ΕΑΠ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Θ.Ε. : ΕΛΠ 10-ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Σπανού Αικατερίνη

Εργασία 3η

Αθηναϊκή Δημοκρατία-Αξίες,κριτική και

αντιπροτάσεις

ΣΕΠ: Κουκουζέλη Αλεξάνδρα

ΠΕΙΡΑΙΑΣ 20/02/2011

Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή ........................................................................................................2

Ενότητα 1η Αξίες της αθηναϊκής δημοκρατίας.....................................................2

Ενότητα 2η Αντιπροτάσεις Αριστοτέλη και Πλάτωνα..........................................6

Συμπεράσματα....................................................................................................9

Βιβλιογραφία....................................................................................................10

1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο προβληματισμός σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης της κοινοτικής ζωής απασχόλησε έντονα

τους αρχαίους Έλληνες. Η διαμόρφωση της πόλης-κράτους προϋπέθετε τη συμμετοχή, μεγαλύτερη

ή μικρότερη, των πολιτών στην άμυνα, στη διαφύλαξη και στη λήψη αποφάσεων. Έτσι για πρώτη

φορά στην αρχαία Ελλάδα δημιουργήθηκε πολιτική σκέψη και συνείδηση, η οποία επηρέασε και

άφησε τα σημάδια της σε όλο το φάσμα της κοινωνικής ζωής.

Η εργασία χωρίζεται σε δύο ενότητες. Η αθηναϊκή δημοκρατία, τα ιδανικά και οι αξίες που τη

διακατέχουν σε σχέση με την ανδρεία θα μας απασχολήσουν στην πρώτη ενότητα. Η στάση, οι

θέσεις και η πολιτική αντιπρόταση των στοχαστών Πλάτωνα και Αριστοτέλη απέναντι στο δίπολο

δημοκρατία-τυραννία θα μας απασχολήσουν στη δεύτερη.

1η ΕΝΟΤΗΤΑ

ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ο πρωτοποριακός χαρακτήρας της αθηναϊκής δημοκρατίας στηρίχθηκε κυρίως στην αρχή της

ισότητας, στην οποία δίνεται έμφαση στο παρατιθέμενο απόσπασμα από τις Ιστορίες του

Ηροδότου, επειδή από αυτήν προήλθε η ανδρεία στον πόλεμο που επεδείκνυαν οι λυτρωμένοι

από την τυραννία πολεμιστές. Το πολίτευμα της Αθήνας υπήρξε η εδραίωση της συμμετοχής

όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση του κράτους, της κυριαρχίας του δήμου στην άσκηση της

εξουσίας. Στη γενική συνέλευση των πολιτών, στην εκκλησία του δήμου, συμμετείχαν όλοι

ανεξαιρέτως οι πολίτες και είχαν ίση ψήφο και ισηγορία, δηλαδή ισότητα στην έκφραση του

λόγου. Η ισηγορία, με αυτή την έννοια, εφαρμόστηκε στην πράξη καθώς όλοι οι Αθηναίοι

πολίτες είχαν δικαίωμα να αγορεύσουν στην εκκλησία του δήμου. Στη συνέλευση του δήμου

υπήρχε επίσης και ελευθερία έκφρασης της γνώμης(ελευθερία λόγου-παρρησία). Εκεί μπορούσε

ο οποιοσδήποτε πολίτης να πάρει μέρος με προτάσεις χωρίς να εμποδίζεται από κάποια κριτήρια

και έτσι να συμβάλλει στην πρόοδο της πόλης. «Όποιος προσφέρεται δοξάζεται, όποιος δεν

θέλει σιωπά.»1 Αυτή ήταν και η ανώτερη έκφραση ισότητας και ελευθερίας. Μέσω αυτού του

ανώτατου πολιτειακού θεσμού η πλειοψηφία αποφάσιζε για όλες τις υποθέσεις της πόλης και

καθόριζε την πολιτική της, εσωτερική και εξωτερική. 1Ευριπίδης, Ικέτιδες, στ. 441

2

Η προσπάθεια διαφύλαξης της λαϊκής κυριαρχίας, μη επιτρέποντας τη συγκέντρωση και την

παγίωση της εξουσίας σε συγκεκριμένα πρόσωπα, γινόταν με διάφορους κανονισμούς που είχαν

θεσπιστεί. Η εναλλαγή των αξιωματούχων και ο χρονικός περιορισμός που υπήρχε για την

ανάληψη και τη διατήρηση διαφόρων θέσεων εξουσίας προστάτευε την πόλη από τα τυραννικά

καθεστώτα. Αυτοί οι κανονισμοί «εξέφραζαν επίσης την αρχή ότι όλοι οι αφοσιωμένοι πολίτες

είχαν τα απαιτούμενα προσόντα για να υπηρετήσουν το κράτος αναλαμβάνοντας πολιτική

εξουσία, ότι θα έπρεπε να κυβερνούν και να κυβερνώνται (άρχειν και άρχεσθαι) εναλλάξ.»2 Γι’

αυτόν τον λόγο γινόταν εκλογή με κλήρο για τα αξιώματα που δεν απαιτούσαν ιδιαίτερα

προσόντα και εκλογή με ψήφο για τους αξιωματούχους που έπρεπε να διαθέτουν τα απαραίτητα

προσόντα για να ασκήσουν εκτελεστική εξουσία. Για την εξασφάλιση της συμμετοχής όλων των

πολιτών στα δημόσια αξιώματα ακόμα και των φτωχότερων, είχε θεσπιστεί η καταβολή μισθού.

Αυτές οι διαδικασίες σήμαιναν ισότητα πολιτικής δύναμης και αποτέλεσμά τους ήταν οι ίσες

ευκαιρίες πρόσβασης στην εξουσία για όλους.

Η ισότητα υπήρξε επίσης έννοια η οποία συμβάδιζε και με το σεβασμό των νόμων. Επρόκειτο

για κορυφαία αρχή του αθηναϊκού πολιτεύματος η οποία εξασφάλιζε τη δικαιοσύνη και

αναγνώριζε την αξία του πολίτη ανεξάρτητα από την κοινωνική του θέση. Η ισονομία που

επικρατούσε στην αθηναϊκή δημοκρατία αφορούσε την ισότητα απέναντι στο νόμο που

εκπορεύεται από το δήμο και εφαρμόζεται απ’ αυτόν σε αυτόν. Έτσι προαγόταν η αρετή της

δικαιοσύνης για την πόλη ενισχύοντας το αίσθημα ασφάλειας για όλους.

Ένα σημαντικό και ταυτόχρονα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του πολιτεύματος της Αθήνας

ήταν ο θεσμός του οστρακισμού, η εξορία για δέκα χρόνια από την πόλη του πολίτη του οποίου

το όνομα ήταν γραμμένο στα περισσότερα όστρακα (θραύσματα αγγείων). Ίσως αρχικά αυτό το

μέτρο να υιοθετήθηκε για να αποτραπεί το καθεστώς της τυραννίας «αλλά υπό το δημοκρατικό

πολίτευμα ο θεσμός αυτός έγινε τελικά όπλο στα χέρια του λαού. Μια δεκαετής εξορία σήμαινε

το τέλος της πολιτικής σταδιοδρομίας του εξοριζόμενου.»3

Στο παρατιθέμενο απόσπασμα, ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει το νόημα που είχε η ελευθερία

και η ισότητα για την πόλη με την ανελευθερία που επέβαλλαν οι τυραννικές πρακτικές. Ο

τύραννος δεν επιθυμούσε την ανάπτυξη των πολιτών από φόβο για την εξουσία του και οι

καταπιεσμένοι πολίτες δεν επιθυμούσαν να δείξουν γενναιότητα και ανδρεία στον πόλεμο γιατί

θα εξυπηρετούσαν το δυνάστη τους. Όπου όμως ο δήμος εξουσίαζε, είχε ικανούς πολίτες οι

2Κουκουζέλη, 2000, σ. 86

3Στο ίδιο, 2000, σ. 87

3

οποίοι λυτρωμένοι από την καταπίεση γίνονταν ανώτεροι πολεμιστές και ταυτίζονταν με την

ενδυνάμωση και την ανάπτυξη της πόλης.

Στον επισφαλή αρχαίο ελληνικό κόσμο βασικό καθήκον των πολιτών αποτελούσε η

υπεράσπιση του κράτους. «Σε έναν τέτοιο κόσμο οι αρετές που εκτιμούνταν περισσότερο από

οποιεσδήποτε άλλες ήταν η γενναιότητα και η επιδεξιότητα στον πόλεμο.»4Η ανδρεία στον

πόλεμο υμνήθηκε από πολλούς ποιητές. Χαρακτηριστικές ήταν και οι αντιλήψεις που

διαμορφώθηκαν γύρω απ’ αυτήν. Η φυγή από τη μάχη συνοδευόταν με αισθήματα ντροπής για

τον πολεμιστή ο οποίος αποκαλούνταν ρίψασπις, προφανώς επειδή έριχνε την ασπίδα του. Η

συμμετοχή στον πόλεμο στην εποχή του Ομήρου αποσκοπούσε στην απόκτηση προσωπικής

τιμής και επιβράβευσης. Όσο όμως εδραιωνόταν η έννοια της πόλης-κράτους, οι πολεμιστές

όφειλαν να είναι ικανοί και γενναίοι όχι για την απόκτηση προσωπικού κύρους αλλά για να

μπορέσουν από κοινού να υπερασπιστούν το κράτος τους. Σ’ αυτό διαδραμάτισε σημαντικό

ρόλο η οπλιτική επανάσταση η οποία έδρασε επίσης καταλυτικά στην πορεία του

εκδημοκρατισμού της πόλης-κράτους με τη δημιουργία του κράτους των οπλιτών. Με την

οπλιτική επανάσταση διευρύνθηκε ο κύκλος των πολεμιστών και στους μικροκτηματίες, σ’

αυτούς δηλαδή που δεν είχαν αριστοκρατική καταγωγή αλλά διέθεταν επαρκές εισόδημα για να

προμηθευτούν τον απαραίτητο στρατιωτικό εξοπλισμό. Ο αποφασιστικός ρόλος που άρχισαν να

παίζουν οι οπλίτες στη μάχη μετατόπισε την πολιτική εξουσία σ’ αυτή την κοινωνική τάξη. Η

διάταξη των οπλιτών σε φάλαγγα ήταν μια καινοτομία γιατί ενθάρρυνε τη συλλογική μαχητική

προσπάθεια και την ισότητα μεταξύ των ατόμων που συμμετείχαν σ’ αυτή. Στην Αθήνα η έννοια

του πολίτη ήταν στενά συνδεδεμένη με την έννοια του πολεμιστή. Η ταξική διαίρεση γινόταν με

βάση τα εισοδήματα και εξυπηρετούσε στρατιωτικές σκοπιμότητες γιατί η δαπάνη της

προμήθειας των όπλων και του εξοπλισμού βάρυνε αποκλειστικά τα μέλη της κοινότητας. Η

σχέση ανάμεσα στην ικανότητα συμβολής του πολίτη στις στρατιωτικές δαπάνες και στην

πολιτική του δύναμη ήταν υπαρκτή και άμεση.

Απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει κάποιος καλός πολίτης και κατ’ επέκταση καλός

πολεμιστής ήταν η κατάλληλη εκπαίδευση. Τα αγόρια από μικρή ηλικία διδάσκονταν γραφή,

ανάγνωση, αριθμητική και ποιήματα, ειδικότερα του Ομήρου γιατί «οι ομηρικοί ήρωες παρείχαν

στα παιδιά τα πρότυπα αρετής και ανδρείας που η πολιτεία θεωρούσε απαραίτητα για την

προετοιμασία γενναίων και χρηστών πολεμιστών.»5 Επίσης διδάσκονταν μουσική και

ασκούνταν σωματικά με στόχο την παράλληλη και αρμονική καλλιέργεια σώματος και

4 Στο ίδιο, σ. 51

5 Στο ίδιο, σ. σ. 50-514

πνεύματος. Στόχοι της εκπαιδευτικής διαδικασίας ήταν η επίτευξη της ολοκλήρωσης του

ανθρώπου και η καλοκαγαθία, το ανώτατο παιδαγωγικό και ανθρωπιστικό ιδεώδες. Μ’ αυτόν

τον τρόπο προετοιμάζονταν για τη στρατιωτική εκπαίδευση, τον πόλεμο και τη ζωή του πολίτη.

Το πνεύμα της άμιλλας, η ανταγωνιστικότητα και η αξία της συνεργασίας χαρακτήριζαν την

αρχαία ελληνική κοινωνία. Μεγάλη ανταγωνιστικότητα εμπεριείχαν ο πόλεμος και η πολιτική με

αποτέλεσμα τη δημιουργία υψηλών προτύπων υπεροχής και τελειότητας σε όλα τα πεδία. «Η

επιδίωξη, δηλαδή, επιτυχίας και τιμής ήταν μια από τις σημαντικότερες αξίες της αρχαίας

ελληνικής δημόσιας ζωής.»6Στα έπη του Ομήρου πολλοί από τους ήρωες πολεμούσαν κυρίως

για την προσωπική τους επιβράβευση για την ανδρεία που θα επιδείκνυαν και «ο ευγενής ο

οποίος είναι γενναίος και επιτυχημένος στον πόλεμο περιγράφεται ως άνθρωπος με αρετή

(αγαθός, δηλαδή “καλός”) ακόμα και αν ενεργεί εγωιστικά και αδιαφορώντας για τους

άλλους.»7Πρόκειται για τον κόσμο που επικρατούσε το “εγώ”. Η παραδοχή όμως από τον

΄Ομηρο και των αρετών της δικαιοσύνης και της εγκράτειας, οι οποίες συσχετίζονταν με τη

συνεργασία, καταδεικνύει την ένταση που υπήρχε μεταξύ των αξιών του ανταγωνισμού και της

συνεργασίας. Αντίθετα από την ομηρική εποχή, η συγκρότηση της πόλης διαμόρφωσε συνθήκες

συλλογικότητας και ο πολίτης απέκτησε τη συνείδηση του συνανήκειν στην πόλη.

Η αντανάκλαση της σημασίας της επιτυχίας στην αρχαία ελληνική γλώσσα, στην αρχαϊκή και

πρώιμη κλασική εποχή φαίνεται από τις λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή των

πλουσίων και υποδήλωναν υψηλές ηθικές αρετές, ενώ για τους φτωχούς χρησιμοποιήθηκε συχνά

η λέξη “κακοί”. Όταν εδραιώθηκε η δημοκρατία σταμάτησε και η αντίληψη που θεωρούσε ότι

αρετή διέθεταν μόνο οι γενναίοι πολεμιστές, δηλαδή οι ευγενείς. Πλέον καλοί και ενάρετοι

άνδρες θεωρούνταν εκείνοι που ήταν δίκαιοι, εγκρατείς και νομοταγείς. Ακόμη και όταν οι

λέξεις “καλός” και “κακός” έπαψαν να συνδέονται με κοινωνικές διακρίσεις, η

ανταγωνιστικότητα και η επιδίωξη της προσωπικής τιμής υπήρχε πιθανότητα να συγκρουστούν

με τις αξίες της συνεργασίας. Επιπλέον, οι πολύ πετυχημένοι άνθρωποι, οι οποίοι έχαιραν

απόλυτου σεβασμού, θεωρούνταν επιρρεπείς στην αλαζονεία και στην έλλειψη εγκράτειας. Ο

καλός άνδρας συνοδευόταν με χαρακτηριστικά όπως η μεγαλοψυχία και η ευγένεια

(φιλανθρωπία) στις σχέσεις με τους συμπολίτες του. Το αποτέλεσμα της συγκρότησης της

πόλης-κράτους και της εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας ήταν η αντικατάσταση των αξιών του

ηρωικού κόσμου της ομηρικής εποχής, οι οποίες αφορούσαν αποκλειστικά τον κόσμο των

6Στο ίδιο, σ. 56

7Στο ίδιο, σ. 56 5

ευγενών και του πολέμου, με τις αξίες που γέννησε η πόλη-κράτος και αφορούσαν όλους τους

πολίτες.

2η ΕΝΟΤΗΤΑ

ΑΝΤΙΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΠΛΑΤΩΝΑ

Η δημοκρατία με τα υπέρτατα ιδανικά της, ισότητα και ελευθερία, λειτούργησε ικανοποιητικά

για την Αθήνα τη σημαντικότερη πόλη-κράτος, τον 5ο αι. π. Χ. Ο γενικότερος προβληματισμός

όμως των αρχαίων Ελλήνων για το καλύτερο πολίτευμα τους οδήγησε στην “εφεύρεση” της

πολιτικής θεωρίας. Οι πρώτες πολιτικές θεωρίες που εμφανίστηκαν διατυπώθηκαν από

στοχαστές με διαφορετικά ενδιαφέροντα. Στα χρόνια που δραστηριοποιήθηκαν ο Πλάτωνας και

ο Αριστοτέλης παρατηρήθηκε κρίση στους πολιτικούς θεσμούς. Αυτό αποτέλεσε κίνητρο για

τους δύο κυριότερους φιλοσόφους της κλασικής περιόδου ώστε να διαμορφώσουν τις δικές τους

πολιτικές θέσεις. Ο Πλάτωνας που έζησε στην Αθήνα σε μια περίοδο ταξικής πάλης, είχε τη

γνώμη ότι η δημοκρατία οδηγούσε το αθηναϊκό κράτος στο γκρεμό και επεξεργάστηκε ένα

σχέδιο ιδανικού κράτους που ανταποκρινόταν στα ταξικά συμφέροντα της αριστοκρατίας. Ο

Αριστοτέλης προσπάθησε να διατυπώσει τα συμπεράσματά του για το κράτος πάνω στη βάση

της ανάλυσης της ιστορίας και της πολιτικής διάρθρωσης των διαφόρων κρατών.

2.1 ΠΛΑΤΩΝ

Η πολιτική θεωρία του Πλάτωνα μας παρουσιάζεται με το έργο του “Πολιτεία” στο οποίο

περιγράφει τη σύλληψη ενός ιδανικού τύπου πολιτεύματος και το οποίο συγκρίνει με τα

πολιτεύματα της εποχής του. Αναφέρεται σ’ αυτά με τη σειρά βαθμού απόκλισης από την

πολιτεία που παρουσιάζει ως σημείο αναφοράς και κατατάσσει τη δημοκρατία και την τυραννία

στις τελευταίες θέσεις, μετά την τιμοκρατία και την ολιγαρχία. Εκτός από τους θεωρητικούς

λόγους, ο Πλάτωνας δεν εγκρίνει τη δημοκρατία και για προσωπικούς λόγους γιατί υπό το

καθεστώς της θανατώθηκε ο αγαπημένος του δάσκαλος Σωκράτης.

Στην κριτική του για τη δημοκρατία αναφέρεται πρώτα στην ελευθερία, πολιτική και

ελευθερία του λόγου, που επικρατεί σ’ αυτό το πολίτευμα και μετά στο ότι ο καθένας μπορεί να

ζει όπως θέλει χωρίς να υπάρχουν νόμοι για να συγκρατούν την απληστία των πολιτών και όλα

πλέον γίνονται ανεξέλεγκτα. Κάτω από αυτούς τους όρους η αυθαιρεσία κυριαρχεί και η

ελευθερία καταλήγει να είναι αναρχία. «Ο Πλάτωνας συνοψίζει ότι η δημοκρατία είναι μια

6

ευχάριστη μορφή αναρχίας με αρκετή ποικιλία που επιβάλλει μια περίεργη ισότητα: αυτοί που

συνεισφέρουν λίγο στο κράτος και αυτοί που συνεισφέρουν πολύ θεωρούνται ίσοι.»8

Από τη δημοκρατία προέρχεται η τυραννία, το χειρότερο πολίτευμα για τον Πλάτωνα. Η

πλήρης ελευθερία της δημοκρατίας προκαλεί χάος και αναρχία στην πολιτεία. Αυτή την

κατάσταση εκμεταλλεύεται ένας από το πλήθος και κερδίζοντας την εμπιστοσύνη του όχλου,

παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως προστάτη του, αναλαμβάνει την εξουσία. Με την εξουσία τού

απόλυτου δυνάστη κυβερνά εχθρικά απέναντι στο πλήθος και για την ασφάλεια του προσπαθεί

να απαλλαγεί απ’ αυτούς που απειλούν τη θέση του.

Η ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα είναι οργανωμένη με βάση την αρχή του καταμερισμού της

εργασίας και χαρακτηριστικό της είναι η έλλειψη ισότητας. Χωρίζει τους πολίτες σε δύο τάξεις:

α)την παραγωγική, μια κατώτερη τάξη, η οποία κυβερνάται και β)την τάξη των φυλάκων μια

άρχουσα τάξη, η οποία αποτελείται από ειδικευμένους στρατιώτες άντρες και γυναίκες, και

υποδιαιρείται σε άρχοντες (εκτελεστική εξουσία, στρατός, αστυνομία) και σε φιλοσόφους-

βασιλείς (κυβερνήτες). Η παραγωγική τάξη, η οποία περιλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα των

πολιτών που μπορούν να έχουν οικογένεια και ιδιοκτησία αλλά δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα,

αποτελείται από υποταγείς πολίτες (γεωργοί, τεχνίτες, έμποροι κλπ.). Η τάξη των φυλάκων δεν

μπορεί να έχει κανένα από αυτά τα δικαιώματα και αποτελεί την μειοψηφία.«Η απαγόρευση της

ατομικής ιδιοκτησίας στόχευε στο να μην παραμελούν τα καθήκοντά τους επιδιώκοντας

εγωιστικά τον πλούτο, ενώ η απαγόρευση της δημιουργίας της οικογένειας όχι μόνο στόχευε να

τους αποτρέψει από οποιεσδήποτε προσωπικές φιλοδοξίες αλλά ήταν επίσης αναγκαία για την

ιδανική πολιτεία που οραματιζόταν ο Πλάτωνας.»9Για να μη δημιουργηθεί πρόβλημα στη

στρατολόγηση των φυλάκων ο Πλάτωνας καταλήγει στη λύση της κοινοκτημοσύνης των

γυναικών η οποία γίνεται εφικτή εξαιτίας της ύπαρξης γυναικών-φυλάκων,εξαιρετικά

ριζοσπαστική πρόταση γιατί εξισώνει τους άντρες με τις γυναίκες. Η παιδεία έχει σημαντική

θέση στη θεμελίωση της πολιτείας του Πλάτωνα γιατί μέσα από την εκπαίδευση γίνεται φανερή

η κλίση κάθε ατόμου και με βάση αυτήν γίνεται και η ταξινόμηση σε τάξεις. Οι φύλακες θα

έχουν την ίδια εκπαίδευση και μετά θα υποβληθούν σε εξετάσεις για να επιλεγούν οι κατάλληλοι

για άρχοντες. Μετά από πολυετή και σωστή εκπαίδευση θα είναι άξιοι να κυβερνήσουν το

κράτος.

8Στο ίδιο, σ. 94

9Στο ίδιο, σ.σ. 95-96

7

2.2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ο Αριστοτέλης προσεγγίζει το ζήτημα με διαφορετικό τρόπο. Για να αναπτύξει την πολιτική

του θεωρία προχωρεί στην περιγραφή και ανάλυση 158 πολιτευμάτων της εποχής του,

στηριζόμενος στην αξία των επιστημονικών μεθόδων. Με βάση τη διεισδυτική ανάλυσή του

ξεχωρίζει τα πολιτεύματα σε ορθά και στις παρεκβάσεις τους. Τα ορθά είναι η μοναρχία, η

αριστοκρατία και η πολιτεία. Σε καθένα απ’ αυτά υφίσταται και η παρέκβασή του σα συνέπεια

της παραβίασης των απαραίτητων όρων. Όταν ο μονάρχης παύει να στοχεύει στην εξυπηρέτηση

του κοινού συμφέροντος τότε οδηγείται στην τυραννία, όταν οι ολίγοι ενδιαφέρονται για τα

προσωπικά συμφέροντα των πλουσίων το πολίτευμα μετατρέπεται σε ολιγαρχία και όταν οι

πολλοί ενδιαφέρονται για την κοινωνική ομάδα των απόρων και όχι για το γενικό συμφέρον τότε

επέρχεται η δημοκρατία (οχλοκρατία). Επομένως οι παρεκβάσεις είναι η τυραννία, η ολιγαρχία

και η οχλοκρατία και το κριτήριο διάκρισης ανάμεσα στα ορθά πολιτεύματα και στις

παρεκβάσεις τους είναι το κοινό συμφέρον. Ο Αριστοτέλης απορρίπτει το πολίτευμα της Αθήνας

γιατί είναι κατά τη γνώμη του μια ακραία δημοκρατία με απόλυτη ελευθερία. Θεωρώντας ότι ο

σεβασμός στους νόμους είναι η βάση για τη διατήρηση της τάξης και την εύρυθμη λειτουργία

της πόλης επισημαίνει πως η απόλυτη ελευθερία καταλήγει σε αυθαιρεσία και έλλειψη

σταθερότητας.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον. Αυτό σημαίνει ότι από τη φύση

του έχει την ανάγκη να ζει μέσα σε κοινότητες. Οι πρώτες μορφές κοινότητας είναι ο οίκος

(οικογένεια) και η κώμη (μικρό χωριό). Ενταγμένος μέσα σ’ αυτές τις μικρές κοινότητες ο

άνθρωπος μπορεί να καλύψει τις καθημερινές του ανάγκες, το “ζην”. Η πόλη είναι η συνένωση

αυτών των επιμέρους κοινωνιών και έχει τη δυνατότητα να παρέχει στον άνθρωπο αυτάρκεια

και ευκαιρίες ανάπτυξης των ικανοτήτων του. Έχει στόχο το γενικό καλό και τελικό σκοπό το να

ζει κανείς καλά, το “ευ ζην”.«Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η καλύτερη

πολιτική κοινότητα και η καλύτερη κοινότητα για το ίδιο άτομο είναι η πόλις.»10Το σταθερό

κριτήριο του Αριστοτέλη είναι η κοινή λογική και οι συντηρητικές του ιδέες τον οδήγησαν να

αποδεχτεί την επιλογή διαφορετικών πολιτευμάτων από διαφορετικές κοινότητες. «Μ’ αυτή τη

στάση συμφωνεί και η περίφημη υπεράσπιση της δημοκρατίας: “[στη δημοκρατία,] αν και κάθε

άνθρωπος χωριστά θα είναι χειρότερος κριτής από τους ειδικούς, όλοι μαζί συναθροισμένοι θα

είναι καλύτεροι, ή τουλάχιστον εξίσου καλοί, κριτές.”»11

10 Στο ίδιο, σ. 98

11 Στο ίδιο, σ. 98 8

Ο Αριστοτέλης υιοθετεί μια μέση λύση στον προβληματισμό του για το καλύτερο πολίτευμα

ώστε να μπορεί να είναι σταθερό. Το αποκάλεσε “πολιτεία”, είχε τα χαρακτηριστικά της

συνταγματικής κυβέρνησης και συνδύαζε δημοκρατικά και ολιγαρχικά στοιχεία. Δηλαδή

υποστήριζε ότι ο λαός θα έπρεπε να μπορεί να εκλέγει τους αξιωματούχους του κράτους και να

τους καλεί να λογοδοτήσουν δημιουργώντας έτσι περιορισμούς στην ολιγαρχία αλλά τα δημόσια

αξιώματα θα έπρεπε να δίνονται σ’ αυτούς που έχουν περιουσία θέτοντας έτσι εμπόδια στη

δημοκρατία. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης επαναφέρει την ιδέα του μεικτού πολιτεύματος,

η οποία είχε διατυπωθεί και νωρίτερα από το Θουκυδίδη, και έτσι μπορούμε να τον θεωρήσουμε

υποστηρικτή του.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Κάτω από το καθεστώς της δημοκρατίας παρέχονται σε όλους τους πολίτες αδιακρίτως

πολιτική ισότητα και ελευθερία. Αυτές οι δύο αξίες προβάλλονται ως τα υπέρτατα ιδανικά που

έπρεπε να επιδιώκει η πόλη στον επισφαλή αρχαίο ελληνικό κόσμο για να αναπτυχθεί, να

ισχυροποιηθεί και για να καταστήσει τους πολίτες της ικανούς να την υπερασπιστούν με

γενναιότητα και ανδρεία. Τα οφέλη που αποκομίζει η πόλη μ’ αυτόν τον τρόπο διακυβέρνησης

αντιπαραβάλλονται στην καταπίεση των τυραννικών καθεστώτων. Η δημοκρατία ήταν ένα

μεγάλο βήμα στην ιστορία της πολιτικής και η εφαρμογή της πυροδότησε τη θεωρητική

αντιπαράθεση στοχαστών σχετικά με την αξία της. Ειδικότερα, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης

εξέφρασαν την αποδοκιμασία τους τονίζοντας τις αρνητικές της όψεις και τους κινδύνους που

προέρχονται από τον εκφυλισμό της, την απόλυτη ισότητα και την ελευθερία. Παρά την κριτική

τους όμως η στάση τους μπορεί να χαρακτηριστεί μετριοπαθής καθώς είναι φανερή η

προσπάθειά τους για την επίτευξη της ισορροπίας και την αποφυγή των ακροτήτων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κουκουζέλη Α., «Οι αξίες των αρχαίων Ελλήνων», «Πολιτική και θεωρία της πολιτικής», «Φιλοσοφία και επιστήμη», «Τέχνη» και «Λογοτεχνία και αρχαίο θέατρο», στο Γιαννακόπουλος Ιω., Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τομ. Β’, Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000.

9

Σακελλαρίου Μ., «Η Αθηναϊκή Δημοκρατία», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2008.

Mosse C., «Ιστορία των πολιτικών θεωριών», μτφρ. Φ. Αρβανίτης, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα.

Mosse C., «Ο πολίτης στην αρχαία Ελλάδα», μτφρ. Ι. Παπακωνσταντίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 1996.

Ευριπίδης, «Ικέτιδες», στ. 399-451, μτφρ. Θ. Κ. Στεφανόπουλος.

10