

гузаронида мешавад, ки њамбастагии љузъњои сиёсї, меъёрии њуќуќї

                                                            7Ниг.: Жаренова, О. А., Кечил, Н. В., Пахомов, Е. Ю. Интеллектуальная миграция россиян. Ближнее и дальнее зарубежье /О. А. Жаренова, Н. В. Кечил, Е. Ю. Пахомов. - М.: Центр политической информации, Изд-во «ГНОМ и Д», 2002. - С. 3.

14  

ва ахлоќиро дар бар мегирад. Љињати ахлоќї дар ин модел ќисмати

бунёдист. Дар тўли фаъолияти худ ИА худро чун маќоми бонуфузи

байналмилалие намоиш дод, ки ба масъалањои иљтимоию иќтисодї ва

њамкорињои гуногун, аз љумла дар соњаи муњољирати зењнї, машѓул

мебошад.Таљрибаи танзими равандњои муњољират дар давоми асрњои ХХ ва ХХIду шиори асосии сиёсии «Аврупои бидуни сарњад» ва «Ќалъаи Аврупо»-ро эълом кард. Конвенсияи њуќуќи башари Аврупо ва Хартияи иљтимоии Аврупо њуќуќи шањрвандї, сиёсї, иќтисодї ва иљтимоии шањрвандони Аврупоро муайян кардаанд. Њанўз 4 ноябри соли 1950 Конвенсияи аврупоии њимояи њуќуќи инсон ва озодињои асосї ба тасвиб расид. Дар ин санад як ќатор муќаррароте њаст, ки ба њаракати байнидавлатии шахсон ва њуќуќи хориљиёни муќими кишвар дахл доранд. Санади дигари муњими ИА, ки илова ба Конвенсияи њуќуќи башари Аврупост, ин Хартияи иљтимоии Аврупо ва њамчунин Созишномаи Шенген мебошад.

Дар боби дуюм – «Муњољирати байналмилалии зењнї дар шароити равандњои муосири љањонишавии мунсоибатњои

байналмилалї» масъалањои љанбаи љањонишавии муњољирати байналмилалии зењнї, наќши муњољирати зењнї дар рушди инноватсионии кишварњои ќабулкунанда ва донор мавриди тањќиќќарор дода шудаанд.

Љањони муосир бо суръати тамом рушда карда љомеаи љањонїњам бо њамин суръат таѓйир ёфта истодааст. Дар ин раванди печида теъдоди зиёди давлатњо вориди майдони њамкорї дар бахшњои мухталифи њаёту фаъолият, аз љумла дар соњаи муњољирати зењнї мегарданд. Тањлили адабиёти илмии солњои охир нишон дод, ки дар оѓози асри 21 муњољиратиљањонї аломату хосиятњои навро касб намуд:

љоннокшавии раванди таѓйири таркиби муњољирон, аз љумла занони мутахассиси баландихтисос: дар кишварњои мутараќќї аз солњои 80-уми асри гузашта миќдори занони муњољир аз мардони муњољир бештар шуда, интизор меравад, ки њиссаашон аз 52% гузарад;8

таркиби гуногуни миллии ањолии муњољир, ки дар љустуљўи шароити бењтари иќтисодї, сиёсї, иљтимої, динї ва фарњангї ба хориљ аз

кишвар рў меоранд;

махсусан муњољирати зењнї чун омили хоси рушди иќтисодиљањонї ва бозори мењнат ба мушоњида мерасад, ки он дар натиљаи густариши

                                                            8Ниг.: Borjas, G. J. Heaven's door: immigration policy and the American economy. Princeton, NJPrincetonUniversityPress. 1999. ‐ P. 312‐315. 

15  

равобити њамкории байни љомеаву марказњои илмии байналмилалї ва миллї зоњир мегардад.

Сабабњои муњољирати элитањои зењнї инњо мебошанд: а) фарќият ё ќувват гирифтани нобаробарии сатњи инкишофи байни

мамлакатњо, хољагињои миллї, ки боиси фарќияти музди кор ва шароити

гуногуни фаъолияти касбї мегардад; б) беш аз пеш боло рафтани сатњи ќобилияти бизнеси муњољиратї, ки ба мутахассисони баландтахассус имкониятивуруди бемамониат ба кишварњои ќабулкунандаро медињад.

Дарљањони муосир иќтидори азими илмию техникї ташкил ёфта, нобаробар таќсим шудааст. Аз ин сабаб ањамияти кормандони зењнї ва эљодї чун омили муњимтарини рушди инноватсионии хољагињои миллїрўз то рўз баланд мешавад. Аз ин рў, масоили баландбардории сатњи таъмини давлатњобо кадрњои илмї, мутахассисони баландихтисоси соњањои гуногун, маблаѓгузорї, сармоягузорї ба корњои илмии тањќиќотї, таъмини миќдори муносиби марказу муассисањои илмию техникии фаъоли машѓул ба КИТ дар маркази сиёсати давлатњои мутараќќїќарор гирифтааст. Онњо низоми љалби захирањои зењнии љањонро барои рушду тањкими иќтидори илмї-техникии кишварњои худ бунёдгузорї мекунанд. Дар арсаиљањон њамкории марказњои иќтидороти илмию техникї тавассути ташкили њамкории байналмилалии илмию техникї анљом мепазирад. Ин шаклњои минтаќавии њамкорїроњи љалби

муњољирони зењниро мекушояд Њамин тавр, муњољирати зењнїќариб тамоми мамлакатњоиљањон ва азнљумла кишварњои шўравии собиќро фаро гирифтааст. Бино бар он ки њаљми муњољират аллакай ба садњо миллион нафар мерасад, аллакай дар бораи хосияти љањонї доштани равандњои муњољират сухан гуфтан мумкин аст. Тољикистон, ки теъдоди кофии кадрњои илмию техникї дорад, ба ин равандњоиљањонїљалб шудааст. Раванди доимии «ихрољи маѓзњо», баромада рафтани мутахассисони баландтахассус, ки барои ба роњи рушди саноатию инноватсионї гардондани љумњурї лозиманд, ба мушоњида мерасад. Аз ин сабаб, њалли муаммои муњољирати зењнї, пеш аз њама, муносибгардонии селањои муњољирони мењнатї барои љумњурии мо ањамияти калон пайдо мекунад. Тадбирњои сиёсию идорї бояд, пеш аз њама,соњаи муњољирати мутахассисони баландихтисосро чун сармояи арзишманди инсонї фаро гиранд. Рушди босуботи иќтисоди кишвар, бозсозии он дар заминаи саноатию инноватсионї дар шароити камчинии мутахассисони босифат ѓайриимкон аст. Дарљањони доимо таѓйирёбандаи муосир таркиби бозори мењнату равандњои муњољират низ таѓйир ёфта, ба сиёсати шуѓл, сиёсати

16  

муњољиратї ва суботи сиёсии кишвар таъсир мерасонад. Бешубња, сиёсати солими муњољиратї яке аз омилњои суботи иљтимої ва сиёсї дар Тољикистон мебошад. Дар боби сеюм – «Муњољирати байналмилалии зењнї дар низоми њамкорињои Тољикистон ва мамлакатњои ИДМ»асосњои институтсионалии равандњои муњољират дар ИДМ, самту хусусиятњои муњољирати зењнї, инчунин механизмњои иљтимоию сиёсии танзими раванди муњољирати зењнї дар љумњурї тањќиќ карда шудаанд. Шоистаи дастгирист, ки дар чорчўбаи ИДМ ва иттињоди иќтисодии авруосиёї тадриљан ниходњои гуногуни танзимкунандаи равандњои муњољират, аз љумла муњољирати зењнї ташаккул ва такмил ёфта истодаанд. Мамлакатњои Иттињоди Давлатњои Мустаќил (ИДМ) низоми ягонаи муњољирати баъди суќути ИЉШС бамиёномадаро ташкил медињанд. Дар ин низоми муњољират кишварњо њамоно бо зерсохтор, коммуникатсия, робитањои муштараки иќтисодї, молиявї, иљтимоию фарњангї ва инсонї бо њамдигар алоќаманд мебошанд. ФР маркази минтаќавии љалби муњољирони мењнатии баландихтисос гардидааст ва сабаби ин, пеш аз њама, тамоюлњои мусбати рушди устувори иќтисод, сатњи нисбатан баланди зисти ањолї мебошад. Дар љараёни тањќиќи илмї ошкор гардид, ки дар шаш моњи соли 2017 миќдори умумии муњољирони мењнатии аз Тољикистон хориљшуда 272778 нафарро ташкил додааст. Аз ин 38411 нафараш муњочирони зењнї буданд, яъне муњољироне, ки тањсилоти олї доранд. Онњо 14,1%-и муњољиронро ташкил доданд. Дар миёни муњољирони зењнїњиссаи бештар аз њамаро шахсони калонсоли 50-54-сола (48,4%) ва беш аз 60-сола (55,5%) доранд. Њамин тариќ, дар ќаламрави ИДМ афзоиши аёни муњољирати мутахассисони баландихтисос ва њаракати озоди элитаи зењнїба мушоњида мерасад. Кишварњои саноатии ИДМ, пеш аз њама ФР, мекўшанд то ба кишварашон мутахассисони баландихтисос ва ходимони илмиро љалб намоянд. Тамоюли афзоиши муњољирати мутахассисони баландихтисос аз љумњурї бо он алоќаманд аст, ки дар иќтисоди Тољикистон низоми кофии њавасмандию таќозо ба мутахасисони баландихтисос, мањсулот, хизматрасонї ва навоварињои илмию техникївуљуд надорад. Дар њоли њозир сиёсати муњољиратии Љумњурии Тољикистон ба такмилу мутобиќат ба воќеиёти муосир ниёз дорад, зеро дар љараёни дигаргуншавии босуръати муњити иљтимоию фарњангї хосияти равандњои муњољират низ таѓйир ёфтааст. Ин мутобиќ гардонидани сиёсати муњољиратии давлатро батањдиду хатарњои муосир талаб мекунад. Вобаста ба њамин, Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон дар бораи

17  

зарурати тасвиби ќонуни нави муњољират ибрози назар намуда, бањукумати

љумњурї супориш дод, ки то охири сол лоињаи санади навро омода

кунанд9: «Дар ин ќонун њуќуќи муњољирони мењнатї, њифзи иљтимої ва

њуќуќии онњо бояд њамаљониба инъикос ёбад. Инчунин ба омодагии касбї, донистани забону фарњанги кишвари будубош низ ањамияти махсус бояд дод».10

Бояд гуфт, ки тавассути шабакањои муњољират аз љумњурї бештар олимони љавони умедбахш ва мутахассисони баландихтисос мераванд. Ин иќтидори илмию техникї дар мактабњои олї ва илмии Россия гирд омада, дар оянда барои ин кишвар ба дастовардњои илмї ноил шуда метавонанд. Инчунин, кўшиш довталабони муњољир ба назар мерасад. Пас аз хатми тањсил онњоэњтимолан, ватанро барои њамеша фаромўш карда, дар Федератсияи Россия кору фаъолият хоњанд кард. Гуфтан мумкин аст, ки сабаби афзоиши селаи муњољират аз љумњурї ин

буњрони гузаштаи илми ватанї ва лозим набудани натиљањои фаъолияти

илмї дар љомеа мебошад. Ихтисори назарраси харољоти дохилї барои

тањќиќу коркардњои илмї то солњои 2000-ум тамоюли ихрољикадрњои

илмї, «ихрољи маѓзњо» аз љумњуриро ба вуљуд овард. Бино ба маълумоти

пурсише, ки мо соли 2015 дар байни донишљўён, аспирантњо ва омўзгорони

мактабњои олии пойтахт доир намудем, ќариб 70%-и пурсидашудагон омилњои моддии зеринро сабаби аз љумњурї рафтани мутахассисони илму техника номиданд: фарќияти музди кори олимон дар Россия ва дар љумњурї чанд маротиба зиёд буда, сатњи маблаѓгузории илми Россия алњол таќрибан ба сатњи кишварњои аврупоие аз ќабили Руминия, Юнон, Португалия баробар аст. Дар байни сабабњои дигар, набудани њавасмандї(40%) ва сатњи пасти њифзи њуќуќи олимон, набудани низоми мувофиќи њуќуќи зењнї (22%) номбар карда шуданд. Дар хусуси масъалаи татбиќи донишу касбият дар љумњурї бошад, 36% пурсишшудагон посух доданд, ки пурра, 31%- ќисман ва танњо 13% гуфтанд, ки ба миќдори хеле кам иќтидори худро чун мутахассис дар љумњурї татбиќ карда истодаанд. Дар мавриди сатњи тахассуси њайати профессорону омўзгорони муассисањои тањсилоти олї, 64,3%-и мусоњибон онро «ѓайриќаноатбахш», 35,7% «ќаноатбахш» арзёбї карданд,сифати тањсилот дар мактабњои олии пойтахт њам дар њамин њол аст («ѓайриќаноатбахш» – 55, 3%, «ќаноатбахш - 44,5%). Муњољирати љавонони ќобилиятнок бозгўи он аст, ки

                                                            9В Таджикистане разработают новый закон о трудовой миграции//http://go.mail.ru/search?q=%D0%9F%

 10Паёми Президенти Љумњурии Тољикистон ба Маљлиси Олї20.01.2016//http://president.tj/ru/node/10587

18  

татбиќи сиёсати тањсилотии эъломшудаи љумњурї дар њоли хеле бад ќарор дорад.

Мутобиќшавии мактабњои олии кишвар ба муоњидањои Болоня бо дарназардошти таљрибаи мамлакатњои Ѓарб, ки он љо мактаби олї унсури њатмии зерсохтори низоми инноватсионии миллии пайвандгари илм, тањсилот ва бизнес аст, суст љараёни дорад. Тањќиќи доирнамудаи модар муњити донишљўёни пойтахт (хатмкардагони факултетњои иќтисодї - интихоби 1000 пурсишшуда) нишон дод, ки 41%-и хатмкардагон барои худ имконияти муњољират ба Россия ва кишварњои дигари ИДМ-ро њамроњи хонаводаашон баррасї мекунанд, 15%-и мутахассисони љавон дар ин нияти худ аз дастгирии хонаводањои худ бархурдоранд. 21 %-и пурсишшудагони љавон ба кўмаку дастгирии волидони худ дар давраи мутобиќшавї дар муњољират умед бастаанд. Таъкид мекунем, ки танњо 21%-и хатмкардагони муассисоти тањсилоти олї забонњои хориљиро медонанд, 15 дарсадашон мехоњанд тањсилро дар хориља идома дињанд. Фаќат 17%-и пусишшудагон омодаанд ба хона - ба ноњияњо баргашта, дар бозори мењнати мањаллї соњиби љои кор шаванд. Яке аз шартњои ногузири њаракатдињандаи хатмкардагони мактабњои олии љумњурї ин набудани садди забонї дар фаъолияти касбї мебошад.

Дар шароити муосир мавќеи шоистаи давлат дар муносибатњои байналмилалї ва арсаиљањонї ва хусусан дар арсаи раќобат аз иќтидори илмию техникии мамлакат бармеояд. Хусусан ташаккул ва рушди љомеаи иттилоотї дар бисёре аз кишварњои мутараќќїхусусиятиљањониро касб намуда, воридшавии љумњурии мо ба љомеаи иттилоотии љањонї ба сатњи тањсилот, рушди илмию техникї ва фарњангии љомеа вобаста аст.Ин ба баланд шудани наќши кадрњои соњибтахассус, ќобилияти эљодии кормандон ва сифати хизматрасонии мењнатї мусоидат мекунад. Аз ин лињоз, сиёсати дурусти муњољиратї бояд дар заминаи тањлили илман асоснокшудаи вазъи муњољират, мукишилоти таѓйири њолати демографї, иљтимоию сиёсї ва иќтисодї созмон дода шавад. Ба ибораи дигар, тањќиќи доимии муаммоњои муњољират ва њам тасњењу такмили соњањои њамбастаи онро ташкил бояд кард. Дар ин замина тамоми параметрњоисиёсати давлатро дар соњаи муњољирати мутахассисони баландихтисос такмил додан лозим аст. Барои тањияи стратегияи њаќиќии сиёсати муњољиратї, ба фикри мо, тадбирњои зеринро амалї бояд кард: ташаккул додани бонки маълумот оид ба таркиби селањои муњољират, пеш аз њама, таркиби демографї ва тахассусии он; – ташкили чорабинињои иттилоотї бо истифода аз иќтидору фаъолияти сафоратхонаву консулгарињои љумњурї ва диаспорањои миллї дар кишварњои хориљї. Тањияи сиёсати воќеии давлат дар соњаи муњољирати мутахассисон

19  

танњо дар сурати баназаргирии хосияти умумиљањонии ин раванд имконпазир аст, чунки муњољирати зењнї самти калидии равандњои муњољиратиљањонї мебошад.

3.ХУЛОСА Дар натиљаи тањќиќи комплексии муаммоњои муосири сиёсї-њуќуќї дар соњаи идораи муњољирати зењнї дар рисола мо чунин хулосањо бароварда чунин тавсияњоро пешнињод кардем: 1.Дар адабиёти илмїњангоми шарњи мафњуми «муњољирати мутахассисони баландихтисос» ё «Муњољирати зењнї», нуќтањои назари гуногун истифода бурда шудаанд. муњаќќиќони алоњида ба мафњуми «муњољирати зењнї» муњољирати мутахассисони илмию техникї, зиёиёни эљодкор, маљмўи селањои муњољирати кадрњои баландихтисосро дохил мекунанд. Дар љараёни тањќиќиљанбаи назариявию таззодии муњољирати мутахассисон ба таснифоти селањои муњољират бо дарназардошти асосу аломатњои муњими зерин такя бояд кард: самти селаи муњољират; ваќти будубош (иќомат) дар кишвари вуруд; тахассуси муњољирон; сатњи касбият. Бо дарназардошти ин аломатњо метавон гуфт, ки муњољирати байнидавлатии зењнї ин муњољирати кадрњои илмї, илмї-омўзгорї, илмию техникии дорои тахассуси олист, ки

ѓолибон дар соњањои тањќиќоти илмї ва коркардњои илмию техникї ё

хизматрасонии соњањои мазкур машѓули кор мебошанд. 2.Муњољирати зењнї дар шароитиљањонишавї ва муносибатњои зуд таѓйирёбандаи байналмилалї падидаи мураккаби иљтимоию сиёсиест, ки тањќиќаш истифодаи усулу асосњои гуногуни назариявию методологии тањлили илмиро талаб мекунад. Дар доираи ин усулу назариёт тањлили сиёсї-њуќуќї, ки барои људонамоии љанбањои сиёсии муњољирати зењнї имкон медињад ва воситаи муњими татбиќи сиёсати муњољиратии давлат мебошад, мавќеи марказиро ишѓол менамояд. Тањќиќи равандњои муњољират дар шароити љањонишавї дар заминаи истифодаи усули сиёсї-њуќуќї барои арзёбии умумии вазъи муњољират ва сиёсати муњољиратии бо он рабтдоштаи давлатњои ќабул ва ирсолкунанда (донор) имкон медињад. Арзишмандии ин усул дар он аст, ки дар љомеаи муосири рў ба инкишофи демократї, сиёсат ва њуќуќ чун нињодњои асосии танзиму назораткунанда ва ташкилии иќтисоди миллї ва љомеаи љањонї баромад мекунанд. Илова ба ин, дар шароитиљањонишавї сохтор (таркиб) ва тамоюли муносибатњои байналмилалї мураккабу ноустувор гашта, ба равандњои муњољирати байналмилалї таъсири ќавї мерасонад, бинобар ин истифодаи усулњои системї ва байнифаннироталаб мекунад. 3. Дар доираи равандњои љањонишавї ва ташаккулу рушди љомеаи иттилоотї дар кишварњои мутараќќї ва рў ба тараќќї, наќшу ањамияти муњољирати

20  

зењнї, муњољирати мутахассисон ва нерўи кории соњибмаълумот торафт болотар мегардад. Чунки иќтисоди муосир, ки ба истифодаи технологияњои нави пешќадам асос ёфтааст, беш аз пеш ба мутахассисони баландихтисос ниёз дорад.Муњољирати кадрњои илмї барои мутобиќати муваффаќонаи ихтирооту коркардњои илмї ба шароити мамлакатњои алоњида, модернизатсияи минбаъдии заминаи технологии рушди љомеа, ба талаботи бозориљањонї ањамияти махсус дорад. Ин наќши «сармояи инсонї»-ро дар рушди иќтисодию иљтимоии мамлакатњо баландтар мекунад. Дар шароити муосир иќтидори зењнїяке аз захирањои стратегии муњимтарини кишварњои мутараќќии индустриалї (кишварњои некуањвол) гардидааст. Бинобар ин, онњо сиёсати аълосифати муњољиратро нисбати ќисми зењнии муњољирати байналмилалї татбиќ менамоянд, барои муњољирати олимону кормандони илмию омўзгорї шароити хуб ташкил мекунанд. Дар натиља, ихрољи мутахассисони баландихтисос аз кишварњои рў ба инкишоф бештар мегардад ва бо њамин, иќтидори зењниашон коњиш меёбад. Ин ба Љумњурии Тољикистон низ дахл дорад. Аз ин лињоз, тањия ва татбиќи сиёсати муњољиратии нав ва такмили механизмњои сиёсию идории муњољирати кадрњои баландтахассус таќозои замон аст. 4.Пешбурди сиёсати мувофиќашудаи муњољиратии мамлакатњои ИДМ бо як ќатор муаммову мушкилот мувољењ аст (масалан, муаммоњои муњољирати ѓайриќонунї ва шањрвандии дугона), ки онњоро тибќи тартиби дутарафа, бо таъмини њамкории мутаќобилан судманди тарафњо ва бо назардошти меъёрњои ќонунгузории миллии онњо њаллу фасл бояд кард.Њангоми татбиќи сиёсати муњољиратї бояд дар хотир дошт, ки танзими байналмилалии муњољирати зењнї ба содагардонии расмиёти њаракати доираи шахсони

соњибмаълумот дар фазои геополитикї, ки иљозати вуруди муњољирони

зењниро ба мамлакат осон мекунад, равона шудааст. Њамчунин бояд дар назар дошт, ки муњољирати мутахассисони баландихтисос аз манбаъњои муњимтарини афзоиши сармояи инсонї, рушди инноватсионии мамлакатњои ќабулкунанда ва мамлакатњои донор мебошад. 5.Муњољират дар ИДМ бо аслу ангезањои гуногуни селањои муњољирон рабт дорад (гурезагон, муњољирони иљборї, муњољирони миллї, муњољирони мењнатї), аз љумла, барои муњољирати зењнї низ сиёсати алоњидаро кор фармудан лозим аст. Пешбурди сиёсати мувофиќашудаи муњољиратї дар ќаламрави кишварњои шўравии собиќ дигаргунињои институтсионалии љиддиро зимни танзими равандњои муњољират чї дар Россия ва чї дар кишварњои ирсолкунанда талаб менамояд. Масъалаи шањрвандии дугонаро, ки дар натиљаи муњољирати оммавї падид омад, бо тартиби дутарафа бо назардошти манфиат, њуќуќу уњдадорињои давлатњо, љомеа ва шањрвандон

21  

њал бояд кард. Дар сатњи шањрвандон - ин риояи ќонун њангоми татбиќи њадафњо; дар сатњи љомеа - ташкили иттињодияњо љињати мутобиќшавию њамгироии шањрвандон; дар сатњи давлатњо ин ташкили нињодњои њамоњангсозу мувофиќасоз мебошад. 6.Самаранокии сиёсати муњољиратї ба ташкили механизми дутарафаи сиёсї-идории татбиќи он вобаста аст, ки маљмўи унсурњои институтсионалї (нињодї), ташкилї, амалї, меъёрию њуќуќї, љањонибинию арзиширо дар бар мегирад. Барои шароити муосири љумњурї такмили заминаи меъёрии њуќуќии муњољирати зењнї, ки иќтидори кадрии кишварамонро коњиш медињад, ањамияти махсус дорад. 7.Дар шароити муосир тамоюлоти зерини муњољирати зењниро људо кардан мумкин аст: афзоиши њаљми њаракати муњољирон дар доираи фаъолии фазои иттилоотии муосири љањон ва таъсири онњо ба ташаккули фазои илмию тањсилотии љањонї; муњољирати байналмилалї, аз љумла муњољирати зењнї хосиятњои нав ба навро касб мекунад: гуногунии таркиби муњољирон; људо шудани муњољирати зењнї чун омили махсуси рушди бозори байналмилалї ва дохилии мењнат, ки дар њамбастагї бо љамъияту ташкилотњои илмии байналмилалї ва миллї зоњир мешавад; ташаккулёбии ањолии гуногунранг, ки бењшавии шароити иќтисодї, сиёсї, иљтимої, динї ва фарњангии зисти худро мељўяд; љањонишавии масирњои муњољират ва ѓайрањо. Ин боиси ќабули сиёсати нави муњољиратї бо дарназардошти тамоюлоти мазкур мегардад. Аз ин рў, алњол дар чумњурї масъалаи татбиќи сиёсати босамари муњољиратї бо маќсади нигањдошти суботи сиёсї ањамияти махсус дорад. Барои ин баланд бардоштани сатњи шуѓлнокии дохилї ва ихтисори муњољирони зењнї, кам кардани ихрољи кадрњои соњибмаълумоти касбї лозим аст. Хулоса, аз љињати ташкилї чорањои зерин самаранок мебошанд: дар сохтори хадамоти муњољирати љумњурї ва минтаќањои он ташкил кардани шуъбањои дорои ваколати татбиќи сиёсати давлатї оид ба муњољирати зењнї;

дар низоми иттилоотї ташкил кардани зернизоми бањисобгирии воридшавї, хориљшавї, истиќомати муњољирони баландихтисос чун замина ва олати танзиму идораи равандњои муњољират;

танзими сиёсї-њуќуќии муњољират бояд дар асоси принсипњои њифзу таъминкунандаи њуќуќи муњољирон ва њам принсипњое роњандозї шавад, ки истиќлолу амнияти давлатњои ќабулкунандаро таъмин менамоянд.

22  

Аннотатсия Дар љањони муосир сармояи инсонїва зењнї омили асосии рушди иљтимоию

иќтисодии тамоми кишварњои љањон гардидааст, бинобар њамин дар доираи равандњои муосири муњољирати љањонї наќшу ањамияти муњољирати зењнїњам болотар мешавад. Ин равандњо дар кишварњои ИДМ њам фаъолтар шуда истодаанд. Ин зарурати тањќиќи муаммоњои сиёсї-њуќуќии муњољирати байнидавлатии зењниро, ки як ќатор сабабњои назариявї ва њам амалї доранд, ба миён меорад. Интихоби мавзўи тањќиќот барои Љумњурии Тољикистон ин хусусият ва вижагињои иштироки љумњурї дар муњољирати байналмилалї, таъсири муњољирати байналмилалї ба ќисмати сиёсї ва демографии сиёсати давлат ва ба муњити иљтимоию иќтисодї вобастагї дорад.

Тањќиќи муаммоњои сиёсї-њуќуќї ва асосњои консептуалию ќоидавии

муњољирати зењнї, инчунин нињодњои танзими он дар шароити љањонишавї

предмети тањќиќи диссертатсионї ќарор дода шуданд. Дар боби якуми рисола асосњои назариявию методологии тањќиќи

муњољирати зењнї чун падидаи хоси иљтимоию сиёсї, инчунин асосњои консептуалию ќоидавии муњољирати байналмилалии зењнї, инчунин аќидањои

сиёсї-њуќуќї ва таљрибаи байналмилалї дар ин самт баррасї карда шудаанд. Дар боби дуюм ќонуниятњои рушди муњољрати байналмилалии зењнї дар

равандњои муосири љањонишавии муносибатњои байналмилалї ва наќши он дар рушди инноватсионии кишварњои ќабул ва ирсолкунанда тањќиќ карда

шудаанд. Дар боби сеюм муњољирати байналмилалии зењнї дар низоми

њамкории Тољикистон бо кишварњои ИДМ, асосњои инстиутсионалии ин равандњо дар ќаламрави кишварњои пасошўравї, самту хусусиятњои ин навъи

муњољират дар Љумњурии Тољикистон, инчунин механизмњои танзими он

мавриди тањќиќ ќарор дода шудаанд. Дар натиљаи тањќиќот хусусиятњои муњољирати байналмилалии зењнї дар шароити љањонишавї ошкор карда, собит шудааст, ки дар чорчўбаи усули комплексии тањќиќимуњољирати байналмилалии зењнї, тањлили сиёсї-њуќуќї

љои марказиро ишѓол мекунад, зеро он барои дарёфти љанбањои сиёсии ин масъала имконият дода, чун василаи муњимми татбиќи сиёсати муњољиратии

давлатњо баромад мекунад. Наќши муњољирати зењнї дар рушди инноватсионии кишварњои ќабулу ирсолкунанда исбот гардида, самту хусусиятњои он дар низоми

серљанбаву гуногунсамти селањои муњољират дар Тољикистон ошкор карда шуда, роњњои њалли муаммоњои сиёсї-њуќуќии идоракунии муњољирати зењнї,

механизмњои такмили сохтори институтсионалї ва љанбањои сиёсї-њуќуќии ин

раванд пешнињод карда мешаванд. Љињатњои манфии муњољирати байналмилалии зењнї, ки ба вазъи иљтимої-

сиёсї ва иќтисодии Љумњурии Тољикистон таъсир мегузоранд, муайян карда шуда, модели танзими сиёсї-њуќуќии ин навъи муњољират бањри таъмини

амнияти миллї-давлатии кишвар пешнињод гардидааст.

23  

Аннотации В современном мире человеческий и интеллектуальный капитал становился

главным фактором социально-экономическое развитие всех стран мира, поэтому в рамках современных мировых миграционных процессов все более возрастает место и значение интеллектуальная миграция. Эти процессы активизируется и в рамках стран СНГ. Это вызывает необходимость исследования политико-правовых проблем межгосударственная интеллектуальной миграции, которые обусловлены целым рядом причин как теоретического, так и прикладного характера. Выбор темы исследования для Республики Таджикистан, обусловлено характером и особенностями участия республики в международном миграционном обмене, воздействием международной миграции на политическую и демографическую составляющую политики государства, а также на социально-экономическую среду.

Исследование политико-правовых проблеми концептуально-парадигмальные основы интеллектуальной миграции, а также институтов его регулирования в условиях глобализации явилось предметом диссертационного исследование.

В первом главе диссертации рассмотрено теоретико-методологические основы исследования интеллектуальной миграции как социально-политического феномена, концептуально-парадигмальные основы и теории международной интеллектуальной миграции, а также политико-правовые подходы и международного опыта в этом направление. Во-втором главе изучено закономерности развитие международная интеллектуальная миграция в современных глобализационых процессах международных отношений, глобализационный аспект международной интеллектуальной миграции и роль последнего в инновационном развитии стран-принимающих и стран доноров. В третьем главе, исследованы международная интеллектуальная миграция в системе взаимодействия Таджикистана и стран СНГ, институциональные основы этих процессов в постсоветском пространстве, направление и особенности этого типа миграции в Республике Таджикистан, а также социально-политические механизмы ее регулирование. Выявлены особенности международной интеллектуальной миграции в условиях глобализации, обоснован, что в рамках комплексного подхода исследования международной интеллектуальной миграции, политико-правой анализ занимает центральное место, позволяющий выделить политические аспекты этого вопроса, и выступает как важный инструмент реализации миграционной политики государств. Доказано роль интеллектуальной миграции в инновационном развитии принимающих стран и стран-доноров, выявлены ее направления и особенности в системе разнообразности и разнонаправленности миграционных потоков в Таджикистане, предложено лягаются пути решения политико-правовых проблем управления интеллектуальной миграцией, механизмы совершенствования институциональной структуры и политико-правовые аспекты этого процесса. Определенно негативнее стороны международной интеллектуальной миграции, влияющие на социально-политические и экономическое положение Республики Таджикистан и предложено дифференцированной модель политико-правового регулирования этого типа миграции, направленная на обеспечения национально-государственной безопасности страны.

24  

Annotations In the modern world, human and intellectual capital has become the main

factor in the socio-economic development of all countries of the world, therefore, within the framework of the contemporary world migration processes, the place and

importance of intellectual migration is increasingly increasing. These processes are becoming more active in the CIS countries. This raises the need to study the political

and legal problems of interstate intellectual migration, which are due to a number of reasons, both theoretical and applied nature. The choice of the research topic for the

Republic of Tajikistan is conditioned by the nature and peculiarities of the republic's participation in the international migration exchange, the impact of international

migration on the political and demographic component of state policy, and on the socio-economic environment.

The study of the political and legal problems of the conceptual paradigmatic basis of intellectual migration, as well as the institutions of its regulation in the

context of globalization, was the subject of a research work. The first chapter of the thesis deals with the theoretical and methodological

foundations of the study of intellectual migration as a socio-political phenomenon, the conceptual paradigmatic foundations and theories of international intellectual

migration, as well as political and legal approaches and international experience in this area. In the second chapter, the development of international intellectual

migration in the modern globalization processes of international relations, the globalization aspect of international intellectual migration and the latter's role in the

innovative development of host countries and donor countries are studied. In the third chapter, international intellectual migration in the system of interaction

between Tajikistan and the CIS countries, the institutional foundations of these processes in the post-Soviet space, the direction and features of this type of

migration in the Republic of Tajikistan, as well as the socio-political mechanisms for its regulation were explored.

The peculiarities of international intellectual migration in the context of

globalization are revealed, it is justified that, in the framework of an integrated approach to the study of international intellectual migration, the political and legal

analysis is central to the political aspects of this issue and serves as an important instrument for implementing the migration policy of states. The role of intellectual

migration in the innovative development of host countries and donor countries has been proved, its directions of specificity in the diversity and different directions of

migration flows in Tajikistan have been revealed. It has been proposed to solve political and legal problems of intellectual migration management, mechanisms for

improving the institutional structure and political and legal aspects of this process . Certainly the negative aspects of international intellectual migration that

affect the socio-political and economic situation of the Republic of Tajikistan and proposed a differentiated model of political and legal regulation of this type of

migration aimed at ensuring the national-state security of the country.

25  

IV. НАТИЉАЊОИАСОСИИТАЊЌИЌОТДАРМАЌОЛАЊОИЗЕРИНИМУ

АЛЛИФМАТРАЊГАРДИДААНД: Маќолањое,

кидармаљаллањоитаќризшавандаимансуббаномгўиКОАФРваЉумњурииТољикистончопшудаанд:

1. К вопросу о нелегальной трудовой миграции –Таджикистан и

современный мир. Душанбе,2014г. №3 (41), стр36 – 43,ISSN 2075 – 9584;

2. Наќши муњољирати зењнї дар рушди инноватсионии давлатњои ќабулкунанда ва интиќолкунанда. //Экономика Таджикистана, Душанбе:Маориф 2017с №2., сањ142 – 149,ISSN2310-3957;

3. Теоретические основы государственной политики в области

миграции высококвалифицированных специалистов. //Паёми Донишгоњи

омўзгорї – Душанбе, 2015с №5-2(66), сањ 54–58,ISSN2219-5408;

4. Роль интеллектуальной миграции в инновационном развитии

стран-принимающих и стран-доноров//Ахбори Институти фалсафа,

сиёсатшиносї ва њуќуќи ба номи А. Бањоваддинови АИ ЉТ. - Душанбе,

2017с. №2, сањ. 127 – 131,ISSN 0235-005X;

5. Мирсаидов Ф.А. Глобализационный аспект интеллектуальной

миграции и её политико – управленческая проблема. / Маводи

конференсияи илмї–амалииљумњуриявї Рушди иќтисоди Тољикистон:

дастовардњо, мушкилот ва дурнамо – Душанбе – 2014 ИИД АИ ЉТ С 94-

102.

6. Рентаи маъмурї: моњият ва шаклњои зуњуроти он. / Маводи

конференсияи илмї–амалии љумњуриявї«Рушди иќтисодии Тољикистон:

дастовардњо, мушкилот ва дурнамо». - Душанбе – 2015, АИ ЉТ. сањ. 137-

140;

Ба чоп имзо шуд 20. 03. 2018.

Андоза 60х80/16. Коѓази офсетї. Њаљм 1,5 п.л. Гарнитураи адабї. Теъдод 100 нусха.

Чоп шуд дар типографияи ДДМИТ, ш. Душанбе, ку. Нахимов 64/14.