Журнал "Йылдыз" №3 (218) 2014 майыс - июнь

№3 (218) 2014 майыс – июнь

индеêс 75298

ЙЫЛД

ЫЗ

№

3 (2

18)

2014

май

ыс

– ию

нь

Õалиде кúûï÷аêúîâаХалиде Къыпчакъова 1964 сенеси Хаджабад (Озь-

бекистан) шеэринде дюньягъа кельди. Ош шеэринде медениет халкъ университетининъ китапханеджилик болюгини битирди.

Нагъыш санатынен балалыкътан огъраша.1997 сенеси «Марама» иджадий бирлешмесининъ

лейхасы черчивесинде «мыкълама» нагъыш усулы боюнджа окъувларны битирди. 1997 – 2006 сенелери «Марама» иджадий бирлешмесининъ хадими оларакъ иджат этти. Къырымнынъ чешит ерлеринде окъувлар кечирип, къадынларгъа къырымтатар нагъыш санатынынъ сырларыны огрете.

2006 сенесинден «Эвджияр» (Багъчасарай) иджадий бирлешмесининъ тэсис-чиси ола.

Халиде Къыпчакъованынъ нагъыш ишлери Къырым ве Украинадан гъайры, По-лония, Тюркие ве дигер мемлекетлерде отькерильген сергилерде де нумайыш этильди.

Меджмуанынъ ог къапында миллий орьнекли панно. Нагъыш устасы Халиде Къыпчакъова

Меджмуанынъ арт къапында миллий нагъыш нумюнелери. Нагъыш устасы Халиде Къыпчакъова

Али БодАнинский

1865, декабрь 2 – 1920, ноябрь 12.Али Абдурефи огълу Боданинский Акъмес-

джитте догъды. «Татарское училище»ни битирди, оджалыкъ япты. Багъчасарайда «Янъылыкъ араш-тырыджылары» яшлар джемиетини тешкиль этти. И.Гаспринскийнинъ якъын ярдымджысы олды. 1917 с. Мусисполкомнынъ серкятиби (управляющий де-лами) олды. Къурултайда сайлангъан Башкъанлыкъ диванында да серкятиплик вазифесинде булуна. Фольклор материаллары топлай, терджимелер япа, «Голос татар» газетасынынъ муаррири вази-фесини эда эте.

исмаил ЛемАнов

1871, март 12 – 1942.Истанбулда окъуй, Каирде Аль-Азхар универ-

ситетинде шаркъ тиллерини огрене. «Терджиман» газетасында чалыша. 1917 с. I Къурултайгъа делегат сайлана. Инкъиляптан сонъ Къырым ЦИКнинъ тер-джимелер болюгинде чалыша. Къырым педагогика институтында дерс бере, кафедра мудири ола. Бутюнкъырым ильмий тиль конференцияларында иштирак эте. 1934 сенеси иштен бошатыла. Сонъ Ленинградгъа кете ве анда Шаркъшынаслыкъ ин-ститутынынъ эльязмалар болюгинде чалыша. 1942 с. блокадада ачлыкътан оле.

Асан сабри АйвАзов

1878, майыс 6 – 1938, апрель 17.Алупкада догъды. Истанбулда ве Каирде окъуды,

оджалыкъ япты. Москвада Лазарев институтында дерс берди. Чокъ вакъыт «Терджиман»да муар-рирлик япты ве 1914 сенесинден онынъ даимий редакторы олды. Бир чокъ эсерлернинъ муэлли-фидир. 1907 с. «Неден бу ала къалдыкъ» пьесасы санада къоюлды ве китап олып басылды. 1917-1918 сс. «Миллет» газетасынынъ ве «Козьайдын» журналы-нынъ редакторы олды. «Илери» ве «Окъув ишлери» журналларында «Латин элифбесине даир», «Къы-рает китабы», «Меюс шаирлеримиз» серлевалы макъалелери басылды.

осман АкъчокърАкъЛы

1879, январь 3 – 1938.Гимназияда окъугъан сонъ, 1895 с. Тюркиеде,

1908 с. Каирде бильги ала. Белли терджиман, этнограф, эдебиятшынас, тарихчы. 1908 сенеси Оренбургда «Шура» журналында чалыша. 1906 с. анда «Къырым гъонджелери» адлы шиирлер джыйынтыгъыны бастыра. 1910 сенеси «Ненкед-жан ханым тюрбеси» повестини яза. I Къурул-тайнынъ делегаты ола. Шу сенелери Зынджырлы медреседе, Гимназияда, Къырым институтында дерс бере, ильмий макъалелер яза.

сеит-Абдулла озенБАшЛы

1867 – 1924.Багъчасарайда догъды. «Терджиман» газета-

сында хаттатлыкъ, муреттиблик вазифесинде бу-лунды. Эдебиятымызда ве драматургиямызда 1901 с. язгъан «Оладжагъа чаре алмаз» пьесасынен беллидир. Бир чокъ шиирлер яза ве «Халкъ шаи-ри» намыны ала. Амма «Фонограф хакъайыкъ» («Акъикъат седасы») адлы эсери ве фаалиети ичюн белли табакъалар тарафындан зорбалыкъ япылгъаны нетиджесинде сакъатлангъан эдип чокъ йыллар хаста олып, 1924 с. вефат эте.

Абибулла одАБАш

1881, февраль 11 – 1938.Корбекульде догъды. 1910 с. аджиликтен

къайткъанда, Истанбулда окъумагъа къала, анда «Талебе джемиети»не къошула, 1911 сенеси «Алтын ярыкъ» адлы шиирлер джыйынтыгъында «Алтын ярыкъ» поэмасыны бастыра. 1917 сенеси Къырымгъа къайтып келе. Эдип I Къурултайнынъ делегаты эди. 1920 с. «Ешиль ада» журналыны чыкъара, «Бильги» журналынынъ муаррири ола. 1923 с. «Унутмайджакъ» адлы икяеси айры китап этип чыкъарыла. Къырым Маариф Комиссар-лыгъында чалыша. Муэллифдешликте бир сыра дерсликлер яза. 1928 сенеси апске алына.

№3 (218) 2014 майыс – июнь«Йылдыз» 1976 с. чыкъып башлады

КЪЫРЫМ МУХТАР ДЖУМХУРИЕТИИНФОРМАЦИЯ БОЮНДЖА КОМИТЕТИНИНЪ ИЧТИМАИЙ-СИЯСИЙ,

ЭДЕБИЙ-БЕДИИЙ МЕДЖМУАСЫ

«ЙЫЛДЫЗ» меджмуасынынъ муарририети

Къырымтатар тилинде эки айда бир кере нешир этилеБаш муаррирДилявер ОСМАН

Муарририет эйети:Иса АБДУРАМАНАблязиз ВЕЛИЕВПеват ЗЕТИРемзи ИЛЬЯСОВИсмаил КЕРИМОВАйше КОКИЕВАТимур УСЕИНОВРиза ФАЗЫЛУрие ЭДЕМОВА

М Е Д Ж М У А С Ы

Мундеридже

МУАРРИР МИНБЕРИДилявер ОСМАН. Вазиетке коре давранмагъа меджбурмыз ....................................3

ЭДЕБИЙ, МЕДЕНИЙ ТЕДБИРЛЕРСюргюнликнинъ 70 йыллыгъына багъышлангъан тедбирлер .......................................5Татар къадынларынынъ Бутюндюнья форумында …....................................................8Бестекяр Яя Шерфединовнынъ хатырасына …..............................................................9

НЕСИРНузет УМЕРОв. Аталар сёзю. Икяе …..........................................................................10Гульнара УСЕИНОвА. Къаранлыкъ сокъакъта. Икяе ................................................14

НАЗММурат ТАНЕР. Шиирлер ….............................................................................................18

КЪАДИМИЙ ЭДЕБИЯТЫМЫЗДАНХалиль огълу АЛИ. Къысса-и Юсуф. Дестан. Девамы …..........................................23

ТАРИХИЙ САИФЕЛЕРЭдиге КЪЫРЫМАЛ. Къырым тюрклерининъ миллий куреши. Китаптан парчалар. Девамы …........................................................................49

ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪАблязиз вЕЛИЕв. Терджиме санаты ……....................................................................58

ТАШКЕНТТЕ КЪАЛГЪАН КЪЫРЫМТАТАР ЗИЯЛЫЛАРЫСафтер НАГАЕв. Баличлер сюлялесинден …….........................................................67

ЯНЪЫ АДЛАРЛиля МЕМЕТОвА. Такъдир. Икяе …….........................................................................75

КОНКУРССевиль КАРАШАЕвА. Парчалангъан юрек. Икяе …...................................................84

ЭДЕБИЙ ТАКЪвИМЗарема ИСЛЯМОвА. Озьгюн санаткяр ве языджы. (Эмир Фаикънынъ догъгъанына 105 йыл толды) ….......................................90

ЙЫРЛАР ТАРИХЫНДАНСервер БЕКИРОв. Алуштадан эскен ельчик ……........................................................93

КЪАРТЛАР АГЪЗЫНДАНКъадыр вЕЛИ. Элял пара. Энъ буюк недир? Риваетлер ….....................................103

КИТАП РАФЛАРЫНЪЫЗГЪАКорюмли эдиплеримизнинъ «Эдебий портрет»лери …..............................................106Закир КЪУРТНЕЗИР. Ватан ёлу отаймады …..............................................................108Эдипнинъ рухий дюньясы. (Шамиль Алядин замандашларынынъ хатырлавларында) ….....................109

МИЛЛИЙ ТАСИЛЬ ОДЖАКЪЛАРЫГульнара ИЛЬЯСОвА. Мектеп корьмек – инсан ичюн бир девлеттир ….................110

БАЛАЛАР ИЧЮН«ЙЫЛДЫЗЧЫКЪ» №3 (18) …........................................................................................113

3

Ìуаррèр ìèнáåрè

Äèлÿâåр ОСÌАН,

баш муаррир

Вазиетке коре даВранМаÃъа МеджБурМыз

Къырымда сонъки айларда укюм сюрген вазиет къырымтатар хал-

къына айрыджа тесир этти демек мумкюн. Сёз маддий я да баш-къа бир зорлукълар акъкъында да дегиль. Сёз халкънынъ миллий гъаеси акъкъында. Онларнен йыллар миллетни бирлештирген Къырымгъа къайтув, миллий девлетчиликни тиклев гъаеси кене де телюкели бир вазиетке огърай биле. 1783, 1917 сенелери 2014 сенесинде текрарлангъан киби келе...

1783 сенеси башлангъан девир къырымтатар халкъы тари-хында «къара асыр» деп таныла. Тек 1883 сенеси И.Гаспринский «Терджиман» газетасыны чыкъарып башлагъан девирден насыл-дыр уянув, яни арекет девири башлана ве бу девирде, 1883-1917 сенелери, бир группа къырымтатар айдынлары шекилленип халкъкъа хызмет этип башлай. Бойлеликнен, чарлыкъ девири шараитлерине коре биле, Гаспринский озь миллий макъсадына иришмеге фырсат тапты.

Дюнья тарихы да буны исбатлай. Насылдыр бир халкъ озюни сакълап къалмагъа истесе, эр анги шараитте вазиетке коре давранмакъ керек. Эки асырдан зияде азатлыкъ огърунда куреш алып баргъан къырымтатар халкъы исе бу теджрибенинъ энъ пар-

№3 2014 майыс – июнь

4

лакъ орьнеги ола биле. Бу ку-реш ич бир вакъыт токътамады. Бугуньки кунюмизде бу куреш янъы бир шараитте девам этед-жек. Халкънынъ эсас макъсады ич бир вакъыт денъишмеди эм бугунь де денъишмей джек. Буны тек къырымтатарлар де-гиль, этрафтакилер де анълай. Анълайлар, эм бу гъаени ич де сарсытып оламайджакълар, чюнки бу гъае халкънынъ эм джанында, эм къанындадыр.

Амма макъсадкъа иришмек ичюн халкънынъ куреш усулы денъише биле. Чюнки вазиет буны талап эте, бундан гъайры чаре олмайджакъкъа ошай. Онынъ ичюн бугунь Къырым акимиети къурумларына кирип чалышкъан инсанларымызгъа бирден «саткъынлар» демек янълыштыр. Оларнынъ япкъан ишлерине, халкъкъа не деред-жеде ярдым эткенлерине коре пай пичмек керек оладжакъ. Эльбет, оларнынъ арасында озьлерини энди чокътан «кось-тергенлер» де бар, амма сёз олар акъкъында дегиль.

Дюнья Къырымнынъ янъы ва-зиетини танымады, амма бу вазиетке кесен-кес тесир этип оламагъанда, Украина бир де-бир чарелер буламагъанда, насылдыр мемлекетлерге, сия-сетчилерге къырымтатар хал-къындан насылдыр адден тыш арекетлер талап этмек эм бе-клемек сырасы тюшмей. Къы-

рымтатар халкъы олып кечкен вакъиаларгъа озюнинъ сагълам позициясыны бутюн дюньягъа энди нумайыш этти, амма озь такъдирини, келеджегини ким-нинъдир менфаатына къурбан этмеге онынъ акъкъы ёкъ.

«Заман санъа уймаса, сен замангъа уймакъ керексинъ», дегенлери киби, биз бу шара-итлерге уймакъ эм бу шараит-лерде яшамагъа меджбурмыз. Буны бизге гонъюльдешлик биль-диргенлер де, хусусан украин-лер анъламакъ кереклер. Эсас телюке исе Къырымда къутурып башлагъан, баш котерген мил-летчилерден келе. Оларгъа къолтуткъанлар Къырымда да, шималь пайтахтта да барлар… Бунъа бакъмадан, энъ муими, куреш усуллары не къадар денъишсе де, миллий гъае ве макъсадымыз Джетемен йыл-дыз киби огюмизде несильден-несильге парылдайджакътыр.

Кеченлерде Къазан шеэрине бармакъ сырасы тюшкенде, Къазан консерваториясынынъ ректоры, бизим семетдешимиз Рубин Абдуллин бир корре-спондентнинъ къырымтатарлар акъкъында берген суалине джевапланып: «Халкъ икмет-лидир, о догъру ёлны сечер», – деген эди. Онынъ бу сёзлери хатырамда бугунь де акс седа киби янъгъырамакъта. Барсын халкъымыз шу догъру ёлдан бир вакъыт таймасын!

5

Ýäåáèé, ìåäåнèé òåäáèрлåр

СюрÃюнликнинъ 70 ЙыллыÃъына БаÃъышланÃъан тедБирлер

РЕКÂИЕÌ ÀКЪØÀÌËÀРÛ

Къырымтатар халкъы тувгъан топрагъындан къувулгъанына 70 йыл олды. Сюргюнлик ёлларында халкънынъ аман-аман

ярысы эляк олды. Сюргюнлик къурбанларыны анъмакъ, оларнынъ хатырасына дуалар окъумакъ – боюн борджумыздыр.

Майыс 16 куню Акъмесджитте Къырымтатар музыкалы драма тетринде реквием акъшамы отькерильди. Матем тедбиринде къы-рымтатар джемаатчылыгъынен бирликте, сюргюн олунгъан башкъа миллет векиллери ве Къырым укюметининъ базы азалары да иштирак этти.

Бу киби матем тедбирлери Украина ве Къырымнынъ дигер кошелеринде де олып кечти. Шу джумледен, Украина пай-тахты Киевде реквием акъша-мы Украина миллий опера бинасында отькерильди. Къы-рымтатар халкъынынъ етекчиси Мустафа Джемилев, Украина Баш назири Арсений Яценюк, Авропа Комиссары Штефан Фюле чыкъышта булундылар.

Тедбирде Украина халкъ артистлери, белли украин ве къырымтатар йырджылары иштирак этти. Белли йырджы-мыз Сусанна Джамаладино-ва (Джамала) иджра эткен


6

йырлар инсанларнынъ къальплерини тельче-тельче этти. Акъшам девамында къырымтатар халкъынынъ фаджиасыны акс эттирген фото ве видео малюматлар нумайыш олды. Акъшамнынъ теш-килятчыларындан бири режиссёр Ахтем Сейтаблаев олгъаныны къайд этмели.

«СилинМез хатыралар»

Майыс 14 куню Къырым-татар санат музейинде

сюргюнликнинъ 70 йыллыгъына багъышлангъан «Силинмез хаты-ралар» адлы серги ачылды. 1944 сенеси майыс 18 куню халкъы-мызгъа нисбетен япылгъан арекет вахший джинаеттир. Бу яра бизим анъымыздан силинмез, эм де си-

линмемели. Бу агъыр куньлерни унутмамакъ ичюн бизге нидже ёл-лардан кечкен деделеримизден къалгъан шейлер имкян бере. Сергиде эскиден къалгъан мукя-фатлар, джедвеллер, хариталар ве дигер шейлер такъдим этиле. Бундан да гъайры, сюргюнлик-

нинъ о дешетли вакъиаларыны белли рессамларнынъ ишлери де хатырлата. Асылында, эр бир экспонат – насылдыр бир агъыр такъдирнинъ саибидир ве олар сейирджилерге де айны бу киби дуйгъуларны ис эттире.

Сергиде миллий арекет иш-тиракчилери, Улу Ватан джен-ки ветеранлары, рессамлар, языджылар, санаткярлар сёзге чыкъып, къальплеримизден си-линмейджек хатыраларынен пайлаштылар.

7

«къаЙтМакъ»

Майыс 16 куню къырымта-тарлар ичюн темсилий

ер олгъан Багъчасарай шеэ-рининъ «Зынджырлы медресе» тарихий-мимарий комплексин-де «Къайтмакъ» серлевалы фото-лар сергиси ачылды. Мында Ар-видас Шеметас Ватанына къай-тып кельгенлернинъ такъдирини айдынлаткъан 40 бинъге якъын фотосуреттен ибарет шахсий архивинден 58 ишини такъдим этти.

Серги къырымтатар халкъы-нынъ фаджиалы сюргюнлигини тасвирлеген «Хайтарма» филь-мини чыкъарув мейданчыгъындан алынгъан кадрларнен башлана, сонъра къырымтатарларнынъ ватангъа авдети ве озь акълары огърунда куреши косьтериле. Чешит наразылыкъ нумайышла-рында иштирак эткен инсанлар-нынъ суретлерини, етекчилер ве къырымтатар миллий арекети ветеранлары, медениет ве санат эрбапларынынъ портретлери нумайыш этиле. Серги кечкен кузьде учь балачыкъны догъур-гъан къырымтатар къадынынынъ фотосурети иле екюнлене, бу – миллетнинъ гъайрыдан догъувы-нынъ хусусий бир тимсалидир.

Шеметас чыкъышта булунып, сюргюнлик къырымататар хал-къы ичюн унутылмаз бир яра олгъаныны къайд этерек, бу эед-жанлы дакъкъаларны онынъ иле пайлашмакъ ичюн кельген муса-фирлерге озь тешеккюрлерини бильдирди.


8

татар къадынларынынъ Бутюндюнья форуМында

Татар къадынларынынъ II Бутюндюнья форумы Татаристаннынъ пайтахты Къазан шеэринде дюньянынъ 19 мемлекетинден

500-ге якъын иштиракчини топлады. Онынъ тешкилятчылары Бутюн-дюнья татарлар конгресси ве «Акъ къалпакъ» къадынлар джемаат бирлешмесидир.

Тедбирге Къырым Джумхуриетинден 15 делегат, шу джумледен 8 къырымтатар векили де давет этильди. Татар къадынларынынъ форумында ана тилини сакълав, аиле, къарышыкъ никяхлар, бала тербиеси, урф-адетлер ве иляхре миллий меселелер музакере этильди. Шуны къайд этмели ки, форумнынъ бутюн тедбирлери тек

татар тилинде алып барылды.Бутюндюнья татарлар кон-

гресси Иджра комитетининъ реиси Ринат Закиров айрыджа Къырым делегациясынен ко-рюшти, озь чыкъышында Тата-ристан ве Къырым арасында алякъалар къавийлешкенини къайд этти.

Тедбир къырымтатар халкъы сюргюнлигининъ 70 йыллыгъы

арфесинде отькерильгени мунасебетинен, Шефикъа оджа сюр-гюнлик къурбанларыны сукюнет дакъкъасынен анъмакъны теклиф этти. Озь чыкъышында исе тюрк-татар къавмынынъ инкишаф ёлун-да улу мутефиккир Исмаил Гаспринскийнинъ мисильсиз ролюни айрыджа къайд этти.

Къырымтатар векиллери ичюн татарларнынъ тарихий мекяны, ислям дининен багълы мукъаддес топракълары, «Шималий Мекке» адынен де белли Булгъар шеэрине сеяат тешкиль этильди.

Солдан: Р.Аметшаева, З.Юсуфова, Л.Халилова, Л.Къадырова, Фаузия Байрамова (Къазан), Э. Черкезова, Ш.Абдураманова, З.Пинка, А.Кассара

9

БеСтекяр яя шерфединоВнынъ хатыраСына

Халкъымызнынъ гонъюли бир чалгъы алети киби.

Аятымызда расткельген эр бир адисе чешит ренклер иле янъгъы-рай, чешит дуйгъуларны уяндыра. Бу дуйгъуларны текрарланмаз нагъмелерге чевире бильген мешур бестекярымыз Яя Шер-фединовнынъ 120 йыллыгъына багъышлангъан серги Къырым-татар санат музейинде ачылды. «Яя Шерфединовнынъ иджадында тувгъан топракъ нагъмелери» серлевалы серги черчивесинде бес-текярнынъ иджадына багъышлангъан семинар олып кечти. Мында Таврия миллий университетининъ ве Къырым муэндислик педагогика университетининъ студентлери де иштирак этти.

Музейнинъ хадими Садиха Джемилева «Яя Шерфединовнынъ омюри ве фаалиети» адлы маруза иле чыкъышта булунды. Яя Шер-фединовнынъ торунынынъ къызы, Таврия миллий университети шаркъ ве къырымтатар филологиясы факультетининъ студенти Эльзара Халилова озь дедеси акъкъында белли инсанларнынъ хатырлавла-рыны ве презентациясыны такъдим этти. Чыкъышта булунгъанлар арасында дженктен эвельки къырымтатар ансамблининъ солисти Амза Меметов, белли журналист Шевкет Асанов, языджы Аблязиз Велиев, Къырымтатар радиосынынъ баш муаррири Сервер Бе-киров, сёз устасы Риза Юсуф, Къырымда нам къазангъан артист, Къырымтатар театрнинъ актёры Расим Юнусов бар эди.

Сергиде бестекярнынъ къыйметли фото, весикъа ве архив материаллары нумайыш этильди. Къырымда нам къазангъан ар-тист Рустем Меметов Яя Шерфединовнынъ йыр-ларыны иджра этти.

Яя Шерфединов Къы-рым АССРде ве Озьбе-кистанда нам къазан-гъан артист. Бестекяр озьгюн иджады ве фаа-лиети иле медениети-мизге салмакълы иссе къошты. Бу сене онынъ догъгъанына 120 йыл ола. Онынъ яраткъан йыр ве нагъмелери исе аля даа гонъюллеримизнинъ энъ гизли кошечиклерине тийип, бизни менлигимиз акъкъында тюшюнмеге чагъыра.


10

Нåñèр

Нуçåò УÌЕÐОВ

аталар СЁзюИкяе

«Юз кумюш паранъ дегиль, юз до-стунъ олсун», деген аталар сёзюни эпимиз яхшы билемиз. Лафым ёкъ, пек мергин аталар сёзю. Лякин сен къадыннен, хусусан озь апайынънен

иш кореджек олсанъ, яхшысы джебинъде юз кумюш паранъ олсун, бойдакъ достларынъ исе, азджа олсун...

Мен не ичюн бойле тюшюнем? Халкъ энъ чокълашкъан вакъ-ытта троллейбуслар токътагъан ерге келинъиз де, къадынларнынъ аякъларына бакъынъыз. Даа догърусы, аякъларына дегиль де, аякъ-къапларына. Эгер юзден докъсанынынъ аякъкъабынынъ сим-сия окчесининъ юксеклиги эки юз граммлыкъ стаканнынъ юксеклиги къадар олмаса, меним башымны кес де атынъыз!

Къайсыдыр белли языджы пек мергин айткъан: «Бутюн къадынлар акъылдан бир чешит азалар, акъайларыны исе эр бири озьдже-сине делирте». О языджы акъикъатен де там нокътасына ургьан. Ана меним апайым да шай: о, къомшу къадын даа бир къарыш юксельгенини корьгенинен мени къайрамагъа башлады: «Къом-шумыз Бекир пек дикъкъатлы акъай. Апайыны севгени бир кереден корюнип тура. Даа къар ягъып башлагъаны ёкъ, о исе энди Айше-ге юксек окчели потюк алып берди. Энди о бизим самостройда къоркъмайып юреберир», деди.

Сюргюнликтеки вакъытларымыз олса, мен агъзымны биле ачмаз, барып анавы «вездеход» деген аякъкъаптан алыр берир эдим. Лякин аванс ве айлыкъ не экени унутылып башлангъан шимдики вакъытта...

11

Догърусы, автобазада бизге айлыкъ эсабындан кечкен сентябрь айы ичюн юзер гривна аванс бермекни ишандыргъан эдилер...

– Ах, джанчыгъым! – дейим мен апайыма незакетнен, – эбет по-тюксиз бизим самостройдан кечип оламазсынъ, лякин бу парагьа агъач ве комюр алып, бутюн къыш сыджакъта отура биле эдик.

– Зарары ёкъ, – дей къадыным, – отурырмыз. Якъында мен газе-тада бир экстрасенснинъ меслеатыны окъудым....

– Сонь, о не дей?– Эркекни сувукъта не къадар чокъ тутсанъ, о шу къадар яхшы

сакьлана, дей.Мен апайыма башкъа тарафтан янашмагьа тырыштым:– Я биз ач отураджагъымызны тюшюндинъми? Озюнъ эсапла да

бакъ – куньде эки буханка отьмек сатын аламыз. Бу – эки кумюш докъсан капик. Учь айгъа чокълаштыр да бакъ...

– Зарары ёкъ, – дей апайым, – бир шей этип кечинирмиз. Энъ уджуз ундан бир чувал алырсынъ, отьмекни мен озюм пишири-рим.

Сонъ не беллейсинъиз? Пишире. Сувукъта отурамыз ве ашаймыз. Къыскъасы, мен апайымнен давалашмакъны токътаттым ве онъа аякъкъап алмагьа азырландым. Саба ёлда Айшени расткетирдим ве онъа комплимент яптым: «Насыл оськен ве дал-фидан бойлу ол-гъансынъыз. Энди сизге экинджи къатнынъ пенджересине етмек бир шей дегиль... – Янъы аякъкъапларына да ишмар эттим. – Бу сизинъ «алтын вездеход»ынъызнынъ фияты не къадар я?

– Юз он учь гривна къыркъ капик! – дей о манъа юксектен бакъып, – буны манъа акъайым Тюркиеден кетирди...

Мен, нефесим тутылып, эвге чапып кельдим ве босагъадан:– Наджие, джанчыгъым, о потюкни Тюркиеден сатын ала экен-

лер!– Будала! – деди ачувланып апайым. – Тюркиеден сатын алалар

амма, кетирип мында Акъмесджитнинъ Меркезий базарында саталар!

– Джанчыгъым, о потюк бизим паранен юз он учь гривна къыркъ ка-пик экен, бизлерге тек юзер гривна бермекни ишандырдылар...

– Зарары ёкъ! – тынчландырды апайым, он учь гривнасыны мен къошарым.

Автобаза директоры сёзюнинъ астындан чыкъты. Халкъара къа-дынлар кунюне бизге юзер гривна бердилер. Онынъ устюне Наджие де он учь гривна къошты ве мен Меркезий базаргьа ёл алдым.

«Айше» къавеханесининъ янында мени апайымнынъ эки догъмуш къардашы Асан корьди. Сёз сырасы, къардашына мени нишан-лагъан о эди. О мени къучакъ керип къаршылады:

– Юсуф, азизим, сени байрамнен хайырлайым! Бельки бу къу-ванчлы вакъианы берабер къайд этермиз?

Асан учь айдан берли ишсиз юргенини мен яхшы билем, онынъ


12

ичюн авучымнынъ ичине сыкъып туткъан параны косьтерип, онынъ къардашына потюк алмакъ ичюн кетеяткъанымны айттым.

– Не, алтын потюкми шу? – сорады Асан.– Э, – дедим теренден кокюс кечирип. – Устюнде алтын тюсте

токъасы да бар...– Мына бойле союмы? – дей янымыздан кечеяткъан къадыннынъ

аякъларындаки аякъкъапларны косьтерип.– Э, тамам ойле сою!Асан къуванчнен меним омузларымны таптай:– Тюневин Москольцода тыпкъы бойле аякъкъапларны мен

докъсан кумюшке саткъанларыны корьдим. Ялан айтсам, Алла бойнумны урсун!

Биз аякъкъапкъа докъсан гривна, троллейбускъа да бир гривна айырып, догъру «Айше» къавесине таба ёл алдыкъ.

Арадан тамам бир саат кечкенде, биз Асаннен Москольцода троллейбустан тюштик. Тюшип де етиштирмедик, Наджиенинъ учь догъмуш къардашы Усеи бизни къучакъ керип къаршылап алды.

– Достлар! – дей къуванчнен о. – Сизлерни 8 Март байрамынен хайырлайым! Бельки бу шейни къайд этермиз?!

– Я паранъ бармы? – сораймыз биз Асаннен бир кереден.Усеин джебинден бир кумюш чыкъара:– Бутюн байлыгъым бу!Озь невбетинде биз онъа элимиздеки докъсан гривнаны косьтере-

миз ве онынъ къардашына, яни меним апайыма бахшыш алмагъа кельгенимизни анълатамыз.

– Мына бойле союнымы? – дей о янымызда тургъан къадыннынъ аякъларына ишмар этип.

– Э! – деймиз Асаннен экимиз бир кереден. Усеин шу дакъкъасы бизим эллеримизге япыша.

– Меним бир танышым шеэр меркезинде тамам бойле аякъ-къапны етмиш гривнагъа алды! Инанмайсызмы? Ялан айтсам, эки якъам бир ерге кельмесин!

Биз етмиш гривна саямыз, бир кумюш де троллейбускъа айырып, эминликнен къавеханеге таба ёл аламыз... Арадан бир саат кечкен сонъ биз энди анавы, шеэр меркезиндеки тюкян огюнде турамыз, шу дакъкъада, Рустемнен Эдем арслан киби устюмизге атылалар:

– Акъайлар! Сизни расткетиргенимиз не яхшы олды! Байрам хай-ырлы олсун! Юрюнъиз, къавеге кирип, бу корюшювни, айны вакъытта байрамны да къайд этейик...

Рустемнен Эдем – экиси де чалгъыджылар. Олар Наджиенинъ узакъ догъмушлары. Бизим тойны да олар чалгъан эдилер. Пек яхшы чалдылар ве энъ муими – бедава...

Озюнъиз билесинъиз, март айы – той вакъты дегиль, онынъ ичюн де йигитлер пара меселесинде сюмелеген девир. Биз де озь не-вбетинде 70 гривнаны косьтерип, алтын токъалы потюк акъкъында айттыкъ.

13

– Мына бойле союмы? – деди Эдемнен Рустем, янларындан кечеяткъан къадыннынъ аякъларына ишмар этип.

Биз бирагъыздан макъкъулледик.– Акъайлар! Бойле бронетранспортёрларны бит базарында

къыркъ гривнагъа берелер! Емин этемиз, ялан айтсакъ, тургъан еримизден къыбырдап оламайыкъ!

Биз къыркъ гривна сайдыкъ, эки гривна троллейбускъа къалдырып, эминликнен къавеханеге тараф кеттик...

Бир сааттен сонъ биз куньдогъуштаки автостанциягъа тёкюльдик ве аякъкъап саткъан тюканчыкъларгъа якълаштыкъ. Потюк энди бит-кен. Догърусы – бар, лякин юз он эки кумюш ве къыркъ капик, амма къыркъ гривналысы ёкъ… Бир афта эвельси олгъан экен, амма бит-кен. Биз рухтан тюшип, аякъкъаплар обаланып яткъан бештахталар янындан кечер экенмиз, анапсыздан Асаннынъ къуванчлы сесини эшиттик:

– Таптым! Таптым!Биз эпимиз Асаннынь янына ашыкъамыз. О, бештахта огюнде

элинде алтын токъалы, къалын подворлары олгъан балабан босо-ножкаларны тутып тура.

– Сен не, – дейим мен ачувланып, – потюкнен босоножканы ай-ырды этип оламайсынъмы?..

– Манъа бакъса, – деп Асан мени тынчландыраджакъ ола, – сен мас-мавы кокке, джыллы авагъа, ем-ешиль отларгъа эмиет бер-динъми? Не, баарь кельгенини абайламайсынъмы?! Насыл потюк? Шимди потюк кимге керек? Къач кумюш паранъ къалды?

Джебимде къалгъан параны чыкъарам ве эпимиз бирликте сай-ып башлаймыз. Отуз докъуз гривна ве бир-эки де капик. Усеин бир кумюш къыркъ капигини де къоша. Асан меним элимдеки параны алып, сатыджынен базарлыкъ япып башлай.

Не олса да, отуз гривнагъа босоножканы алдыкъ. Бир гринагъа акъикъий ботинканынъ дюльбер къутусыны алдыкъ. Бир гривнагъа – мавы шерит. Наджие бу тюсни пек бегене. Къалгъан парагъа бир шише Багъчасарай шампан шарабы, бир къуту конфет ве бирер дане къаранфиль алып, Марьиногъа джонедик. Шеритнен багълы къуту Асаннынъ къолунда. «Бахшышны Наджиеге шахсен озюм бе-рерим», деди о. Меним къолума исе шампанскийнен конфетни туттурды... Наджие эр вакъыт, бизим сой-соплар арасында Асан – энъ акъыллы, энъ зеинли, деп нафиле айтмай.

Эм кетемиз, эм кулюшемиз, амма меним ичимни мышыкълар тырнай. Эвге якъынлашкъан сайын буны зияде ис этем. Не олур экен?.. Бир ишанчым садыкъ достларда. «Юз кумюш паранъ дегиль, юз достунъ олсун» деп нафиле айткъанлармы?..


14

Гульнара УСЕИНОВА

къаранлыкъ СокъакътаИкяе

Акъшам, юфкъа перденен къапалы ачыкъ пенджереден къою-мавы кок ве

къара пытакъларнынъ орьнеклери корюне.Юзьни сийпагъан йымшакъ, енгиль ельчик эсе.Пенджереден къомшу азбаргъа козь ташлайым: къомшу эвнинъ

артынадже ачыкъ ярыкъ айдынлангъан къапы-пенджерелеринден сес-шамата, кулькю, музыка эшитиле. Араба къапы янында бир сюрю машина – къомшуларда юрт дуасы, янъычыкъ эвлерини къу-рып битирдилер, ичине ерлештилер.

Эльмира ачыкъ пенджере янында, балалыкъ чагъындаки киби элинде ачыкъ китапнен отура. Эм яшлыгъындан акълында сакъ-лангъан рус тилинде: «О кто-нибудь, приди, нарушь, чужих людей соединенность и разобщенность близких душ», деген сатырлар келе-келе мийинде айлана бере. Онынъ узун къара далгъалы сач-ларыны ельчик сийпай. Китапны козьлери огюне якъын кетире, бир шейлер окъумагъа тырыша, лякин окъуп оламай – фикирлери эп башкъа ерлерде долана. Догърусы, не окъумагъа, не тюшюнмеге алы бар. Онынъ куньделик омюри ишнен, чешит меселелернен толу, зияде болдура.

Ихтияр, чал сачлы къоджасы, онъа эр вакъыт дикъкъат айырмакъ керек. Балалы-чагъалы къызлары (эльбет, олар Эльмирагъа урьмет беслейлер, сёз ёкъ) къоранталарынен айры яшайлар. Чокъ дикъ-къат талап эткен буюк азбарлы, эки къатлы балабан эв. Эм хаста-ханедеки куньделик иш – Эльмира уйкен эмшире олып чалыша. Акъшам исе эвдеки ишлернен мешгъуль – ашхане, аш азырлав, эм дигер уфакъ-тюфек ич битмеген чешит эв ишлери. Озь-озюне дикъкъат айырмагъа вакъты ёкъ. Бир бакъкъанда яшайышы гузель, зиядесинден гузель, атта сукълангъанлар биле тапыла. Лякин эр даим юрегинде насылдыр бир бошлукъ сезген Эльмира терен ко-кюс кечирди. Авучына бир топ ири, йылтыравукъ боюнджакъларны алып, бирер-бирер йипке кечирмеге истеди, озюне балалыкътаки киби дюльбер мерджан япып, къуванч ис этмеге истеди.

15

Еринден турып, чекмеджени къарыштырды, дёгме ве боюнджакъ-ларнен толу къутуны араштырды, тапмады.

«Къайда къойдым шу тёгерек къутуны?» деп, отургъычкъа чыкъты, шкафнынъ тёпесинде къутуны къыдырды. Дерсинъ, шу къутуны тап-макъ шимди энъ муим шей.

Къапы артында агъыр адымлар эшитильди, босагъада къоджасы пейда олды – сачлары чыбалыкъ, чырайы ап-акъ, сонъки вакъытларда озюни яман дуя эди.

– Эльмира, джаным, мындасынъмы? – къоджасы эр даим онен пек муляйим къонуша, яшагъан дёрт йыл ичинде Эльмира ондан бир къаба сёз биле эшитмеген эди.

– Э, Шевкет... Не олды? Бир шей керекми?– Шу сен кетирген валерьянка къайда экен?– Ашханедеки долапта. Кейфинъ ёкъмы ёкъса?– Эр шей яхшы, сен озюнъ насылсынъ?– Яхшым, сагъ ол, джаным.Къоджасы къапыны къапатып кетти.Телефон чалды.– Эльмира ханым, селям алейкум. Насылсынъыз? – муляйим

сес эшитильди. – Бабам насыл? Мен онъа чанъ къакътым, трубканы алмай, – къоджасынынъ къызы Нияра бабасы ичюн раатсызлана.

– Э, яхшы, Нияра, бабанъ ашханеге чыкъты, телефонны эшитме-гендир...

– Онынъ телефоны бельки сёнгендир. Эльмира ханым, лютфен телефонны «зарядка»гъа мытлакъ илиштиринъиз. Биз ярын акъшам сизге бармакъ истеймиз... Ишлеринъиз насыл? Яхшымы? Мен сизге бахшыш азырладым. Айды, корюшкендже... – трубканы ташлады.

Къоджасынынъ къызы Нияра мувафакъиетли иш адамы, эльве-ришли бизнеснен мешгъуль. Серт табиаты бар, кимнинъдир къа-севетлери онынъ иши дегиль. Тек керекли инсанларнен къонуша, тек керекли ишлер япа, онъа первасыз инсан демезсинъ, эльбет, лякин тек озюнинъ ишини бакъа, весселям. Эльмира Нияранен къонушкъанда, озюни кимерде нечюндир онъайтсыз дуя.

«Демек, ярын эвде мусафирлер оладжакъ, азырланмакъ керек, кобете пиширмек, Нияранынъ балаларына торт ясамакъ керек олур... Бахшыш азырлагъан, бакъса... Бельки, кене де, былтырки киби, Ялтагъа путёвкалардыр...».

Эльмира телефоныны пенджереге къойды ве чыкъып босагъада турды, тазе аванен нефес алып, къомшу азбардан эшитильген музыканы динъледи. Араба къапы килитленмегенини хатырлап, басамакълардан тюшти, учькоше ташларнен япылгъан ёлчыкънен араба къапы тараф адымлады. Агъыр демир къапыны итеп ачып, къаранлыкъ сокъакъкъа чыкъты. Ава темиз, баарь къокъулырынен толу, дым топракънынъ къокъусы кебап тютюнининъ къокъусынен къарышып бурнуна урды.


16

Ярыкълангъан къомшу азбардан дуа окъулгъаны эшитиле. Къа-ранлыкъ сокъакъ тарафтан къомшу эв тылсымлы бир сарай олып корюне.

О, бир талай вакъыт къаранлыкъ сокъакъта турды.Апансыздан козьлерини сокъакъа айланып кельген машинанынъ

ярыгъы къамаштырды – къомшу эвнинъ араба къапысы янына къара иномарка келип токътады.

Машинанынъ къапысы ачылды, ичинден юксек бойлу, къара кийимли адам чыкъты. О, Эльмирагъа бир назар ташлап, араба къапыгъа догърулды.

Эльмиранынъ юреги санки токътады: «Аджеба, бу Рушди дегиль-ми?.. О олса керек!

– Рушди... – дегенини озю де дуймай къалып, огге ынтылды.Адам арткъа чевирильди, козьлерини Эльмирагъа тикти...– Рушди! Сенсинъми?!

…Къаранлыкъ сокъакъта экиси тура, якъын-якъын, экиси бири-бирининъ козьлери ичине бакъа, эллерине токъунмагъа къоркъып, къыбырдамагъа биле сакъыналар...

Ава сувукъ. Нефеслери тутула, эеджан далгъалары юзьлерини якъа, кергин толу авада фикирлер ирип, ёкъ ола, дуйгъулар алев-лене, янакълар аллана. Экиси де бир сёзчик айталмай, гонъюл-лери севги дуйгуларынен толып-таша, козьлерини бири-биринден алалмай туралар.

«Истесенъ, юр меним эвиме, къызынырмыз, чай ичермиз, – деди Рушди, ниает.

– Онъайтсыз… – деди Эдьмира сувукътан буюкъып.– Сенинъ акъшам кельгенинъни кимсе дуймаз... – деди Рушди

джесаретини топлап ве Эльмиранынъ элине токъунды.– Ёкъ. Токъунма, Рушди. Энди саат он олды. Адымны чыкъарма

сакъын.– Сен не уйдурасынъ шу? Биз тек къызынмагъа, чай ичмеге ба-

раджакъмыз да... Я сен бузладынъ да. Ёл да узакъ дегиль...Ярым сааттен, чамурны къарыштыра-къарыштыра шеэр четинде

ерлешкен къасабагъа, даа къурулып битмеген кичкене эвчик янына барып еттилер.

Рушди къапыны ачты, болдырып-талып ичери кирдилер. Оларнынъ къаршысына чубар мышыкъ баласы чапып чыкъты.

Рушди ярыкъны якъты, олар йымшакъ ренкли килим устюнден кечип, кенъ диван устюне отурдылар.

– Насыл сыджакъ эвинъ бар! – Эльмира диванда отурып, орта-лыкъны козьден кечирди.

Рушди телевизорны илиштирди, мышыкъ баласыны сийпады.– Куньдюз собаны якътым, шимди даа комюр къоярым...Термосындан савутларгъа сыджакъ чай тёкти, мышыкънынъ да

чанагъына отьмек уфатты ве пакеттен сют къуйды.

17

– О-о! Мышыкъкъа биле аш азырладынъ... – Эльбет.– Я озюнъе? – Эльмира кичкене оданы доланды, диварларда

асылгъан фото эм ресимлерни тааджипнен козетти.– Озюм ресим япам. Бу анамнынъ фотосы, бу Чатырдагъ, бу

Учан-Сув. Истесенъ, сени де ресимге алырым, – деди Рушди.Шу ань къапы къакъылды. Эльмира тап абдырады.– Рушди, сен эвдесинъми? – деген сес эшитильди.– Къомшуларымдыр. Анам Асиягъа къайткъанда оларгъа риджа

этти, мени козетмеге. Санки мен балам, – Рушди кулюмсиреди. – Догърусыны айткъанда, шу къомшу козетювлеринден бездим.

– О, Рушди! Сенинъ мусафиринъ бар экен! – Ири козьлю, гъай-ретли, пуф шалына сарынгъан къадын, артындан онъа ошагъан яш къызчыкъ одагъа кирдилер.

– Селям алейкум! – деди къадын бар сесинен, Эльмирагъа ири козьлерини тикип. – Биз Рушдининъ къомшулары оламыз, онъа акъ-шамлыкъ аш кетирдик.

– Меним адым Левиза, – деп къошты къызчыкъ ве: – Я сиз ким ола-сыз? – деп сорады Эльмирадан. Эм джевапны беклемей: – Рушдиге ашны биз беремиз. О, бутюн кунь чалыша, эв къура, эльбет, къолай шей дегиль. Анасы да узакъта, тап Озьбекистанда. Аш пиширмеге адамы ёкъ... Билесизми, насыл болдыра! – Левиза Эльмирадан козь алмай девам эте, озю исе санки: «Неге кельдинъ бу ерге?» деген киби бакъа.

Эльмира нечюндир озюни къолайсыз дуйды: – Мен къайтам энди, раатсызланманъыз, – деди ве кийинмеге

башлады.– Мен сени озгъарырым! – деп Рушди де аякъкъа турды.– Ёкъ, ёкъ, отурынъыз, биз къайтамыз! – деди къомшу къадын

къызыны элинден чекип, къапы тарафкъа юрди, – Рушди, ашынъны аша сыджакъ экенде, – деди ве маса устюнде къапакънен орьтюк чанакъны къалдырды. – Сагълыкънен къалынъыз! – экиси де ашыкъа-ашыкъа къапыны къапатып чыкъып кетти.

– Ана, эр вакъыт бойле, – Рушди кулюмсиреди. – Эр кунь аш кетирелер, эр кунь мени къайгъыралар. Анама телефоннен хабер-лерни еткизелер... Эльмира, токътаса шуны, къайда кетесинъ?!..

– Мен Рушди дегилим, меним адым Февзи. Сойларымызнынъ къомшусынен таныш олмакътан мемнюним, – деди муляйим сес-нен къаранлыкъ сокъакътаки адам.

– Рушди дегильсиз?.. – текрарлады Эльмира, озюне келип. О, чокъ йыл огюне олып кечкен атешин вакъиалар, биринджи севги чокътан ёкъ олгъаныны дешет иле сезип, омюрнинъ къаранлыкъ сокъагъында янъгъыз къалгъаныны ис этип, окюр-окюр агъламагъа истеди.


18

Наçì

Ìураò ÒАНЕÐ

(Романия)

МЕН КЪАКЪМАЛЫ АГЪЫ АЙНАМАН*

Мен къакъмалы Агъы Айнаман, кертик къашым ешиль эльмаз,Алтын муюз кемеримде, Татарлыгъым тартышылмаз.

Мен кертмели Агъы Айнаман, мен косьтерермен догъры юзь,Боя джакъмакъ ишим тувулдыр, тек къайтармакъ тамгъа, муюз.

Мен ишинъни догъры айтарман, болса да бек киришикли,Мен бир юрекмен, хаялетмен, къайтармаджы, акъырлыкълы.

Мен эр шийнинъ асыл башыман, эскилигим тувул бузукъ,Мен уйдурмам къадимий низам, мен уйдурмам кок-асыллыкъ.

Мен эбедий юкъу къуварман, янтарман олимджи тюштен,Мен сойылып къувалангъан, ясакълангъан Татарман мен.

Мен йылдыздан къопкъан парчаман, зарар кетирильген алым,Мен айнанынъ чечек къашыман, мираслары магъа теслим.

___________________________________

* Агъы Айна – дерья-денъиз манасында.

19

НЕНе тувып нурларгъа ачар эдим козь,Не чюрип топракъта болыр эдим тоз.Не осип баладан болыр эдим эр,Не джемаат ишинде табар эдим джер.Не ильхам, не нефес, не солыш, не эс,Не авуз фикирге, не эда, не сес.

Не Тогъан учуртып джыгъар эдим къуш,Не кирпик джумгъанда ясар эдим тюш.Не джуйрюк къамчылап бойлар эдим къыр,Не къагъып пенджере джырлар эдим джыр.Не дуйгъы, не севда, не бизлер, не озь,Не шиир-манзуме, не лугъат, не сёз.

Не керип джайымны согъар эдим ав,Не кескин балтамман кесер эдим тав.Не зульфий сачымда ойнар эди джель,Не магъа аркъадаш байлар эди бель.Не къуват, не къудрет, не атеш, не куль,Не достлыкъ, летафет, не чечек, не гуль.

Не чумны атлатып корер эдим танъ,Не бардан xаберли къурар эдим анъ.Не джоньден сапмадан джурер эдим тюз,Не илим, фельсефе, анълар эдим уз.Не билим, не ирфан, не заман, не анъ,Не эдеп, дин-иман, не намус, не данъ.

Не улу атагъа джаяр эдим къол,Не тири балагъа ачар эдим джол.Не къарап базардан алыр эдим гъан,Не этим-тамырым сувлар эди къан.Не зихин, не зекя, не акъыл, не ой,Не къысым-акъраба, не тувгъан, не сой.

Не бир бош чанакъкъа мени къараттынъ,Не акъыл бермеден масал анълаттынъ.Не къоркътынъ тюшмеге атешке-сувгъа,Не эр кунь джем етти балалы къазгъа.Не раатлыкъ, не юкъу, не кулюв, не наз,Не ачыкъ кунь кординъ, не Ешиль Эльмаз.

Кябеге аркъамда ташысам кене,Мен сагъа одемем боржымны, Нене!


20

КЕТМЕ!Кетме, достым, джап къапыны!Уйнинъ ичи арув, джыллы.Бызлавукълар койни басты,Алчакъ уйлер къарлар асты.

Айлан, достым, дервезеден!Къонышайыкъ, нечин-неден?Анълатайыкъ шоны-боны,Дарылмагъа недир къоны?

Къайдан кельген бу аджелеСувсап къалгъандай эджельге?Ерсиз бир сёз айттыммы, не?Унутайыкъ эллешип, кель!

«Башынъ алып кетме!» дейим,Такъсиратым бардыр, эбет.Ким янълышмаз ара-сыра?Мени анъламагъа къара.

Акъкъан сувлар арткъа къайтмаз,Тур теракъай, токъта бираз!Тапармыз дертинъе дерманАкъыл къошсакъ эки инсан.

Кетме джолдаш, анъла сёзден,Къысыкъ сесим, я козимден!Джанъгъызлыкътан отим патлай,Даяналмам къолай-къолай.

Сенмен кетер тюм гонъилим,Ташлап кетсенъ, балалыгъым?Къатип яшарман мен сизсиз,Эм Эльмазсыз, эм гонъильсиз?

21

БИЗДЕ ШАИР КЪАРТЛЫКЪ ТАПМАЗБизде шаир къартлыкъ тапмаз,Шаиримиз олип битти.Тозы чангъып учты Эльмаз,Кокнинъ баш уджына кетти.Эльмаз усти оськенмиз биз,Тоя-алмадыкъ иш яшавгъа.Гъает авурдыр сёзимиз,Тартып турадыр къыршавгъа.Терс къарагъан умайларданШаир тувып, беклентисиз.Терен Айна тартар озан,Манзумели-манзумесиз.Джашлай олер джыравчымызАят тюшюнджелеринден,Джашлай тюшер акъ йырджымыз,Тюшмез талап тизмемизден.Догъры язар, янълыш язмазАтамыздан шаиримиз.Бизде шаир къартлыкъ тапмаз,Бизде шаир эп олюмсиз.

МЕН САКЪЛАДЫМКъапы парлап, шалтыратып тюфек,Ура-джыгъа олар кирип уйге,Джыртып аткъан эсабымны джерге,Мен сакъладым акъылымда, таа бек.

Уйден чыгъып топрагъынъдан бир таш,Олар согъып магъа джыгъылгъанда,Джутып, буйреклерим арасындаМен сакъладым Аюв-Дагъны, яваш.

Джолда къарап, сеслеп, къокъып терен,Ешиль Эльмаз сырын, байыр-мурен,Джурегиме комип мен джашырдым.

Кунешинден бир нур яшларымаКъарыштырып кирпик къыма-къыма,Эльмаз шафакъларын мен сакъладым.


22

МЕН НОМАННЫНЪ БИР ПАРЧАСЫМАНКъоркъып, джеллятлар, батыр Номан Челеби-джиханнынъМевтасындан, оны парчалап Агъы Айнагъа аткъан.Агъы Айна къып-къырмызы болгъан. Сув анасы келипБутюн къанлы парчаларны бирер мор къарзакъ япкъан.Мор къарзакълар Айнанынъ тубюне къонып,Сонъра бирер дурдане яраткъан.Кумюштий джылтырагъан джылтыравукъ дурданелерни Балабан-балабан балыкълар джутып алгъан.Балыкъларны Татар балыкъчылары туткъан.Меним къартбабам да бир балыкъчы эди, О да шундай бир балыкъ тутып уйине алгъан.Балыкъны темизлеп пиширеджекте ичинден Балкъ-балкъ джылтырагъан бир дурдане чыкъкъан.Оны, уйинде табылгъан алтынларыман барабар, Кенарлары индже-индже къаймалы, сутли коктий Ачыкъ мавы, бир йипек джавлугъынъ ичине байлагъан.Эки джийрен атлы арабасына минип къасабагъа баргъан.Онда, къарт бир уста къуюмджугъа яхшы бир тай ясаткъан.Тайнынъ манълайына джылтырагъан дурданени отырткъан.Сонъра тайны, пишип кечкен вишне ренкинде, Джымшакъ къадифемен къаплы бир сандыкъкъа сакълагъан.Сонъ деликъанлы бабам бир джыйындан къайтып анесине: «Нений, мен дюльбер бир къызгъа урулдым, джаным ненем,Шоны магъа айттырса!» деп айткъан.Къартанам джавчыларгъа къызны айттыргъан. Ненем болгъан шо къыз да «Бараман!» деген сонъ, Тойда онынъ мойнына шу яхшы тайны такъкъан.Ондан сонъра ненем мени догъургъан.Мен тувгъанда тайнынъ дурданеси ирип антлы сув болгъан.Мен шу сувны ичтим антыман барабар.Демек мен Номаннынъ бир парчасыман.

23

Êúаäèìèé êúûрûìòаòар ýäåáèÿòûнäан

Неширге азырлагъан Риза Фазыл

Õалèль îãúлу АËИ

къыССа-и юСуфдåñòàí

(Ýñерíиíú яçûëãúаí тариõû Õиäæриé 609 (Ìиëяäиé 1212 ñ.).

(Äеваìû. Áаøû 1-2-íäæи ñаíäа)

IV ôаñûë

даÃъир оÃълу Маликнинъ тюш корьÃени

169.Мысыр ичре улугъ таджир олур ирди, Анынъ ады Малик ибн Дагъир иди,Дагъир огълы Малик бир тюш гёрди Магъаббире42 та’вилини сорар имди.

___________________________________42 магъаббире – тюшни табир этиджи, ёравджы


24

170.Айтыр: «Бу тюнь бир тюш корьдим, Тюшюм ичре Кеньане варыб идим, Ад къуюсы тигресинде юрур идим, – Кунь, акъикъат, кокден йере инер имди.

171.Толун Ай муаййен кокден индии, Къойынумдан гирюбан якъамдан чыкъды, Эм кокден дюр, мерджан, инджу йагъды, – Бен аны итегиме тердим имди.

172.Суенубен мен аны дерер идим, Джем’ къылуб сандугъыма къояр идим, Бу тюшю ич гумансыз бойле корьдим,– Я магъаббир, бунгъа та’виль къылгъыл имди».

172-1.Магъаббир айтур: «Отургъыл бу янымда, Ёрусарым дюшюнъи таъбиримде, Ики къызыл алтун къойгъыл бу яныма, – Дюшюнъи изгу мубарек ёрам имди.*

173.Эгер сен бундагъ дюш корьдинъ исе, Дюшюнъ ичре ол макъаме вардынъ исе, Ад къуюсы тигресинде43 юрьдинъ исе, – Бир шериф къул элинъе кирер имди.

174Ол къулы уджуз сатун алдачысан,Аны сатуб огъуш ниъмет булдачысан, Девлет, мулькиет ийеси олдачысан, Ол себебден рахат огъуш корь юнир имди.

175.Ол себебден улулукъкъа дегинесинъ, Халикънинъ бирлигине инанасынъ,

___________________________________43 тигресинде – янында, тарафында

___________________________________

* Базы дёртлюклернинъ бир я да бир къач варианты бериле. Булар дестаннынъ Къазан регионында сакълангъан башкъа метинлеринден алынгъандыр (Р.Ф.).

25

Куфр-у ширкет михнетинден къуртуласан, – Дюнья-ахрет девлети корюнир имди.

176.Аны иштуб, Малик Дагъир сефер къылды, Кеньан или ичине кельди кирди,Ад къуюсы тигресинде юк душурди, – Дюшюнде корьдюгини истер имди.

177.Къулларына буюрды – дагъылдылар,Ол къуюнынъ тигресине яйылдылар,Джумлеси эп арамагъа къасд къылдылар, –Малик Дагъир унь кельмесин истер имди.

178.Истер икен, гъайыбдан бир унь кельди,Маликинъ къулагъына ишитильди,Айтур: «Байыкъ, элли йыл тамам къалды, –Ол огъланны алмагъа», – деюр имди.

179.«Ич эксиксиз элли йыл тамам тургъыл,Андан сонъра бу макъама44 кене кельгиль,Ол огъланны аз бахая сатун алгъыл, –Талим мал-бахая сатгъыл имди».

180.Малик Дагъир аны ишитюб кери кочьти,Андан сонъра элли йыл тамам кечти,Дагъир огълу ол мензиле йене душди, –«Вадге йетти!» – деюб талим суйунир имди.

181.Бир нече фериштелер кельмиш ирди,Къушкъа бенъзеш Юсуфа иш олмыш иди,Ол къуюя джумле меджмугъ олмыш иди, –Джумлелери къуюдан учар имди.

182.Малик Дагъир ол къушлары анда корьди,Фериштелер идугин билюмеди,(ол вакъыт Малик Дагъир кяфир иди), –Окъын алуб къуш атмагъа варыр имди.

___________________________________44 макъам – инсанлар яшагъан бир ер, бир эв


26

183.Якъын келе – ол къушлар олды пенхан,Аны кориб Малик Дагъир къалды хайран,Бакъты исе – нур чыкъар ол къуюдан, –Аны корип, би-худ олыб душер имди.

184.Улугъ саат мензилине йене кельди,Анъсыз дегиль, сизенди – зирек иди;Къулларындан эки къула эмир къылды, –«Шол къуюдан сув котеринъ!» – деюр имди.

185.Бешир, Башра икилеси къавгъа45 алды,Ол къуюнынъ узерине азыр кельди,Къую ичре къагъаларын незуль къылды, –Юсуф анда бакъыб аны корер имди.

186.Икилеси къавгъаларын индирдилер,Тулугълаю къавгъаларын толдурттылар,Хакъ Юсуфа Джебраили бат кондерди, –Тышра чыкъмакъ бешарет келтурер имди.

187.«Я, Юсуф, сен кузьгюе бакътынъмиди?Кузьгюде коркинъ кориб укъдынъмиди?»«Бен сатулыр къул олсам, диденъмиди,Беним бахам ким еткурер?» диденъ имди?!

188.Джебраиль айтыр: «Халя хазыр уре дургъыл,Ургъанынъа46 ябышгъыл, тышра чыкъгъыл,Не бахагъа сатылурсенъ, козинъ корьгиль, –Муштерилер азырдыр, алур имди.

189.Икевлейин тартдылар Бешир, Башра,Азиз Юсуф ол демде чыкъды тышра,Къадир Мевлям такъдирини ким шашыра, –Не чаре вар, анынъ укми ола имди.

190.Къуюдан тюбюнден чыкъа кельди,Тулун Ай тик нурлы юзи дуа къылды,

___________________________________45 къавгъа – челек, къопкъа46 ургъанынъа – аркъанынъа

27

Малик корип ол дем аны, бихуд олды:47

«Я, Башра, хеза гъулам!»48 – деюр имди.

191.Ол Малик хамиша айтур иди,Къулларына эп девам сёйлер иди:«Аны сизден къайсынъыз корьди исе,Азат къылам, къызым анъа вирем имди…»

192.Бешир келип Маликке муджделеди,Малик Дагъир суюнип къаршы варды,Суюнубен Юсуфынъ элин алды, –Кетурубен, рахте ичре гизлер имди.

193.Юсуфынъ къардашлары тагъда иди,Бакъыбен ол мензильде керван корьди,Тагъджиль бирле къатарлашып йугъруп варды, –Юсуфы къуюда булмазлар имди.

194.Анлар къачан бу менгиден хабер бильди,Халкъа итип, ол керванны чугълап алды,Айтур: «Бизим къулымыз качмыш иди, –Аны, байыкъ, сиз алмышсыз!» – дирлер имди.

195.Равуль айтыр: «Веринъиз минет иле,Ёкъса бир кез нагре урам айбетиле,Джумле эляк оласыз михнет иле, –Унюм49 ишиден джаны теслим къылур имди!»

196.Малик къылды ихтият, акъыл иди,Юсуфы бунлара кери верди,Анлар дахи маслихат ойле корьди:«Муны къул деп мунлара сатам имди».

197.Бу тедбири бунлар бойле эйледилер,Ибрийдже50 Юсуфа сёйледилер,

___________________________________47 бихуд олды – шадланды, севинди48 хеза гъулам – «бу – шу огълан!»49 унь – давуш, сес50 ибрийдже (ибранийдже) – еудийдже


28

«Ольдирирмиз ёкъса, – деп къоркъуздылар,Къул деп сатам, сен мутигъ олгъыл имди».

198.Малик Дагъир зийрек иди, аны бильди,(хафия бирле конъли шадлыкъ ичре къалды),Анлар сатар – ол сатун алыр олды, –Муны иштуб Юсуф зары агълар имди.

199.Юсуф айтыр: «Сиз бени сатармусыз,Асрет-гъурбет мейданына атармысыз, Фийлинъизден бенден гъуман тутармысыз, –Сакълаялум, ант ичелим», – деюр имди.

200.Бени сатманъ, кяфир къулы олмаялум,Якъуб савчы асрет ичре къоймаялум,Гъурбет оты багъырына якъмаялым, –Дедем Халиль урьметини сакъланъ имди!»

201.Анлар айтыр: «Биз сени зинхерледик,Атамыза: «Юсуфы къурт еди», дедик,Исраиле биз дишвар сёз сёйледик, –Я, Юсуф, сен бу сакъыныч къойгъыл имди!»

202.Бес,51 Юсуфы Яхуде эм огютледи,Айтур: «Санъа бу къазаны танъры верди,Къардашларынъ батыл иши догъру корьди, –Ёкъса байыкъ ольдирирлер, бильгиль имди.

203.Йигрик будыр:52 рева коргиль сатылмагъы,Къардашларынъ фитнесинден къуртулмагъы,Исраильден асрет иле айрылмагъы,Къавуштырув Халикъ ичюн къолай имди».

203-1.Айтырлар: «Къулы саталум бу кунь санъа,Ол шарт иле, сатар болсанъ, иракъ ере,Не баа виресиз, корелюм имди бизе? –Бизлер явлакъ сатучакъмыз», – дирлер имди.

___________________________________51 пес – иште, бойле этип, бойлеликле52 йигрик будыр – энъ эйиси

29

204.Малик айтур: «Бу къулмыдыр, беян эйленъ,Не манадан сатарсыз аны, сёйленъ,Не суч къылды, ничюн къачты – догъру сёйленъ, –Акълы, корке, ёкъса сизден артыкъ имди?»

205.«Кучюк икен, атамыз сатун алды,Тура-тура бизим иле хемарх олды,Тура-тура бу огъланчыкъ явуз олды, –Къачып келип бу къуюгъа кирмиш имди».

206.Малик айтур: «Ахвалын эйленъ беян,Ниче тюрлю айбы вардыр, къылынъ беян,Хата сёйлеп олмасын бунда гъуман,53 –Шарты сахих, дурюст сатув къылам имди».

207.Анлар айтыр: «Ич гъуман ёкъ, эльбет, къулдыр,Къулымызнынъ учь тюрлю айыбы вардыр:Огърудыр, яланджыдыр, къачыджыдур, –Бу учь тюрлю айбы бирле алгъыл имди».

208.Малик айтыр: «Не деюрсиз – анълаюрмен,Акъикъатда бу къулны мен эм алурмен,Айыбы бирле аны къабул эйлеюрмен, –Нидже баа алурсыз, айтынъ имди.

209.Велякин алемде ич алтынум ёкъ,Чешит тюрлю къумачым, атласым чокъ,Ярмагъым54 вар бир нидже – къыймети ёкъ, –Нечук савда къылурмыз?» – деюр имди.

210.Юсуф айтыр: «Кешке ойле олмасайды,Къардешлерим аз баагъа сатмасайды,Муштери укъуш (зияде) баа вермесейди, –Ярлы озим къул олмасам!» – деюр имди.

___________________________________53 гъуман – шубе54 ярмакъ – акъча, пара


30

211.Мунлар айтыр: «Ол иши къылмаявуз,Къулымыза къумач-атлас алмаявуз,Бу сатувгъа асла разы олмаявуз, –Ярмакъ виргиль, ниче вирсенъ», – дерлер имди.

212.Малик айтыр: «Он секиз ярмагъым вар,Акъикъат, алтынум ёкъ – къумачым вар,Он секиз ярмакъны алынъ сизлер, –Къаланыны банъа бахшыш къылынъ имди».

213.Анлар айтыр: «Он секиз ярмакъ алдыкъ,Сеннен бирле бу сатувны тамам къылдыкъ,Джумлемиз бу сатувгъа разы олдыкъ, –Къаланыны санъа бахшыш къылдыкъ имди».

214.Андан Малик Юсуфа кене сорды:«Бунлар сени къул деюбен банъа сатты,Ушбу иш, ушбу сёз растмы, – деди, –Акъикъатны сен муайен къылгъыл имди».

215.Анлар айтыр: «Къуллыкъкъа разы олгъыл,Тилинъ бирле сен дахи икърар къылгъыл;«Ёкъ!» дер исенъ, ольдирирмиз, эм бильгиль!» –Ибрийдже Юсуфа дирлер имди.

216.Бу кез Юсуф анлардан эм къорыкъты,Къроркъусындан къуллыкъ разы олды:«Къулым мен», – деди,55 козьлеринден яшлар акъты, –Ниетини Танърысына къылур имди.

217.Бунлар атыр: «Я, Малик, бунъа инан,Бу къулгъа сен тутмагъыл хергиз гъуман,Багъ-бугъавын чезмегиль аягъындан, –Мысыргъадже бугъавлы варсун имди.

218.Яланджыдыр, ич сёзине инанмагъыл,Аджыма ич, михрибанлыкъ эйлемегиль,

___________________________________55 «Къулым мен», деп о «Танърынынъ къулыман» манасында айта

31

Хергиз анъа изгу (яхшы) сёз сёйлемегиль, –Таам арпа отьмеги вергиль имди!»

219.Малик айтыр: «Сёзинъизге бен инандым,Разы олдым, къулынъызны сатун алдым,Эм учь тюрлю айбы бирле къабул къылдым, –Бу акъта бир бити (анълашма) керек имди».

220.Анлар джумле бу сёзи рева корьди,Бити язув вирмеге разы олды,Къамулары батыл ише къани олды, –Къол къоймагъа азырмыз деп язар имди.

221.Шемгун ози эли иле бити язды,Бити язып озьлеринден шефкъат узьди,Юсуфтан юзь дёньдирип, джумле безди, –Пейгъамбери къуллыкъкъа сатар имди:

222.«Джумлемиз бу сатувгъа разы олдыкъ,Къулымызы сатмагъа рева къылдыкъ,Унуламыз разы олып бити яздыкъ, –Къулымызы санъа теслим къылдыкъ имди».

* * *223.Юсуф аны ишидип, къан агълар,Асрет оты ичин якъар, багърын дагълар,Агълар икен, эм кери дестур тилер:«Дестур вирсенъ, кери варсам», – деюр имди.

224.«Дестур виргиль, кери ене бен варайым,Улуларымны тоюнджа бен корейим,Язукъымны анлардан бен тилейим, –Ведалашып айрылалум бизлер имди».

225.Малик буны ишидиркен, ози куер,Ол дахи Юсуфтан бетер агълар,Юсуфынъ бу ишлерин явлакъ анълар, –Бу манагъа (алгъа) аджаибе къалур имди.


32

226.Малик Дагъир Юсуфа джевап верди:«Корьмезмисинъ, анлар санъа нелер къылды,Ойле уджуз ярмакъкъа56 сени сатты, –Не варырсенъ, анлар сени севмез имди.

227.Анлар сени саттылар кем ярмакъкъаТилеклери – тамам сенден айрылмаккъа,Ляйыкъ дегиль анлара сен вармакъкъа, –Урьметинъ сенинъ бизден артыкъ имди».

228.Ол ярмакъ къыймете эм ол вакъытын,Бинъ дёрт юз ярмакъ иди эм бир алтун,Шул къадар баа иле алды сатун, –Юсуф узьре ахвал игълям къылур имди.

229.Юсуф анъа агълаю джевап вирди,«Анлар боны ишлемеге рева корьди,Тилеклери, муратлары шойле олды, –Эр киши озь ляйыгъыны ишлер имди».

230.Андан Малик Юсуфа дестур верди,Ярлы Юсуф асретиле кери варды,Бу он къардаш джумлеси уре турды, –Эр бирисин опе-къуча, агълар имди.

231.Айтыр: «Бильдим, бенден бизар олдынъыз сиз,Уджмах верип, тамугъ сатун алдынъыз сиз,Исраильден бени махрум къойдынъыз сиз, –Къошулмакълыкъ явлакъ иракъ къалды имди.

232.Ах, диригъа, азиз икен – зелиль олдым,Къардешлернинъ душманлыгъын бойле корьдим,Ва-вейля, Исраильни махрум къойдым, –Агъламакътан ики кози корьмез имди.57

___________________________________56 ярмакъ – баа, фият57 Акъикъатен, энъ севимли огълу Юсуф ичюн агълай-агълай Якъуб пейгъамбернинъ козьлери сокъурлана.

33

233.Мундан сонъра банъа тимар ким къыладжакъ?Агълар исем, козим яшын ким силеджек?Къайгъылы озиме ким эш оладжакъ? –Йене башым-тенимни ким ювар имди?

234.Узун сачым тараюбен ким ореджек?Махрумлыгъым, махзунлигим ким сораджакъ?Бу асрети акъибет ким унуттыраджакъ? –Азад икен бенделикке дюшдим имди.

235.Атам бени ози алып котерир иди,Уйкъум кельсе, ястыкъ узе яткъырыр иди,Уйгъансам, тюрлюк таам едирир иди, –Ол ниметден бу михнете дюшдим имди.

236.Ах, диригъа, бен къуллыкъ ните (насыл) къылам?Мадам кяфир къуллыгъында ните олам?Улуларым, имди сизи къанда корем? –Айрулмакълыкъ ози такъдир кельди имди.

237.Бу такъдирни танърыдан бильмиш керек,Хакъ укмине къуллар разы олмыш керек,Шиддетине кемал риза вермиш керек, –Къазасына дахи теслим олдым имди.

238.Ярлы Юсуф къайгъырыр, эм къан агълар,Агълар икен къардешлерин опер-къучар,Джумлесине дуа къылып, веда эйлер, –Малик Дагъир дёне-дёне агълар имди.

239.Къардешлери муны корип агълашдылар,Яйлякъ къатты асретиле чугълашдылар,Зар ве айран олып къатты инълешдилер, –Ишлерине пешиман эм олыр имди.

240.Айтырлар: «Сени кери алар идук,Ален алыб, джумле тевбе къылар идук,Сатувмызы эп пешиман олар идук, –Велякин гъарленурмиз», – дирлер имди.


34

241. «Атамыза ялан дахи айталмабыз,Сени кери атамыза ильтемемиз,Ушбу ише ич пешиман оламамыз, –Бу михнете сен къатлангъыл», – дирлер имди.

242.Юсуф айтур: «Кечкен сёз кери кельмез,Хакъ такъдири бойле икен, кимсе бильмез,Мундан сонъра къул тедбире рейа олмаз, –Ферманына разы вирмек керек имди.

243.Бу такъдир танърымдан, билинъ, малюм,Атам Якъуб асретиле къалды махрум,Къардешим Ибне-Ямин къалды магъмум, –Мундан сонъра мени къанда корер имди!?»

244.Къардешлери Юсуфтан кетди иракъ,Атасындан, къардешлерден олды фиракъ,Бунлар джумле иште олдылар гъакъ, –Агълар икен, мудам кери бакъар имди.

245.Ульдам ёла Юсуфы гоньдердилер,Кийиндирип бир девейе биндирдилер,Элин багълап, явлакъ къатты беркиттилер, –«Бошатылып къачмасын!» – дирлер имди.

* * *246.Бир хабаши къул вар иди, Къылыч адлы,Къулларынынъ джумлесинден ол айбетли,Къара юзьли, ози осал, къатты къоллы, –Юсуфы анъа теслим къылур имди.

247.Ол керван ушу саат андан кочьти,Бир гурстан58 къырагъындан отип кечти,Юсуф савчы бир гур узьре кози дюшди, –Ол анасы Рахиленинъ къабри имди.

248.Зары къылыб айтар: «Анам, умме-Рахиль,Беним алым нителигин козинъ корьгиль,

___________________________________58 гурстан – къабристан

35

Къардешлерим сатды бени, беян бильгиль, –Азад икен, бенделикге дюшдим имди.

249.Хасед къылыб, атамдан айырдылар,Фиркъат отын джаныма къойырдылар,Гъурбет тонын бойнума кийдирдилер, –Эль-аягъым зынджыр бирлер багълы имди!

250.Къардешлерим къылды банъа рендж-у захмет,Кучюкликтен дюшди банъа ушбу хикмет,Ярдым итиб къылсын банъа танърым рахмет, –Умюдим чокъ беним Хакъдан», – деюр имди.

251.«Я, ана, беним алым корьгиль захир,Бенделикге сатун алды бени кяфир,Бу такъдире къылды банъа малюм гъафир, –Мегер йене улугъ рахмет къыла имди.

252.Эй, диригъа, азиз анам, ят корьмисенъ?Бу ал ичре беним алым билюрмисенъ?Бакъыб бени бу ал узьре корермисинъ? –Эллерим-аякъларым багълы имди».

253.Анасынынъ сининден59 бир унь кельди:«Я, Юсуфым, алынъ неге бойле олды?Къардешлеринъ бу джефаны неден къылды? –Нечук гъафиль бу беля дюшдинъ имди?

254.Джаным огъул, бу джефаны ниден булдынъ?Санъа залым оланлара не суч къылдынъ?Бу ал ичре не бойле хабернен кельдинъ? –Къабиримде джаным яра къылдынъ имди!

255.Атанъ Якъуб бу ахвалы бильмедими?Ол махбунъе алынъ малюм олмадымы?Имбн-е Ямин сенинъ иле кельмедими? –Гъафиль олыб бу беляе дюшдюнъ имди.

255-1.Сенинъ атанъ Якубдур, бабанъ – Исхакъ,Улу деденъ Халикъге булмады гъакъ,


36

Сен дахи рахмете олгъыл муштакъ, –Умюддир ки, фаригъ таджиль ире имди.

256.Худайым, бу хаджетим санъа малюм,Мудам умют тута санъа джумле мазлум,Залымлара саташмыш беним тыйфлум, –Фазлынъ бирле неджат асыл къылгъыл имди.

257.Юсуф аны ишидуб би-худ олды,Халикъ рахиль мунаджатын къабул къылды,Ол мунаджат Юсуфа догъру кельди, –Тадж ве тахт ве султанат булды имди.

* * *258.Къылыч бакъды – Юсуфы буламады,Излесе де, къандалыгъын билямады,Кенди ялнъыз истею келемеди, –Ходжасына ахвал игълям къылур имди.

259.Ол къычырыр: «Ходжа! – айтур. – Дурсун керван,Эй, диригъа, байыкъ къачды бу къул огълан!».Къафиле дурды ол дем ол араданДжумле керван Юсуфы излер имди.

260.Ол Къылыч бир тазе аты бинмиш иди,Тезлик иле барын озып барып етти,Етишти де, Юсуфы бир къач урды, –«Нечюн бойле къачарсынъ?!» – деюр имди.

260-1.Иракъдан ол Юсуфы бакъты, корьди,Ярлы Юсуф аны коре уре дурды,Элин алыб, агълаю ёла кирди, –Сёгер, бушар, ер узьре сюйрер имди.

261.Юсуф айтыр: «Иляхи, бен не къылайым?Бу михнетден имди ните къуртулайым?Бу залымдан къуртулмагъа не къылайым? –Худайым, къудретинъле къуртар имди!»

37

261-1.Буны айтыб, ах къылыб: «Я керим, дир,Фазлынъ бирле ярлыкъагъыл, я рахим, дир,Беним алым сен билюрсинъ, я алим, дир, –Эр ал ичре санъа пенах къылдум имди.

261-2.Улу дедем Ибрахим Халиль эди,Халиль сенинъ эмринъе мутыгъ олды,Огълы Исмаилни санъа къурбан къылды, –Диледи-се суйдигин», – деюр имди.

262.«Худайым, бен эгер хата къылдым исе,Эмринъ къойыб санъа асый олдым исе,Атам Якъуб хызметинден къалдым исе, –Тевбе къылдым, пешиман олдым имди.

263.Худайым, бен эгер асый дегиль исем,Хаталардан, зиллетлерден бери исем,Ич гунахсыз бу джефая дюшмюш исем, –Бу къавмге бир алямет косьтер имди.

264.Бу алда танърыдан ферман олды,Къудрет бирле кокте къара булут тугъды,Еллер эсти, къар-ягъмур къатты ягъды, –Явлакъ къатты эйбет бирле ягъар имди.

265.Башларына докъунса – меджрух эйлер,Тенлерине докъунса – мейбугъ эйлер,Джумлелери чагъыршыб ферьяд эйлер, –Ич кимседен медед-яры олмаз имди.

266.Ич кимсени бирин-бириси корьмез олды,Къамулары зульмет ичре айран къалды,Кок кокреди, йылдырым эйбет къылды, –Аны кориб, Малик явлакъ къоркъар имди.

267.Малик айтыр: «Алымыз олды виран,Йа-Рабб, ниден олды бизге ушбу туфан?Бардыр бизим арамызда бир мазлум джан, –Келинъ, барча истигъфар къылынъ имди.


38

267-1Малик Айтыр: «Азаб ирди, байыкъ билен,Азар итмиш кимсенъиз, сафи олунъ,Язукъ къылан кимсенъиз, тевбе къылынъ, –Ёкъса эляк олдукъ къаму бизлер имди.

268.Мегер бизден кимдир бир зулум корьди,Ол зулумнынъ мунаджаты кокке агъды,Арш изеси бизлерге къаарь къылды, –Тевбе къылынъ, ёхса эляк олдыкъ имди».

269.Шулукъ саат ол Къылыч азыр кельди,Ишледиги хаталарын икърар къылды,«Байыкъ билен ушбу гунах менде, деди, Шу къул ибрий огъланчыкъны урдым имди».

270.Малик андан деди ол къара къула:«Бар, Юсуфынъ аягъын опь, узур тиле,Конълюни хошнуд итгиль лафынъ иле, –Мегер бизчюн даим дуа къылсын имди.

271.Бес, Юсуфынъ янына Къылыч кельди,Явлакъ къатты агълады, зары къылды,Хата, гунах къылдыгъына икърар къылды, –Дюшюб Юсуф аягъыны опер имди.

272.Малик дахи анынъ иле бирге варды,Тизге чёкип, хызметине эль къавшырды,Зары къылды, Юсуфа чокъ ялварды:«Хатамызы сен кечиргиль!» – деюр имди.

273.Муны корип, Юсуфынъ михри кельди,Шу арада эль къалдырып дуа къылды,Дуасыны танърысы къабул къылды,–Михнет кетип, къар-ягъмур, сувлар акъты.

273-1.Улукъ саат къар-ягъмур салим олды,Ягъа тургъан къар-ягъмур джумле дёнди,Буз ирубен сув олубен ере синъди, –Кунь ачылыб, джиан хуррем олур имди.

39

274.Аны корип, Малик ибрет алып дюшти,Багъ-бугъавын аягъындан джумле чезди,Малик-мамлюк – джумлеси ялварышты, –Къамулардан Малик артыкъ ялварыр имди.

275.Паласларын чыкъарып, тон кийдирди,Эм тюеден эндирди, ат миндирди,Улаларгъа, кучюклерге эм бильдирди:«Худайым, керван Юсуфынъ!» – деюр имди.

276.«Джумленъиз Юсуфа бойсунынъыз,Буюк-кучюк – эп онъа хызмет къылынъыз,Бундан кери оны башлыкъ деп билинъиз –Мудам анынъ эмиринден чыкъманъ имди».

277.Андан сонъра Юсуф укми олды ферман,Улугъ менсаб59 верди анъа малик субхан,Ич бир кимсе чыкъмаз олды тедбиринден, –Малик Дагъир ози дюшюб ишлер имди.

278.Сёзледикче Юсуфынъ фехми артар,Сёзи шырын, лафы татлы, акълы артар,Некъаб ачса, джианны о нурлы тутар, –Бакъкъан хергиз джемалына тоймаз имди.

279.Андан отти, бир шеэрге анлар кирди,Ол шеэр эхли джумлеси кяфир иди,Анда онлар Юсуфынъ коркин60 корьди, –Къамулары аджаибе къалур имди.

280.Джумле Юсуф къатына дирнештилер,Корип Хакънынъ бу санатын, эм шаштылар,Юсуф иле олар пек чокъ сёйлештилер, –Юсуфынъ бу ахвалын сорарлар имди:

281.«Бизге сёйле, сени бойле ким яратты?Бунынъ киби коркли джемал ким дюзетти?

___________________________________59 менсаб – мертебе60 корк – гузеллик, дюльберлик


40

Бу накъышны юзинъе ким ийлетди? –Бизлер дахи анъа бенде олалым имди!»

282.Юсуф айтыр: «Яраткъыным халикътир о,Ерде, кокте, къулларына рызыкътыр о,Халикълыкъкъа, рызыкълыкъкъа ляйыкътыр о, –Сизни, бизни ол яратды, билинъ имди!»

283.Къамылары ишбу сёзе инандылар,Джумлеси бир танърыгъа букюльдилер,Эм Юсуф пейгъамбере инандылар, –Му’мин-мухлис олдылар анлар имди.

284.Андан кечти, дигер шеэрге анлар кирди,Ол шеэр эхли Юсуфынъ коркин корьди,Юсуфа бенъзетю бир сурет къылды, –Джумлеси ол сурете табына имди.

285.Андан кечти, Къуддус шехрине кирди,Къуддус бике дюшюнде корьмиш иди,Джумле шеэрнинъ эхлине демиш иди:«Керван келюр, джумле къаршы чыкъынъ имди!»

286.Къуддус бике лешкер61 йыгъыб, къаршу варды,«Беклеринъиз кимдир?» – дею хабер сорды,Керван эхли джумлеси хабер верди:«Бекимиз Малик Дагъир», – дирлер имди.

287.Къуддус бике бу ахвалы явлакъ танълар,Айтур: «Эр йыл бу Малик мундан кечер,Бу йыл мунда, бу арада не хикмет вар? –Банъа къаршу чыкъмакъ ферман ойле имди?!»

287-1.Хакъ эмриле фериштелер кельмиш иди,Бу ал ичре Юсуфа иш олмыш иди,Аля девам Юсуф иле олмыш иди, –Дильден, козьден Юсуфы сакълар имди.

___________________________________61 лешкер – аскер

41

287-2.Адем огълы иле бир пери олур (догъар) имиш,Юсуфле эм ол пери бир куньде догъмыш,Эр ким догъса, бир пери догъар имиш, –Олар исе ене бирге олер имди.

287-3.Фериштелер ол маликге джеваб эйлер:«Бу олдыр, байыкъ, санъа буюрдылар,Лешкеринъ бирле къаршу варгъыл, – дирлер, –Дюшде кордюгинъ ушбудыр, билинъ имди».

287-4.Ол огъланны малик бакъар, корюб данълар,Фериштелер бильдурсе, билюб анълар,Къамунъыз бу огъланны урьметленълер, –Анынъ урьмети къамудан артукъ имди!

288.Ол шу саат ушу бек анда кельди,Юсуфа селям вируб, хызмет къылды,Эдеб бирле Юусуфа хабер сорды:«Ким экенсиз, бизге малюм къылгъыл имди».

289.Андан Юсуф ол беке джевад сёйлер:«Бен шу ки, дюшде санъа бильдирдилер,Къаршы чыкъыб, хызмет къыл, деп буюрдылар, –Ич гъумансыз, шу кишимен, бильгиль имди».

290.Бу сёзи ишидюб ол аджабленди,Юсуфы кельтирюбен къонакълады,Ёлдашлары бирле джумле агъырлады, –Азиз эйлеб, мукаррам тутар имди.

291.Къуддус бике айтур: «Банъа не деюрсенъ?Банъа пенд-у насихат не къылурсенъ?Я, Юсуф, сен не ферман буюрырсынъ? –Сен буюрсанъ, бен аны къылсам имди».

292.Юсуф айтыр: «Бенден ишит, эй-я мелик,Ишитдюкен, тутубан олгъыл салих,62


42

Сенинъ киби мелик путкъа табына нелюк? –Му’мин олгъыл, ишбу путтан дёньгиль имди!»

293.Ол бик айтыр: «Ушбу сёзинъ къабул къылдым,Сен дедиктен танърыя бен бойсундым,Акъикъат пейгъамбер деп сени бильдим, –Велякин бир путханее кирем имди.

294.Эгер шу пут дёнип санъа сёйлер исе,Санъа бакъыб, къаршы джевап эйлер исе,«Акъикъат пейгъамберсинъ!» – деюр исе,Ич гъумансыз му’мин олам», – деюр имди.

295.Юсуф айтыр: «Разы олдым, тур, варамыз,Икилемиз путханее бир киремиз,Путнынъ алын-ахвалын биз сораймыз, –Биз корермиз, ните джеваб вире имди».

296.Юсуф иле путханее ол бик кирди,Ол демде Юсуфы ол пут корьди,Тепренди, ол Юсуфа селям верди:«Акъикъат пейгъамберсинъ!» – деюр имди.

297.Ол Пут Юсуфа седжде къылды,Къуддус бике аны кориб эхваль бильди,Танърынынъ бирлигине мокир къылды, –Му’мин олыб, бельден заннар63 чезер имди.

298.Урьмет иле Юсуфы къонакълады,Гузель кийим, джоргъа ат багъышлады,Алтын къушакъ белине къушандырды, –Анъа тюрли къадыр-урьмет къылар имди.

299.Юсуфа дурли нимет-аш кетирди,Юсуф андан бирер локъма алып еди,Учь юз докъсан киши джумле еди, тойды, –Нимети эксильмейип къалыр имди.

___________________________________62 салих олгъыл – догъру ёлгъа мин63 заннар – меджусийлернинъ эм христианларнынъ тар бель багъы

43

300. Андан Къуддус бике айтыр бу Маликге:«Бу къул бизге ляйыкъ ирюр серверликге,64

Къул деменъ бунынъ киби урьметликге, –Акъылы бизден некъадарлы артыкъ имди!»

301.Малик Дагъир бу Маликге джеваб вирди,Айтыр: «Бизим сеййидимиз Юсуф, – диди, –Сеййидликге Юсуф бенден ляйыкъ, – диди, –Бен Юсуфынъ къулыман», – деюр имди.

301-1.Къуддус малике Юсуфынъ къатына кельди,Малик Дагъир бу маликден дестур алды,Ол меджлисден кочьмеге ниет къылды, –Игу сёз иле Юсуфы коньдурир имди.

302.Тепренди керванлар, ёла кирди,Къуддус бике сонъра ишни ойле корьди:«Ол огълан ки, элимизден чыкъыб кетди, –Келинъ, етип эллеринден алам имди!»

303.Он ики бинъ эр бирле атландылар,Юсуфы алмагъа къасд къылдылар,Малик айтур: «Я, Юсуф, ош еттилер!» –Юсуф айтур: «Ич къорыкъма, кельсин имди!»

304.Къачан лешкер Юсуфа якъын кельди,Юсуф дёнюб, ол лешкере назар къылды;Аны кориб, барчалар бихуд олды, –Бихош олыб, жумле атдан тюшер имди.

305.Он ики бинъ эр джумле атдан тюшди,Къамусынынъ усы кетиб, акълы шашды,Керван кочьди, ол арадан учь кунь кечди, –Анлар хенуз бихуд олыб ятур имди.

306.Аны кориб, барчалары айран къалды,Юсуфынъ хатирине аджеб дюшди,

___________________________________64 серверлик – рехберлик, реислик


44

Бир дем аджеб мейданына сейран къылды:«Манъа бенъзер ич кимсе ёкътыр имди!

306-1.Ич тугъмады тугъмайе бенден бешер,Эр ким банъа бакъар болса, акълы шашар,Корьмеге мухтадж олуб, огъуныб дюшер, –Дидарыма джанын фида къылур имди».

307.Ол шу саат Джебраиль кельди азыр,Вериб изди Юсуфа малик къадир:«Я, Юсуф, сен акъикъат не дединъ? – дер. –Аджеб къылдынъ, Хакъ санатын корьгиль имди!»

308.Учюнджи кунь бир шеэрге анлар кирди,Ол шеэр эхли джумлеси пери эди;Къачан анлары Юсуф юзин корьди:Эр бириси Юсуфдан коркли имди.

309.Къул сандыгъы эр гизде рейа олмаз,Ол шеэрде Юсуфы кимсе корьмез,Джемалын кимсе кориб къабул къылмаз, –Барчасы Юсуфдан коркли имди.

310.Эр бирининъ Юсуфдан юзи нурлы,Суретлери муневвер дюрлю-дюрлю,Джумлесининъ акълы тамам, ози гъарлы, –Аны кориб, Юсуф магъмун олыр имди.

311.Халикъдан Юсуфа вахи кельди:«Я, Юсуф, сен къудретими корьгиль, – деди, –Хуснинъ иле сен аджеб къылма, – деди, –Курк берювчи акъикъатен беним имди».

312.Чюн Юсуф бу ахвалы беян бильди,Эм аджеб къылдыгъына тевбе къылды,Аджиз олыб, танърысына седжде къылды, –Тевбе къылыб, зарылыкълар къылур имди.

313.Онъа даа танърысындан медед ирди,Юсуфынъ джемалыны кери верди,

45

Захир-батын65 коркини ол бирлештирди:«Я, Юсуф, башынъ къалдыр!» – деюр имди.

* * *314.Бес, анлар ол шеэрден отип кечди,Керван халкъы Мысра якъын макъам дутды,Нил ирмагъы къырагъына якъын дюшди, –Малик Дагъир Юсуфа ялварыр имди.

315.Малик айтыр: «Я, Юсуф, имди варсанъ,Нил ирмагъы ушудыр, бакъыб корьсенъ,Маслихат ойледир, сувгъа кирсенъ, –Бойнынъдан тоз-топракъ кетсин имди».

316.Юсуф Малик эмрине мункъад (разы) олды,Варыб Нил ирмагъына якъын кельди,Эль къалдырды, Халикъгъа дуа къылды:«Фаздынъ бирле банъа перде виргиль имди».

317.Юсуф савчы дуасы макъбул олды,Шулукъ саат анда бир къуббе кельди,Юсуф ол къуббе ичре гъусул къылды, –Эндамыны ич махлюкъат корьмез имди.

318.Ол сув ичре бир балыкъ ялдар иди,Сувдагъы балыкълара ол буюрды:«Халикъынъ сыддыкъы сувгъа кирди, –Эдеб сакъланъ, ич биринъиз бакъманъ имди».

319.Аны ишидиб балыкълар джумле къачды,Макъамлы макъамына барды кирди,Ич кимсе Юсуфа козь салмады, –Джумле Юсуф урьметин сакълар имди.

320.Ол балыкъ Юсуфа ене кельди,Кенди озини Юсуфа захир къылды,

___________________________________65 захир-батын коркини – ички-тышкъы дюльберлигини


46

Юсуф анынъ узерине сабит олды, –Аркъасына басубен бинер имди.

321.Юсуф ол балыкъ узьре гъусул66 къылды,Нуры дахи хезар чинден артыкъ олды,Улукъ саат67 Джебраиль азыр кельди, –Хакъ селямын – тыш урбасын кетурир имди.

321-1.«Эй-я, Юсуф, Халикъ санъа къылды селям,Эм пей-васта анынъ иле бойле олам,Акъибет аны улу малик къылам, –Велякин ол сабыр къылсун», – деюр имди.

322.Юсуф неби тамам гъусул къылдыгъында,Арыгъ ювуныб сувдан тышра кельдигенде,Эм кийиниб конъли шадкям олдыгъында –Юсуфдан балыкъ хаджет (афу) сорар имди.

323.Юсуфа айтыр ол сервер балыкъ:«Банъа девлет рузи къылды джеббар-Халикъ,Фазла бирле рузи къылды падишалыкъ, –Джумле балыкъ султаны беним энди.

324.Балыкълар султаны, девлетли мен,Велякин бир фарзанд ичюн мухтаджлы мен,Бала ичюн, я, Юсуф, асретли мен, –Беним ичюн бир дуа къылгъыл имди.

325.Халикъ сенинъ дуанъы къабул къыла,Фазла бирле бана огъул рузи къыла,Ол банъа бенден сонъра дуа къыла, –Олер исем, сонъындан», – деюр имди.

326.Юсуф савчы эль къалдырды, дуа къылды,Халикъ анынъ дуасыны къабул къылды,Ол балыкъгъа ики огъул рузи къылды, –Икилеси девлет иеси олур имди.

___________________________________66 гъусул – устюнъе сув къуйып ювунув, арынув67 улукъ саат – шу саатте, шу арада

47

327.Ол икиси кераметли догъмыш иди,Бириси анынъ Юнусны ютмыш иди,Бириси ол эм юзюкни ютмыш иди, –Ол юзюк Сулейманнынъки имди.

327-1.Юсуф ушал балыкъ иле эсенлешди,Экилеси алкъышлашу айрылышды,Балыкъ вида къылубен сувгъа дюшди, –Юсуф кери Малик таба келюр имди.

328.Юсуф неби къайта кельди шад ве хандан,Нуры дахи артыкъ олды хезар чинден,68

Юзи балкъыр игниндеки халы тондан,69 –Ерден кокке нурдан дирек олыр имди.

329.Юсуф кери кельдигини Малик корьди,Улукъ саат къулларына эмир къылды,Сандыкъдан етмиш дюрлю тон чыкъарды, –Юсуф кийсин дею азыр къылур имди.

330.Малик Дагъир Юсуфа къаршы варды,Юсуфынъ игининде халы корьди,Сорар: «Санъа бу тонны ким кийдирди?» –Бакъар, танълар, аджаибе къалур имди.

331.Юсуф айтыр: «Мевлям верди бу халгети,Изим70 банъа рузи къылды бу девлети,Бен дахи андан булдым бу рахмети, –Беним серими ол аян билюр имди.

* * *332.Малик Дагъир ол мензильден рихлет къылды,Бир мензиль Мысыра анджакъ якъын кельди,

___________________________________68 артыкъ олды хезар чинден – бинъ къат артты керчектен69 игниндеки халы тондан – устюндеки кийиминден70 Изим – Танърым


48

Мысыр ичре хеядан71 бир унь кельди:«Бир азиз шахс Мысыр ичре келюр имди.

333.Малик таджир, сераене азыр келюнъ,Ол огъланны корьмекге авес къылынъ,Адамийге бенъземездир, захир билинъ, –Мукерреб фериштее бенъзер имди.

334.Ол кельмеси сизге явлакъ къутлы дурыр,Акълы тамам, сёзи явлакъ татлы дурыр,Ози гярлы, хош къылыкълы кимсе дурыр, –Корьмекге явлакъ ашыгъынъыз аны имди.

335.Мысыр эхли буны ишитюб сюйнешдилер,Джумлелери вармагъа дирнешдилер,Улу-кичи, эр ве аврат йыгъылышдылар,–Эр бириси къаршы чыкъыб бакъар имди.

336.Керван бирле агъыр лешкер атлы иди,Джумлеси ол фериштелер байыкъ иди,«Юсуфа эш олынъ!» – дею Хакъ буюрды, –Юсуф иле Мысыра анлар кирер имди.

336-1.Арасындан Юсуф келе хулле кийиб,Шериф, лятиф шефагъындан нуры балкъыб,Кетирурлер Юсуфы агъырлайыб, –Юсуф ашар къамулардан артукъ имди.

337.Мысыр эхли аны коре къалды айран,Айтурлар: «Бу дегильдир адамийден!Мукерреб фериштелер энди кокден!» –Джумлелери анъа седжде къылур имди.

___________________________________71 хеядан – коктен

49

Òарèõèé ñаèôåлåр

Ýäèãå ÊÚÛÐÛÌАË

къырыМ тюрклерининъ МиллиЙ куреши(Китаïтаí ïар÷аëар)

Девамы. Башы 1-2-нджи санларда.

1917-1918 ñåíåëåðè èíêúèëÿï äåâèðèíäå êúûðûì òþðêëåðèíèíú ìèëëèé àðåêåòè

1917 сенесининъ Февраль инкъилябы Рус чарлыгъынынъ ички девлет къурумына темельден денъишмелер кирсетти. Русиенинъ дигер ерлеринде олгъаны киби, Къырымда да идарий механизми-нинъ денъишмеси ве юксек мертебедеки чарлыкъ мемурлары-нынъ ерини Бутюнрусие Кечиджи Укюметинде тайин олунгъан ве я мааллий халкъ тарафындан сайлангъан мемурлар алмасынен бельгиленди. Халкънынъ чокъусы нефрет эткен сиясий незарет органлары олгъан чарлыкъ жандармериясы ве полис къуветлери та инкъиляпнынъ ильк куньлеринде лагъв этилип, оларнынъ ерини милислер алды. Виляетнинъ меркезий органы олгъан Таврия виляет идареси виляет комиссарлыгъына чевирильди ве чарлыкъ губерна-торынынъ ерини Кечиджи Укюметке багълы виляет комиссары алды. Виляет идаресинде бу энъ муим вазифе, ильк афталарда Русие Кечиджи Укюметинде сёз саиби олгъан «Кадет Партиясы»нынъ азасы Богдановгъа берильди. Къырымдаки беш уезд башынынъ ерини уезд


50

комиссарлары алды. Ярымададаки 18 муниципалитетнинъ башла-ры гъайрыдан сайланды ве бу вазифелерге янъы демократик дев-лет кучюнинъ тарафдарлары кельди. Айрыджа инкъилябий идаре органлары къурулды: бу – виляет ве шеэр ватандаш комитетлери ве Петроград ишчи ве аскер шурасы орьнек олып къурулгъан виляет, уезд, шеэр ве саире ишчи, койлю, аскер ве денъизджи шуралары. Эски идаре органларындан виляет ве уезд койлю топракъ идаре-лери иле шеэр думалары муафаза олунды. Къырым улькесинден (Перекоп, Симферополь, Евпатория, Феодосия ве Ялта) ве 3 къыта уездинден (Мариуполь, Днепровск ве Бердянск) Таврия виляетининъ меркези эскиси киби Симферополь олды.

Инкъиляп Русие халкъына къонушув, матбуат, топланув ве тешкилятланув урриетини кетирди ве шу джумледен, Русиенинъ рус олмагъан халкъларынынъ Чарлыкъ Русиесиндеки ичтимаий, диний, миллий ве сиясий сынъырланувларыны битараф этти. Буларнынъ къалдырылмасы чешит миллет векиллерине саип олгъан Къырым ичюн пек муим эди. Бу дурум, Кечиджи Укюмет-нинъ Русие бутюн ватандашларына айны бир, тенъ укъукълар бергенини бильдирген, 1917 сенеси март 20 – апрель 2-де алгъан къарарынен тасдикълады.

Февраль инкъилябы, айны заманда, шу джумледен, къырымта-тарларнынъ да рус олмагъан миллетлернинъ миллий тарихларында янъы бир девирнинъ башламасы ичюн керекли шартлар яратты. Къы-рымтатарларнынъ миллий арекети та ильк инкъилябий куньлеринде ортагъа чыкъты ве къыскъа заманда ярымададаки тюрк халкъынынъ кениш бир къысмыны къаврап алды.

Бу замангъа къадар ич бир укъукъкъа саип олмагъан гъайрырус къавмларыны инкъиляпнен къаршы-къаршыгъа быракъкъан энъ муим меселе, янъы Рус девлет шеклинен олгъан къаршылыкълы мунасебетлер меселеси эди. Бу мунасебетлер, Къырым тюрклери ве Русие тюрклери ичюн бойле олмасы мумкюн эди, бу – мерке-зий Рус девлети ичинде медений мухтариет шеклинде я да Русие топракълары устюндеки девлетлер федерациясынынъ азасы ола-ракъ больге мухтариети шеклинде ве, ниает, кенди девлетлерини къураракъ, тамамиле Русиеден айры шеклинде.

Белли олгъаны киби, къырымтатарлар 1917 сенеси марттан де-кабрь айына къадар къыскъа заманда юкъарыда къайд этильген учь ихтималны да аджеле бир келишменинъ бири-бирини такъип эткен девирлери оларакъ амельге кечирдилер. Бу:

1. 1917 сенеси март 25 – апрель 7-синден майыс айынынъ ортасына къадар медений мухтариет девири. Бу тамамиле къы-рымтатарларнынъ кенди тешеббюслери ве кучьлеринен амельге кечирильди.

2. Больге мухтариети куреши. Айны йылнынъ майыс айынынъ ортасындан ноябрь айынынъ ортасына къадар сюрди. Бу дава

51

Русиедеки бутюн мусульманлар ве гъайрырус къавмларынен бир-ликте алып барылды. Бу да хусусан 1917 сенеси майыста Бутюнру-сие Мусульманлары Конгрессининъ ве 1917 сенеси сентябрьде Киевде Къавмлар Федералистлери Конгрессининъ къарарларынен тадбикъ этильди.

3. Ве, ниает, миллий мустакъилликни керчеклештирген учюнджи девир. Бу, Русиедеки инкъилябий ве миллий вакъиаларнынъ даа да келишмесинен мумкюн олды ве 1917 сенеси ноябрь 11-24-тен 1918 сенеси ноябрь 14-27-ге къадар сюрди. Дигер Тюрк дюньясындан теджрит этильгенлер вастасынен къырымтатарлар, миллий му-стакъилликлерине тамамиле озь кучьлеринен къавуштылар.

I. МЕДЕНИЙ МУХТАРИЕТ ДЕВРИМиллий медений мухтариет мерхалесинден эвель бир ай сюр-

ген азырлыкъ арекетлер деври кечти. Бу ишлерни исе юкъарыда ады кечкен гизли миллий группа ве уджейрелернинъ векиллери яп-тылар. Инкъиляп башланмасынен, гизли тешкилятларнынъ азалары ачыкътан-ачыкъ ортагъа чыкъып, фикирлерини тешвикъат этмек ве халкъларны тешкилятландырмагъа башламакъ имкянына ириш-тилер.

Бу да ерли халкънынъ дуйгъуларына тесир этти ве 1917 сенеси март 17-30-да Кечиджи Укюметнинъ ант этюв куню Акъмесджитте (Симферополь) ачыкъча ифаде этильди. Джамилерде мерасимле япылгъан ибадетлерден ве илери муневверлернинъ темсильджиси Бекир Мехмед ве улеманынъ темсильджиси имам Ибраим Тар-пининъ къонушмаларындан сонъра, бугунь бинълердже къырым-татарлар инкъилябий къызыл байракълар ве «урриет, мусавийлик, къардашлыкъ ве адалет» шиарларынен сокъакълардаки миллий нумайышларгъа къатылдылар. Бу да къырымтатарларнынъ Петро-граддаки инкъилябий дарбеге ве Русиенинъ генч инкъилябий кучь-лерине олгъан мусбет мунасебетини косьтерди.

Азырлыкъ деврининъ энъ муим вазифеси, актуаль миллий ме-селелерни аль этип, къырымтатарларнынъ медений мухтариети акъкъында къарар аладжакъ Къырым тюрк халкъынынъ баш кон-грессини топламакъ эди. Инкъиляптан эвель Рус ордусына алын-гъан гизли миллий арекетнинъ энъ итибарлы эки лидери – Номан Челебиджихан ве Джафер Сейдаметнинъ ёкълугъындан долайы, бу макъсатнынъ керчеклештирильмеси гизли миллий тешкилятнынъ Къырымда къалгъан идареджилерине тюшти. Джафер Сейдамет-нинъ ифадесине коре, буларнынъ арасында биринджи планда бу девирде миллий идаренинъ бутюн муим йиплерини элинде туткъан ве чевресиндеки генчликнен бирликте бахс олунгъан конгресснинъ баш азырлайыджысы олгъан Сейдджелиль Хаттат эди. Сейдджелиль Хаттатнен бир сырада генч языджы ве тарихчы Абдулхаким Ильми Арифзаде ве Къырымдаки улеманынъ илери группасына менсюп


52

Шейх Мехмет Веджди конгресснинъ биринджи азырлайыджы ве тешкилятчыларындан эдилер.

Чалышмаларнынъ меркези оларакъ Акъмесджит (Симферо-поль) сайланды. Бу ерден эр тарафкъа, ярымаданынъ шеэр ве койлерине, конгресс темсильджилерини сайламакъ ичюн топла-шувлар кечирмек макъсадынен генч ве корюмли кишилер ёлланды. Бу генчлерге, эр ихтималгъа къаршы, Шейх Веджди темин эткен силялар берильди.

Бу шекильде азырлангъан Къырым Мусульманлары темсиль-джилерининъ конгресси 1917 сенеси март 25 – апрель 7-де Симферопольде буюк «Бажан» салонында топланды ве бир кунь девам этти. 1500 делегаты олгъан бу конгрессте 2000 киши иштирак этти. Къатылгъанлар о къадар чокъ эди ки, шаатларнынъ ифадесине коре, къоджаман салон келименинъ там манасыле толу эди. Мерасимле япылгъан ачылыштан сонъ Сейдджелиль Хаттатнынъ башлыгъындаки миллий генчлик тешеббюсни элине алды ве Сейдджелиль Хаттат конгресс башкъанлыгъына сайлан-ды. Теджрит этильген ве къулакъ асылмагъан кучюк бир реакци-он улема группасынынъ делегатлары бу тешеббюске къаршы чыкъмадылар. Бу группанынъ менсюплеринден Сулейман бей Къырымтаев сёзге чыкъаджакъта делегатлар «ёкъ олсун» деп багъырдылар ве о, салонны терк этмеге меджбур олды.

Бу, 1917-нджи йылнынъ сентябрь-октябрь айларында генч миллий-инкъилябий кучьлерле къырымтатарларнынъ кучюк бир реакцион табакъасы арасында башлайджакъ курешнинъ бир алямети эди. Факъат шимдилик кучьлю миллий бирлик косьтерген бу конгрессте юзь берген кучюк бир вакъиа эди.

Конгрессте, къырымтатарларнынъ кечиджи Ясама Меджлиси олып, къарарларны миллий мухтариет керчеклештирди. Эльге алынгъан сайысыз меселе учь эсас группада топланабилир:

а) Къырымтатарларнынъ миллий, медений ве диний аятларынен багълы бутюн меселелерни оларнынъ эллерине бермек.

б) Чарлыкъ режими эснасында Къырымда мевджут олгъан мер-кезий диний муэссиселернинъ лагъвы ве тамамен денъишкен бир тарзда гъайрыдан тэсиси.

в) Къырымтатарларнынъ бутюн миллий медений аятынынъ ида-реси ве миллий мухтариет иле багълы акъларынынъ темсили ичюн миллий, меркезий муэссиселернинъ тэсиси.

Бу эсаслар ашагъыдаки конгресс къарарларынен тек ачыкълыгъа къавуштырылды:

Къырымтатарларнынъ миллий медений мухтариетининъ 1. иляны.Башларында муфти де булунмакъ узьре Мусульман Улема 2. идаресининъ лагъвы иле вакъыф комиссиясы азаларынынъ вакъыт кечирмесининъ шартлары.

53

Къырымда мевджут олгъан 95.499 гектар вакъыф топрагъы 3. иле 800.000 рубле туткъан вакъыф фондынынъ бутюн Къырым Мусульманларынынъ малы алына кетирильмеси.Конгресс делегатлары тарафындан деръал янъы бир Тав-4. рия муфтисининъ ве вакъыф комиссиясы директорынынъ сайланмасы.Къырымда Мусульман Иджра Комитетининъ тешкилятлан-5. масы ве делегатлар тарафындан сайланмасы, Иджра Ко-митети конгресснинъ къарарларыны керчеклештиреджек ве къырымтатарларнынъ миллий медений аятынынъ меркезий идаре органы оладжакътыр.

Бу къарарларгъа уяракъ, конгресс иттифакъле Номан Челебид-жиханны Таврия ве Баты Русие муфтилиги иле Улема Идареси башкъанлыгъына сайлады. Вакъыф комиссиясы директорлыгъына Джафер Сейдамет сечильди. Эр экиси де о эснада Одессада олгъанларындан, айны кунь ичинде оларгъа телеграф иле хабер берильди.

Айны заманда Къырым Мусульман Иджра Комитетининъ 45 азасы сайланды. Сайлангъанларнынъ чокъусы миллий генчликни темсиль эте эди. Челебиджихан, Джафер Сейдамет, Сейдджелиль Хаттат, Ахмед Озенбашлы, Халиль Чапчакъчы, Мехмедджан Хайбул-лах Енилеев ве саире. Буларнен бир сырада ылымлы къанатнынъ (Къуршит бей Къырымтаев) ве улеманынъ бир къач темсильджиси (Ибраим Тарпи) де сечильдилер. Сонъра 1917 сенесининъ сонъ бааринде комитетнинъ сайлангъан бу азалары арасына Мусуль-ман Къадынлары Меркезий Комитетининъ темсильджиси Айше Исхакъова къабул этилерек къатылды.

Ниает, конгресс Петрограддаки Кечиджи Укюмет иле багълы олгъан тутумына кескинлик кетирди; укюметке берильген телеграф Къырым Мусульманларынынъ «янъы режими эр ерде дестекле-неджек» къарарларыны бильдирди ве Русие Ясама Меджлисине къырымтатар делегатларыны къайтарабильмек ичюн сайлавлар кечирмеге къарар берди.

Бу конгресс, къырымтатар миллий арекетининъ ильк азырлыкъ баскъычыны, сайландыкълары эснада, Одессада булунгъан Челе-биджихан ве Джафер Сейдаметнинъ догърудан-догъру къатылма-ларыны тасдикълады. Бир къач куньден сонъ оларнынъ Къырымгъа кельмеси къырымтатар миллий кучьлерини эр тарафтан къувет-лендирди. Эр экиси де къадерлерини халкъларынынъ миллий куре-шине багъышлады ве даа о заманлар миллий урриет арекетининъ танылгъан лидерлери олдылар.

Номан Челебиджихан (Челебиев), 1885 сенеси улемадан топракъ саиби Ибраим Челебининъ огълу оларакъ, Къырымнынъ шималь ке-симиндеки Сонакъ коюнде дюньягъа кельди. Та генчлигинде миллий


54

аньанелерге багълылыгъы козьге чарпа эди. Къырымтатар койлю-лерининъ агъыр маллий дурумларыны эзиджи оларакъ таный эди. Земаневийлештирильген миллий мектеплернинъ рус акимлери тарафындан къапатылмасы девам эткени онынъ ичюн бир фаджиа олды. Генч Номан темель тасилини ерли улема Мустафа Эфенди-ден алгъан, сонъра Къырымда бир медреседе ве, ниает, 1906-1908 сенелери Истанбулдаки бир медреседе окъугъан. Эвельдже де бахс олунгъаны киби, бу йылларда актив миллий сиясий фаалиети башланды. 1908-нджи йылда Истанбул университетининъ укъукъ фа-культетине кирди ве 1911-12-нджи йылларда Тюркиедеки тасилини парлакъ бир мувафакъиет иле битирди. Бунынъ узерине Челебид-жихан Русиеге къайтты, тасилини Петербург университетинде де-вам этти ве русча бильгисини мукеммеллештирди. Яз татиллерини ватаны Къырымда кечирир, «Терджиман» газетасына макъалелер ве эдебий язылар язар ве Истанбул ве Парижде булунгъан «Ватан» тешкилятынынъ азалары иле сыкъы мунасебетлер ичинде булуна эди. Дженк йылларында Челебиджихан аскерликке чагъырылды, о идаре эткен гизли миллий тешкилятнынъ азалары Одессада бир хастаханеге ерлешмесине онъа ярдым эттилер. О ерде инкъиляп башлангъандже Джафер Сейдамет иле булунды. Онынъле айны девирде яшагъанлар Челебиджиханны кескин бир зекясы, сонъсыз энергия ве сабры, буюк ираде кучю ве юксек ахлякъий дегерликлери олгъан, даима джиддий, къоркъусыз, тамамен идеализмле толу ве бутюн тюшюнджелеринен халкъынынъ истирапларына багълы бир адам оларакъ тасвир этелер. Буларнынъ сырасында, кендисини къырымтатарларнынъ огде кеткен шаирлери арасына кирсеткен эдебий къабилиетинден де бахс этмек лязимдир. 1911 сенеси Истанбулда дердж этильген «Къарылгъачлар дуасы» адлы икяеси къырымтатар несрининъ энъ эйи эсерлериндендир. «Ант эткенмен» адлы шиири онынъ олюминден сонъ къырымтатарларнынъ маршы – гимнине чевирильди.

1889 сенеси сентябрьде Къырымнынъ дженюбий саилинде Къы-зылташ коюнде догъгъан Джафер Сейдамет Челебиджиханнынъ энъ эйи досту ве меслекдеши эди. Сейдамет Къырымда мектепте окъугъан сонъ лицейни битирип, 1910 сенеси Истанбулда укъукъ факультетине киргенде таныш олдылар. Истанбулдаки миллий сия-сий фаалиетини ве 1911 сенеси Парижде ерлешкенини билемиз. Парижде тасилини Сорбоннада девам этти. Франсызджаны эйид-же огренди ве Баты Авропадаки социалистик арекетинен таныш олды. Бу арекет, кенди ифадесиле, онынъ Русиеде инкъиляпнынъ токътылмайджагъы акъкъында фикрини къавийлештирди. Бу, онынъ 1914 сенеси юртуна къайтып, шахсен гизли миллий инкъилябий ишлерге къатылмасына себеп олды. Сейдамет, 1915-16-нджы йыл-ларда тасилини Петербург университетининъ укъукъ факультетинде девам этти ве айны йыл аскерликке чагъырылды. Челебиджихан

55

киби Джафер Сейдамет де юксек фикри ве ахлякъы, буюк ираде кучю ве къабилиетлери иле беллидир. Джафер Сейдаметнинъ 1917-1918-нджи йылларда миллий фаалиетини кескин тенкъит эткен совет языджысы Элагин биле онынъ «парлакъ белагатинден, эдебий истидатындан ве къабилиетли тешкилятчылыгъындан» бахс эте.

1917-1918-нджи йылларда бу эки инсан энъ буюк миллий лидер-лер эди. Бириси 1918 сенеси февральде вахшийдже бир шекильде эляк олды. Дигери исе аля даа миллий къырымтатар урриет ареке-тининъ башында булуна.

Юкъарыда анъылгъан конгресс иле (апрель 7) бутюн Русие Мусульманлары Конгресси (майыс 1-11) арасындаки бир айлыкъ девирден сонъ къырымтатар халкъы Къырым Мусульман Иджра Комитетининъ идареси алтында тешкилятланмакъ ичюн арекет этти. Эр шейден эвель 1917 сенеси апрельден ноябрьге къадар кечиджи мухтар миллий къырымтатар укюмети вазифесини эда эткен Иджра Комитети тешкиль олунды. Бу комитет шу болюклер-ден ибарет эди:

– Башкъанлыкъ ве кятиплик,– Диний меселелернен огърашкъан Диний Идаре,– Вакъыф,– Халкъ тасили,– Малие,– Статистика болюги.Бу болюклер, Челебиджиханнынъ ифадесине коре, къырымта-

тарларнынъ бутюн меселелерини къаврап алгъан кучюк бир маал-лий назирликлерни тешкиль эте эдилер.

Комитетнинъ башы, айны заманда диний идаре болюгине де ёлбашчылыкъ япкъан муфти Челебиджихан эди. Бутюн ярымада-ны къаплагъан ве фаалиетлерининъ чешитине коре, ашагъыдаки группаларгъа айырылгъан мааллий миллий тешкилятлар къурулып башланды.

1. Иджра Комитетине догърудан-догъру багълы ве онынъ мааллий иджра органлары олгъан Мусульман шеэр ве кой комитетлери. Меркезий комитет иле район комитетининъ джанлы фаалиетлери-нен 1917 сенеси майыс айы башында ярымада мааллий Мусуль-ман комитетлери агъы иле багъланып, Сейдаметнинъ ифадесине коре, Къырым бу бакъыштан бутюн Русие тюрклерининъ ог сыра-ларында ер ала эди.

2. Экинджи комитет 1917 сенесининъ апрель ве майыс айларын-да Мусульман комитетлерине параллель оларакъ Къырымнынъ бир чокъ шеэр ве койлеринде къурулгъан ве озь структурасында мусульман къадынлары топлангъан къадын комитетлери эди. Олар къадынларнынъ тешеббюсинен тешкиль этильген эди. Баш тешки-лятчылардан бири Исмаил Гаспралынынъ къызы ве ильк тюрк къадын


56

меджмуасы олгъан «Алем-и Нисван»нынъ сабыкъ язы ишлери му-диреси Шефикъа Гаспралы эди. Бу комитетлернинъ вазифелери, къадынлар арасында фаалиет косьтермекнен бир сырада, меде-ний айдынлатув ве умумий фаалиетлери саесинде сайлав кампа-ниялары эснасында муим бир роль ойнадылар ве къадынларнынъ сайлавларгъа къатылмасыны теминледилер. Сонъра 1917 сенеси августта Симферопольде шеэр ве кой къадын комитетлеринден 30 делегатнынъ къатылгъаны саесинде Мусульман Къадынлары Конгресси топланды, о, учь кунь девам этти, мусульман къадын-ларынен багълы бир сыра актуаль меселе бакъылды ве меркези Симферопольде олгъан Къырым Мусульман Къадынлары Меркезий Комитети сайланды. Шефикъа Гаспралынынъ ифадесине коре, бу комитетнинъ азалары: Ильхамие Токътар (реисе), З. Амирхан (кятибе), Шефикъа Гаспралы (мухасибе) ве къадынлар конгресси тарафындан Къырым Мусульман къадынларынынъ махкеме-и шериеде темсильджи оларакъ сайлангъан Хакиме Шемседдин. Джафер Сейдамет, Къадынлар Меркезий Комитетининъ азасы оларакъ айрыджа Айше Исхакъова ве Диляра Булгакованынъ исим-лерини къайд эте. Шефикъа Гаспралы: «Бу комитет, Къырымнынъ бутюн къадын комитетлерини бирлештирген ве бундан да гъайры Къырымдан тыштаки къадын тешкилятларынен де бирлешмеге гъайрет эте эди», – деп яза.

Къадын комитетлери тамамиле янъы, Русие тюрклери шимдиге къадар корьмеген бир тешкилят олып, Шаркъта къадыннынъ ичти-маий азатлыгъыны муджессемлештирди.

Къурулушлары Къырымнынъ базы ерлеринде, хусусан улеманынъ реакцион такъымы тарафындан, тирелип къаршыланды. Меселя, Алуштадаки къадынлар комитети улеманынъ тешвикъы иле «бир башы бошлукъ оджагъы» оларакъ корьген аиле реислери тарафын-дан къапатылды. Ускютте къадынлар комитетининъ къурулышы, о ернинъ имамынынъ серт тепкисине ёл ачты. Элине бир сопа алгъан имам къадынларнынъ меджлисини дагъытты ве тешкилятчыларны койден къувды. Амма булар тек-тюк расткельген вакъиалар эди; эсасен, Къырымда къадын илериде де корюледжеги киби, миллий мухтариет девиринде укъукъий джеэттен эркекнен тенъ вазиетке кетирильди.

3. Миллий Генчлик Тешкилятлары. Булар шу джемиетлерден ибарет эди:

– Мектеп генчлиги иле мектептен тыш генчлерни озь структура-сында бирлештирген Татар Генчлери Джемиети.

– Мектеп ве медресе генчлигинден ибарет Талебе Джемиети.Биринджи группа генчлик джемиетлеринден базылары джанлы

фаалиетлеринден долайы къайд олунмагъа ляйыкълар. Бу, Багъ-часарайдаки «Татар Генчлик Джемиети», Къарасувбазардаки «Кок Байракъ» джемиети ве Кезлевдеки «Алтын Орду» тешкилятлары. Сонъки экисининъ белли бир сиясий тарафы да бар эди. Абдур-

57

рахим Джемаледдин ёлбашчылыкъ япкъан «Кок Байракъ» джемиети 1920 сенесине къадар фаалиет косьтерди. Къарасувбазар улькеси-нинъ генчлигини озь структурасында, та «Генч Татарлар» заманында къурулгъан «Азм-у Умид» тешкилятынынъ аньанелерине таяныр ве бир менсюбининъ ифадесине коре: «Челебиджихан ве Джафер Сейдаметнинъ идеологияларыны» къабул эткен эди. Джемиет аза-лары орта Къырымнынъ бутюн халкъы арасында актив, ичтимаий ве медений айдынлатув фаалиетлер алып барыр эдилер. Къырымлы ве саире тюрк языджыларынынъ бир сыра пьесаларыны санагъа чыкъаргъан миллий театр де тешкиль эткен эдилер.

Яхья Билял ёлбашчылыгъында Евпатория улькесиндеки «Алтын Орду» да къарарнен бунъа бенъзер бир тешкиляттыр. Бир шаатнынъ ифадесине коре, азалары куреш руху иле толу, миллий мефкуреге сыкъы багълы олып, шеэр ве кой идарелерине сайлав кампаниясы заманында халкъкъа буюк хызметлер косьтердилер.

Экинджи группа тешкилятларынынъ башында Симферопольде-ки Меркезий Талебе Джемиети тура эди. Бу джемиет 1917 сенеси апрельде Симферополь Татар Лицейининъ салонларында топлан-гъан Къырым миллий мектеп ве медресе талебелери темсиль-джилери конгрессинде сайланды. Бу конгресснинъ тешеббюси иле Къырым мектеп генчлиги мааллий талебе джемиетлерининъ структурасында топлангъан эди.

Бутюн бу тешкилятларнынъ структурасы ичинде генчлик миллий-мефкуревий бир талим-тербие корьген ве ичтимаий-медений ишлерине тешвикъ этильген эди. Бойледже, Багъчасарай Талебе Джемиетининъ азалары 1917 сенеси декабрь айында динълейиджи оларакъ, Къурултай топлантысына къабул этильдилер ве бу адисе оларнынъ хатырасында унутулмаз тесир къалдырды.

4. Дёртюнджи группа мааллий миллий тешкилятлар исе та инкъи-ляпнынъ башына къадар мевджут олгъан Мусульман хайыр джеми-етлери эди. Миллий мухтариет идареси алтында текрар фаалиет косьтермек имкянына малик олдылар. Хаджы Билялнынъ ифаде-сине коре, о девирде актив ве джанлы бир фаалиет косьтерип, хусусан мааллий талим-тербие муэссиселерине къолтутаракъ, талебелернинъ маддий ихтияджларыны теминлегенлер.

Амелий ишлерини башлагъан Мусульман Иджра Комитети таянгъан къырымтатар мааллий тешкилятларынынъ чокъ тарафлы агъы иште бу корюнюште эди. Анджакъ булар даа якъындан анъла-тылмадан эвель бутюн Русие Мусульманлары Конгрессине бираз вакъыт айырмакъ керектир. Бу конгресс Иджра Комитети фаалие-тининъ темелини тешкиль этерек, оны къырымтатарларнынъ больге мухтариети ёлунда аткъан ильк адым оларакъ къабул этмелидир.

(Äеваìû áар)


58

Ýäåáèÿòøûнаñлûêú

Аáлÿçèç ВЕËИЕВ,

языджы

терджиМе Санаты

Бедиий эдебият насыл узун тарих-къа малик олса, терджиме де

ойле омюрбакъийдир.Затен, терджименинъ бир алидже-

нап хусусиети бар ки, о, инсанларны, халкъларны бири-бирине якъынлашты-ра, бири-биринен таныш эте, достлаш-тыра.

Къадым заманлардан берли нидже-нидже улу затлар келип кеч-тилер ве биз оларны эсасен терджиманлар вастасынен бильдик, таныдыкъ.

Терджиме – эдебиятнынъ бир жанрыдыр. Онынъ озь хусусиет-лери, озь усуллары, озь инджеликлери бар. Бу шейлерни яхшы бильмей тура, эсерни бир тильден экинджи тильге мувафакъиетли чевирмек мумкюн дегиль. Чюнки бедиий терджиме эдебий эсер-нинъ тек мундериджесини ифаделемек дегиль де, айны вакъытта онынъ бедиий хусусиетлерини ве услюбини де сакълап къалмакъны талап эте.

Терджиман эр эки тильни мукеммель бильмели, озюне хас ол-гъан бедиий ифаделерни берювде ибарелернинъ бири-бирине уйгъун олгъан хусусиетлерини тапып ишлете бильмели.

Терджиме чешит тюрлю ола. Булар: сатыр терджимеси, шиирий терджиме, несир терджимеси, бедиий терджиме ве сербест ( муэллифлештирильген ) терджиме. Буларнынъ эр бирининъ озь хусусиетлери бар. Биз, къыскъадан олса да, оларгъа токъталып кечермиз.

Бундан эвель исе, азачыкъ олса да, терджиме тарихына бир на-зар ташлайыкъ.

59

Бутюн халкъларда, эдебиятлары не къадар тарихке малик олсалар, о эдебиятлардан япылгъан терджимелер де ойле узун тарихке малик экенини коремиз. Меселя, тап ХII – XIII асырларда иджат эткен шаиримиз Махмуд Къырымлынынъ «Хикает-и Юсуф ве Зелиха» дестаныны тап о вакъытта Халиль огълу Али исимли экин-джи бир шаиримиз тюрк тилине терджиме эткен ве бойлеликле о эсер бизим кунюмизге къадар етип кельди. Я олмасам Гъазаий тахаллюсинен де белли олгъан мешур шаиримиз Бора Гъазы Ге-рай ханнынъ шиирлерини ХIХ асырда немсе тарихчысы ве шаири Й.Хаммер-Пургшталь немсе тилине чевирген эди. ХХ асырда исе онынъ терджимесинден украин эдебиятынынъ классиги Иван Фран-ко озь тилине терджиме этти ве бойлеликле украин халкъыны ханлыкъ деври къырымтатар эдебиятынынъ нумюнелеринен таныштырды. Айны вакъытта кечкен асырнынъ башында рус фольклорджысы ве терджиманы Алексей Олесницкий де Гъазаийнинъ базы шиирле-рини рус тилине терджиме эткен эди.

Бизим замандашымыз олгъан Сергей Дружинин Къырым ханлары ве оларнынъ даиресинде олгъан шаирлеримизден 12 иджаткярнынъ эсерлерини рус тилине чевирип, 2003 сенеси «Грезы любви» ады иле аджайип бир назм джыйынтыгъы чыкъарды.

Ве даа бир къач сене эвельси къырымлы рус шаиреси Ольга Голубева ханлыкъ деври къырымтатар эдебиятындан бугуньки куньгедже олгъан 8 шаирнинъ эсерлерини рус тилине чевирип, «Севги багъчасында – В саду любви» ады иле эки тильде айры китап чыкъарды ве о джыйынтыкъ Бекир Чобан-заде адына халкъара эде-бий мукяфатнен такъдирленди. Къырымтатар языджылары ве дин эрбаплары Риза Фазыл ве Закир Къуртнезир мусульманларнынъ мукъаддес китабы олгъан «Къуръан-ы Керим»ни ана тилимизге айры-айры чевирип, нешир эттирдилер. Бунынъ киби де мукъаддес китапны терджиме институты Юнус пейгъамбер акъкъында «Юнус», Иса пейгъамбер акъкъында «Иса Месих акъкъында риваетлер», «Алланынъ пейгъамберлери», «Теврат» китапларыны къырымтатар тилине терджиме этип чыкъарды. Бойле мисаллерни чокъ косьтер-мек мумкюн.

Эдебиятымызда Абляким Ильмий, Асан Сабри Айвазов, Эшреф Шемьи-заде, Решид Мурад, Осман Амит, Эмиль Амит, Эрвин Уме-ров, Айдер Осман, Шакир Селим киби чешит девирлерге аит уста терджиманларны нумюне этип косьтермек мумкюн. Оларнынъ эр бирининъ терджиме мектеби терен тедкъикъаткъа ве такълидге ляйыкъ.

Биз юкъарыда терджименинъ шекиллерини сайып кечтик. Булар-дан биринджиси – сатыр терджимесидир. Бу, эсасен чевириледжек эсернинъ манасыны там догъру анълатып, терджиме этмектир. Сонъра терджиман ондан башкъа тильге бедиий терджиме эте. Эгер эсер шиирий (назм) шекильде олса, онынъ къач эджалы,


60

анги сатырлары бири-биринен къафиеленгенини де косьтермек керек.

Назм эсернинъ терджимеси энъ муреккеп сайыла. Чюнки бу ерде эм шаирнинъ фикирини, эм эсернинъ услюбини, эм къа-фиелештирюв усулыны сакъламагъа арекет этмек керек ола. Бу, эбет, терджимандан буюк усталыкъ талап эте.

Шу мунасебетнен истидатлы эдип ве терджиман Шакир Селим-нинъ теджрибесинден бир мисаль кетирмек истейим. О, озюнинъ «Къырымнаме» китабынынъ экинджи томы сайылгъан «Тамчылар» джыйынтыгъында басылгъан «Терджиме – къалем ичюн «къайракъ-таштыр» деген макъалесинде шойле икяе эте:

«1978 – 79 сенелери тержимеге урулгъан эдим. Шу йылларда М.Лермонтов ве А.Пушкиннинъ базы эсерлерини терджиме этме-ге къол урдым. Буны тек озюм ичюн, озюмни сынап бакъмакъ ичюн яптым. Терджименинъ къалем ичюн «къайракъташ» олгъаныны о заманларда анълап башладым. Аджеба, элимден келир экен-ми? – деген суальге озюмдже джевап бермеге истедим. Озьбекче окъувларны битирген, русчаны исе, – рус филологиясыны битирсем де, – эсасен бедиий китаплар окъуп бир джорукъ дегендайын, ме-нимсеген эдим… Буюк рус классиклерининъ шахэсерлерине къол урмакъ исе къоркъунчлы бир шей олып корюльди манъа.

Ишни анавы-мынавы дегиль, Лермонтовнынъ энъ белли «Смерть поэта» шииринден башладым. Рус мектебинде окъуп да, оны эз-берден бильмеген талебе ёкътыр.

Погиб поэт! – невольник чести –Пал, оклеветанный молвой,С свинцом в груди и жаждой мести,Поникнув гордой головой!..

Иште, биринджи дёрт сатыр бойле. Башта «молва» сёзюнинъ там манасыны къыдырдым. Русча – бу, слухи, толки, демек экен. Бизимдже исе «эмиш-демиш» деп де айталар. Амма бу келишмей. «Ошек» сёзю бираз келише. «Оклеветанный молвой» – «бефтан – ошеклер» деген манагъа якъынджа келе. Бу сёзлерни къырымта-тарджагъа терджиме этмек мумкюн. Я, къафие меселеси де бар! Лермонтовда биринджи сатыр учюнджи сатырнен, экинджиси дёр-тюнджисинен къафиелене. Мен де терджимеде бойле шекильни къыдырмакъ кереким. Биринджи сатырны терджиме этмекнинъ ич де къыйынлыгъы ёкъ. Бисмилля, деп башлайым. «Махв олды шаир! – намус эсири». Амма бираз догъру чыкъмады. «Погиб» сёзюне «Эляк олды» манаджа пек якъын келе. Бундан гъайры манъа эки эджалы сёз керек. Демек, «Эляк олды шаир! – намус эсири» оригиналгъа баягъы догъру келе. Ойле де къалдырам. Экинджи сатырны «Йыкъты оны бефтан ошеклер кири» деп таптым, амма бу ерде биринджи

61

сатырнен экинджи сатыр къафиедаш олып къалмакъта. Муэллифте исе «перекрёстная рифма», яни бир-биринен кесишкен усулда къафиели сатырлар. Демек, мен бу сатырны учюнджи сырагъа къоймакъ кереким. Элимде исе терджиме акъкъында бир дане биле къулланма яхут башкъа дестюр ёкъ… Учюнджи сатырны «Кок-сюнде алевли интикъам, къуршун», дёртюнджи сатырны – «Йыкъылды эгильтип о магърур башын!..» деп терджиме эттим. Къана, энди бакъайыкъ, не олып чыкъты:

Эляк олды шаир! – намус эсири –Коксюнде алевли интикъам, къуршун.Махв этти бефтан ошеклер кири,Йыкъылды эгильтип о магърур башын!..

Эмиет берген олсанъыз, «Йыкъты оны бефтан ошеклер кири»ни «Махв этти бефтан ошеклер кири» деп тюзеттим. Буны мен «йыкъты», «йыкъылды» сёзлери текрарланмасын деп яптым. Даа бир шей: «пал» сёзю йыкъылмакъ, эляк олмакъны бильдире. Бу бир эджалы сёзни бир эджалы бизим сёзюмизнен терджиме этмек истедим. Занымджа, фикир ве къафиелер еринде, амма бираз сатырлар ольчюси бозулды. О да биринджи ве учюнджи сатырларгъа аиттир. Экинджи ве дёртюнджи сатырлар айны ольчюделер. Иште. Элимден кельгени бу къадарлыкъ олды…

Догърусыны айтсам, терджиме (бу ерде лаф Лермонтовнынъ «Шаирнинъ олюми» шиири акъкъында кете – А.В.) юз файыз гонълю-ме ятмай. Лякин меселе шунда ки, терджиме узеринде чалышыр экеним бар-бисатымда олгъан ана тили «запасыны» ве бир сыра тюркий тиллер лугъатларыны къарыштырып чыкътым. Буюк тиль ха-зинемизнинъ кучюк бир кошесине далып чыкътым.

Бу, илериде манъа тиль мукеммеллигини менимсемеге ярдым этти. Яш эдиплеримизге, умумен тиль маниасындан кечювде къый-налгъанларгъа терджименен огърашынъыз, деп тевсие берир эдим. Ич бир тиль оджасы – академик олса биле, – тиль байлыгъыны сизге терджиме бергени киби берип оламаз. Лафыма инанынъыз».

Иште, сизге шаирнинъ терджиманлыкъ теджрибесинден бир дерс!

«Тиленджи», «Тюш», «Къанджал», «Шаирнинъ олюми», Абдулла Токъайнынъ «Ахлякъсызлыкъ» шиирини ве дёртлюклерини, Пушкин-нинъ «Кавказ эсири» поэмасыны, сонъра «Кучюк фаджиалар»ыны, Твардовскийнинъ «Хатыра укъукъынен» поэмасыны, Адам Мицкевич-нинъ «Къырым сонетлери»ни ана тилимизге терджиме этти. Сонъ-ра истидатлы рус шаири Константин Левиннинъ къырымтатарлар акъкъындаки «Къарт» серлевалы шиирини, Тарас Шевченконынъ


62

«Катерина» поэмасыны, Степан Руданский, Вл. Сосюранынъ эсер-лерини, тюрк шаири Шабан Къалкъаннынъ, белли озьбек эдиби Рауф Парфининъ манзумелерини, татар шаири Адхат Сеногъул-нынъ фердлерини, Владимир Высоцкийнинъ «Асав атлар»ыны, онгъа якъын драматик эсерни ана тилимизге усталыкънен чевирди.

А.Мицкевичнинъ «Къырым сонетлери»ни къырымтатар тилине чевиргени ичюн Полониянынъ «Покуль», Уильям Шекспирнинъ «Мак-бет» эсерини терджиме эткени ичюн Къырым Юкъары Шурасынынъ мукяфатынен такъдирленди.

Бу куньлерде Шакир Селимнинъ «Шаир болсанъ» адлы янъы китабы дюнья юзю корьди. Онъа шаирнинъ янъы бир салмакълы тер-джимеси даа кирген. Бу, шаркъ эдебиятынынъ классиги, дюньяджа мешур азербайджан шаири Фузулийнинъ «Сохбату-ль – эсмар» («Мейвалар субети») фельсефий дестаныдыр.

Дестан ойле буюк усталыкънен терджиме этильген ки, оны окъуп айретленесинъ. Чюнки мен о эсернинъ оригиналыны окъур-кеним, терджименен тенъештирдим ве Шакир Селимнинъ бойле агъыр юк тюбюнден насыл мувафакъиетли чыкъабильгенине бинъ бир кере эвалла айттым.

Терджиман эр эки тильни яхшы бильмек керек, дедик. Акс алда базы вакъытларда терджиме этильген эсер оригиналдан узакълашабиле. Бунъа бир мисаль кетирейик.

Шаире Ольга Голубева Шакир Селимнинъ бир сыра эсер-лерини рус тилине терджиме этти. Бир мусбет тарафы шунда ки, Ольга ханым къырымтатар муэллифлерининъ эсерлерини сатыр терджимесинден дегиль де, эксери алларда оригиналдан тер-джиме эте. О, Шакирнинъ «Истанбул ялысында» шиирини русчагъа чевирген.

Истанбул ялысында(Ш. Селим)

Истанбулнынъ ялысында козюм тюшти бир къызгъа,Тири балыкъ сата эди тутып Къара денъизден.– Не къадар, я? Дедим тюркче шу балыкъчы йылдызгъа.– Балыкънымы соруёрсыз? – деди кулип о бирден…

Шашмаладым, сонъ анъладым тюрк къызынынъ шакъасын.– Ёкъ, ёкъ, дедим, – соруёрым балыкъчынынъ фиятын.Дюльбер ёсма деди манъа: – Лаф арамызда къалсын:Беним киби балыкъчыйы алып олмазсыз сатын.

63

Шиирни Ольга Голубева бойле терджиме эткен:

На стамбульском побережье, где ветра морские скачут,Женщина торгует рыбой, черноморской рыбой свежей.– Сколько стоит? – по турецки обращаюсь я к рыбачке,– Вы про рыбу? – улыбнувшись, на меня взглянула нежно…

Я опешил, но, подумав, в тон рыбачке продолжаю:– Я спросил о продавщице, сколько стоишь, коль не шутишь?А красавица смеется: – Да, себе я цену знаю,Но за все алмазы мира ты, поверь, меня не купишь.

«Севги багъчасында – В саду любви» китабы басылып чыкъкъан сонъ И.Гаспринский адына китапханеде онынъ такъдими олды. Такъ-димде Шакир Селим де бар эди. Терджиман бу ерде шаирнинъ тамам иште бу шиирини окъуды ве «сонъ, насыл?» деген манада муэллифке бакъты.

– Пек яхшы, машалла! – деди Шакир. – Эписи еринде. Лякин бир янълышлыкъ бар!

– Янълышлыкъ? – деди терджиман.– Э, менде сонъки сатыр: «Меним киби балыкъчыны алып олмаз-

сыз сатын» – дениле. Сиз исе:«Но за все алмазы мира ты, поверь меня не купишь» – деп тер-

джиме эткенсинъиз. Яни менде «эльмаз» деген сёз ёкъ!Ольга ханым къызарды ве кулюмсиреп:– Нечюн. Мына, сизде, олмазсыз, деген сёз бар да. «Олмаз – ал-

маз дегильми?» – деди.Отургъанлар кулюштилер. «Олмаз»ны Ольга ханым «эльмаз»

беллеген.– Яхшы, оны мен денъиштирерим, багъышланъыз, сёзни янълыш

анълагъаным, – деди Ольга ханым.– Ёкъ, ёкъ, денъиштирмек керек дегиль, мен сизнен разым, пек

дюльбер олып чыкъкъан, – деди Шакир.Бойле къарышыкълыкълар тек назмда дегиль, несирде де ола.

Бунъа да бир мисальчик кетирейим.«Ленин байрагъы» газетасы афтада учь кере, буюк колемде чыкъа

эди. О вакъытларда газетада ресмий материаллар пек чокъ дердж этилетургъан. Куньлернинъ биринде, шимди хатырлап оламайым, девлет эрбапларындан кимнинъдир марузасыны аджеле суретте нешир этмек ичюн ана тилимизге чевирмек керек олды

Марузанынъ метнини биз ТАСС – УзТАГ хаберлер агентлигинден телетайп аркъалы алдыкъ. Мен (о вакъытта мен газетада месуль кя-


64

тип вазифесинде чалыша эдим) марузаны бир къач терджимангъа такъсим эттим. Олар терджиме этип битирген сонъ манъа теслим эттилер. Мен отурып, терджиме этильген метинлерни редактирлей-им. Терджиманнынъ метнинде бойле сатырларны окъуйым: «Бу беш йыллыкъта Фергъана вадийсинде суний тола чыкъараджакъ янъы завод ишке тюшюриледжек».

Тюшюнджеге далдым. Суний тола олса, демек, табиий тола да олмакъ керек. «Суний тола» ибареси догърумы?

Терджимандан «Сиз суний тола заводы къуруладжакъ» деп тер-джиме эткенсинъиз. Бу догъру олмаса керек. Чюнки табиий тола олмай да, дейим.

– Мына, телетайпта шай язылгъан, – дей терджиман ве меним огюме озьбек тилиндеки телетайп лентасыны къоя. Албу ки о, къо-лайджа деп, марузаны озьбек тилинден терджиме эткен. Озьбек тилини яхшы бильмеген терджиман иште бу ерде янълышлыкъкъа ёл берген.

Окъуп бакътым. «Бу беш йилликда Фаргъона водисида суньий тола чикъарувчи янги завод ишка тушурилади», – деп язылгъан. Озь-бек тилинде ишлетильген «тола» сёзю къырымтатар тилинде «лиф» демектир. Яни суний лиф (русча – «искусственное волокно») ол-макъ керек эди. Коресинъизми, тильнинъ инджеликлерини яхшы бильмеюв лифни толагъа (кирпич) чевирип ёллагъан.

Терджиме эснасында бойле алларгъа чокъ расткелине. Бунъа аит юзлернен, тап кулюнчли алларгъа алып кельген, мисаллер ке-тирмек мумкюн.

Несир эсерлерни терджиме эткенде де терджиман аллего-риялардан, антонимлерден, икметли сёзлерден, жаргонлардан, метафоралардан, образлы ифаделерден, омоним ве манадаш сёзлерден (синонимлерден), ошатувлардан усталыкънен, ерли-еринде файдалана бильмек керек. Бойле алда, терджиме этильген эсер меракълы, джанлы олып чыкъар.

Сербест (авторизованный) терджимеге кельгенде, терджиман метиннинъ эсас манасыны сакълап къала ве эсерни озюндже сербест бедиий терджиме эте. Бунъа да бир мисаль кетирейик.

Къар тюбюнде къалды севгим гуллери

( А. Велиев )Къар тюбюнде къалды севгим гуллери,Мени терк эйледи назлы гуль – пери.Янмакъ, якъылмакътан ёкътыр ич файда,Ферьяд этсем биле къайтмайджакъ кери.

65

Бильмем менми олдым себепчи бунъа?Бильмем сенми олдынъ яланджы дюнья?Буны анъламакънынъ ич ёкъ чареси,Парча-парча олды севгимиз гуя.

Бельки къарлар ирир, ачылыр гуллер,Бельки унутылыр о аджджы кинлер.Сен де анъламасанъ меним алымы,Бу къырыкъ омюрни анълайджакъ кимлер?

Бу йырны Ольга Голубева рус тилине бойле терджиме эткен:

Под снегом остались цветы любвиНочью падал снег и мне снился ты,Белый, белый снег падал с высоты.И под небом звездным, в сумраке морозном,Засыпая мерзли, нежные цветы.

Утром стало белым, что было черным,Серым и зеленым, красным, золотым.И под снегом белым спрятались покорноНаших встреч с тобою, белые цветы.

Пусть растает снег, и вернешься ты,Белые, как снег, принесешь цветы.Но под этим небом, под безбрежным снегомЗатерялись где-то все твои следы.

Бу – йыр. Эм о эки тильде де бир музыка иле йырлана. Эбет йырны терджиме этмек даа къыйын. Чюнки о башкъа тильде де йырланма-сы ичюн эм эджалары, эм ургъусы, эм мусикъийлиги сакъланмакъ, яни бутюн бу шартларгъа риает этмек керек.

Бу хусуста профессор А.И.Губарь мешур украин шаири Тарас Шевченконынъ къырымтатар ве украин тиллеринде чыкъкъан «Узакъ ве якъын Шевченко» адлы китабына язгъан «Къучакълашынъ, меним къардашларым…» деген кириш сёзюнде Шевченкодан япылгъан меним терджимелерим акъкъында токъталып бойле деген эди: «Шаир Аблязиз Велиев Т.Шевченконынъ медитатив лирикасына меф-тюн олгъан инсанлардан биридир. О, терджимелер ичюн аджайип шиирлерни сечип алгъан. Бу шиирлерде айны шу мевзу – «инсан такъдирининъ муджизевийлигини косьтерген мевзу» янъгъырай:


66

«Мор денъизге акъа сувлар», «Юксек сарайларда мени анам до-гъурды»… Бу эсерлерде зулум астында булунгъан инсанларнынъ драматизми социаль джеэттен кескинлеше. Аблязиз Велиев Коб-зарьни озьджесине анълай: «Меним ичюн Т.Шевченконынъ шиириети озь Ватанына олгъан севгиден хасталангъан юректен чыкъкъан бир музыкадыр. Шиирлерни терджиме эткенимде мен эсерлернинъ мундери джесини там догъру бермеге ынтылмакънен бир сырада оларнынъ аджайип, озьгюн ритмомелодикасыны сакълап къал-магъа тырыштым, – дей» ( «Узакъ ве якъын Шевченко». 49-51 с.).

Терджиме хусусан сонъки эки-учь асырдан берли къырымтатар эдебиятында айрыджа муим бир ер тутып кельмекте. Башкъа тил-лерден къырымтатарджагъа юзлернен ве атта айтмакъ мумкюн ки, бинълернен чешит китаплар, эсерлер терджиме этильди ве олар миллий эдебиятымызнынъ инкишафына семерели тесир эттилер.

Шуны да айтмакъ керек ки, сонъ девирде къырымтатар языджы-ларынынъ эсерлери Авропа тиллерине чокъча терджиме этилип башланды. Айны вакъытта Авропа языджыларынынъ эсерлерини оригиналдан къырымтатарджагъа чевиргенлер пейда олдылар. Бу – къуванчлы ал.

Терджиме – эдебиятлар арасындаки копюрдир. Терджиманлар исе иште о копюрни къургъан къуруджылардыр. Бунынъ ичюн олар-гъа тек тешеккюрлер айтмакъ мумкюн.

Бу куньгедже бизим эдебиятымызда терджиме жанрына багъыш-лангъан макъалелер, араштырувлар, тедкъикъатлар отькерильмеди. Албу ки, бу ишни мытлакъ япмакъ керек. Чюнки бу саада да про-блемлеримиз ёкъ дегиль. Умют этем ки, илериде эдебиятымызда бу ишнен огърашкъан мутехассыслар пейда олурлар.

2014 с.

67

Òаøêåнòòå êúалãúан êúûрûìòаòар çèÿлûларû

Саôòåр НАГАЕВ

(1941- 2009)

Бали×лер СюлялеСинден

Корбек денъиз ялысындан алты километр узакълыкъта, дерелер

ичине пысылып къалгъан, ташлы, чакъыл-лы, багъчасы, тютюн тарлачыкъларынен къырларда, чёллерде сепильген бала-бан койдир. Ялыбою койлери арасында энъ юксекте олмакънен бирге, коктен

булутларнен сырдашкъан къарт Чатырдагъгъа тырмашкъан Кор-бекте кечинюв къолай дегиль, чокъ эмек тёкмек, эр ишни чапанен, лескернен япмакъ керек ола эди. Вакъыт пек агъыр, чокъ сюрген дженклер нетиджесинде ходжалыкъ йыкъылгъан, эр ерде ачлыкъ башлады, чокъ балалар оксюз къалдылар. Шунынъ ичюн де кор-беклилер инкъилябий куреште фааль иштирак эттилер, ондан чокъ эйиликлер бекледилер. Лякин бу арзу-умютлер акъикъаткъа чевирильмеди, аксине, олар инангъан акимиет оларны тувгъан топракъларындан узакъ-узакъларгъа сюргюн этти.

Корбекнинъ эалиси, аяткъа озюнинъ инкъилябий ве прогрессив бакъышынен айырылып тура эди. Янъы мектеп, яш оджалар ди-гер койлерге бакъкъанда эрте пейда олып, окъувгъа, медениетке ынтылышы ве мерагъы зияде олгъан адамларынен беллидир. Бу кой мектебинде окъугъан балалардан базылары Акъмесджиттеки «татарская школа»гъа, Къазан ве Уфагъа, атта эджнебий юрткъа

______________________________

* Муэллифнинъ «Гъурбетте къалгъан эдждатларымызнынъ хатырасы»китабындан.


68

окъумагъа кете эдилер. Кой мектебинде къызлар огълан бала-ларнен берабер окъудылар. Койде джемиет хайриеси олып, тек 1913 сенеси Корбек мектебинде яхшы окъугъан он дёрт фукъаре баласыны джемаат эсабына Къазангъа янъы усулда окъувы олгъан медресеге ёллагъан эди. Шунынъ ичюн олса керек, халкъ «Корбекте мектеп корьмеген адамны тапмазсынъ», деген лакъырдыны на-филе ерде айтмагъандыр.

Мен бу койнинъ сакини, корюмли журналист, мерхум Сеитхалиль агъа Сейдаметовнен етмишинджи сенелери олгъан субетимизни хатырлайым. Мен о вакъыт корбекли, Къырым Иджра Комитетининъ Реиси, Къырым Языджылары бирлигининъ реиси Ильяс Тархан акъ-къында очерк язмагъа ниетленген эдим.

– Корбек дегенде, мен къырымтатар халкъынынъ парлакъ ке-леджеги ичюн курешкен корюмли эвлятлар етиштирген Баличлер, Тарханлар, Дагъджылар, Чачилер сюлялелерини козь огюне кети-рем, – деген эди Сеитхалиль агъа. – Койдешлерим Усеин Балич, Абдулла Балич, Умер Тархан, Рамазан Тархан, Абдулла Дагъджы, Абдулла Чачи киби онларнен корюмли эрбапларынен гъурурлана эдилер. Мен комсомол деген сёзни, эр айтылгъан лаф арасында Ленин деген адны илькиде олардан эшиткен эдим. О вакъыт, мен он учь яшымда туварджы, ыргъат бир бала акъшамлары меракъ этип яшлар джыйынына бара эдим. Алуштадан комсомол райкомынынъ векили Бекир Умеров бизим койге келип яшларны топлай эди. О топлашувларда Къуртсеит Мустафаевни, Умер Балични, Абдулла Чачини, Амет Граловны, Ильяс Джанкъылычны, Ильяс Тарханны, онынъ къардашы Айшени, Абдулла Дагъджыны ве онынъ къардашы Эдиени, Джеббар Султановны, Эмир Амзаевни ве дигерлерини коре эдим.

Бойле джыйынларда уйкен несиль векиллери белли инкъиляпчы Абдулла Балични, онынъ эмджеси Усеин Балични, догъмушлары Аджибекир ве Абдулла Одабашларны анъа эдик. Бу адамлар рус тилини яхшы биле, ичтимаий-демократик эдебиятнен яхшы таныш эдилер. Биз, яшлыкънынъ сиясий анъыны, дюньягъа бакъув даире-сини шекилендирювде оларнынъ тесири гъает буюк олды. Олар сонъунда партия-совет муэссиселеринде месуль вазифелерде чалыштылар ве чокъ языкъ ки, шахыскъа табынув девирининъ къур-банлары олдылар.

Адлары буюк тарихий вакъиаларнен багълы олгъан адамлар не-силлер хатырасында эбедий къалалар. Халкъ озюнинъ къуванчлы куньлеринде де, кедерли дакъикъаларында да бойле эвлятларыны унутмай. Олар миллетине япкъан эйи хызметлеринен халкъ афы-засында даимий яшамагъа акъ къазаналар. Юкъарыда адлары анъылгъан корбеклилер де тек койдешлерининъ дегиль де, бутюн къырымтатар миллетининъ хатырасында эбедий къалдылар. Шу койнинъ сакини, корюмли девлет эрбабы ве языджы Ильяс Тархан 1923 сенеси язгъан «Биз денъизджи яшлармыз» шиирининъ шу

69

сатырларында корбеклилернинъ курешчен табиатыны шойле тасвирледи:

Денъиз къайнай…Биз ёлдамыз, узакъ ешиль ялылар,Чал далгъалар омузына алып-ташлай къайыкъны.Денъизджини титретмеге бораннынъ не алы бар, Денъизджиге бойле куньде умютсизлик ляйыкъмы?Куреширмиз, шенъ саильге чыкъармыз,Биз чайлакълар, биз денъизджи яшлармыз!...

Иште бойле боранлы куньлерден биринде, 1920 сенеси декабрь 25-те корбекли Мустафа Баличнинъ къорантасында догъгъан ве белли хирург олып етишкен Якъубгъа чайлакълар киби денъизджи яшлар сырасына къошулмагъа къысмет олмады. Такъдир оны се-киз яшында тувгъан юртыны терк этмекни, ябаний юртларда яша-макъны ляйыкъ корьди. Затен, отузынджы йылларнынъ башларында белли къырымтатар зиялылары башлары узьре пейда олгъан къара булутлар Баличлер сюлялесини де четлеп кечмеди. Эвель оларны аллы-такъатлы койлюлер сыфатында такъип этселер, сонъунда инкъилябий гъаелерге кедер эткен шахыслар оларакъ къабаатлав башланды. Шунда Мустафа агъа къорантасынен бойле хышым-дан къуртулув ёлуны арады ве Озьбекистангъа келип чыкъты. Эбет, бунъа себеп де бар эди. Онынъ тувгъанларындан бири Абдулла Балич чар ордусында юнкер оларакъ хызмет эткен ве большевиклер тарафындан атылгъан эди. Аблямит Балич де чар ордусынынъ за-бити эди. Айны заманда бу сюляледе къызыл забитлер де бар эди. Инкъилябий девирде бу агъа-къардашлар чешит баррикадаларда бир-бирлерине къаршы курештилер.

Якъуб иште бойле къарама-къаршы ёллардан кечип, аятта озь ерини тапмакъ ичюн курешмеси лязим эди. Ташкентнинъ дживарын-да булунгъан Янъыёл шеэри (о йыллары Къавунчы кою) Мустафа агъанынъ къорантасына дуракъ олды. Сонъра Къырымдан чешит ёлларнен чыкъып олгъан дигер сойлары – Баличлер де шу ерде то-пландылар. 1940 сенеси мектепни алтын медальнен битирген Якъуб Ташкент медицина институтынынъ девалав факультетине окъумагъа кире. Биринджи курсны битирмеге етиштирмей, дженк чыкъа ве оны ордугъа алалар. Саратов шеэринде арбий азырлыкътан кечкен студентни Белорусие джебэсине ёллайлар. Джебэнинъ техника къысмы командирининъ муавини оларакъ Польшаны азат этювде иштирак эте. Дженкнинъ сонъунадже джебэде булунгъан капитан Якъуб Балич эки кере Зырхлы танк кучьлери академиясына окъумагъа йибериле ве тек шунда бутюн къырымтатарлар ватандан сюргюн этильгенинден хабери ола. Бойле акъсызлыкътан пек къаарленген забит академияны ташлап, 1946 сенеси Озьбекистангъа къайта. Ташкентке келип чыкъкъанынен медицина институтында окъувыны девам эттирип, 1952 сенеси оны къырмызы дипломнен битире.


70

Меракълы ери шунда ки, шу девирде тек Баличлерден бириси – Айше апте Къырымда къалгъан эди. Айше аптенинъ къоджасы Абдураман агъа Судакъ районындаки Къутлакъ коюнден олып, (онынъ къардашы Алиме апте белли партия-совет хадими, сонъунда «Ленин байрагъы» газетасынынъ муарррири Абселям Ислямовнынъ рефикъасы) олар эвленгенлери себебинден, такъиптен къуртулып къалгъан эди. Шунынъ ичюн де сюргюнлик вакъытында Айше апте тувгъанларынен къавушкъанына пек севине эди.

1944 сенесининъ къыш куньлеринден биринде Янъыёл шеэрин-де топлангъан Баличлер сюлялеси озьара кенъешип, бундан сонъ олардан ич бир адам арбий зенаат саиби олмайджагъы ве бу къурумгъа хызмет этмейджегине ант-емин эте. Инкъиляптан эвель беязлардан, сонъра къызыллардан эзиет корьген бу сюляле озь къа-рарыны Якъубгъа бильдирди. Якъуб Баличке Зырхлы танк кучьлери Академиясынынъ курсантлыгъындан вазгечип, медицина институ-тында тасилини девам эттирмеси теклиф олунды.

Сюляле аньанелерине садыкъ олгъан Якъуб Ташкентке къайтты ве эким зенаатыны джиддий менимсемеге киришти. Талебе экенде Ава Къурбединованен таныш олды ве 1946 сенеси олар эвленди-лер. 1952 сенеси институтны аля битирген Якъуб намлы профессор И.И.Орловнынъ хирургия хасталыкълары кафедрасында ординатор оларакъ къалдырылды. 1954-1957 сенелери болюк мудири олып ча-лышкъан Якъуб 1957 сенеси хирургия хасталыкълары кафедрасына ассистент олып кече ве бутюн фаалиетини илимге багъышлай. Хирургия хасталыкъларынынъ мааллий шараитнен багълы хусуси-етлерини амелияткъа тадбикъ этювде топлангъан теджрибесини умумийлештирип, 1965 сенеси медицина илимлери намзети де-реджесини алмакъ ичюн диссертация къорчалай. Бу девирде Орта Асия демир ёлунынъ клиника хастаханесинде хирургия болюгининъ мудири оларакъ эльде эткен ильмий тедкъикъатларыны амелияткъа тадбикъ этип башлай.

Бутюн анълы омюри медицина институтынен багълы олгъан Якъуб Мустафаевич шу йыллары талебелерге хирургия хасталыкълары боюнджа лекциялар окъуй. Бу девирде белли профессор Васит Вахидович Вахидовнынъ ёлбашчылыгъында ильмий-тедкъикъат иш-лерини «Инсаннынъ бедени янгъанда эм де комбинирленген нур ве термик янувлар саесинде къаннынъ теркибиндеки газларнынъ денъишюви» мевзусында айдынлатты. Бу ильмий ишнинъ актуаллиги шундан ибарет ки, кескин нур хасталыгъы ве термик янув саесинде къаннынъ теркибиндеки газларнынъ денъишюви даа тамамынен огренильмеген эди. Термик-ядро ве атом силясы къулланылувынынъ ихтималы козь огюне алынса, бу меселенинъ эмиети даа зияде анълашылыр. Онынъ ичюн де бу тедкъикъатлар медицина илиминде муим ер алды.

1970 сенеси доцент унванынынъ саиби олгъан Якъуб Балич озь тедкъикъатлары боюнджа алимлернен даима багъ тута. 1965 се-

71

неси хирургларнынъ биринджи съездининъ делегаты олгъан алим бундан сонъ хирургларнынъ Бутюниттифакъ конференцияларынынъ фааль иштиракчиси ола ве оларда къафес, оть ёллары, ашкъазан хасталыкълары, янувнен багълы олгъан шоктан къан теркибиндеки газларнынъ денъишюви боюнджа марузаларнен чыкъышта булуна. Пек чокъ алимлер Якъуб Баличнинъ ильмий тевсиелерини озь тед-къикътларында къулланалар. Профессор Т.Я.Ариев «Термик янув хасталыкълары» (Москва, «Медицина». Нешрияты, 1966 с.) моногра-фиясында ве профессор Е.А.Вагнер «Къафес яралары» китабында (Москва, 1975 с.) Якъуб Мустафаевичнинъ ильмий ишлери айрыджа къайд олунаракъ, олардан файдаланув усуллары беян олуна.

Балич хирургия хасталыкълары боюнджа республика Сагълыкъ сакълав назирлигининъ меслеатчыларындан бири оларакъ, чешит виляетлернинъ аджеле ярдым хызметлеринде булуна, экимлерге озь теджрибесини ашлай.

Зенгин теджрибе ве бильги саиби олгъан Якъуб Балич оджа сыфатында да институт джемааты арасында белли олып, онынъ умумий хирургия ве хирургия хасталыкълары боюнджа лекциялары ильмий кенъешлер тарафындан такъдирлениле. Онынъ дженкявер хызметлери ичюн такъдирленген 12 медали сырасына «Сагълыкъ сакълав аляджысы» нишаны да къошулгъаны, джемаат ишлеринде-ки ярарлыкълары чешит Фахрий ярлыкъларнен такъдирленгени исе онынъ гъайретли эким ве къабилиетли тешкилятчылыкъ фаалиетине делильдир.

Манъа чешит девирлерде Орта Асия демирёл клиника хастаха-несинде чалышкъан экимлернен субетлешмек сырасы кельген эди. Олар зенаатдашлары акъкъында шойле деген эдилер:

Терапевт Гульсюм Аблятифова: «Клиникамызда Якъуб Мустафае-вич киби къолу енгиль хирург чокъ дегиль. О тек хирургия болюгининъ мудири дегиль, дигер саа экимлерининъ де якъын меслеатчысыдыр. О тек енгиль элинен дегиль де, муляйим, алчакъгонъюлли, тесирли насиатларынен де хасталарны тедавийлей».

Козь хасталыкълары болюгининъ мудири Альберт Арустамов: «Якъуб Мустафаевич хастаны татлы сёзнен, эйи мунасебетнен те-давийлеген эким. Пычакънынъ тюбюне чокъ адам истекнен кирмей, сакъына, экимнинъ корюнишинден шубелене. Бойле вакъытта хи-рургнынъ теджрибеси ве бильгиси, хастагъа нисбетен эйи мунасе-бети онъа ишанчны къавийлештире. Балич иште бойле чизгилернинъ саиби оларакъ, хасталарнынъ итибарыны къазана».

Якъуб Мустафаевич акъкъында къайдларымызда семетдешле-римизден бирининъ шойле икяесини де къошмакъ мумкюн:

– Мен Ташкент транспорт институтынынъ оджасы Кязим Билялов олам. Хирург Якъуб Мустафаевичнен мен шойле таныш олдым. Ба-арь айлары эди. Бир кунь дерстен къайткъан сонъ пек алсызландым, ашкъазанымда агърылар сездим. Бираздан сонъ исе агъызымдан къан келип башлады. Гедже мени агъыр бир алда «аджеле ярдым»


72

машинасынен бу хастаханеге алып кельдилер. Операцияны хирург Балич япты. Онынъ усталыкънен япкъан операциясы нетиджесинде мен сагъ къалдым. Бир айдан сонъ хастханеден тюзелип чыкътым. Мына бугунь исе мени олюмден къуртаргъан экимге озь тешеккю-римни бильдирмеге кельдим.

Эльбет, о вакъыт меним вазиетим пек агъыр эди. Ашкъазаннынъ кескин язва хасталыгъы деп диагноз къойгъанлар. Гемоглобиним 24 фаизге тюшкен… Олюм алында экеним. Якъуб Мустафаевични эвинден машинанен алып кельгенлер. Операция муреккеп олгъаны ичюн беш саат девам эткен. Мен олюмден къуртарылгъаным. Бир айдан сонъ исе къанымда 68 фаиз гемоглобиннен хастханеден сагълашып чыкътым. Шунда бир топ гуллернинъ устюне шу сёзлерни язып, онъа такъдим эттим. «Мен сизинъ зенаатынъыз, бильгинъиз ве алтын къоларынъыз огюнде тиз чёкем! Мени олюмден къуртаргъа-нынъыз ичюн сизге юректен тешеккюр…».

Якъуб Балич бойле юректен айтылгъан тешеккюр сёзлери беян олунгъан мектюплерни Озьбекистаннынъ бутюн кошелеринден ала эди. Эльбет, эким ичюн хастанынъ тешеккюринден де къыйметли эдие ёкътыр.

Бойле миннетдарлыкъкъа ялынъыз о дегиль де, онынъ бутюн аиле-си ляйыкътыр. Чюнки о Ташкентте экимлер аилеси сыфатында да яхшы беллидир. Омюр аркъадашы Ава Исмаиловна Къурбединова акълы раатлыкъкъа чыкъкъандже Ташкент медицина институтынынъ стоматология-ортопедия факультетинде дерс берди. О, къоджасы-нен бир вакъытта «Сагълыкъ сакълав аляджысы» нишанынен такъ-дирленди. Ана-баба эки къыз ве бир огълан тербиелеп осьтюрди. Оларнынъ эписи де ана-баба ёлуны куттилер. Айше стоматология факультетини аля битирип, чокъ йыллар шу институтнынъ кафедра-сында чалышты. Шимди Къырымгъа келип, акъайы мимар Руслан Асановнен берабер эр кес киби эв къуралар, эм чалышалар.

Якъуб агъанынъ къызлары Эльмира ве огъуллары Эльдар – эгиз-лер. Эльдар бабасыны да озып кечти, гинекология саасында етекчи мутехассыслардан бири, анестезиолог-реаниматор, медицина илимлери докторы олды. Профессор Эльдар Балич шимди Аме-рикада, Нью-Йорк шеэри клиникаларындан биринде чалыша. Эльмира алий категориялы стоматолог эким, Ташкент медицина институтынынъ оджасыдыр.

Баличлер акъкъында айткъанда бу сюляленинъ даа бир азасыны къайд этмек лязимдир. Ташкенттеки Низамий адына педагогика институтыны (шимди университет) дженктен эвель битирген Аб-дулла Балич омюрини бу алий тасиль оджагъынен багълады. Энди элине тарих оджасы дипломыны алгъан Абдулла талебелерге лекциялар окъуп башлагъанда дженк чыкъты. Дженкнинъ башындан сонъуна къадар джебэде булунгъан Абдулла майор рутбесинде Ташкентке къайткъан сонъ, кене де оджалыкъ фаалиетини девам эттирди. Институтнынъ окъув ишлери мудири, сонъра проректоры

73

олып чалышты. Шимди университет ильмий музейининъ дирек-торы вазифесинде чалышкъан доцент Абдулла Балич 1970-нджи сенелери Ташкент педагогика институтында къырымтатар тили ве эдебияты кафедрасыны, къырымтатар тили ве эдебияты болюгини тешкиль этювде тешеббюсчи олды. Абдулла Дерменджи, Джафер Бекировнен бирликте дженктен сонъ биринджи дерслик-къулланма «Эдебият хрестоматиясы»ны тертип этти. Газетада къырымтатар эдебияты меселелерине багъышлангъан макъалелер бастырды. Языджы Юсуф Болатнынъ омюри ве иджады акъкъында «Эдебий сурет» китабыны нешир эттирди…

Бу сюляленинъ даа бир азасы медицина илимлери докторы, профессор Шевкъий Бекиров акъкъында да бир къач сёз айтмакъ джаиздир. Шевкъий, Баличлерден бири Айше аптенинъ огълудыр. Сюляле кулаклар джедвелине язылгъан сонъ, ватанда да тамыры-мыз къурумасын, деген ниетнен Айше апте Къырымда къалгъан эди. Сюргюнлик вакътында, бизим къорантамыз киби, Айше апте де къызлары Ульвие ве Шефкъа, огълу Шевкъийнен Фергъана виляети-нинъ Къокъанд шеэри дживарындаки Учкопюр къышлагъына тюшти. Омюр аркъадашы агроном Абдураман Бекиров джебэде эди.

Шевкъий Бекиров менден баягъы буюк олып, о девирни шойле хатырлай:

– Бизни Къокъанд шеэринден 7 километр узакъта Учкопюр къыш-лагъына алып кельдилер. Бутюн къоранталарынен ачлыкътан кечин-ген къырымтатарларнынъ джеседлерини азбарлардан джыйгъанла-ры аля бугунъ козюм огюнде тура. Къартанам вефат эткенде анам комендант режиминден отьрю дженазеге барып оламагъаны ичюн агълагъаныны ич де унутып оламайым.

1952 сенеси мектепни битирип Къокъанд нефть техникумына кирмеге истедим. Имтианлардан кечип къабул комиссиясынынъ субетине кельгенде, НКВДден манъа окъумагъа мусааде этильгени акъкъында справка кетирмекни айттылар. Нефть техникумы бутю-ниттифакъ эмиетиндеки окъув юрты олып, онда сенинъ ишинъ ёкъ, дедилер. Весикъаларым ярым йыл чешит окъув юртларында булун-гъан сонъ, кой ходжалыгъы техникумында тасильни девам эттирмеге рухсет бердилер. Бу техникумны битирген сонъ механизатор олып чалыштым, сонъ ордугъа кеттим. Арбий хызметтен сонъ Ирригация институтына окъумагъа кирдим. Институткъа къабул имтианларында мени ачыкъ-ачыкътан бегенмеген оджагъа расткельдим. О манъа математикадан эки къойып, бу институтта окъумагъа ёл бермей-джегини айтты. Мен дигер имтианларны бермеге изин алдым, ярым йылдан сонъ талебе весикъасыны алдым. Келеджек сенеси медицина институтына да имтиан берип, эки институтнынъ талебеси олдым. Бойледже, учь йыл эки институтта тасильни девам эттирген сонъ, мен ичюн медицина эсас меракъ догъургъаныны анъладым ве девалав факультетинде дегиль де, педиатрия факультетинде окъуп башладым эм 3-нджи курстан операциялар япып башладым.


74

Шу вакъытта медицина институтынынъ кафедрасында ассистент олып чалышкъан Якъуб дайым манъа операция вакътында янында булунмагъа ве базыда онъа ярдым этмеге рухсет берди.

Якъуб дайым акъыллы, сабырлы, джебэде булунгъан, атта ака-демияда окъугъан къабилиетли тешкиллятчы бир адам эди.

Баличлер сюлялесинден эм беязларгъа, эм къызылларгъа хызмет эткен арбийлер олып, большевиклер акимиет башына кельген сонъ башымызгъа чокъ белялар кельди. Шунынъ ичюн де сюляленинъ къарарынен бир даа кимсе элине силя алмамакъ керек эди. Аиле аньанелерине садыкъ Якъуб дайым академияны ташлап, кене де медицина институтында тасилини девам эттирди. Шашыладжакъ шей, дайым омюр бою, не ерде окъумасын, даима аляджы ве биз ичюн нумюне олды. Хирургия хасталыкълары боюнджа етекчи му-техассыслардан бири олгъаныма бакъмадан, мени, къырымтатар олгъаным ичюн операцияларгъа якъын къоймай эдилер. Манъа алты йыл девамында операция япмагъа мусааде этмедилер. Сонъ башкъасынынъ сойадынен операция япып башладым. Достларым-нынъ ярдымынен гедже-куньдюз демей, керек олгъанда хирургия болюгинде булундым. Фергъана виляет хастаханесине ёлланма алгъан сонъ да, бойле киргинлик мени терк этмеди. Анестезиолог боюнджа ярым ставка иш бергенлеринден сонъ, ресмий оларакъ операция япмагъа рухсет эттилер. Энди къоркъмадан озь сойадым-нен операция япмам мумкюн олды.

Мен Фергъана шеэринде башкъасынынъ сойадынен операция япкъан виляет хастаханесинден Ташкент медицина институтына къайткъанда, 150 фидан отуртылып аллея (хиябан) о меним адым-нен адландырылды. Сонъра Ташкент медицина институтында чалыштым, намзетлик диссертациясыны къорчаладым. Сонъра Онкология ве радиология ильмий-тедкъикъат институтына кечип, торакаль болюгининъ мудири олдым, докторлыкъ диссертация-сыны къорчаладым, профессор унваныны алдым. 1992 сенеси Къырымгъа къайтып кельдим, республика онкология диспансерин-де чалышам. Лякин мен ичюн Якъуб дайым даима ватанпервер, халкъыны юректен севген, элинден кельген ярдымыны аямагъан инсан, медицина илимини хасталарны дертлерден къуртармагъа хызмет эттирмеге бильген эким сыфатында къалды. Онъа хас энъ эйи чизгилерни мен Акъмесджит медицина институтында талебе-лерге ашламагъа тырышам…

Бойле аят ёлуны кечкен Якъуб Мустафаевич Балич 1977 сенеси агъыр хасталанды ве 1979 сенеси 59 яшында вефат этти. О, Таш-кентнинъ нуфузлы Кукча къабристанында дефн олунды.

75

ßнúû аäлар

Ëèлÿ ÌЕÌЕÒОВА

1983 сенеси июнь 27-де Озь-бекистаннынъ Андижан виляети Ходжаабад къасабасында догъ-ды. 1990 сенеси ана-бабасынен Къырымгъа кочип кельдилер. 2000

сенеси Арма-Эли коюнде 10-нджы сыныфны битирип, Къырым муэндислик-педагогика университетининъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгине кирди ве 2005 сенеси университетни битирип, анда къырымтатар тили ве эдебияты кафедрасында чалышмагъа къалдырылды. Айны вакъыт «Къырым» Фонды» хайрие тешкилятынынъ хадими, «Лингвист» эджнебий тиллер мектебинде терджиман ве тюрк тили оджасы вазифесинде булунды. 2006-2013 сенелери айны университетнинъ аспирантурасында окъуды. 2007-2008 сенелери Халкъара Славян университетинде тюрк тили оджасы олып чалышты. 2013 с. Ахмед Ихсан Къырымлы адына Халкъара эдебият конкурсынынъ лауреаты олды. 2013 сенесинден КъМПУ янында къырымтатар тили, эдебияты, тарихы ве медениети боюнджа Ильмий араштырма меркезининъ лабораториясында етекчи мутехассыс вазифесинде булуна.


76

такъдирИкяе

Къышнынъ къарлы, сувукъ геджелеринден бири эди. Кокни къара булутлар къаплагъан. Къар бораны увултынен ер-

деки къарларны авагъа котерип къайдадыр алып кетмекте эди. Ку-чюк койнинъ сакинлери терен юкъудалар. Аязлы къап-къаранлыкъ ве къоркъутуджы геджеде янъы ай кимерде-бир булутларнынъ арасындан корюнип къала. О, санки бу зиль-къаранлыкъ ичине комюльген койчикни озь ышыгъынен айдынлатмагъа истей. Амма булутлар оны къапатмагъа ашыкъалар.

Къомшуларнынъ чыракълары энди чокътан сёнген, олар сы-джакъ тёшеклеринде татлы юкъудалар. Тек Сабриенинъ эвчигинде зайыф бир чыракъ ярыгъы корюнмекте. Онынъ омюринде шимди муим бир вакъиа олып кечти. Омюр аркъадашы Ильмий иле йыл-лардыр арзу эткен, Аллахнынъ буюклиги, къудрети ве мерамет-лигине иман этип, эр сабанынъ сааринде, кунь девамында ве гедженинъ дер маалинде Яратангъа дуалар окъуп, ибадет этип, умюдини кесмегенинден, бала корьмек мурадына къавушты. Теджрибели, омюринде аз эбанайлыкъ япмагъан Афизе эбанай-нынъ ярдымынен дюньягъа кельген балачыкъ анасынынъ юрегини къуванч иле толдурды. Сабриенинъ юкъусыз, ёргъун, амма буюк севги ве шефкъат толу козьлери томарчыкъ киби кучюк, ушюгенин-ден титреген балачыкъкъа бакъмакъта. Бутюн вуджудынен буюк бир севинч ис эткен Сабриенинъ козьлери бирден торланды. Озь балачыгъыны багърына басып, инълеген юрегининъ аджджысы ве къуванчыны козьяшларынен тёкти.

Омюр аркъадашы Ильмий дёрт ай эвельси агъыр хасталыкътан дюньяны терк эткен эди. Таянчы ве севгилисинден айырылгъан Сабрие келеджекте догъаджакъ баласында озь теселлисини тапа эди.

Муляйим, юксек бойлу, гурь къара сачлы ве кок киби мас-мавы козьлю Ильмий козюнинъ огюне кельди. Онынъ элинден эр бир иш келе, амма эсасында о, оймаджылыкънен огъраша. Ишини япкъанда эр бир эсерине озь юрегининъ парчачыгъыны къоша. Усталыкънен чалышкъан эллер эр сефер янъы орьнеклер яра-тып, мукеммель эв эшьялары ве башкъа эсерлер ярата. Кой ве башкъа шеэр сакинлери арасында буюк урьмет саиби олгъа-нына бакъмадан, Ильмий пек алчакъгонъюлли бир адам эди. Ич бир вакъыт озь усталыгъындан къопаймаз, оны макътагъанда биле, озюни къолайсыз бир алда дуя эди. Озь эмеги ве гъайрети иле къазангъан пара ве шуретке къувангъаныны ачыкъ бакъыш ве юзюни яраштыргъан тебессюм иле бильдире. Онынъ тебессюми Сабриени де къувандыра, онынъ ичюн гъурур дуйгъусы пейда олмасына себеп ола эди.

77

Сабрие онынъ иле янма-ян, бири-бирине садыкъ ве дестек олып кечирген он йыллыкъ омюрлери, бераберликте япкъан ишлери ве къальплерининъ гизли кошелеринде сакълы тургъан умютлери иле пайлашкъанларыны хатырлады. Языкъ ки, бу гедже-нинъ къуванчыны онынъ иле пайлашмагъа къысмет олмады. Юрек инъильтиси ве балачыкънынъ кучюджик тенчигиндеки джаныны ис этерек севингени, онъа эм мазунлыкъ, эм де теселли бере эди. Бойлеликнен, озь багърына къызчыгъыны бастыргъан Сабрие талгъын ве такъатсыз бир алда къатты юкъугъа далды.

Биринджи кере кунешнинъ ильк нурларыны къаршылап ола-магъан, озь ёргъунлыгъыны терен юкъу иле кеткизмеге истеген яш ананынъ тынч алда булунгъанына бала биле кедер этмей. Санки анасына раатланмагъа керек олгъаныны анълап, кимерде-бир козьлерини ачып юма эди.

Афизе эбанай энди чокътан аякъта, керекли ишлер япып ананен баланынъ уянмасыны сабырсызлыкъ иле беклей эди. О, энди эки куньдир Сабриенинъ эвинде, онъа эм рухий, эм де озь зенааты боюнджа ярдым этип къолтутмакъта эди. Онынъ ашыкъкъан ери ёкъ. Ярым асырлыкъ омрюни кечирген Афизе эбанай озь огълу ве омюр аркъадашыны гъайып эткенине энди аман-аман йигирми йыл олмакъта. Уджсыз-буджакъсыз мас-мавы денъизнинъ копюкли далгъалары Афизе эбанайнынъ энъ якъын, энъ азиз адамларыны алып кетти. О, аджджылар чеккен, гъам-кедер козьяшларына богъулып кечирген кунь ве геджелер-ден, янъгъызлыкътан къуртулмакъны онъа мухтадж олгъанларгъа ярдым этмекте тапты. Озь ишине юректен берилип, инсанларнынъ миннетдарлыгъыны къазанды. Бугунь де Афизе эбанай Сабрие-нинъ бирден-бир ярдымджысы эди.

Уйлеге якъын Сабрие ёргъунлыгъыны кеткизип козьлерини ачты. Яш ананынъ къыбырдамасы иле сабий балачыкъ да ачыкъкъаны-ны бильдирип, кескин сеси иле агъламагъа башлады. Сабрие текмиль уянды, Афизе эбанай оларгъа ашыкъты. Оны корьгени-нен Сабриенинъ юреги тынчланды, демек олар янъгъыз дегиль, онынъ ишанчлы бир адамы янында эди. Афизе эбанай озь кескин сесинен озюне дикъкъат талап эткен къызчыкъны элине алып, анасына тёшектен котерильмеге ярдым этти, оны анасынынъ назик ве шефкъатлы эллерине узатты. Анасынынъ сыджагъы ве къокъусыны ис эткен сабий тынчланды. Афизе эбанай ана ве баланынъ бири-бирине не къадар къыйметли олгъанларыны пек яхшы биле. Оларнынъ озьара дуйгъуларнен пайлашмаларына кедер этмемек ичюн одадан чыкъты.

Азбарда сувукъ къыш куню эди. Сабадан одун парлап, собаны туташтыргъан Афизе апте собанынъ сыджагъы эксильмесин деп, алевли атешке даа бир къач парлангъан одун ташлады ве аман, эвельден азырлагъан кучь бериджи сют ве эки тилим отьмекни табакъкъа къойып, яш анагъа алып кетти.


78

Сабрие козьлерини озь къызындан айырып оламай. Бутюн вуд-жудынен буюк бир бахт ис этип, баласынынъ башындан охшай, кучюджик манълайчыгъындан опе. Афизе эбанай кирип кельген-де, ана сютюни тоя-тоя ичкен балачыкъ энди юкъуда эди.

– Юкъладымы? – деп сорады Афизе эбанай.– Юкълады, – деди Сабрие ве беяз накъышлы къундакъкъа

сарылгъан къызчыгъыны агъачтан ясалгъан ве оюлып сюсленген дюльбер бешикке къойды. Бу бешикни рахметли Ильмий буюк незакет ве усталыкънен ясагъан эди.

Пенджереден ургъан кунеш шавлелери бешикте яткъан бала-ны охшай, этрафкъа айдынлыкъ бере, чешит тюрлю агъач эшьяла-рынен донатылгъан къынтавлы оданы яшарта эдилер. Къаршыда тургъан маса устюне табакъны къойгъан Афизе эбанай:

– Кель, Сабрие, буюр софрагъа, сен баягъы такъаттан къал-дынъ, тазе эчки сютю санъа шимди пек файдалыдыр. Сиз саба юкълагъанда мен эчкичигинъни сагъдым, онъа да, улачыкъларгъа да бол-бол пичен ташладым, – деди.

– Сагъ олунъыз, Афизе апте. Бу куньлерде сиз манъа пек чокъ ярдым эттинъиз, ана киби олдунъыз, сиз де болдыргъандырсынъыз, бираз раатланынъыз, – деп джевапланды Сабрие.

– Аллах разы олсун, къызым. Ёкъ, сен мени ич де тюшюнме, мен алыштым, меним ярдымым шимди санъа керек, – деди эбанай.

– Аллах сизден де разы олсун, эллеринъиз дерт корьмесин, – деп, фильджандаки сонъки ютум сютни ичип, Сабрие Афизе эбанайны къучакълады.

Сабриенинъ козьлери кене де торланды. Даа кучюк къызчыкъ экенде ана-бабадан айырылып оксюз къалгъаныны, къартана-къартбаба эвинде осип етишкенини, ана севгиси, шефкъатына ич де тоймагъаныны хатырлады. Рахметли Момине къартанасы эм аналыкъ, эм де къартаналыкъ япмагъа тырышса да, къызнынъ хатырына яш ананынъ сымасы, незакетли лафлары, индже назик эллери эбедий синъип къалды.

Он бир яшындаки Сабрие Акъяр базарына кеткен ана-бабасыны чокъ йыллар бекледи, куньдюзлери къартана-къартбабасына ярдым эткенде, достларынен къонушкъанында козьлери эп ёлда эди. Геджелери Сабриенинъ къальби бир дешет ичинде къала, козьяшларыны ястыкъкъа тёкип, гуя ана-бабасынынъ бойнуна сарылгъаныны зан этерек, хаяллар ичине дала эди. Ана-бабасы бельгисиз бир себеплер саесинде Акъяр базарындан къайтып кельмеди, оларны сонъки кере себзе са-тып отургъанларыны корьгенлер, амма девамлы араштырма-сораштырмалар биле файда этмеди, бундан сонъра оларны ич кимсе корьмеген.

Сабриенинъ анасы да оксюз, балалар эвинде осип тербие-

79

ленген. «Анамнынъ такъдири манъа да кечти», – деп окюнген къызнынъ юреги буюк аджыныкъ иле даима сызламакъта эди.

Къартана-къартбабасы онынъ сёнюк бакъышыны корип пек теляшлана ве къасеветлене эди. Озьлерининъ яшлары да сек-сенни кечкен ичюн, къызны, он алтыгъа киргенде, къудалыкънен босагъаларыны биринджи оларакъ атлап кечкен Ильмийнинъ ана-бабасына эманет эттилер.

Яш келин янъы къорантада озюни пек янъгъыз дуймай, Ильмий ондан он яш буюк олса да, оны урьмет эте, севе ве къорчалай эди. Онынъ ана-бабасы да келинни озь къызлары киби коре эди.

Сабриенинъ гъамлы козьлери бираз нурланмагъа башлады. Бир къач бахтлы йылдан сонъ Момине къартанасы, къартба-басы ве аджувсыз хасталыкътан Ильмийнинъ бабасы ве анасы бу дюньяны терк эттилер. Ильмий ве Сабрие бутюн дюньяда тек башына къалгъан киби олдылар. Севги ве сайгъы толу гоньюл-леринен бири-бирине сарылып, такъдирнинъ огюнде озьлерини аджиз олгъанларыны анълап, къыйынлыкъларгъа къатланып, тек бир бала арзусынен омюрлерини девам эттилер. Шимди чокъ йыллар бекленильген бу балачыкъ эвде, темиз урбачыкъларда, токъ къурсакънен татлы юкъуда булуна.

Сабрие темиз авагъа чыкъмагъа истеди. Афизе эбанайнынъ: «Сен даа алсызсынъ, раатланмакъ керексинъ», – деген сёзлери-не: «Къасеветленменъиз, мен яхшым», – деп, анасындан къалма юнь чевреге сарылып къапыгъа таба адымлады.

Къапыны ачкъанынен Сабриенинъ юзюне аязлы темиз ава урды. Кунешнинъ шавлелеринде йылтырап тургъан, козь къамашты-рыджы бем-беяз къар орьтюси, тереклернинъ далларындаки акъ пуф озь муджизевий корюнишинен яш ананынъ юрегине нурлы келеджек муждеси киби корюнди. Терен-терен нефес алып, акъджигерлерини тендюристлештириджи аязлы авагъа толдур-гъан Сабрие, вуджудында бир кучь пейда олгъаныны ис этти. Тылсымлы къыш манзарасыны сейир этерек, алчакъ ахырлар тарафына кетти. Анда оны эр кунь эчкилери ве олды-оладжагъы беш тавугъы беклей эди.

Биринджи ахырнынъ къапысыны ачкъанынен «ме-ме-ме» эчки сеси эшитильди. Сабриени таныгъан ана эчки, секириклеген озь улачыкълары иле саибининъ янына кельди.

– Ах, меним садыкъ достларым, – деп, Сабрие оларнынъ башларыны сыйпады. – Ашлавларынъыз толу, ашанъыз. Тезден баарь келеджек, къарлар ирип, этраф ешереджек, сонъ кене де ешиль отлакъларда кезинерсиз, – деди о.

Ахырдан чыкъып, кумеснинъ кучюк пенджересинден ичери бакъты, тавукълар ерде сепильген богъдай данелерини ашыкъ-мадан чокъуй эдилер.


80

Озь айванларына буюк мерхаметлик ве месулиет иле янаш-къан Сабрие, сувукъ къыш кунюнде оларнынъ алыны зияде къайгъ-ырмакъта эди.

Эвге къайтып киргенде, Афизе эбанай балачыкънынъ эскиле-рини ювмакъта эди.

– Афизе апте, итина ичюн чокъ сагъ олунъыз, мен озюм юва-рым, сиз де бираз раатланмакъ керексинъиз, – деп ашыкъты Сабрие.

– Биринджи куньлери мен япайым, сонъра санъа даа чокъ ишлер япмакъ керек олур, етиштирерсинъ, – деп джевапланды эбанай.

– Чокъ сагъ олунъыз, Афизе апте, япкъан эйиликлеринъиз ичюн Аллах сизни де къувандырсын, – деди Сабрие ве мелек киби юкъуда олгъан къызына ашыкъты.

Бойлеликнен, Сабриенинъ даима юкъусыз, ёргъун, бир вакъ-ытлары сёнюк эля козьлери умют ве бахт нуру иле кене де йыл-тырамагъа башлады.

Биринджи куньлери Афизе эбанайнынъ ярдымы иле олгъан бутюн эв ве азбар ишлери сонъундан Сабриенинъ назик омуз-ларына юкленди. Амма о, болдыргъанына бакъмадан, озюни эп бахтлы дуя, чюнки онынъ янында омрюнинъ эсас манасы, онъа мухтадж олгъан ве къальбине севинч багъышлагъан Арзы къызы янында эди. Танъда турып кунь батмасына къадар арекет эткен, темиз къальпли, ачыкъ юрекли Сабриенинъ эмексевер, ишченлик ве талапкярлыгъына къомшулар биле сукълана ве урьмет эте эдилер.

Къыш битип баарь де кельди. Эр ер ешерди, тазелик къокъусы этрафкъа даркъады, тереклер ешиль урбалар кийип, беяз, гуль-гулли чечеклер иле сюслендилер. Ешиль отлар арасында козь къувандыргъан тюрлю чечеклер, кунешнинъ шавлелери ве хафиф ельнинъ охшамасы иле эр бир инсаннынъ юрегине омюр къу-ванчы, келеджек иле багълы арзулар мытлакъа керчеклешеджеги акъкъында умютлер багъышлай эдилер.

Сабриенинъ гонълю де буюк бир шадлыкъ ве раатлыкъта. Онынъ сют киби беяз кулер ачыкъ юзю, ал дудакъларынынъ ара-ларындан инджи данелери киби корюнген тишлери, панти буру-ны, ири эля козьлери, къара къалем къашлары, арекет эткенде енгиллик иле далгъалангъан узун гурь къувурчыкъ къара сачлары, бинъ-бир иш япкъанына бакъмадан, назик нарын эллери, тюз-гюн эндамы, индже бели баарь кельгенини бутюн вуджудынен селямлап, севине эди.

Умют толу баарь куньлеринден сонъ сыджакъ яз кельди. Са-брие Арзы къызынен кунь девамында азбарда огърашып, къуванч толу куньлерни кечире. Акъшамлары исе ачыкъ пенджереден яш ананынъ кучюк къызына севги толу юрегинден тёкюльген «ай-нени» этрафкъа даркъай эди.

81

Айя, айя, айясы,«Ай-нени»лер йырлайым,Меним гулюм, гузелимРаат-раат юкъласын!

Айя, айя, айясы,Сагълам, бахтлы буюсин!Меним къызым бир данем,Къокъулы пападием.

Сабриенинъ назик беденинде бирлешкен метинлик ве ле-тафет кой сакинлерини айретте къалдыра ве онъа нисбетен урьметни къат-къат арттыра.

Сайылы кунь тез кечер, денильгени киби, къургъакълы язнынъ артындан берекетли кузь кельди. Сары, къырмызы, къаверенки ренклерге боянгъан тереклер, чевре-четни яраштырып Аллахнынъ къудрети сынъырсыз олгъаныны бильдире эди.

Тарла ве багъчаларда берекет топланды. Сабрие де озю-нинъ кучюк бостанында осьтюрген махсулатны буюк гъурур иле джыйды. «Къышта ач къалмайджакъмыз, къызым, эр шей етерли», – деди янында отургъан Арзыгъа. Беяз тенли, мавы козь къызчыкъ анасынынъ айткъаныны анълагъан киби башыны котерип кулип бакъты, сонъра исе кене де элиндеки агъач къашыкъны чанакъкъа урып бир шейлер гурюльдемеге девам этти.

Куньлер эп къыскъармакъта. Кузьнинъ титис ели, сувукъ ве ягъ-мурлы куньлери язнынъ сыджагъыны сагъындыра эди.

Эр кес келеджек къышкъа азырлыкъ корьмекте. Сабрие де комшуларнынъ ярдымы иле бираз одун чареледи, амма бу етерли дегиль эди. Эм къадын, эм де эркек ишлерини япмагъа, озь меселелерини озю чезмеге алышкъан яш ана, бу сефер де эвельки киби, озен артындаки ормангъа барып, чокъ олмаса да, бираз чырпы джыяйым деди. Эр заманки киби, Арзыны Алие къомшусына къалдырып, уйледен сонъ ёлгъа чыкъты. Тапталгъан тар сокъачыкънен озен устюндеки эски агъач копюрни кечип ор-маннынъ ичине далды. Бу ерлер онъа пек таныш ве якъын эди. Эр бир ишини темелли ве виджданлы япкъан Сабрие, чырпыларны да тек къуру сойларыны къыдырып чувалыны толдырды, агъзына йип багълап тартып кеткенде акъшам къаранлыгъы тюшмекте эди. Копюрнинъ устюне чыкъкъанда эр заманки киби тахталар гъыйчылдамагъа башлады. Апансыздан эски чюрюк тахталар бир-ден болюнип, озь тюшюнджелери иле эвге ашыкъкъан Сабриени озьлеринен берабер буз киби сувукъ сувгъа алып кетти. «Ярдым этинъиз, Аллахым, къуртар мени!» деген Сабриенинъ теляшлы сеси акс сада оларакъ орманда эшитильди. Вуджутны бузлат-


82

къан сувда чапалангъан Сабриенинъ арекетлери эп явашлай. Тени бузлап, нефеси тутлуса да, эп ялдамагъа тырыша. Козюнинъ огюне Арзы кельди. «Оны оксюз къалдырмагъа акъкъым ёкъ, мен мытлакъа чыкъмакъ кереким», деп, озен ялысында оськен тал терегининъ ачылгъан тамырына илишти. Сонъки кучюни топлап, сувдан чыкъып, ердеки сараргъан япракълардан токъулгъан ки-лимнинъ устюне эссиз серильди.

Кунеш чокътан куньбатыда ёкъ олгъан эди. Бутюн кунь Арзынен эгленген Алие къомшу къасеветленип

башлады, эвеллери Сабрие бу вакъыткъа къадар энди эвге къайта эди, амма бугунь не олды? Омюр аркъадашы Мустафа агъагъа ормангъа барып Сабриени бакъып кельмесини риджа этти. Мустафа агъа буюк огълу Ниязи иле ёлгъа чыкъкъанда этраф къаранлыкъ эди. Булутлар арасындан янъы айнынъ тек кучюк бир парчачыгъы корюне. Эллериндеки фенерлер иле тез-тез адымлап озенге кельген ёлджулар, копюрнинъ устюндеки парлангъан тахта парчалары ве бир оба корьдилер. Мустафа агъанынъ башында мутхиш фикирлер пейда олды, юреги дюкюльдеп башлады. О, аджеле копюрге догъру адымлады. Огълу да этрафларны бакъ-ып чыкъмакъ ичюн озен бойлап чапып кетти. Мустафа агъанынъ эеджан толу козьлери копюрнинъ устюндеки обада эди, якъ-ынлашкъанынен Сабриенинъ чувалыны таныды. Амма Сабрие къайда?! Сув бетинде яткъан тахталаргъа текрар козь ташлап, Сабрие сувгъа тюшкенине эмин олды. Тюшюнмеге вакъыт ёкъ, аджеле сувгъа далып Сабриени тапып чыкъармакъ керек. Бирден огълу Ниязийнинъ: «Баба, баба!», – деп къычырмасыны эшитти. Сес кельген тарафкъа айланды. Елли, къаранлыкъ кузь акъшамында янъы айнынъ зайыф ярыгъында корюнген огълуна таба чапты. Ниязийге якъынлашкъанда ерде бир къадын яткъаны козюне илишти. Мустафа агъанынъ юрегинде чешит дуйгъулар пейда олды. «Баба, бу Сабрие апте, о къыбырдамай, баба», – деп къычыргъан Ниязийнинъ сёзлеринден Мустафа агъанынъ теляшы даа зияделешти.

Сабриенинъ вуджуды сувукъ, арекетсиз ве сес-солукъсыз ерде ята. Фенерни юзюне якъынлаштырып, агъаргъан бетине бакъып, сылакъ урбаларда бузлагъан къолуны элине алды, зайыф на-бызыны эшиткенинен Мустафа агъанынъ юрегинде умют пейда олды. Сабриеге аджеле ярдым керек.

– Огълум, тез ол, аякъларындан котер, оны эвге алып кетейик, – деди Мустафа агъа.

Къолларында юк, юреклеринде теляш ве умют, башларында бинъ-бир фикир долашкъан ёлджулар, ердеки пытакъ ве чырпы-ларгъа абынып-сюрюнип эвлерине етип кельдилер.

Арзы ве беш яшындаки кучюк огълу Февзийни юкълатып, омюр аркъадашы, огълу ве Сабриени сабырсызлыкънен беклеген Алие

83

апте, яваштан дуа окъугъан алда, ёлгъа чыкъып бакъмакъны тю-шюнип къапыгъа якъынлашкъанда, къапы бирден ачылды.

Мустафа агъанынъ къолунда козьлери юмулгъан, ап-акъ чы-райлы, сылакъ урбалы Сабриени корьген Алие апте текмиль шашмалады.

– Сабрие сувгъа тюшкен, онынъ урбаларыны денъиштирмек, сыджакъ бир шейге сармакъ керек, – деди Мустафа агъа.

Алие апте аджеле суретте долаптан ювулгъан ве тертип иле тизильген урбаларындан бирер къат алып, Сабриенинъ устюни денъиштирди. Сыджакъ ёргъан кетирип Сабриени яхшы этип сарды. Эр шей Аллахнынъ къудретинде эди. Яш ананынъ янына отурып, Юдже Раббимизден Сабрие ичюн сагълыкъ ве кучь исте-ди. Сонъра текрар Сабриеге бакъты. Онынъ янакълары аллангъан, козьлери юмукъ алда агъзыны ачып бир шейлер айтаджакъ ола эди. Алие апте элинен Сабриенинъ манълайына токъунды, онынъ вуджудындан кучьлю бир сыджакъ келе, сыджагъы котерильген. Алие апте аман сув алып кельди, бир-эки ютум Сабриеге ичирди. Сыджагъыны тюшюрмек ичюн сиркели сувгъа сылаткъан безлер-нен тенини серинлештирди. Бутюн гедже ве сонъраки куньлер онынъ янында олып, шифалы отлардан чай азырлап, Сабрие иле бирликте омюр ичюн курешти.

Бир афтадан зияде Алие апте ве Мустафа агъанынъ эвинде алсыз-меджалсыз, атеш ичинде янып, оксюрюктен богъулгъан ве сандыракълагъан Сабриенинъ козьлери, сувукъ елли ве ягъмурлы кузь сааринде эбедий юмулды. Акъджигер янгъысына огърагъан яш ананынъ сонъ сёзлери «Арзы, Арзы, къызым!» эди.

Къолум-къомшу ярдымынен дженазе, дуа мерасимлери ке-чирильди.

«Ананынъ бахты – къызына», денильгени киби, Сабриенинъ омрю де там анасынынъки киби олды. Аятнынъ эр дакъкъасына севинип, гуллеп яшагъан омюр йипи узюльди. Дюньяда эр кестен ве эр шейден зияде севген къызчыгъыны янъгъыз къалдырып, сувукъ ерлерге ерлешти. Арзы да догъып бабасыны корьмеди, сабий-ликте анасындан айырылды. Бу фаджиалы куньден сонъ сабийчик Афизе эбанайнынъ васийлигинде булунды. Амма, ким билир, вакъыт кечип онынъ аяты насыл девам этеджек, онынъ такъдири насыл оладжакъ?!

Эр шей Аллахнынъ къудретиндедир.


84

Êîнêурñ

Сåâèль ÊАÐАØАЕВА

Севиль Карашаева 1990 сене-си июнь 6-да Къырымнынъ Судакъ шеэринде дюньягъа кельди. 2007 сенеси Судакъ районынынъ Салы коюнде орта мектепни битирди. Окъув девамында джемаат иш-леринде фааль иштирак этип, чешит олимпиада ве джумхури-ет ярышларынынъ иштиракчиси ве гъалиби олды. Ильк эсер ве макъалелерини мектепте язып башлады. 2007 сенеси ТМУ къы-рымтатар тили ве шаркъ фило-

логиясы факультетининъ студенти олды. 2012 сенеси эдебиятшы-наслыкъ болюгини битирди. 2008-2010 сс. «Къардашлыкъ» яшлар джемаат тешкилятынынъ эм де «Ильхам» эдебий бирлешмесининъ азасы эди. «Ильхам»нынъ гульдестеси» джыйынтыгъында икяеси басылды. Айны о девирде «Несиль» меджмуасында муаррир, мух-бир вазифелерини эда этти. 2009-2013 сс. «Мейдан» радиосында ве ATR телеканалында хаберлер болюгининъ редакторы, мухбир, музыкалы-эгленджели программаларнынъ редакторы, спикер, алып барыджы, ди-джей, анонслар болюгининъ муаррири вазифе-леринде чалышты. Радиода Севиль Кендже адынен яйынлар алып барды. Бир сыра мультфильм, фильм ве сериалларнынъ къырым-татар тилине сеслендирильмесинде иштирак этти. Къырымтатар медениетини популярлаштыргъан бир сыра концерт ве тедбирле-рини алып барды. Чешит халкъара фестиваль ве семинарларнынъ иштиракчисидир. Шимди Тюркиеде алий тасилини девам этмек ичюн азырлыкъ коре.

85

Ïар×аланÃъан юрекИкяе

Сеитхалиль къартбаба газетасыны алып, башында бийлеген тюрлю ой-тюшюнджелерни тертипке кетирмек истегинен,

ич де ашыкъмадан, элиндеки таячыгъынен ерге таяна-таяна, арада-бир озь башына сомурданаракъ эвине кетмекте. 80 яшыны толдургъан къартбабанынъ узун омюр ёлу, кечмиштеки агъыр йыллар козю огюнде насылдыр фильмнинъ левхалары киби бирер-бирер джанланалар. Орталыкъта юзь берген вакъиалар юрегини сыкъа, сонъсыз къайгъылар багърыны якъа. Артыкъ ич бир шей – кунешнинъ сачкъан алтын нурлары да, баарьде ачылгъан тазе гуллер де юрегине теселли бералмай. Сеитхалиль къарт-баба элиндеки газетагъа козь ташлап, оны даа да къатты сыкъты – энди эвине де келип чыкъты.

– Ниает, кельдинъми, баба? Мен сени ёлда йыкъылып къалдынъ белледим, – деп мырылданды огълу бабасыны босагъада корип. – Я бу не? Кене сенинъ татар газеталарынъмы? Олгъан акъчаны бошуна масраф этесинъ…

Сеитхалиль къартбаба огълунынъ гъафиль козьлерине бакъып, эеджанлангъан алда:

– Бугунь джума, намазны къалдырмакъ олмай. Билесинъ де, керек олса, эки дегиль, он километр джаяв кетерим, Аллахнынъ истеги олса, ёлда къалмакъ бир шей дегиль, амма джамиге бармакъ эр бир мусульманнынъ боюн борджудыр. Бу газета исе... – къарт агъыр кокюс кечирди… – Бу газета тилимизни сакъ-лап къалды, онынъ къадрини окъугъан адам билир…

Медиевлернинъ къорантасы Къырымгъа 2000 сенеси къайтып кельди. Бундан эвель Озьбекистанда яшагъан къорантанынъ эви де, къазанчлары да буюк эди. Сеитхалиль къартбаба ве онынъ омюр аркъадашы Назмие апте фикир ве тюшюнджелерде эп Къырым давасынен яшадылар. Оларнынъ огълу Джафер исе Къы-рымгъа кочьмектен не къадар баш тартса, бабасы озь сёзюнде о къадар къатты турды. Ниает, Джафер Къырымда ана-бабасындан айры яшайджагъына эмин олгъан сонъ, бираз йымшады, ахыр сонъу кочьмеге де разы олды.

Юдже Раббимиз миннетдар олмагъан къулларыны севмей дейлер. Къырымда Джафер ана-бабасына, олар истегенлери киби, тувгъан койлеринде деделеринден къалма эски бир эвчик сатын алды. Озю исе аилесинен пайтахтта ерлешти. Бойледже алты-еди йыл кечти. Амма баш язысыны козь корер – Джафернинъ шеэрде яхшы башлангъан бизнеси кет-кете толусынен батты. Ве


86

о, ана-бабасынынъ янына къайтмагъа меджбур олды, эски эвни тамирледи, кенишлетти, тиджарет ишини де ёлуна къойды…

Назмие къартана эр вакъыт олгъаны киби, акъайына онъайтлы отурмагъа ярдым этип, ичмеге де бир фильджан сув кетирди.

– Газетада не язалар шу? – деп сорады о яваштан.– Даа бильмейим, – джевапланды Сеитхалиль агъа, – кене

Украина-Русие, Русие-Къырым мунасебетлери акъкъында олса керек.

– Э, шимди хаберлерде кене Къырымнынъ Русиеге къошула-джагъыны айттылар. Ойле олса, алымыз не олур экен?

– О мемлекеттен не вакъыт яхшылыкъ корьдик де, шимди ко-реджекмиз…

– Энъ эсасы Ватандамыз, эдждатларымызнынъ топрагъында, бизге бирев бир шей десе де, акъикъат бизим тарафымызда.

– Сизинъ акъикъатынъыз кимсеге керекмей, – деп кестирди одагъа кирген Джафер. – Русие аскерлери Къырымда юре, орталыкъны басып алдылар. Демек, яхшы бир шей олмайджакъ. Сонъки вакъиалар биз кимсеге керек олмагъанымызны косьтер-ди. Мындан кетмек керек, весселям.

Сонъки бир къач айнынъ ичинде ильк кере Сеитхалиль къартба-ба озь огълунынъ сёзлерине даянамады. Элиндеки фильджанны пат этип маса устюне къойды.

– Сус, агъзынъны къапат! – деди о ве озь одасына кетти.– Айтма ойле, огълум. Биз мындан къайда кетеджекмиз? Бу

бизим топрагъымыз, – деп агълап башлады Назмие къартана.– Бу топракъ тек сёзде сизинъ топрагъынъыз. Керчекни айта-

джакъ олсакъ, оны къырымтатарларгъа кимсе бермез! Бу то-пракъ пек къыйметли. Сиз айткъан тиль, урф-адетлер, аньанелер халкъны мында тутып оладжакъмы? Яшларгъа бакъынъыз. Олар бу акъта тюшюнелер деп беллейсизми? Шимди эр кес озюни къуртармакъ пешинде.

– Эр кес, деме, огълум…– Референдумдан сонъ, бесе-бели, Къырым Русиеге къошу-

лыр, демек мындан кетеджекмиз!Сеитхалиль къартбаба бутюн гедже козь юмып оламады. Онынъ

акълына чешит тюрлю фикирлер, де Джафернинъ тикенли сёз-лери, де севимли денъизи… келе. Къайгъы исе буюк къасыргъа киби юрекни къаплап, оны даа зияде сыкъа.

Бир къач куньден сонъ референдум нетиджелери бутюн дю-ньягъа илян этильди. Ялан ракъамлар, ялан сёзлер… амма базы унсурлар истеклерине иришти. Къырым да оларнынъ къолуна тюшти. Иш иштен кечти, Аллахнынъ имтианы, лячаре…

87

Медиевлернинъ эвинде сукюнет, ич кимсе лаф этмеге исте-мей. Къартлар бири-бирине бакъып, огълу чыкъараджакъ укюм-ни эшитмеге азырланалар. Бир кунь Назмие къартана тикиш ишлеринен огърашкъанда, озюни ярамай дуйды, чырайы ап-акъ кесильди. Келинлери Сафие сессиз-солукъсыз одадан чыкъып, онынъ эр кунь ичкен иляджларыны кетирди. Къартий яваш-яваш озюне кельди.

Экинджи куню Сеитхалиль къартбаба огълунынъ ёлгъа джиддий азырлангъаныны корип, онъа «япма, огълум, мени тамырларым-дан айырма, бунъа даянамам», деген киби бакъты. Аллахкъа ял-варып, эллерини котерди: «Яраббим, бизни бу белялардан къор-чала...» – деди. Джафер буны абайлап, озюни къолайсыз дуйды, гуя бирине телефон этеджек киби, тезликнен одадан чыкъты.

– Къартбаба, я не ичюн битам агълай, сизинъ де кейфинъиз ёкъ? Эр ерде Къырым Русиеге къошулды, деп айталар? Биз де къошулдыкъмы? – деп сорады он яшындаки Азиз.

– Шимди мен санъа рухий кучьлю, адалетли, ич бир шейден къоркъмагъан къырымтатар халкъымыз акъкъында икяе этерим, – деп Сеитхалиль къартбаба эски халкъ аваларыны чалдырып, торуныны тизлерине отуртты ве Къырым ханлыгъы, джесюр къара-манларымыз, эрбапларымыз, дженк, сюргюнлик, авдет, миллий арекет акъкъында гъурур ве эфкярнен бирер-бирер айтмагъа башлады.

Бир кунь Джафер къайдандыр келип, аджыджы хаберни илян этти. Къарар алгъан – аиле эр шейни быракъып, севимли Ватанны терк этмек, Къырымнен багълагъан къавий йипни бир кереден узип атмакъ керек экен:

– Беклемеге вакъыт ёкъ, чюнки ёллар къапатыла. Ярын не ола-джагъы белли дегиль.

Сеитхалиль къартбаба пенджереге бакъты. Козю дедесинден къалгъан эски дут терегине тюшти. О, еринден сычрап, таячыгъыны салламагъа башлады:

– Олмаз! Мен мындан кетмейджем! Халкъымыз озь Ватанында яшамакъ ичюн курешти, онынъ авдет ёлунда башындан кечир-генлери ич бир китапкъа сыгъмаз! Къурбан кеткенлернинъ, эд-ждатларнынъ шаны ичюн, оларнынъ хатырасы ичюн мен мында къаладжам. Бу ерлернинъ бекчиси оладжам! Бу ярымадада сонъки къырымтатар олып къалсам биле, кетмем! Билем, сен Къырымны ана-бабанъ къадар севемединъ, онынъ къыйметини билемединъ. Бунда мен къабаатлым... Языкъ, юрегинъе Ватан севгисини кереги киби ашлап оламагъаным. Амма насыл олса да, бу меним Ватаным! – къарт таягъына къавийдже таянды: – Сен бизни къалдыр. Биз санъа арткъач юк оламыз. Озюнъни къыйна-


88

ма. Бар, тиджарет ишлеринъ юреджек эйидже яшайыш ёлуны тап. Мен исе озь ёлумны чокътан таптым. Мекяным мында. Мын-да сонъки нефесимни алмакъ истейим. Сонъки адымымны бу босагъадан атмакъ истейим... бу чешмеден сонъки сув ютумы-ны ичмек истейим... – къартбаба даа бир шей айтаджакъ эди, амма шу ань онынъ юрегине санки пычакъ урулгъан киби олды. Эллерини кокюсине басып: «Аллахым», – деп тыныкъ сеснен ах чекип, ерге серильди.

Кокни къара булутлар сарып алгъан, эр кес ичериде, Сеитха-лиль къартбабанынъ ятагъы янында топлашып, экимни дикъкъатнен динълей.

– Шимди сизге къасеветленмек, кедерленмек мумкюн дегиль, къартбаба, инфаркт олмасы мумкюн, – тенбиледи эким. – Юрек хасталыгъы кучь-такъаттан кескен. Шимди тек раатлыкъ керек, чокъча ятмакъ керек...

Къарт не дейджегини бильмей, башыны диваргъа тараф че-вирди.

Къара булутлар Джафернинъ юзюни де къаплады. Кочьмек меселеси бир къач афтагъа четке сюрюлип, планларыны боза да. Амма оладжагъа чаре олмаз.

Сафие келин саба эрте къартларны къавеге чагъырды, амма олардан сес-солукъ кельмеди. Джафер ачувланды, бабасы кене форсалана, инатлыкъ эте, деп тюшюнди ве сабырсызлыкънен къартларнынъ одасына ашыкъты. Къапыны къакъты, амма кене джевап кельмеди. Джафер къапыны бар кучюнен итеп ичери атылды. Анасы тёшекте ята, бабасы исе онынъ янында сессиз отурып, аджджы козьяшлар тёке… Танъда анасынынъ юреги токътагъан.

Назмие къартананынъ учю олгъан куню ава инанылмаз дере-джеде хош эди. Къушчыкълар чивильдешмекте, укюмран баарь озюни къыраличе киби дуя. Этрафкъа озь шавлелерини сача, ешилликке ешиллик, гузелликке гузеллик багъышламакъта. Амма ава не къадар тырышса да, бу баарь Къырым ичюн, энъ-эвеля къырымтатарлар ичюн ич де хош дегиль. Эскиден къалма янъы укюмдарларнен ве янъы шараитлернен разы олмагъан базы къоранталар озь эвлерини ташлап, янъы ерде озюне тынч мекян къыдырып кетмекте. Базылары къайтмакъ умютинен, базылары исе артыкъ умют багъламадан ёлгъа чыкъалар.

Мерхуменинъ едиси кечкен сонъ Медиевлернинъ эвлери огюн-де юк машиналары токътады. Эшьялар алель-аджеле машина-ларгъа юклене. Ватанда сонъки дакъкъалар. Ватаннен ведалашув аньлери. Сеитхалиль къартбаба омюр аркъадашы ольген сонъ, умюттен кесильди, санки сонъки таянчыны джойды. Онынъ да джа-

89

ны, дерсинъ коклерге учып кетти. Несилининъ девамджысы огълу исе бабасыны, эвини, ватаныны ташлап кетмекте, о, бабасыны коньдюрмек ниетинде:

–Баба, джанынъ агъырмасын, мени догъру анъла, мен мында ишсиз къаладжам, нидже къыйынлыкъларнен ёлуна къойгъан тиджаретим ёкъ оладжакъ. Ялварам санъа, кетейик. Янъгъыз къаладжанъ…

–Мен дегиль, сен янъгъыз оладжанъ. Мен мында анънен, эд-жатларымнен, озь халкъымнен озь топрагъымда къалам, сен озюнъни, баланънынъ Ватансыз келеджегини тюшюн… – деп, Сеитхалиль къартбаба азбаргъа чыкъып кетти.

Къарт терен кокюс кечирди, не япсын, дарылды, къычырды, пиязлады, анълатты, – огълуна бир шей кяр этмеди. Огълуна бир тарафтан ачувлангъан, дигер тарафтан исе аджынгъан баба озь аджизлигинден рухтан тюшип, къарт теректен имдат сорагъан киби онъа таянды. Къаршысындаки эв де эр шейни анълагъан киби тенха тура. Къадыны Назмиенен омюрлерининъ энъ бахтлы йылларыны бу эвде кечирдилер.

– Ах, Назмиечигим, бу кунни корьмегенинъ хайырлыдыр. Багъ-ышла мени, – фысылдады Сеитхалиль къартбаба, – мен огълу-мызгъа сёзюмни кечирип оламадым. Сенден айырылгъан сонъ белим букюльди. Къальбим пара-парча олып агъыра.

– Къартбаба, къартбаба, – чапып кельген торунчыгъы онынъ агъыр тюшюнджелерини больди, – сени бабам чагъыра, биз кетмек керекмиз.

Къарт торуныны къучакълады ве ичин-ичин агъламагъа баш-лады.

– Къартбаба, – фысылдады Азиз, – сен агълама, меним бир планым бар. Мен балабан олсам, мытлакъа озь эвимизге къайтып келирим. Тек сен бир ерге кетмей мени бекле.

Азиз джесарет ве эминликнен толу козьчиклерини къартбаба-сына тикледи, онынъ къулагъына якъынлашып: «Акъылынъдамы, озюнъ айткъан эдинъ, шанлы адымызны биз сакъламасакъ, оны ким сакълар?!» – деп къартбабасынынъ къолуны сыкъты. Орта-лыкъ исе энъ самимий, энъ сыджакъ ве аэнкли бала умюти ве ишанчнен толды…


90

Ýäåáèé òаêúâèì

озьÃюн Санаткяр Ве языджыÝìир Ôаикúíûíú äîãúãúаíûíа 105 éûë тîëäû

Эмир Ибраим огълу Фаикъ 1909 сенеси, майыс 9-да Багъча-сарай шеэринде догъды. Орта мектепни битирген сонъ, Акъ-месджит педагогика институтына кире. Сонъундан Москвадаки Бутюниттифакь девлет кинема-тография институты (ВГИК)нынъ режиссёрлыкъ факультетини битире. Анда окъугъан девринде Москвада яшагъан Мамут Не-димнен, ВГИКнинъ сценаристлер факультетинде окъугъан Эшреф Шемьи-заде иле сыкъ-сыкъ ко-рюшип, эдебият акъкъында му-накъашаларда иштирак эте. 1935 сенеси киноинститутны битире ве теджрибе алмакъ ичюн Мо-

сквада «Восток-фильм» киностудиясында режиссёр ярдымджысы олып чалыша. Бу девирде о «Бахт акъкъында йыр», «Горькийнинъ балалыгъы» адлы фильмлерни яратувда иштирак эте.

1938-1939 сенелери Эмир Фаикъ Ташкенттеки кинохроника студиясында чалыша ве анда «Совет Озьбекистаны» сериясында 25 киножурнал чыкъара. 1939-1941 сенелери Куйбышев шеэринде весикъалы фильмлер киностудиясында чалыша.

Дженк башлангъанынен джебэге кете, башта адий топчы аскер ола, сонъра батальон командири вазифесинедже котериле. О, Дон, Ор, Одесса ичюн урушларда иштирак эте. 1944 сенеси яраланып, госпитальден чыкъкъан сонъ, 3-нджи Украин джебэси-нинъ Сиясий идареси тарафындан тешкиль олунгъан киногруппа эркянында кинооператор оларакъ Романияны, Булгъаристанны,

91

Югославияны, Маджаристанны фашистлерден азат этюв боюнджа урушларны киногъа чыкъара ве бинълердже метр шеритлерде фе-дакяр дженкчилеримизнинъ къараманлыкъларыны эбедий оларакъ муурьлеп къалдыра.

Джебэде косьтерген дженкявер ярарлыкълары ичюн II дереджели «Ватан дженки» орденинен, эки дефа «Къызыл Йылдыз» орденинен ве беш медальнен мукяфатланды.

Дженктен сонъ Эмир Фаикъ Къазахистаннынъ пайтахты Алма-Ата шеэринде яшады ве чалышты. 1946–1990 сенелери «Казахфильм» киностудиясында режиссёр оларакъ етмиштен зияде весикъалы эм де «Къанатлы бахт», «Гедженинъ дер маалинде», «Юрегинъден сора», «Меним огълум» киби бедиий фильмлерни чыкъарды.

Исмаил Гаспринский адына къырымтатар миллий кутюпханеси-нинъ Информацион-библиографик болюги режиссёр ве языджы Эмир Фаикънынъ 105 йыллыгъына багъышлап махсус библиогра-фик косьтергич тертип этти. Косьтергичте Эмир Фаикънынъ яраткъан фильмлери, язгъан публицистик очерклери, мектюплеринден иба-рет менбалар къайд олунгъан.

Бунынънен берабер косьтергичке Эмир Фаикънынъ Къазахи-стан киностудиясында 1946-1974 сенелери девамында чыкъаргъан весикъалы фильмлерининъ джедвели де кирсетильди. Къазахи-стан Девлет кинофотовесикъалар архиви эсасында тизильген бу джедвельге 100-ге якъын кинохроника ве весикъалы фильмлернинъ адлары къайд этильди.

Эмир Фаикъ (сагъда) ве Эшреф Шемьи заде


92

Эмир Фаикънынъ режиссёр ве сцена-рист оларакъ яраткъан бедиий фильмлери ве бу фильмлер акъкъын-да къыскъа малюмат-нен де таныш олмакъ мумкюн. Меселя, 1938 сенеси Москвада «Со-юздетфильм» киносту-диясында чыкъарылгъан «Горькийнинъ бала-лыгъы» адлы фильм – Эмир Фаикънынъ ильки бедиий фильмидир. Фильмнинъ режиссёры Марк Донской, режис-сёр ассистенти Эмир Фаикътыр.

Эмир Фаикънынъ аяты ве яратыджылыгъына багъышлангъан мезкюр косьтергич тертип этильгенде Исмаил Гаспринский адына кутюпханенинъ Эльязма ве архив материаллары болюги фондла-рындан ве Къазахистан Миллий кутюпханеси такъдим эткен библио-график менбалардан файдаланылды. Менбалар къырымтатар, рус ве къазах тиллеринде кетириле. Косьтергич окъуйыджыларнынъ кениш даиреси, оджалар ве алий окъув юртларынынъ талебелери ичюн къарарлаштырылгъан.

Эмир Фаикъ айны вакъытта бедиий яратыджылыкънен семерели огърашмагъа да вакъыт тапты. Ташкентте онынъ «Мен сизни унут-мадым» (1974), «Бир тамчы сув» (1980), «Борандан сонъ» (1984) киби икяе ве повестьлер джыйынтыкълары дердж олунды.

СССР Кинематографчылары бирлигининъ азасы олгъан Эмир Фаикъ республика кинематографиясы саасында семерели хызметлери ичюн Къазахистанда нам къазангъан санат эрбабы унванынен такъдирленди. Озьгюн санаткяр ве языджы 1993 сенеси февраль 3-те Алма-Ата шеэринде вефат этти.

Зарема ИСЛЯМОвА, И. Гаспринский адына миллий

кутюпханенииъ хадими

93

Éûрлар òарèõûнäан

алуштадан ЭСкен ель×ик («Ãóçеëü Кúûрûì» éûрûíûíú 45 éûëëûãúû ìóíаñеáетиíеí)

Кеченлерде къолума «Къырымтатар муаджир тюркюлери» адлы джыйынтыкъ тюшти. Муэллиф ве тертип этиджилер Аблязиз

Велиев ве Сервер Какура. Китап 2007 сенеси «Кырымдевокъувпед-нешир» тарафындан чыкъарылгъан.

Козюме бир кереден китапнынъ 88 ве 89 саифелеринде дердж этильген «Гузель Къырым» йырынынъ эки варианты илишти.

Йыр метнининъ экинджи вариантынынъ тюбюнде Шукри Османов ве Фатма Халиловадан язылып алынгъаны бильдириле. Китапнынъ 179 саифесинде исе: музыкасы Шукри Османовнынъ, сёзлери Шукри Османовнынъ ве Фатиме Халилованынъ, деп бериле. Меним козьлеримде къуванч яшлары пейда олды. Акъикъат бир кунь ола илле тиклене экен. Йыр аман-аман 40 йылдан сонъ озь муэллиф-лерини тапты, деп къувандым. Мисаль ичюн, «Сени манъа гъает гузель дедилер» классик йырнынъ муэллифи Джевхерий олгъаны даа якъынларда, Риза Фазылнынъ эки томлыкъ «Джевхерий» адлы китабы чыкъкъанындан сонъ, билинди.

«Гузель Къырым» йырыны манъа муэллифнинъ озь иджрасында эшитмек къысмет олды.

1970 сенесининъ сонъунда иш муджиби манъа Наманган шеэринде булунмакъ керек олгъан эди. Бу шеэрде мен эр вакъыт аджайип бир инсан, белли фотомухбир ве журналист Иззет Эми-ровнынъ эвинде токътала эдим. О исе мени Сакине Налбандовагъа, Лёман Сулеймангъа, Юнус Темиркъаягъа ве башкъаларына муса-фирликке алып бара эди. Къыш акъшамларынынъ биринде, сувукъ бираз йымшагъан арада Иззет агъанен берабер Шукри Османов-нынъ эвине ёл алдыкъ. Бизни эв саиби сабырсызлыкънен беклеп отура экен. Къавелеримизни ичкен сонъ Шукри агъа аккордеоныны къолгъа алды ве мен ич бир вакъыт эшитмеген макъамнен «Гузель Къырым» йырыны иджра этип башлады. Йыр 1968 сенесининъ сонъ-ларында Къырымда догъгъаныны айтты. Мен де 1968-1970 сенелери арбий хызметимни Къырымда одегенимни бильдирдим.


94

Бу йыр пек тез популяр олып, къыскъа вакъыт ичинде ватандаш-ларымыз арасында таркъалды ве КГБнинъ джедвелине алынды. Тойларымызда эр бир чалгъы такъымы биле оны иджра этмеге джурьатланмай эди.

1972 сенесининъ язында мен бу йырны Ташкент виляетининъ Пахта къасабасында яшагъан Селим агъамнынъ никях тойында эшиттим. Бу йыр иджра этилип башлагъанынен, янымда отургъан Шаип адлы бир эсли-башлы киши пытракълап башлады: «КГБ-ге хабер этсенъ, тез чаресини тапар эдилер», – деп мыдырданды. Мен чалгъыджы-ларнынъ тарафыны тутмагъа тырыштым. Лякин неге огърагъанымны озюм билем...

Кель-келе заман денъишти. Чокъкъа бармадан, Михаил Горба-чёвнынъ «Гъайрыдан къурув» ве «Ашкярлыгъы» келип кирди.

Къырымтатар халкъынынъ музыка медениетинден бир вакъыт алып береджеги олмагъан, онъа лякъайд бакъкъан Бутюниттифакъ телевидениеси бирден тюрленди.

1989 сенеси март айынынъ 10-нда Меркезий телевидениенинъ Биринджи программасы «Къаранфиль» къырымтатар ансамбли-нинъ чыкъышыны нумайыш этти. Бедиий ёлбашчысы «Къайтарма» ансамблининъ сабыкъ солист йырджысы, шимди Алланынъ рах-метинде булугъан Сусанна Меметова эди.

Март 16-да ве март 30-да бу концерт программасы къайта-къайта текрарланды. Шу сененинъ декабрь 16-сында бу програм-ма кене де текрар берильди. Хусусан, «Гузель Къырым» йырыны динълегенде къырымтатарлар озьлерини тутамай, терен къайгъыгъа далып, козьлери торланды. Пек тесирлендилер. Оны бинълернен телесейирджилер бакъты. Къырымтатар санатынен даа таныш олмагъан адамлар ичюн бу янъылыкъ эди. Сёз сырасы, Сусанна Меметованынъ омюр аркъадашы белли журналист ве сиясетчи Шевченко эди. Бу инсаннынъ къолтутувынен Сусанна Меметова Русие Федерациясында нам къазангъан артист унваныны алгъан сонъ, Русие халкъ артисти де олды.

Чокъкъа бармай Миллий арекетимизнинъ яш ве фааль ишти-ракчиси Шевкет Къайбуллаев нешир эткен «Къасевет» журналында Шукри Османовнынъ «Гузель Къырым» тюркюсининъ тарихы» адлы макъалеси дердж этильди. Оны сизге хатырлатмагъа истедик:

«1968 сенеси биз къырымтатарлар ичюн агъыр йыллардан бири эди. О йыл миллетимиз акъсыз, къарт, яш, сагъ я хаста демей, 1944 сенеси 18 майыс эртеси ана-ватанымыздан сюргюн этильгенине 25 йыл толгъан эди. Ватандашларымызнынъ кунь-куньден ана-ватанымызгъа къайтмакъ арекети кескинлешкен бир вакъытта, мен аилемнен август айында Къырымгъа отпускагъа кельген эдим. Акъ-месджитте, Марьино, Севастопольская 58-нджи эвде пропискасыз бир къач ай яшап тургъан баджанагъым, мерхум Амза Муратовнынъ

95

эвинде яшап тура эдик. Къадыны Муршиде апте, эки огъланнынъ анасы, пек мусафирчен олгъаны ичюн, онынъ эвинде эр акъшам Къырымгъа кельген сой-соп, таныш-билишлер топлана эди. Кунь-лерден бир кунь Амза агъа Муратов, Муршиде апте балаларынен, къайнанам, Шан-шурет орденлерининъ учь дефа кавалери Сеит-Неби Абдураманов, Фатма апте Исмаилова, къызы Наиленен ве мен аилемнен Алуштагъа денъизге ювунмагъа бардыкъ.

Къара денъиз этрафына гузель Къырым кунеши озюнинъ нур-ларыны ватан топрагъына, дагъларына сачмакъта эди. Багълар ве багъчаларда юзюм ве мейвалар бу нурлардан нур алып, юзюм салкъымлары, армут, алмаларны Арзы къызнынъ янакълары киби къызартырып, татлы шербетлерге толып, бу манзарагъа дюльберлик кетирмекте эди. Къара денъиз далгъаларында ялдап-ялдап тоял-мадыкъ, акъшам олгъаныны дуймай къалдыкъ. Эпимиз топланып, Алушта троллейбус станциясына келип, Симферопольге къайтмакъ ичюн, билет алып троллейбус станциясында беклеп турдыкъ. Бизим янымызда кене беш-алты къырымтатар пейда олды. Олардан бири 55-60 яшларында, там софалы, мавы ренкли, чардакълы бир эвни косьтерип, анавы эв бизим эвимиз эди, дегени меним къулагъыма кирди. Арадан чокъ кечмеден троллейбускъа отурдыкъ.

Симферопольге кельгендже о адам косьтерген эвчик меним козюм огюнден кетмеди. Балалыгъым акъылыма кельди. Мен де 15 яшымдан ана юртумдан акъсыз кочюрильдим. Ватаныма асрет къалгъанымны хатырлап, Озьбекистан топрагъындаки биринджи сюргюнлик йыллары акълымда кино лентасы киби келип кечти. Троллейбус Марьино остановкасына келип къалгъаныны дуймай къалдым. Муршиде аптенинъ эвине кельдик. Бираз раатлангъан сонъ, Муршиде аптенинъ эвинде бир аккордеончыкъ бар эди, оны джан сыкъысы къолума алып, яваш сеснен чалып башладым (мен азачыкъ аккордеон чалам). Пармакъларым клавишлерде озюнден-озю мен эшитмеген бир аваны чалып башладылар. Сонъ бир-эки кере о макъамны текрарладым, бегендим. Сонъ, бирден «Алуштадан эскен ельчик юзюме урды» деген сёзлер тилиме кельди. Андижандан кельген Фатма Исмаиловагъа бакъып: «Фатма тата, бир тюркючик язмайыкъмы», дедим. О манъа бакъкъанда къырым-татар тилини яхшыджаракъ биле эди. Сонъ яваш-яваш экимиз де бильген сёзлерден учь бейит тюркю пейда олды. «Гузель Къырым», деп адыны къойдыкъ.

Тюркюнинъ биринджи язылгъан бейитлери:

Алуштадан эскен ельчик юзюме урды,Балалыгъым отькен эвге козьлерим тюшти.Мен бу эвде яшалмадым, яшлыгъымны коралмадым,Насыл гузель ватанымсынъ, эй, гузель Къырым.


96

Багълама

Багъчаларынъ мейвалары балдыр ве шербет,Сувларынъны иче-иче тоялмадым мен.Алып кельдим селям санъа, санъа асрет миллетимден.Къучагъынъны ач сен манъа, эй, гузель Къырым.

Юрьдим сенинъ ёлларынъда севе-севе мен,Ватанымда яшамагъа пек истерим мен,Кулип бакъты дагълар манъа, къайтып келир татар санъа,Къучагъынъны ач сен манъа, эй, гузель Къырым.

Багълама

Кезе, кезе тоялмадым,Чокъ ерлерин коралмадым,Насыл гузель ватанымсынъ,Сен гузель Къырым.

Арадан бир къач кунь кечти. Муршиде аптенинъ эвинде топлан-гъан йигирмиге якъын мусафир огюнде меним аркъадашым Майе Аметова бу тюркюни биринджи кере йырлады. Тюркюни эшиткен сонъ, чокъ мусафирлерде козь яшы пейда олды. Биз Наманган шеэ-рине къайтып кельген сонъ, бу янъы тюркюни эшиткен чалгъыджы уста Сейдамет (шимди Анапада яшай) язып алып, тойлар ве джыйын-ларда йырлап башлады. Бу тюркюмизнинъ сёзлери халкъымызнынъ ватангъа олгъан севгисини, асретлигини бильдирди.

Мына 22 йылдан берли бу тюркю халкъымызнынъ ватангъа олгъан севгисини ве асретлигини тазертип, ватангъа къайтмакъны давет эте. Бу тюркюни халкъ севип, бир-эки янъы бейит даа къошты. Мен беллесем, бу бейитлерде де миллетимизнинъ истеклери бильди-рилип, тюркю даа да тесирли олды. Бу бейитлернинъ авторларына буюк тешеккюрлер бильдирем. Бу мектюпни язгъанымнынъ себеби; шимди «Гузель Къырым» тюркюси телеэкрандан ер алды, оны Озь-бекистанда нам къазангъан артист Февзи Билялов ве башкъалары иджра этелер. «Достлукъ» газетасында басылды. Халкъ тюркюси, дейлер. Амма тюркюнинъ авторлары бар.

Сёзлери Шукри Османов ве Фатма Исмаилованынъ, музыкасы Шукри Османовнынъ.

Тюркюнинъ тарихыны язып берген Шукри Османов, СССР Жур-налистлер бирлигининъ азасы.

Къырым, Симферополь шеэри, Полевая 64/2».

97

Мектюп самимий ве саде язылып, муэллиф алчакъгонъюлли ве медениетли инсан олгъаныны косьтере.

Чокъкъа бармадан, даа догърусы, «Къасевет» журналынынъ не-вбеттеки 21-нджи санында бестекяр Февзи Алиевнинъ (не ичюндир рус тилинде язылгъан) «Гузель Къырым» тюркюсининъ тарихы акъкъын-да» (Мои соображения об истории этой песни) адлы буюктен-буюк сесленюви чыкъты. Оны да биз толусынен кетиремиз:

«Я, как музыкант и собиратель крымскотатарских народных песен и мелодий, внимательно слежу за развитием нашей музы-кальной культуры вот уже более 30 лет.

За период ссылки, в разных регионах среди нашего народа появились десятки новых песен о нашей прекрасной родине – Крыме.

Среди них наиболее популярным является песня «Эй, гузель Къырым!»

Часто бывая на свадьбах, вечерах самодеятельных коллективов я неоднократно встречался с разными людьми, среди которых были и хорошие музыканты, которые говорили мне и старались доказать, что эту песню сочинили именно они. Но после нескольких вопросов к ним становилось понятно, что они бессовестно врут. Среди близких мне людей и друзей были такие, которые говорили мне: «Дорогой Февзи, мы чувствуем, что автором песни «Эй, гузель Къырым!» являешься ты, здесь твой стиль, твой почерк, твоя манера, твои интонации. Скажи нам честно, мы, твои друзья должны знать, мы хотим знать. Если чего-то боишься, то мы никому не скажем».

Я всегда предельно честно отношусь к любому автору и про-изведению. Конечно, никак не мог я присвоить себе песню «Эй, гузель Къырым!» Кроме всего я неоднократно встречался с людьми, которые доказывали мне, что авторами некоторых моих песен явля-ются они. Но когда узнавали, что я композитор Февзи Алиев, неловко удалялись. В жизни бывает все.

Теперь о статье «Гузель Къырым» тюркюсининъ тарихы» в журнале. «Къасевет» за 1990 г., номер 3/20.

Автор статьи Шукри Османов пишет: «Муршиде аптемнинъ эвин-де бир аккордеончыкъ бар эди, оны джан сыкъысы къолума алып, яваш сеснен чалып башладым (мен азчыкъ аккордеон чалам). Пар-макъларым клавишлерде озюнден-озю мен эшитмеген бир аваны чалып башладылар. Сонъ бир-эки кере о макъамны текрарладым, бегендим. Сонъ бирден «Алуштадан эскен ельчик козюме урды» деген сёзлер тилиме кельди. Андижанлы Фатма Исмаиловагъа бакъып: «'Фатма тата, бир тюркючик язмайыкъмы, дедим».

Из своего творческого опыта знаю, что очень трудно или невоз-можно сразу без подготовки, от скуки (джан сыкъысындан) начать играть новую песню, если ее раньше не слышал где-то, тем более,


98

если слабо владеешь игрой на инструменте. Где гарантия, что Шукри Османов раньше не слышал эту мелодию? Такой гарантии нет, если даже имеются много свидетелей, которые могли еще не слышать эту песню в первое время его появления. Кроме того, если Шукри Османов от скуки способен сочинить подобные песни, то таких песен должно было быть очень много. Более того, только опыт-ный композитор, привыкший к творчеству, может сказать: «Фатма тата, бир тюркючик язайыкъмы», если у него уже имеется множество авторских песен. Я согласен, что песня появилась в народе около 1968 года. Но как можно объяснить тот факт, что Шукри Османов, являясь членом Союза Журналистов СССР, не зарегистрировал эту песню в ВААП (Всесоюзное агенство авторских прав) о существова-нии которого он обязательно должен знать. Здесь, конечно, можно сослаться на существование в те годы жесткого политического режима. Но можно было оповестить об этом наших компетентных композиторов, писателей, которые сегодня могли бы подтвердить авторство песни «Эй, гузель Къырым».

С 1968 года прошло 23 года, популярность этой песни очень большая. С тех пор и мелодия и текст песни претерпели большие изменения, то есть произошла естественная ее шлифовка, в кото-рой приняли участие очень многие талантливые народные музы-канты, певцы, Смело можно сказать, что это народная песня, плод коллективного творчества народа. Если Шукри Османов претендует на авторство этой песни, то почему он не сочинил еще что-то по-добное, тем более, что песня стала очень удачной и популярной? Может ли он ответить на этот вопрос?

Если мы сегодня согласимся с бездоказательными претензиями Шукри Османова на авторство этой песни, то не появятся ли завтра авторы знаменитых песен «Шомпол» (1919), «Порт-Артур» (1905)? И не начнется ли психоз на авторство народных песен многими?

В этой заметке я постарался в краткой форме высказать свои соображения относительно песни «Эй, гузель Къырым!»

Но в будущем надеюсь вернуться к этй теме более обстоятельно, подробнее».

1992 сенеси сентябрь 13-те Акъмесджит шеэрининъ Тарас Шев-ченко адына раатлыкъ багъчасында ватандашларымыз невбеттеки митингге топлангъан эди. Мен Шукри агъанен лаф этип тургъан вакъытта янымызгъа Февзи Алиев келип, Шукри агъагъа бакъаракъ: «Сен Шукри Османов оласынъмы?» – деди. Шукри агъа башыны саллагъан сонъ, Февзи Алиев дердини тёкмеге башлады. Шукри агъа самимийликнен ве незакетлик шеклинде озюни къорчала-магъа тырышты. Мен оларнынъ арасында олгъан даваны язып алдым. Лякин бу лакъырды «Къасевет» журналында басылгъанын-дан чокъ фаркъ этильмегени ичюн, мен оны бир даа текрарлап, вакъытынъызны алмайым.

99

Олып кечкен вакъиа мени пек тесирлендирди. Бир сыра зия-лыларымызнен корюшип, фикирлерини язып алдым. Оларнынъ арасында белли бестекярымыз Ильяс Бахшыш да бар эди. О, Шукри Османовнен таныш олгъаныны ве бу йыр онынъ олгъанына шубеленмегенини бильдирди: «Эр кес Февзи язгъаны киби, башта эшитип, сонъ чалмай...». Шукри агъаны якъындан бильген шаирле-римиз Юнус агъа Темиркъая, Лёман Сулейман, Ремзи Бурнаш, журналист Иззет Эмиров, Юнус Темиркъаянынъ къадыны Шефикъа Дагъджы бу инсан намуслы олгъаныны тасдикълап, о ич бир вакъыт ялан айтмагъаныны ве ялан язмайджагъына эмин олгъанларыны бильдирген эдилер…

«Янъы дюнья» газетасынынъ 1994 сенеси октябрь 14-те чыкъкъан санында Киев шеэринде яшагъан ватандашымыз Осман Магит джумледен бойле язгъан:

«Къырымтатар халкъ йырлары энъ эвеля Ватангъа – тувгъан Къы-рымгъа нисбетен севги ифаде этелер. Бу мевзугъа бир сыра йыр-лар, джумледен «Эй, гузель Къырым» йыры да багъышлангъандыр. Бу йырларда онынъ табиатынынъ дюльберлиги, халкънынъ ватанына асретлиги ифаде олуна», бу сырада энъ ифадели йырлардан бири – «Эй, гузель Къырым», деп къайд этип кече ве йырнынъ тек-стини кетире:

2008 сенеси март 15-те Къырым хабер агентлиги «Мои последние каникулы…» 40-летию песни «Эй, гузель Къырым» посвящается» адлы макъалени таркъатты. Мен оны язып алдым:

«Эту песню знает каждый крымский татарин. Она звучит практи-чески на всех крымскотатарских концертах и торжествах. Почти все считают, что это народная песня, сочиненная неизвестным автором в то время, когда народ был вынужден жить вдали от Родины…

Однако Найле Сарлиева рассказала корреспонденту QHA, что на самом деле слова к этой песне написала ее мать Фатма Ха-лилова, а музыку – Шукри Османов. Говорят, что для автора песни нет лучшего признания, чем то, что люди будут считать его песни народными. А песня «Эй, гузель Къырым» стала действительно на-родной…

Как рассказывает Найле-ханум, эта песня была написана 40 лет назад, в далеком 1968 году в Крыму.

К сожалению, обоих авторов уже нет в живых, но есть много «свидетелей», которые видели, как рождалась песня и как потом из уст в уста стала распространяться и завоевывать сердца крымских татар…

Вот что рассказала Найле-ханум о том, как рождалась песня «Эй, гузель Къырым»:

«Это были мои последние каникулы в школе, – вспоминает Найле-апте. – Лето 1968 года. Мы приехали в Крым большой компанией. Вместе с моими родителями были Шукри-агъа с женой, которые были нашими соседями и другие наши соседи, с которыми мы жили на одной улице в Андижане (Узбекистан)».


100

По словам Найле-ханум, в Симферополе, в районе Марьино, жили их родственники – Муршиде-апте и Аппаз-агъа (к сожале-нию, их фамилию вспомнить не удалось). Они долгое время жили без прописки под страхом быть выселенными в любой момент. У Аппаз-агъа была тяжелая болезнь сердца, он был инвалидом первой группы, однако его на носилках возили в комендатуру и требовали отказаться от дома и уехать за пределы Крыма. В их доме практиче-ски каждый день собирались крымские татары, сюда же приехала и большая компания из Андижана.

От этого лета у Найле-апте осталось еще одно очень яркое воспоминание. В те годы крымские татары собирались в парке возле здания Верховной Рады Крыма. Сидели на скамейках, раз-говаривали. Милиция часто специально провоцировала мужчин – крымских татар на конфликт, однако они сами себе дали слово не реагировать на провокации. Здесь была и женщина, приехавшая из Узбекистана. У нее было семь детей. Она сажала их по одному на ступеньку на лестнице к Верховной Раде. Утром к ступенькам подъезжала специальная машина милиции, детей забирали и от-возили в приют. Там их кормили. А вечером привозили обратно…

В один из дней вся дружная андижанская компания решила от-правиться в Алушту. Шукри-ага всегда брал с собой аккордеон. И вот сидя в троллейбусе по пути в Алушту тихо наигрывал какую-то мелодию…

Вечером, вернувшись в Симферополь, Шукри-агъа позвал сына Фатма-апте, Энвера, и попросил послушать новую мелодию, кото-рую он сочинил, и написать к ней слова. Энвер послушал мелодию и сказал, что сам он слов написать не может, но его мать, которая сама неплохо пела и знала очень много старинных крымскотатар-ских песен, может сочинить стихи.

Когда попросили Фатма-апте она сказала: – Неден башлайыкъ? Алуштадан эскен эльчиктен башлайыкъ! (С

чего начнем? Начнем с ветерка, который дует из Алушты!)И вот, в течение одного вечера, родилась эта песня, которую со-

всем скоро будет знать и петь почти каждый крымский татарин. По словам Найле-ханум, в тот вечер сочинили только три ку-

плета. Четвертый появился позже, а вот кто является его автором – неизвестно.

Когда все вернулись в Андижан, в дом Фатма-апте стали при-ходить все, кто узнал, что она побывала в Крыму. Всех, кто услышал новую песню, настолько трогали ее слова, что многие записывали их, а потом исполняли своим друзьям и близким.

Так как Шукри-агъа был самоучка и не знал нотной грамоты, то записать ноты попросили соседа – Руслана Куртмоллаева.

Через несколько дней Фатма-апте с мужем поехали на свадьбу в город Маргелан. Муж Фатмы-ханум очень любил, когда она пела, и попросил ее исполнить новую песню на свадьбе. Музыкантам дали ноты, чтобы они подыграли…

101

С этих пор песня «Эй, гузель Къырым» стала распространяться по всему Узбекистану, где жили крымские татары, а затем вместе с народом вернулась в Крым, где она и родилась… Переходя из уст в уста слова песни иногда менялись, куплеты меняли местами и сейчас есть несколько вариантов слов этой песни. Однако смысл остался тот же – тоска по родным местам, где прошло детство, восхищение природой родного края и стремление во что бы то ни стало вернуться на Родину.

Шукри Османов был фотографом и работал внештатным кор-респондентом газеты «Ленин байрагъы». В одном из номеров он опубликовал историю этой песни. Однако некоторые крымскота-тарские деятели культуры несколько враждебно восприняли ее и заявляли, что песня народная и Шукри-агъа и Фатма-апте не могут являться ее авторами. Они спрашивали, почему же тогда авторы не написали других песен, но оставим эти споры. По словам Найле-апте, они не претендуют на авторские права, тем более что песня уже давно стала народной. Родным и близким авторов просто хочется, чтобы люди знали, кто написал эту песню, и имена Шукри-агъа и Фатма-апте стали частичкой истории возвращения крымских татар на родную землю».

Первоначальный вариант текста песни, записанный со слов Найле Сарлиевой:

Эй, гузель Къырым!Алуштадан эскен ельчикЮзюме урды, Балалыгъым кечкен эвгеКозьлерим тюшти.

Багълама

Мен бу ерде яшалмадым,Яшлыгъыма тоялмадым, Ватаныма асрет олдым,Эй, гузель Къырым!

Кезе-кезе тоялмадым,Чокъ ерлерни коралмадым.Насыл гузель ватанымсынъ, Сен гузель Къырым!

Багъчаларынъ мейваларыБал иле шербет.


102

Сувларынъны иче-ичеТоялмадым мен.

Ешиль дагълар кульдю манъа,Къайтып кельди татар санъа, Къучагъынъны ач сен манъа,Эй, гузель Къырым!

Багълама

Юрьдим сенинъ ёлларынъдаСеве-севе мен, Ватанымда яшамагъаПек истерим мен.

Алып кельдим селям санъа,Санъа асрет миллетимденКъучагъынъны ач сен манъа,Эй, гузель Къырым!

Багълама.

Четвертый куплет, сочиненный позже неизвестным автором:

Бала-чагъа Ватаным деп,Козьяшын тёке, Къартларымыз элин джайып,Дувалар эте.

Багълама.

Надире Умерова».

Бугуньде-бугунь «Къырым» ве «Мейдан» радиоларында бу йыр айры сес файлларында сакълана. Оларнынъ устюнде: Музыкасы Шукри Османовнынъ. Сёзлери Шукри Османовнынъ ве Фатма Халилованынъ, деп язылгъан.

Бу йыр тек Къырымда дегиль де, Тюркиеде, Романияда, Амери-ка Къошма Штатларында, Булгъаристанда яшагъан диаспорамыз арасында да пек популярдыр. Бу йырны Донецк виляетинде яшагъан урумлар да севип йырлайлар.

Сервер БЕКИРОв,«Къырым» радиосынынъ муаррири

103

Êúарòлар аãúçûнäан

Элял ÏараРивает

Чатырдагънынъ сырт джапында яшагъан эсли-башлы мискин туджджарнынъ бириси ислям дини шартларындан бешинджисини, яни аджылыкъкъа барып кельмек шартыны ерине кетиреджек олып сефер ёлуна атлана. Омюр бою топлагъан сермиясыны торба-чыкъкъа бирер-бирер сайып ерлештире. Торбасы юклю къадын-нынъ къурсагъы киби къабарып толайым дегенде, хазинесини узун мавы шеритнен багълай да, алкъа шекилине кетирип, башындан кечиререк, ёлакълы кетен джуббесининъ устюне саркъыта.

«Яхшы ниет – яры девлет», деп чокътан-чокъ койлерни, шеэрлер-ни, улькелерни кезе-кезе, ахыр-сонъу ёрула. Энди къалгъан ёлны гемиде девам этерим, деп елькенли бир гемиге отура. Гемиде пек чокъ адам ола. Туджджар бир улема адамнынъ янына ерле-ше. Олар къонуша-къонуша кетелер. Туджджар къомшусындан утанып, бойнундан джуббесине саркъкъан торбасыны ала да тиз-лери устюне къоя. Шу арада къайдандыр бир шамек пейда ола. Туджджарнынъ тизиндеки акъча торбачыгъыны къап-къачлап ала да, алель-аджеле геми устюне котериле, эп юкъары чыкъа. Энъ тёпе нокътасына еткенде токътала, козьлерини лип-лип ачып юма, сонъ панджаларыны чеберликнен ишлетерек, торбанынъ агъзыны чезе ве ичинден бир алтын алып – денъизге, дигерини исе туджджар-гъа ташлай. Торбачыкъ баргъан сайын, дерсинъ тешильген пуска киби азып-тозып, инджере-инджере бурюшип башлай. Шамек чырышыны бозмадан, бир алтын – денъизге, бир алтын саибине быракъмакъны девам эте. Быракъкъанда да сагъ панджасынен тенбие ишаретлери япа. Ниает, къазна богъчачыгъы бошагъан сонъ, шамек когерте тарафкъа эне. Эки адам бою къалгъанда о токътала, бош торбачыкъны сабысына фырлата. Туджджарнынъ янында отургъан алим инсан ойгъа дала, чаларгъан мыйыкълары астындаки дудакъларыны керерек, йылмая-йылмая:

– Эфендим, сиз насыл ишнен огъраша эдинъиз, торбачыкътаки параларны насыл къазандынъыз? – дей.


104

Туджджар терен тюшюнджеге дала. Эппейи вакъыт агъзыны ач-май, сюкют сакълай. Улема исе балчокъракънынъ буллюр темиз суву киби саф козьлерини субетдешине тикерек, суалине джевап беклей. Базиргян озюни къолайсыз дуя, эльтир къалпагъынынъ астын-да – манълайында пейда олгъан тер тамчыларыны бош торбачыгъы иле сюрте де:

– Эй, сен нефис дюньясы. Мен сют сата эдим. Башта къазангъан акъчаларымны азсындым. Сонъра нефисимнинъ эмирине уйдым. Чокъча пара къазанайым деп тырыштым, – дей.

– Эфендим, сиз саткъан сютюнъизге сув къоша эдинъизми?– Бир къач йыл темиз сют саттым, сув деген сув къошмадым.

Ахыр-сонъу шейтан къарышты. Сютке сув къошып, номай парагъа къызыштым…

– Ерни-кокни, сеярелерни, чевре этрафтаки мевджудатны ярат-къан, адамларгъа, айванларгъа, къушларгъа – бутюн махлюкъларгъа къысмет яраткъан Джелли Джелялю эр шейни коре, биле, анълай. Сютке сув къошып, муштерилернинъ акъкъына кирген параларны Аллахнынъ яраткъан айваны – бу маймун Рабби Таалянынъ эмири иле торбачыкъта олгъан алтынларны экиге больди: бири денъизге ташланса, дигери сизинъ джуббенъизге ташланды. Сувгъа тюшкен алтынлар – бу арам ёлнен тапылгъан паралар. Сизге тюшкени исе башта элял чалышып къазангъан параларынъыздыр. Энди, достум, Кябеи-муаззамгъа баргъан сонъ, Мевлямызгъа чин юректен тёвбе-лер этинъиз. Къалгъан омюринъизни элял яшап кечиринъиз, эр ерде элял ашанъыз, элял ичинъиз, джанынъыз да элял чыкъсын.

Туджджар ич-ичинден ах чекип: – Айткъанынъыз киби яшап, элял хызмет этерим, элял аш ашарым,

элял сув ичерим, элял пара къазанырым, эр шейде элял, тек элял олмагъа сёз берем, – дей де этегинде олгъан алтынларны кене торбачыгъына бирер-бирер ерлештире.

Энъ Буюк недир?Ривает

Яз куньлеринден биринде Муса алейхисселям юдже Мевлямыз-ле къонушмакъ ичюн Мысырдаки энъ козьге корюнген Тур-Сина дагъына ёл ала. Ёлда Муса пейгъамбер бир адамны расткетире. Бу адам огълунынъ элинден тутаракъ, денъиз тарафкъа ашыкъа. О, адет узьре, селям берип, Муса алейхисселямгъа хитап эте:

– Эй, заты аля шерифлери, къайда кетесинъиз я?– Мен он секиз алемнинъ екяне султаны олгъан, ёкътан бар эт-

кен, эпимизге акъыл-ферасет, ниметлер берген улу Танърымызнен къонушмагъа кетем, – дей улу хазрет алийлери.

– Ойле исе, Муса алехисселям, сиз юджелер юджеси Рабби

105

Таалямыздан бу дюньяда энъ гуняхкяр адам ким олгъаныны соранъ-ыз, – деп риджа эте факъыр.

Чокъкъа бармай пейгъамбер де Тур-Сина дагъына етип келе ве о адамнынъ риджасыны ерине кетире. Танърынен къонушкъан сонъ Муса пейгъамбер озю де:

–Я Рабби Таалям, ер юзюнде энъ яхшы инсан кимдир? – деп сорай.

Къадир Мевлям ресулининъ суалине джевап бере:– Денъиз тарафтан сенинъ къаршынъа бир адам баласынынъ

элинден тутып кельген ве бутюн гуняхларына чин юректен тёвбелер эткен бейнадемдир, – дей.

Пейгъамбер Къуддус шеэрине къайткъанда, деминки адамны коре. О:

– Эй, Муса алейхисселям, сен бу алемде энъ гуняхкяр адам ким экенини юджелер юджеси олгъан, бизлерни яраткъан улу Аллахтан сорап бильдинъми? – дей.

– Э, сорап бильдим – бу сенсинъ. Мен бу ер курресинде энъ яхшы адам ким олгъаныны да билем…

– Я о сеадет саиби кимдир? – деп сорай огълуны къолундан туткъан факъыр.

– О бахытлы адам да сенсинъ, амма бу шерефке сен насыл ириштинъ?

– Мен огълумнен денъиз кенарына баргъанда, эвлядым манъа бир къач суаль берди:

– Баба, энъ буюк недир?– Энъ буюк шу денъиз саилинде олгъан къумлардыр.– Бу къумлардан да чокъ даа недир?– Денъиз сувларынынъ тамчыларыдыр.– Ондан да даа чокъ, энъ буюк недир?– Бу сув тамчыларныдан да, семадаки йылдызлардан да энъ

буюги – бу Аллахнынъ кереми, Аллахнынъ мерхаметидир, балам, дедим мен, – деп екюнлей факъыр.

– Аллах да сенинъ темиз къальп иле айткъан сёзлеринъни эшиткен, сенинъ ишлеген бутюн гуняхларынъны афу эткен. Догъру айткъан-сынъ, дюньяда энъ буюк бахшыш экимиз ичюн де – бу Яраданнынъ кереми, мерхамети. Эр бир муминнинъ вазифеси – Аллахнынъ керемине, мерхаметине, берген ниметлерине шукюрлер этип, яшагъан чагъында сыдкъы дильнен тёвбелер этмек. Аллахкъа гедже-куньдюз ялвармакъ керек, – тенбиледи Муса алейхисселям.

Риваетлерни язып алгъан ве неширге азырлагъан

Къадыр вЕЛИ


106

Êèòаï раôларûнúûçãúа

КÎРÞÌËИ ÝÄИÏËЕРИÌИЗНИНЪ

«ЭдеБиЙ Ïортрет»лери

Малюм олгъаны киби, сонъки йыл-ларда белли себеплерден ана

тилинде чокъ китап чыкъмай. Эр алда, якъынларда неширден чыкъкъан эки ки-тап акъкъында айрыджа токъталмакъ ис-теймиз. Булар – «Корюмли эдиплеримиз» сериясында чыкъарылгъан «Исмаил бей Гаспринский» ве «Шакир Селим» эдебий портрет китапларыдыр.

Белли ки, «Эдебий портрет» – эдебият-та айры бир жанр оларакъ ер алмакъта. Озьбекистанда олгъанда Шамиль Аля-дин, Ыргъат Къадыр, Абдулла Дерменджи ве Юсуф Болатнынъ «Эдебий портрет»лери дердж этильген эди. Бу жанр эдебиятымызда яшамакъ ве мукеммеллешмек керек. Шимди исе бу ишни девам этмек ве корюмли языджыларымызнынъ «Эдебий портрет»лерини азырлап чыкъарув фикрини «Къырым-девокъувпеднешир» нешриятынынъ директоры Ибраим Чегертма теклиф этти ве биз берабер бу сериянынъ лейхасыны азырладыкъ. Лейхада джумледен шойле денильмекте: «Бинълернен талебелер, юзлернен студентлер ана тили ве эдебиятны огренмектелер. Амма биз, девримизнинъ сыкъынтылары саесинде бу талебелерни, бу студентлерни ве оджаларны зарур дереджеде ве микъдарда чешит дерсликлернен, хрестоматияларнен, окъув къулланмаларынен те-мин этмектен аджизмиз. Шунынъчюн огюмизде тургъан макъсат ве вазифелер бизим тарафымыздан, хусусан языджылар тарафын-дан, бу меселеде эр тарафлы ярдым косьтерильмесини талап этелер. Къырымтатар эдебиятыны огренген талебелер, студентлер ве оджалар ичюн де дерсликлер етишмегени эр кеске малюм. Лейха, бир дередже олса да, бу меселени чезмеге ярдым этеджек. Яни бу «Эдебий портрет» неширлери вастасынен талебелерге ве студентлерге, оджаларгъа айры корюмли языджыларымызнынъ

107

аяты ве иджадий фаалиетлери акъкъында тафсилятлыджа малюмат берильмеси козьде тутула».

Сериянынъ умумий ады «Корюмли эдиплеримиз» сериясы деп къоюлды. Кита-пларнынъ колеми энъ аздан 80-120 саифе олып, корьгенинъиз киби, кучюк форматта ве къаплары къатты олмасы козьде тутула. Бу ишни биз «Бисмилля», деп башладыкъ ве, иншалла, девам этер ве сонъуна чыкъ-армыз.

Биз Ибраим Чегертманен бу лейханы, эбет, эвеля классиклеримизден башла-макъны бельгиледик ве биринджи оларакъ улу атамыз Исмаил Гаспринскийден баш-ладыкъ ве ойле де девам эттириледжек. Бу макъсатнен языджы-ларымызнынъ топлашувында ким анги языджы акъкъында эдебий портрет яза биледжегини бильдирсин, деп эр кеске мураджаат эттик. Иш башланды, иште, неширден биринджи китаплар чыкъты. «Исмаил бей Гаспринский» эдебий портретинен бир сырада, языд-жы Аблязиз Велиев тарафындан язылгъан «Шакир Селим» эдебий портрети де чыкъты.

Эдебиятта айры жанр оларакъ шекилленген «Эдебий портрет»нинъ форматы шундан ибарет ки, бунда къыскъа, компакт суретте очерк тарзда язылгъан алда, эдипнинъ эм аяты, шахсий яшайышы, эм де онынъ иджадий фаалиети акъкъында малюматлар ер ала. Шунынъ ичюн де онъа эдебий портрет дениле.

Корюмли эдиплеримизнинъ «Эдебий портрет»лери эсасен языджыларымыз тарафындан языладжакъ. Лякин айры эдиплери-миз акъкъында эвельден язылгъан эсерлер ве китаплар да бар. Шунынъ ичюн базы классиклеримизнинъ эдебий портретлери олар эсасында азырланаджакъ. «Исмаил бей Гаспринский» эдебий пор-трети бойле азырланды. Яни къырымтатар муэллифлеринден онынъ акъкъында энъ тафсилятлы язгъан Ленинградлы мерхум Сеитгъазы Гъафаровнынъ озь вакътында «Йылдыз» меджмуасында девамлы суретте басылгъан «Исмаил бей Гаспринский. Аяты ве фаалиети» серлевалы эсеринден файдаланылды.

Юкъарыда къайд эттигимиз киби, «Шакир Селим» эдебий пор-третининъ муэллифи Аблязиз Велиевдир.

«Корюмли эдиплеримиз» сериясында китапларны Ибраим Че-гертма озь эсабына 1000 нусха чыкъара ве о китаплар КъМПУде ве Акъмесджитнинъ Севастопольская сокъагъындаки «Терджиман» ки-тап тюканында сатыла. «Исмаил бей Гаспринский» эдебий портрет китабыны алмакъ истегенлер исе 0664245104 телефон вастасынен де мураджаат эте билелер.


108

Закир КЪУРТНЕЗИР

Ватан Ёлу отаЙМады

Якъында 80 яшыны толдыр-гъан акъсакъал языджымыз

Закир Къуртнезирнинъ мезкюр китабы онынъ чешит йылларда язгъан очерклери, эдебий ве публицистик макъалелеринден ибарет. Муэллифнинъ, умумен алгъанда, Ватангъа авдет, ид-жадий яраты джылыкъ, тиль ве эдебият мевзуларыны къаврап алгъан мезкюр китабына халкъы-мызнынъ сонъки 15-20 йылда отип кечкен аят ёлуны ве шу девирдеки эдебий аятымызны акс эткен бир йылнаме демек мумкюн.

Китап дёрт баптан ибарет: 1. «Сен азизсинъ, Ана юртум, баба топрагъым!» 2. «Ватанпервер, миллетсевер зиялыларымыз». 3. «Эдебий къайдлар». 4. «Къалемдеш достларым». Биринджи болюкте муэллифнинъ Ватангъа авдет мевзусында

язгъан публицистик макъалелери ер алгъанлар. Экинджи болюк белли зиялыларымыз акъкъында очерклерден ибарет. Учюнджи болюкке эдебий макъалелер кирсетильген. Дёртюнджи болюкни исе, серлевасындан да корюнгени киби, къалемдеш достларына багъышлангъан язылар тешкиль этелер.

Муэллиф китапны «Будыр бизим Ватанымыз!» адлы шииринен башлай ве торунларына багъышлап язгъан «Мирас» адлы шииринен битире. Бу да озюндже бир рухий мана ташымакъта.

Китап «Къырымдевокъувпеднешир» нешриятында Къырым Мухтар Джумхуриетининъ миллетлерара меселелер ве сюргюн олунгъан гражданларнынъ ишлери боюнджа Комитетининъ маддий ярдымы-нен 500 нусха басылып чыкъарылгъан.

109

ЭдиÏнинъ рухиЙ дюньяСыØаìиëü Àëяäиí çаìаíäаøëарûíûíú õатûрëавëарûíäа

«Къырымтатар эдебиятында ойле эдебий сымалар бар ки, земане бедиий фикримизнинъ мейдангъа кельмесини ве инки-шаф этмесини оларсыз тасавур этмек мумкюн дегильдир. Языджы Шамиль Алядин бойле санаткяр-лардан биридир», дениле китап-нынъ аннотациясында.

Иште, эдипнинъ замандашла-ры олгъан достларынынъ, шегирт-лерининъ, окъуйыджыларынынъ хатырлавларыны окъуп чыкъар экенсинъ, козь огюнъде анджакъ шойле бир къоджаман сыма джанлана. Бу сыма юзюнде эдебиятымызнынъ та дженктен огюне башлап, бугюнине кельгендже отип кечкен ёлуны тасавур эте билесинъ.

Китапкъа кирген язылар мевзугъа садедже бир сесленюв де-гиль де, эр бир муэллифнинъ юректен чыкъкъан самимий сёзле-ри, фикирлеридир. Муэллифлер арасында эсасен языджылар: Сеитумер Эмин, Ибраим Паши, Айдер Осман, Урие Эдемова, Риза Фазыл, Закир Къуртнезир, Аблязиз Велиев, Сафтер Нагаев, Шевкет Юнусов, Матякъуб Къошджанов, Юнус Къандым, Шевкет Юнусов, Сервер Бекиров, Георгий Владимиров, Исмаил Кери-мов, Черкез-Али, Рефат Чайлакъ барлар.

Хатырлавларда Шамиль Алядиннинъ ялынъыз эдебий яратыджы-лыгъынен, онынъ аят ёлунен сынъырланмайып, эдипнинъ миллий арекетке, медениетимизнинъ, санатымызнынъ инкишафына къошкъан дегерли иссеси де айдынлатыла.

Китап Къырым Мухтар Джумхуриетининъ миллетлерара месе-лелер ве сюргюн олунгъан гражданларнынъ ишлери боюнджа Комитетининъ маддий ярдымынен «Къырымдевокъувпеднешир» нешриятында 500 нусха чыкъарылгъан.


110

МектеÏ корьМек – инСан и×юн Бир деВлеттир

Багъчасарай шеэрининъ 5-нджи умумтасиль миллий мектеби талебелер ичюн озь къапыларыны ильк кере 1999 сенеси ачты. Бу вакъиа шеэрде яшагъан къырымтатарларгъа буюк къуванч кетирди. Ниает, къырымтатар балалары ичюн миллий муитте тербие корип, тасиль алмагъа имкян пейда олды. Мектеп бинасында эвель бала-лар багъчасы ерлешкени себебинден базы онъайтсызлыкълар бар эди эм бугуньки куньде де бар. Меселя, мектепте балабан спорт залы ёкътыр. Мектеп чалышкъан 15 йыл ичинде балалар, оджалар, мудирлер денъишкен олса да, миллий муит денъишмей. Дерслер-де ватанперверлик, миллетимизге севги ве урьмет киби дуйгъулар ашлана.

Ìèллèé òаñèль îäæаêúларû

111

Диляра Фахриевна Къуртаметова– мектеп мудири: – 2008 сенеси мектебимизде 323 талебе

окъуй эди. Башлангъыч мектепте тек 4 сыныф олып, параллель сыныфлар ёкъ эди. 2013-2014 окъув сенесининъ башында мектеп 409 талебе ичюн озь къапыларыны ачты. Шимди-ки куньде мектепте 413 талебе орта тасиль алмакъта. Башлангъыч мектепте параллель сыныфлар чалыша. Мектепте окъугъан ба-лаларнынъ сайысы арта, чюнки ана-бабалар бизим оджаларымыз талебелерге терен бильги берип оладжакъларына инандылар. Алий малюматлы, юк-сек ихтисаслы оджалар чалышалар. Олар янъы методик усулларны къулланып, дерслерини меракълы кечирмеге тырышалар.

Башлангъыч сыныфларда дерслер къырымтатар тилинде кече. Дерсликлер эм рус, эм къырымтатар тиллеринде. 5-11-нджи сы-ныфларда эр бир дерсни къырымтатар тилинде алып бармакънынъ имкяны ёкътыр, чюнки базы фенлер боюнджа ана тилимизде чыкъ-къан дерсликлер ёкъ. Оджалар озь фенини къырымтатар тилинде алып бармакъ ичюн махсус тасиль керек. Амма олар дерснинъ бир де-бир къысмыны ана тилинде кечирмеге тырышалар. Къы-рымтатар тилинде лугъат иши алып барыла. Эксерий алларда дерснинъ пекитюв къысмы къырымтатар тилинде я да эки тильде кече. Бу ишнинъ эсас макъсады, эльбет, къырымтатар муитини яратмакъ ве талебелерге ана тилини огретмектир. Тербиевий ве сыныфтан тыш ишлер тек къырымтатар тилинде алып барыла. Мек-тепте радио нокътасы чалышмакъта. Эр базарэртеси кечирильген сыныф саатлери девлет ве къырымтатар гимнлеринден башлана. Эгер бир де-бир себеплерден талебе дерске кеч къалса, токъталып гимнлерни динълей, сонъ сыныфкъа кире. Базарэртеси куньлери дерслер, иште, бойле башлана.

Йыл планы боюнджа фенлер афталыкъары кече. Эр бир метод-бирлешме озь фени боюнджа тедбирлер азырлап, оларны бельги-ленген ай ве куньлерде кечире. Сыныфтан тыш ишлер пек меракълы отькериле. Балалар бу-тюн тедбирлерде буюк меракънен иштирак этелер. Олар чыкъыш-лар япалар, газеталар азырлайлар. Филоло-гия фенлери боюнджа «Яш несирджи» ве «Яш


112

шаир» киби ярышлар отькериле. Химия, биология, математика киби фенлернден исе «Энъ акъыллы» ярышыны талебелер пек бегене. Оларнынъ эксериети къырымтатар тилинде отькериле.

Оджаларымыз эр йыл «Йыл оджасы» ярышында иштирак этип, гъалебе къазаналар. Рус тили оджасы Саида Алиева ве математика оджасы Эмине Келямова район боюнджа биринджи ерлерге наиль олгъан эдилер. Къырымтатар тили оджалары Гульфие Халилова, Фатиме Асанова, Эльвира Ибрагимова джумхуриет боюнджа учюнджи ерлерни къазангъан эдилер. Бу сене башлангъыч сы-ныфлар оджасы Альбина Эмиралиева «Йыл оджасы» ярышында джумхуриет севиесинде учюнджи ерни эльде этти. Базы сабыкъ мезунларымыз алий мектеплерде тасиль алып, шимди мектепте оджалыкъ япалар.

Бу окъув йылы олимпиадалар нетиджесинде райондаки 28 мектеп арасында бизим мектебимиз учюнджи ердедир. Эки йыл эвельси мектебимиз бешинджи ве алтынджы басамакъта эди. Бу сене мектебимизнинъ севиеси юксельди. Балалар Кучюк илимлер академиясынынъ акъикъий азалары олып, къырымтатар тили ве эдебияты, биология, тарих киби фенлерден биринджи ерлерге ири-шелер. Футбол командасы да районда биринджи ерни къазанды. Беден тербиесинден олимпиада кечти. Огъланларымыз учюнджи ерни, къызларымыз исе алтынджы ерлерни эльде эттилер. Бу пек юксек нетиджелердир, чюнки мектепте беден тербиесинен керекли севиеде огърашмакъ имкяны ёкътыр, амма бизим балаларымыз сагъ олсунлар, мектепнинъ адыны шерефнен къорчалайлар.

Бойлеликнен, мектебимиз чалыша. Ана-бабаларнен ишбир-ликте оджаларымыз миллий муит яратып, келеджек несиллерни окъутып тербиелейлер».

Азырлагъан Гульнара ИЛЬЯСОвА

113

¹3 (18)

Áалалар è÷þн

«Йûëäûç÷ûêú»íû Ãóëüíàðà иëüÿñîâà òàêúäèì ýòå

Бàãú÷àñàðàé ìèëëèé ìåêòåáèíå áàãúûøëàíà

Гúаôар ÁУËГÚАНАÊÚËÛ

АНА ТИЛИМ

Ана тилим, догъмуш ана-бабамдай,Меним ичюн бу тиль саарь-сабамдай.

«Ана» дедим бу тильде биринджи,Къыймети ёкъ, о не алтын, не инджи.

Тильнен осе догъгъан баланынъ анъы,Сев тилинъни, севген киби ананъны.

Беллеменъиз, ана тилимиз факъыр,Къайсы адам ана тилини быракъыр?

Саатлернен чынълап турдым къангъандже, Козь юммадым къызышкъан сонъ, танъгъадже.

Джемиетте енъди чалбаш кедайым.Озь тилимни къорчалайым эр даим.

яш реССаМларЭрнест Абибуллаев, 1-нджи А сыныф талебесиБош вакъыты олгъанда элине къалем алып ресим сыза. Эксерий алларда ресимлеринде табиатнен багълы ол-гъан адиселерни акс эте.

Диана Исмаилова, 1-нджи А сыныф талебесиБоянен ресим япмагъа бегене. Масалларны окъуп, оларгъа ресимлер уйдура.

Эдие Османова, 2-нджи Б сыныф талебесиАнасынен берабер отурып ресим сызмагъа севе. Анасы онъа ярдым этип, Эдиенинъ ресим япув къаби-лиетини инкишаф эттире.

Зарема Усеинова, 4-нджи Б сыныф талебесиРассамлыкъ тёгерегине къатнай. Мектепте кечкен яш рессамлар конкурсларында иштирак этип, гъалебе къазана.

Селям алейкум, балалар, сиз мени, эльбет, билесинъиз. Меним адым Ахмет ахай. Амма мен сизге шимди озь лятифелеримни дегиль де, Багъчасарай шеэрининъ 5-нджи миллий мектебинде окъугъан акъыл лы ве истидатлы талебелер акъкъында икяе этмеге истей-им. Келинъиз, оларнен таныш олайыкъ.

Селям алейкум, балалар, сиз мени, эльбет, билесинъиз. Меним адым Ахмет ахай. Амма мен сизге шимди озь лятифелеримни дегиль де, Багъчасарай шеэрининъ 5-нджи миллий мектебинде окъугъан акъыл лы ве истидатлы талебелер акъкъында икяе этмеге истей-


114

яш ×алÃъыджылар

Ахтем Суфьянов, 5-нджи А сыныф талебесиКларнет чала. Музыка мектеби-нинъ 2-нджи сыныфында окъуй. Музыка саасында белли бир мувафакъиетлерге иришти. Къырым боюнджа отькерильген «Юный виртуоз» конкурсында 2-нджи ерге наиль олды.

Мерджан Дудакова, 4-нджи А сыныф талебесиФортепиано чала. Чешит кон-курсларда иштирак этип, гъа-лебе къазана. Мерджан чалгъан авалар динълейиджилерге хош дуйгъулар багъышлай.

Рамазан Нарматов, 1-нджи А сыныф талебесиМектепнинъ энъ яш чалгъыд-жысы. О, давул чала. Рама-зан ич бир музыка мектебине бармай, чалмагъа бабасы огрете. Рамазан озь истида-тыны тойларда энди эки кере косьтерди. Бу аньлерни буюк эеджаннен хатырлай.

115

яш оюнджы Ве ЙырджыларОйнамагъа бильмеген давулдан корер.

Азиз Курсеитов, 5-нджи Б сыныф талебесиКезлевде отькерильген «Бегущие по волнам» ве «Звёздные мосты» фестиваллеринде «Вена валь-сы» ве «Танго» оюнлары ичюн биринджи ерлерни къазанды. Бундан да гъайры, Киевде оть-керильген оюн фестивалининъ ве Акъярда кечкен «Звёздный шанс» адлы II халкъара фести-валининъ лауреаты да олды.

Ибраим ве Эскендер Татаровлар, 5-нджи А сыныф талебелериКъырымтатар халкъ оюнла-рыны ойнайлар. Энъ севим-ли оюнларынынъ бириси «Чобан оюны»дыр.

Мельтем Сеит-Джелиль, 4-нджи А сыныф талебесиЙырламагъа, ойнамагъа авеслигини бильдирип, иле-риде буюк санада озь ис-тидатыны косьтермеге умют беслей. Арзу-ниетини Багъ-часарайдаки «Ильхам» ве «Эбедиет» такъымларынен багълай.


116

яш куреш×илерКурешчининъ билегине дегиль, юрегине бакъ.

Ильяс ве Хасим Рахман Ибрагимовлар, 5-нджи А ве 1-нджи А сыныфларнынъ талебелериБу къуветли, кучьлю ве атик огъланлар агъа-къардаштыр. Рум-рим куреши боюнджа Багъчасарай, Акъяр, Акъмес-джит, Къырым, Украина, Русие ве Халкъара турнирлернинъ чемпионлары. Миллий ку-реш боюнджа Къырымда отькерильген чемпионатнынъ тунч призёрлары. Хасим Рахман 7 яшында олгъанына бакъмадан, тек бу сене он дане алтын медаль къазанды. Бабалары къайд эткенине коре, Ильяс ве Хасим Рахман эвде де идман этмеге бегенелер ве эр ань гъалебе къа-занмагъа азырлар. Машалла огъланларгъа!

раатлыкъДостлукъ алтындан паалы, эльмаздан чыдамлы.

5-нджи А сыныф талебеле-ри бири-биринен о къадар достанелер ки, атта раат-

лыкъ куньлерини де бера-бер кечирмеге тырыша-лар. Кеченлерде Мангъуп-

117

Къалеге барып кельдилер. «Йылдызчыкъ»нен озь те-эссуратларынен пайла-шып, кезинтиде япылгъан фотосуретлерни ёлла-дылар. «Мангъуп-Къалеге зиярет пек меракълы кеч-

ти. Оджамыз бу ерлернен багълы тарихий вакъиалар акъкъында икяе этти. Биз

тарихымызнынъ дерслерде даа огренмеген саифеле-рини ачтыкъ. Биз эм раатлан-дыкъ, эм янъы малюматлар алдыкъ», – дей балалар.

×еБер ЭллерЧебер элинден белли олур, окъумыш – тилинден.

Сусанна Абдуллаева, 1-нджи А сыныф талебеси Эмек дерслерини пек бегене. Башкъа къабилиетлери де, эль-бет, бардыр ве олар, къысмет олса, даа ачылыр. Шимди исе

кягъыттан дюльбер аякъкъаплар япа.


118

Фериде Таирова, 1-нджи А сыныф талебесиРесим сызмагъа ве кягъыттан аджай-ип чечеклер япмагъа пек бегене.

Лиза Фёдорова, 5-нджи А сыныф талебеси

Къызчыкъ тикиш устасы. Саде басмалар онынъ элинде дюльбер ве аджайип оюнджакъларгъа чеви-риле. Лиза оюнджакълар япмакънынъ сырларынен сизлернен де, урьметли балалар, пайлашмагъа азыр. «Гуль-десте ве мышычыкъ» адлы оюнджакъ насыл тикильгенини бизге икяе эте.

«Бу оюнджакънынъ адыны «Гульде-сте ве мышычыкъ» деп къойдым, – дей Лиза. – Мен оюнджакъларны озюм тикип, озюм оларгъа ад берем. «Гуль-десте ве мышычыкъ» адлы оюнджакъ-ны тикмек ичюн сизге чешит ренкли 4 басма парчасы керек оладжакъ. Бирисинден мышычыкънынъ земинини япамыз. Экинджи-синден бурунчыкъ чыкъаджакъ. Учюнджисинден агъыз-чыгъыны тикемиз. Дёртюнджиси исе бетчиги оладжакъ. Ильванлар ичюн лента, чече-клер, козьлер ичюн махсус боюнджакълар, мыйыкълар ичюн йип керек оладжакъ. Биринджиден, элимизге кягъ-ыт ве къалем алып, керекли парчаларны сызамыз. Сонъ оларны басма устюнде къа-лем я да сабуннен сызып, кесемиз. Мышычыкънынъ эр бир къысмыны экишер дане япамыз. Бундан сонъ мышы-чыкънынъ къысымларыны алып, терс тарафындан тикемиз ве памукъ толдурмакъ ичюн бираз ер къалдырамыз. Юзю-не чевирип, памукънен толдурамыз ве шу ерни тикемиз. Бойлеликнен, эр бир парчаны тикмек керек. Энди къысым-

119

ларны бири-бирине къошамыз. Башта мышыкънынъ башына къулакъларыны тикемиз. Сонъра кевдесини ве панджаларыны къошамыз. Эр бир парча къо-шулгъан сонъ, бетчигине козьчи-клерини тикемиз ве эки тёгерек япып, устюне мыйыкъларны ер-лештиремиз. Истегенинъиз киби яраштырынъыз. Мен гульдесте иле яраштырдым. Оюнджакъ азыр!»

4-нджи Б сыныф талебеле-ринен сиз энди таныш олдынъыз. Масаллар уйдурмакънен бир сырада, бу сыныфта окъугъан талебелер эмек дерслеринде озь чеберлигини косьтермеге тырышалар. Оларнынъ сыны-фында рафлар эмек дерс-леринде япылгъан шейлернен толу.


120

яш иджаткярларЯзы язмакъ – иненен къую къазмакъ.

Мерджан Дудакова, 4-нджи А сыныф талебесиПек акъыллы ве истидатлы къызчыкъ. Онынъ шиир ве икяелерини окъуп, ватанына олгъан севгиси пек къа-вий олгъаныны анълаймыз.

АйванларымБутюн эвим айван толуЭм мышыкъ бар, эм копек,Даа балагъа не керек Айван-достундан гъайры.Копек эвни къорчалай, Мышыгъым сычан тута,Эвге къайтсам, азбардаКопек мени къаршылай.Эвге кирсем мышыгъым Аягъыма сыйпалана.Ана ойле биз яшаймызШенъ-шерамет эвимизде.

НурсултанНурсултаннынъ эвинде эр шей тура еринде,Чюнки ойнап битирген сонъ джыйыштыра эр ерни.Бабасынен анасы эвге кирип шашып къала,Оюнджакълар еринде, маса тер-темиз тура.Нурсултаннынъ аилеси къувана чебер къызгъа,Машалла дей битасы да сайгъы-севгинен онъа.

джанлы ×е×ек…

Эдие чёльде юрип, осип тургъан дюльбер чечеклерге бакъып къувана. Эвге къайткъанда, къызчыкъ бир мелев-ше чечегини къопарып алып кете. Ойнап тойгъан сонъ чечектен безе де, оны бир кошеге ташлай. Бираз яткъан чечечик адам киби лаф этмеге башлай:

121


122

– Эй, къызчыкъ, сен манъа не яптынъ? Меним чёльде къорантам бар эди. Сен исе мени къорантамдан айы-рып эвинъе алып кельдинъ. Тамырларым исе тувгъан то-прагъымда къалды.

Эдие бираз шубелене, амма дуйгъуларыны косьтер-мейип, мелевшеге бойле джевап бере:

– Меним эвим исе мында. Мен сени бегендим, онынъ ичюн сен энди меннен оладжанъ.

Назик мелевше: – Эй, къызчыкъ, манъа сув алып кель. Мен сувсыз яшап

оламайым.– Сувмы? Санъа сув ташымагъа меним вакътым ёкъ.

Мен дерслеримни даа япмадым, – дей Эдие.Чечек ынджынып:– Сен мени къорантамдан айырдынъ, аджымайсынъ-

мы? Бакъ, озюнъ исе аиленънен бир эвде яшайсынъ. Сени де ананъдан айыргъан олсалар, не япар эдинъ? Мен киби оксюз къалыр эдинъ, – дей.

– Багъышла мени, гузель чечек, – деп, Эдие маса ба-шындан аджеле тура ве: – Бу куньден сонъ чечек узьмем. Аслы да керексиз ерде къопармам. Чечеклер – чёлюмиз-нинъ дюльберлиги. Санъа исе, мелевше, къуюмыздан салкъын сув алып келирим.

– Сагъ ол, къызчыкъ. Мераметли экенсинъ, – дей чечек.– Сен де сагъ ол, – дей Эдие. – Сен манъа яхшы дерс

бердинъ.Ондан берли бу куньге къадар Эдие ве мелевше-чечек

бир эвде яшайлар.

Шадие Апсаметова, 3-нджи Б сыныф талебеси

Акъыллы, мераметли ве аджай-ип бир къызчыкъ. Озь мектебини пек бегене, яхшы окъуй. Ана тилини севе, достларынен къы-рымтатар тилинде лаф этмеге тырыша.

123

Меним севимли мевсимим

Яз – меним энъ севимли мевсимим. Бу мевсимни балалар сабырсызлыкънен беклейлер, чюнки яз татил-лери башлана. Балаларнынъ окъув йылы бите, олар мектепнен сагълыкълашалар. Мен татиль куньлери денъизге бармагъа севем. Анда ювунам, раатланам ве янъы достлар арттырам. Анамнен ве татамнен айванат багъчасыны зиярет этмеге де севем, анда чешит айван-чыкъларны коремиз ве эвде оларнынъ ресимлерини япамыз. Мен татильде къартанама барам. Къартанама ве къартбабама ярдым этем, бузавчыкъкъа ем, сув бе-рем. Къартанам сыгъырны сагъса, мен тазе сют ичем. Къартбабам тереклерден мейва джыйса, мен онъа ярдым этем. Мен яз татиллерини пек гузель кечирем!

4-нджи Б сыныф талебелери окъув дерслеринде ма-саллар уйдурмагъа бегенелер. Бири-бирине ярдым этип иджат этелер.

Аювнен ТавшанчыкъБир заманда бар экен, бир заманда ёкъ экен. Бир

балабан орман ичинде айванлар яшай экен. Оларнынъ арасындан бир Тавшаннен бир Аюв узакъ мемлекеттеки орманда яшайыш яхшы олгъаныны эшитип, анда кетелер. Куньлер кече, афталар кече, йыллар кече.

Бир куньТавшан: – Юр, Аюв достум, тувгъан улькелеримизге барып ке-

зейик, – дей. Аюв истемесе де, достуна къаршы чыкъып оламай. Чюнки мындаки аятны Тавшанчыкъ бегенмеге-нини биле.

Бойлеликнен, Тавшаннен Аюв озь тувгъан орманла-рына келип етелер. Оларны узакътан корьген къашкъыр сюрюси оглерине чыкъып:

– Сонъ, узакъларгъа кетип, кене тувгъан улькелерге къайтып кельдинъизми? – деп, сорайлар.

Аюв:


124

– Кельдик, иште, амма кене о тарафларгъа къайтаджакъмыз.

Тавшан:– Ёкъ, мен къайтмайджам, –

дей.Къашкъыр:– Не ичюн? Ем къалмадымы?

– деп сорай.Шу арада оларгъа башкъа

айванлар да къошула.Тавшан:– Ёкъ, достларым, ем пек

чокъ, лякин ем оськен топракъ менимки дегиль.

Сансар:– Анъламадым сени, тувгъанчы гъым. Насыл топракъ?Ормандаки Аюв: – Мен исе анъладым. Тавшанчыкъ о улькени бегенмей,

чюнки о ерлер онынъ ватаны дегиль.Аюв: – Амма анда бал пек чокъ. Мен о ерлерни бегенем.Ормандаки Аюв:– Бакъ, достум, анда бал бар, амма тувгъанларынъ

ёкъ. О ер сенинъки дегиль. Къашкъыр: – Мен де яхшы яшамагъа истейим. Мен Аювгъа къо-

шулып анда барыр эдим.Тильки: – Ойлеми? Емге сатыладжанъ демек. Хм… Ватаны-

мызны бедава сатаджакъ экенсинъ!Башкъа бир Тильки: – Айван достларым, ич бир алтынгъа ватанынъызны

сатманъыз. Ватан – омюрлик бир дане. Оны севинъиз ве урьмет этинъиз.

Тавшан: – Мен анда олгъанда эр кунь тюшюмде тувгъан ор-

манымны коре эдим. Мында авасы да темиздже, еми де татлыджа, айванларнынъ исе эр бири достымдыр. Кель, Аюв, мында къалайыкъ.

Аюв индемей. Бундан сонъ эписи айванлар бера-берликте ем къыдырып яшайлар. Аюв да озь тувгъан ор-манында къала.

125

Нилюфер Дудакова, 3-нджи Б сыныф талебеси

Ады киби дюльбер къызчыкъ. Яхшы окъуй, оджасы оны пек макътай. Нилюфер къырымта-тар тили пек меракълы олгъа-ныны айта.

Меним аилемМеним аилем беш адам-

дан ибарет. Бабам Нариман, элли эки яшында. Анам Эльвира, къыркъ беш яшында. Эльдар агъам йигирми дёрт яшында, Айдер агъам йигирми бир яшында. Меним адым Нилюфер, мен до-къуз яшындам. Мен мусафирликке бармагъа севем. Озь аилемиз де пек мусафирчен, биз лезетли ашлар пиширмеге севемиз. Мен анамны, бабамны, агъам-ларны пек севем.

келинъиз, СуБетлешеЙикБалаларнен субетлешмеге пек бегенем. Олар эксерий алларда пек меракълы, кулюнчли ве асыл да беклениль-меген джеваплар берелер. Бу сефер балаларгъа олар ич айырылмагъан шейлерни сайып кечмекни теклиф эт-тим. Не ичюн айырылып оламагъанларынынъ себеплери акъкъында тюшюнип бакъмагъа риджа эттим. Бу субети-мизнинъ нетиджесинен сизлер-нен, урьметли окъуйыджыларым, пайлашмагъа ашыкъам.

Эльмаз Халилова, 5-нджи А сыныф талебесиМен бойле шейлерден ич айы-рылмайым:1) компьютер; онынъ вастасынен узакъта яшагъан достларымнен къонушам;

2) телефон; чюнки достумнен лаф этем ве телефонда олгъан оюнларны бегенем;3) салынджакъ; чюнки салланмагъа бегенем;4) альбом; чюнки ресим сызмагъа севем;5) къулакълыкълар; чюнки йырлар динълемеге ве ойна-магъа бегенем.

Эмине Асанова, 5-нджи А сыныф талебесиМен эр даим бойле шейлерни къулланам:1) телефон; чюнки достларым-нен лаф этем;2) йымшакъ оюнджакълар; чюнки янымда оюнджакънен юкълайым;3) кузьгю; чюнки озюмни ко-рем;4) сач къыскъычы; чюнки къызлар

онсыз яшап оламайлар;5) дуам; чюнки бойнумда асувлы олып, мени назардан сакълай.

Эльзара Асанова, 5-нджи А сыныф талебесиМен бойле шейлерден айы-рылмайым:1) компьютер; чюнки янымда олмагъан инсанларнен къо-нушып олам;2) телефон; чюнки мектепте олгъанда ана-бабамнен лаф этем;3) къалем; чюнки истеген ма-люматымны язып олам;4) фырчы; чюнки ресим япмакъны бегенем;5) спорт алетлери; чюнки секирмеге севем.


126

127

БулМа×аларБалалар, мен сиз ичюн баш ёруйыджы бир къач булмача азырладым. Тюшюнип оларны чезинъиз.

Мында сакълангъан сёзлернинъ эр ангиси «ав» арифлеринен бите. Мисаль

кетирильген сёзлерге бакъып, озь вариант-ларынъызны теклиф этинъиз, яни бильген

сёзлеринъизни язынъыз.

Меселя: ав, тав, ямав, бурав, ашалав.Ашагъыда берильген кийик айванларнынъ адларыны

тапып, оларны арды-сыра язсанъыз, меним тувгъан ко-юмнинъ адыны билерсинъиз.

Айванлар: борю, къундуз, кесертки, маймун, къаплы бакъа, арслан, тавшан. Джевап: «Озенбаш».

Видається кримскотатарською мовою «Йылдыз» №3 (218).

Бир матбаа табагъы колеминден эксик эльязмалар муэллифлерине къайтарылмай. Буюк колемли эсерлернинъ къыскъартылгъан

журнал варианты къабул олуна.Басылувгъа 09.06. 2014 с. рухсет этильди. Форматы 70х108 1/16.

Офсет усулында басылды.Нешрият-эсап табагъы Сымарыш №

1200 нусха басылды.Джедвельге алынгъаны акъкъында шеадетнаме:

Серия КМ №1633-384ПР.

Адресимиз:95007, Акъмесджит шеэри, Вернадский проспекти

эв 155, кв. 3.Телефон – 63-27-13.yıldı[email protected]

Муневер МеджитоваЗера Акимова

КорректорВёрстка

г. Симферополь, ул. Комунальная/ пер. Промежуточный, 24/3,

www.tipografi a.com.ua/f/Salta

САЙГЪЫЛЫ ОКЪУЙЫДЖЫЛАР!«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!

Озюнъизнен берабер къомшуларынъызны, таныш-билишлеринъизни,

достларынъызны да 2014 сенесине яздырмагъа унутманъыз.

«Йылдыз»нынъ абуне индекси 75298.Муэллифлернинъ дикъкъатына!

«Йылдыз» муарририети эсерлер ве макъалелерни къырымтатар тилинде, электрон шекильде къабул эте.

Журнал "Йылдыз" №3 (218) 2014 майыс - июнь

Education