ค ำบอกแจง เวยงเจดลน เปนวารสารขอมลทางศลปวฒนธรรม ททางศนยวฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา รวมกบศนยวฒนธรรมศกษา ในทกพนทของมหาวทยาล ย ไ ดท าการศ กษา คนคว า เรยบเรยง เพอเปนการน าความรนน ไปสผทสนใจและบคคลทวไปใหไดรบทราบขอมลอนเปนประโยชนในการศกษา สามารถน าไปพฒนาตอยอดได ในฉบบนจงไดน าเสนอเรองราวทหล ากหลายท ง วฒนธร รมพ น ถ นท ข อ งมหาวทยาลยตงอย การวเคราะหต านาน และสถานทส าคญในประวตศาสตรในการเสดจเยอนนครเชยงใหมของพระราชชายาเจาดารารศม พรอมเรองราวทนาสนใจ ตดตามไดใน “เวยงเจดลน” ฉบบน

ศนยวฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา

สำรบญ เวยงเจดลน ปท ๒ ฉบบท ๒ (๒๕๕๕) ค าบอกแจง ๑ เลาขานต านานลอยกระทงสาย จงหวดตาก ๒ เมอลานนาเขยนต านานตอตานสยาม ๗ ปปผาลานนา : งวดอกแดง ๑๕ ล าดบขบวนเสดจพระราชชายา เจาดารารศม คราวเสดจเยอน นครเชยงใหม ป ๒๔๕๑ จากคาวซอของทาวสนทรพจนกจ (ใหมบญมา): ตอนท ๒ ๑๘ ปน...ดวยเกลาเหนอหว ๓๐

“เวยงเจดลน” เจำของ : ศนยวฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา ทปรกษำ: ผศ.ลปกร มาแกว, อ.สชาดา อรณศโรจน, ดร.ภาณพงศ จงชานสทโธ, อ.สมบต เสนยวงค ณ อยธยา, อ.ชวรนทร ค ามาเชยว, อ.สพจน ใหมกนทะ, น.ส.วภาพรรณ ตปญโญ และหวหนาศนยวฒนธรรมศกษา ทกเขตพนท บรรณำธกำร: ศกดนรนทร ชาวงว กองบรรณำธกำร: วนทนา มาลา, อไรพร ดาวเมฆลบ พสจนอกษร: อ.ชวรนทร ค ามาเขยว, อ.สพจน ใหมกนทะ ออกแบบจดท ำรปเลม: ธนพล มลประการ พมพท: Maxx International Corporation, Thailand. ๑๔ ถ.ศรมงคลาจารย ซ.สายน าผง ต.สเทพ อ.เมอง จ.เชยงใหม ๕๐๒๐๐

๑

เลำขำนต ำนำนลอยกระทงสำย จงหวดตำก

รฐพล ภมรนทรพงศ*

ประเพณลอยกระทงสายของจ งหวดตาก เปนประ เพณทน า เอาหลกทาง

พระพทธศาสนา และภมปญญาชาวบาน มาผนวกเขากบศลปวฒนธรรมไดอยางกลมกลน จนแสดงออกมาเปนรปธรรมทโดดเดน และปฏบตสบทอดกนมาเปนเวลาชานาน ซงมเอกลกษณโดดเดนแตกตางจากการลอยกระทงของทองถนอน เพราะใชสวนประกอบทส าคญคอกระทงทประดษฐจากกะลามะพราวเปนสวนใหญ และการลอยทเปนจงหวะสม าเสมอ ตามล าน าปงเปนสายยาวคดเคยวเรยงเปนแถวแสงไฟระยบระยบตลอดล าน า และมการพฒนารปแบบ สบทอดตอกนมาแตโบราณจากชมชนทองถนเลกๆ ขยายเปนประเพณลอยกระทงสายไหลประทป ๑,๐๐๐ ดวง ชงถวยพระราชทาน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ซงมรปแบบ โดดเดนเปนเอกลกษณและความภาคภมใจของชาวจงหวดตาก

* หวหนาศนยวฒนธรรมศกษา มทร.ลานนา ตาก

๒

องคประกอบทส าคญของกระทงสายกคอกระทงทท าจากกะลามะพราว หรอเรยกอกอยางวา “กระทงตาม” เหตทมการน าเอากะลามาเปนสวนประกอบนน เนองมาจากชาวเมองตาก มการน าเอามะพราวมาแปรรปท าเปนอาหารวาง ทเรยกวา “เมยง” โดยถอเปนอาหารพนเมองทชาวเมองตากนยมรบประทานเปนประจ าหลงอาหาร ซงมมะพราว ถวลสง ใบเมยงหมก เปนสวนประกอบหลก เมอขดเอาเฉพาะเนอมะพราวมาท าแลว จะเหลอสวนกะลามะพราวถกทงไวในบรเวณบานเปนจ านวนมาก ไมมการน าเอามาใชประโยชนอยางเตมท ชาวบานจงคดคนและไดทดลองน ากะลาดานทไมมรมาท าเปนกระทงขนโดยจะน าเอากะลามาขดถจนสะอาด ตกแตงลวดลายสวยงาม ภายในกะลาใสดายดบ ทฟนเปน “รปตนกำ” (น าดายขาวมาลวงเสนดายใหเปน ๙ เสน ฟนเปนไสเทยน) แลวหลอชบดวยเทยนขผงเพอใหเกดความเหนยวและแขงตวกอน จากนนเทเทยนลงในกะลาแลวรอใหเทยนแขงตว ซงเทยนขผงนนน ามาจากเทยนจ าน าพรรษาทพระสงฆจดเพอท าพธสวดมนตในโบสถวหารตลอดสามเดอน โดยหลงจากออกพรรษา ชาวบานจะน าเทยนขผงเหลานนมาหลอใสในกะลา ซงถอวาเปนของศกดสทธและเปนศรมงคลแกผน าไปลอย ครนถงวนเพญ เดอนสบสอง (วนขน ๑๕ ค า เดอน ๑๒ ตามปฏทนทางจนทรคต) จงน ามาลอยตอกนเปนสายตามล าน าปง (คลงปญญาไทย, ๒๕๕๕)

เมอถงเวลาพลบค าคณะศรทธาจากคมหมบานตางๆ จะพากนแหขบวนกระทงของตน พรอมกบมการรองร าท าเพลงและการบรรเลงดนตรเปนทสนกสนานมายงจดปลอยกระทงสาย อนเปนสะพานไมเลกๆ ททอดยาวจากรมฝงไปยงกลางล าน าปง ซงนอกจากกระทงกะลาทเตรยม

๓

มาเปนจ านวนมากแลว ยงม "กระทงน า" หรอ เรยกอกอยางหนงวาแพผาปาน า ซงอาจท าจากตนกลวย ประดบดวยดอกไมธปเทยน ธงทวหลากส หรอบางชมชนอาจจดเปนรปแบบกระทงประณตสวยงามประดบดวยตะเกยงไฟ โดยในแพหรอกระทงบรรจหมากพล บหร ขนม ผลไม และเครองกระยาบวช โดยมเจตนาเพอสกการะรอยพระพทธบาทและบชาพระแมคงคา ตลอดจนอทศใหกบคนยากจนทเกบกระทงนไปได นอกจากนกยงมองคประกอบทส าคญอกอยางคอ “กระทงปดทาย” ซงประดษฐขนมาคลายกบรปแบบกระทงน า หรอผาปาน าแตมขนาดเลกกวา เพอใชลอยปดทายสายกระทงหลงจากลอยกระทงกะลาครบจ านวนทเตรยมมาแลว

๔ ๑

เมอแตละคณะเรมท าการลอยกระทงสาย กจะมการท าพธจดธปเทยนบชาแมคงคาเพอขอขมาทไดทงสงปฏกลลงในแมน า ร าลกจตอธษฐานบชารอยพระพทธบาทพระพทธเจา และสดทายกอธษฐานเพอลอยทกขโศก โรคบาปใหตวเองและครอบครว จากนนคณะศรทธาจากหมบานตางๆ กจะเตรยมประจ าทเพอปลอยกระทงสายออกไปใหสวยงามทสดเทาทจะท าได โดยเรมจากกระทงน าหรอแพผาปาน า จะถกจดไฟขนและลอยเปนอนดบแรก ตอมากจะเปนกระทงตาม เมอครบจ านวนนบพนใบแลวกจะ น ากระทงปดทายลงลอย เปนอนสนสดสายกระทงนน โดยคณะชมชนตางๆ ตองแบงสมาชกออกเปนกลมๆ เพอท าหนาทแตละดาน เรมจากกลมในการเตรยมกระทงกะลามาวางเรยงแถว ใหกลมตอมาเปนผจดไฟขนในกระทง จากนนสมาชกทนงเรยงเปนแถวจะคอยๆ ล าเลยงรบสงกระทงทจดไฟตดดแลวไปตามแถวสกลมสดทายทท าหนาทปลอยกระทงกะลา ซงการปลอยกระทงกะลาลงยงสายน านคณะศรทธาแตละสายกระทงจะมเคลดลบในการปลอยแตกตางกนไปและถอเปนความลบของแตละคณะซงมเทคนคเฉพาะตวทแตกตางกน โดยบางกลมอาจใชคนลงไปยนเรยงแถวอยในน าหลายๆ คน เพอกนกระแสน าทไหลผานแลวคอยๆ ปลอยอยางเปนจงหวะ บางกลมอาจปลอยกระทงจากบนทาน ากได ซงแตละกระบวนการถอเปนภมปญญาและความสามคคของชมชนนนๆ กระทงทปลอยลงสายน าจะตองมความตอเนอง สวางไสว เปนแนวเสนทคดโคงไปตามกระแสน าเปนแนวยาวสดสายตา หากการปลอยกระทงขาดตอนไมตอเนอง หรอการปลอยกระทงไมเปนแถวเปนแนว ความสวยงามของกระทงสายกจะลดนอยลงไป นอกจากนกจะมการสงเสยงเชยรและรองร าท าเพลงประกอบการปลอยกระทงอยางสนกสนานดวย

๕

ซงการลอยตามกนเปนสายของกระทงน ถอเปนลกษณะพเศษเฉพาะตวของกระทงสายเมองตาก เนองจากแมน าปงทไหลผานชวงจงหวดตากจะมสนทรายใตน า ท าใหเกดเปนรองน าทอดยาวตามธรรมชาต เมอน า กระทงกะลา ลงลอย กระทงกะลาจะไหลไปตามรองน าดงกลาว ท าใหดเปนสายอยางตอเนอง คดเคยวไปจนสดสายตา (เทศบาลเมองตาก, ๒๕๕๔) ซงไฟในกะลาจะสองแสงระยบระยบเปนสายตามล าน าสวยงาม ซงจะเหนไดวาการลอยกระทงสายนนถอเปนประเพณทสวยงามเปนเอกลกษณของชาวเมองตาก ทหาชมทไหนไมได จงควรทจะมการอนรกษ สบทอดภมปญญาและประเพณทดงามนไวตลอดไป ๚๛

รำยกำรอำงอง คลงปญญาไทย. ๒๕๕๔. ประเพณลอยกระทงสำย จงหวดตำก(Online).

http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php, ๑๕ พฤศจกายน ๒๕๕๕ เทศบาลเมองตาก. ๒๕๕๔. งำนประเพณลอยกระทงสำยไหลประทป ๑,๐๐๐ ดวง ชงถวยประรำชทำน

พระบำทสมเดจพระเจำอยหวฯ ประจ ำป ๒๕๕๔. ม.ป.ท. (เอกสารจดพมพเผยแพรพเศษฯ) มหาวทยาลยนเรศวร, คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร. ภาควชามนษยศาสตร. ๒๕๔๗. ศลปวฒนธรรม

ทองถนจงหวดตำก. พษณโลก: ภาควชามนษยศาสตร คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร, (อดส าเนา)

๖

นต แมก หรอพระญาเมกฏสทธวงศ ภาพจาก"The thirty-seven nats, a phase of spirit-worship prevailing in Burma"

๗

เมอลำนนำเขยนต ำนำนตอตำนสยำม*

ศกดนรนทร ชาวงว**

ลานนาเปนดนแดนทอดมไปดวยต านานและเรองเลา ทสงสมกนมา ดวยลานนามปราชญหลายทาน ทไดฝากผลงานมาจนถงปจจบน นอกจากนลานนาในอดตยงเปนศนยกลางพทธศาสนาในภมภาคแหงนและกระจายตวออกไปยงพนทตาง ๆ จารตการแตงต านานกยงแพรหลายไปทกพนท ทงต านานเมอง ต านานศาสนสถาน ต านานบคคล จงมอยทกพนท สวนในยคหลง การทเขยนต านานขนมาใหมนน กนอยเตมท สวนใหญกมเขยนต านานสบตอต านานเดมโดยเพมเนอหาเขาไป นกประวตศาสตรแตเดม มกมองต านานเปนสงทไมนาเชอถอ เพราะหลายเรองมกมปาฏหารยเกนจรงอยเนอง ๆ แตปจจบนเมอใชวธการวพากษมาใชกบการอานเอกสารเหลาน ท าใหมองเหนสงทซอนอยในระหวางบรรทดทผเขยนไดซอนสารบางประการไว ตลอดถงอารมณ ความเชอ และจดประสงค ซงยากนกจะเหนไดในตวอกษรแตละตว ทบางครงตวอกษรทบอกขอความทท าใหเหนวาเหลวไหล ไรสาระ กลายเปนกลลวงทท าใหเอกสารเหลานนอยรอดปลอดภยมาจนทกวนน และธ ารงสารทซอนไวนนคงอย ต านานชนหนงทนาสนใจ นนคอ “ต านานพระแมก” หรอในชออน ๆ เชน ต านานเชยงใหม, ต านานพนเมองลานนาเชยงใหม เปนตน ซงลวนแลวแตปรวรรตออกมาเปนอกษรไทยแลวทงนน และยงมการพมพซ าทงในรปแบบของหนงสอทระลก และเรองเลาลงในแถบบนทกเสยงอกดวย ต านานแมก มอะไรทขดแยงกบเอกสารหลกอนเปนอยางยง มากเสยจนคดวาเรองน หยบเรองนนเรองน มาย ากนจนเละ แทบจะหาสารอะไรใหมๆ ไมได เนอความโดยยอ มดงน ในสมยของพระแมก มาครองเมองเชยงใหม ไดท าพธตอหนาภกษและเสนาทงหลาย ไมวาจะไปลอยเคราะหทวดหมนทม สรงน ามรธาภเษก ทวดเจดลน นงผาขาวทวดพระจน รบศลทวดเชยงหมน สบชะตาทวดเชยงยน แลวเสดจเขามาทางประตชางเผอก ในครานน เมองเชยงใหมมอาณาเขตกวางขวาง ทศเหนอถงเชยงแสนหลวง ทศตะวนออกถงน าของ(น าโขง) ทศใตถงเมองระแหง และดานตะวนตกจรดน าคง(สาละวน)

* ปรบปรงจากบท “วพากษต านานแมก” ใน เวบไซดโลกลานนา และ “สารลบจากต านานพระแมก” เอกสาร

อดส าเนา **

นกวชาการศกษา ศนยวฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา

๘

บานเมองอยเยนเปนสข มความเจรญอยางมากถงขนทวา มบอเงน บอทอง ตลอดถงสนแรตาง ๆ ลวนมอยอดม น าทาสมบรณ ทงหวยแกว และหนองบวเจดกอ ผคนอยในศล กนในธรรม บชาสงศกดสทธประจ าเมอง เปนตนวา พระธาตดอยสเทพ พระสงห พระยาชางเผอก พระยาราชสห อยไมขาด ความเจรญของลานนาเชยงใหมลวงไปถงกษตรยแหงอยธยา องวะ และเมองหอ (จน) แตละเมองจงหวงทจะชวงชงเอาเมองเชยงใหม ในป พ.ศ. ๒๐๕๖ หอยกทพจะมาเอาเมองเชยงใหม ครงนนกษตรยลานนาเชยงใหมใหพญาแสนหลวง เปนหวหนาท าพธสวดมงคละ และพลกรรมบชาอารกษและเชนเมองทกแหง ท าใหขาศกเจบลมตายไปมาก และแตกพายไปในทสด ถดจากนน ๙ ป มพระยามาน(พมา)คนหนงชอ มงทราตจอ เอาบรรณาการมาถวายกษตรยเชยงใหม พระแมกจงเอามาเปนคนสนทใหดแลการงานบานเมอง มงทราตจอกใหปดทางน าหวยแกว สรางกเกบกระดกคลายเจดย ๓ แหง สรางวดตรงทศตะวนออกเฉยงใต ปลอยน าออกจากหนองบวเจดกอใหแหง เอาศพออกทางประตชางเผอก ซงพระแมกกไมไดหามปราม อกทงยงไมฟงค าเตอนจากขนนางตาง ๆ ละจารตเกาแบบแผนเดมทงไป ดวยเหตน ท าใหบานเมองรอนราย เกดโกลาหล มงทราตจอ กสงขาวไปยงนองท เมององวะชอ มงหลงลาง วาเมองเชยงใหมชะตาขาดแลว ใหบอกกษตรยรบยกพลมาชงเอาเมองไดเลย

มงหลงหลวาง ปรากฏในสมยพระเจาตโลกราช ไมใชในสมยพระแมก

ภาพจาก: หอศลปวฒนธรรมเมองเชยงใหม

๙

จากนนมงหลงลางกเดนทางมาเชยงใหมอก และไดใกลชดกบพระแมกเชนเดยวกบพชาย และไดบอกใหพระแมกสรางเวยงใหมอมเวยงเกา เหมอนกบราหอมจนทรไว พรอมกบท าลายแทนบชาฟานเผอก พรอมกบหามไมใหบชาเสอเมอง อารกษเมอง เปนตน ท าเอาบานเมองเดอดรอนกนไปทกหยอมหญา ขนนางเกาหากวาไปผดใจกบสองคนพนอง มงทราตจอ กบ มงหลงลางแลว กอาจจะถกฆาได จนท าใหขนนางหลายคนรวมตวกน มพระยาแสนหลวงเปนเคา และพระยาสามลาน พระยาจาบานและพระยาเดกชาย พระยาแขก พระยาชย อ ามาตยมงคล พระยาสลวะลอชย พระยามงคละสภอกษร พระยาเมฆะมงคล พระยาศรชยชนะมงคล พระยาปราบสงคราม ตางพากนกราบบงคมทลพระแมก บอกวาบานเมองรอนราย เพราะเอาคนตางเมองมาเปนขนนาง ท าใหเกด “ขด” ขนหลายอยาง ซงโหรหลวงไดชแจงขดตาง ๆ ไว ๑๑ รายการดงน

๑. เอาศพออกประตชางเผอกแลวเอยวผานแจงหวรน เปนการเหยยบอายเมอง ๒. ไมไปบชาพระยาชางเผอกสองตวหวเวยงและพระยาราชสหะสองตวหวเวยง ๓. สรางเวยงใหมอมเวยงเกาเปนองคราหคาบเวยง ๔. กอกหอเหมอนเจดยไวกบเมองสามแหง ๕. ใหคนไปรบกวนใหหนองบวเจดกอนนแหง น าหวยแกวกหอไปอดเสย ๖. สรางวดไวกบเวยงหลง ๑ ดานทศตะวนออกเฉยงใตของเวยง ๗. เอาไมโลงผทเอาไปทงแลวนน เอากลบมาเขาเมองอก ๘. เอาขอนผเผายงน าและเกาะทราย ๙. คนทงหลายไมพลกรรมบชายงเทพดาอารกษ เชนบานเชนเมอง เสาหนอนทขล

และกมภณฑทงหกตน และปแสะยาแสะดอยเหนอดอยใต ๑๐. ถงเดอน ๙ เดอน ๑๐ เดอน ๑๑, ๑๒ กไดเกณฑคนทงหลายไปฟนไมใหญ แต

เดอน ๙ ออกจนถงเดอน ๑๒ ดบจงจกเลกออกมาอยยงบาน ในเดอน ๕, ๖, ๗, ๘ นนกไมไปฟน

๑๑. มหาราชเจาใหคนพาลไปเกบสวย ขนนางทงหลายกบอกใหพระแมกยกเลกการกระท าทเปน “ขด” ดงกลาวเสย พระแมก

กยงคงวางเฉย แมนวาจะชแจงถงสามครงกยงเฉย ตางกตดพอตอวาตาง ๆ นานา ในทสด เทวดาอารกษ กขงโกรธ จงบนดาลใหบานเมองเดอดรอน เกดภยธรรมชาตไม

วาจะเปนแผนดนไหว แผนดนแยก น าแหง ฝนแลง เกดลางรายตาง ๆ ขนมากมาย

๑๐

ขณะทบานเมองเกดภยพบตนน มงทราตจอ กบโปมงหลงลาง มจดหมายไปถงกษตรยองวะ กษตรยองวะกเลยให ฟาสทโธธมมกราช เดนทางมาเอาเมองเชยงใหม กไดยกทพมาตงไวนอกเมอง และดชะตาเมองเชยงใหมวาขาดวนไหน กจกเขาวนนน

วนทชะตาเมองเชยงใหมขาดมาถง คอวนหกเพญ กยกทพเขาเวยงโดยงายดาย เพราะชาวเชยงใหมอดอยากไมมแรงทจะตอสขดขน สวนมงหลงลางกไดท าการ ตดศรษะกษตรยเชยงใหมพรอมกบเผาหอค า ตลอดถงบานเรอนชาวบานเสยหายอยางมาก

พอฟาสทโธไดเมองเชยงใหมแลว กออกนอกเมอง ไปยงจอมทอง และไดน าเอา พระบรมสารกธาตเจาศรจอมทองกลบพมา จงท าการเกบรกษาอยางด แลวจงเดนทางกลบ แตพอไปไดระยะทางหนง พระธาตเจากเสดจกลบมายงจอมทองทเดม

สวนไพรพลทหนได บางกหนไปเมองอยธยาบาง เมองล าปางบาง เมองนานบาง กระจายทวไป สวนทางลานชางเมอไดยนขาวเชยงใหมแตก กรบขนมาเชยงใหม ไดน าเอาพระแกวมรกตกลบไปดวย แตครงแรก พระแกวเสดจหนกลบมายงเชยงใหม จนครงทสอง ทางลานชางจงใหขนนางมาอาราธนานมนตพระแกวไปยงลานชาง ในป พ.ศ. ๒๑๓๔ ในวนเพญเดอนแปด

จากเรองยอของต านาน กคงจะเหนไดวา ขอมลทขดแยงกนกบหลกฐานอนนน มมากมายหลายประการ ดงน

ประกำรทหนง เอาเหตการณทเกดขนในสมยตาง ๆ มาใหปรากฏในสมยน เชน เหตการณหอมาตกศก ทเกดในสมยพระญาสามประหยาฝงแกน, ใสศกมาน ชอมงหลงหลวาง ในสมยพระญาตโลกราช, การสรางก าแพงเมองชนนอกทเปนรปราหอมจนทร ทสรางมาตงแตกอน พ.ศ. ๒๐๖๐ เพราะปรากฏในโคลงนราศหรภญชย , พระยาสลวฤๅชย และพระยาปราบสงคราม ปรากฏอยในรายนามขนนางของพระแมก, เจตยะหลวงกลางเวยงถลม ในสมยมหาเทวจระประภา, เจาฟาสทโธปราบลานนา ทปรากฏในชวง พ.ศ. ๒๑๖๘ กมาปรากฏในชวงเสยเมองเชยงใหม ๒๑๐๑ เปนตน

เจตยะหลวงกลางเวยง ทลมลงมาในสมยมหาเทวจระประภา

๑๑

ประกำรทสอง เหตการณคลาดเคลอนจากต านานอนอยหลายเรอง เชน สมยพระแมกกอนทจะเขามาของขาศกนนมความมงคง ทง ๆ ทเหตการณทางการเมองของเมองเชยงใหมสมยนนวนวาย และสภาพเศรษฐกจย าแย, กลาวถงวาตอนพมาตเมองเชยงใหม เมอเขาเมองไดกตดคอพระแมกเสย ทงๆ ทตอนทบเรงนองตเชยงใหมได กใหพระแมกครองเมองตอเพยงแตใหขนตอหงสาวด เปนตน

ต านานเรองน มลกษณะคลายกบวาเปนการน าเอาเรองราวหลาย ๆ สวนจากการรบรจากค าบอกเลา จากต านานเดมทเคยไดอาน (แตไมไดน าขอสนเทศนนมามาคดลอกตอ) น ามาประตดประตอกน ท าใหมความขดแยงกนเองของเรองราวไมวาจะเปนศกราชในคราวศกกบฮอ หรอแมแตเรองราวการกระท าขดเมองกตาม ลวนแลวแตเปนการเขยนจากความทรงจ า(ทสบสน)

ความส าคญของต านานเรองน กคอวาผเขยนพยายามทจะอธบายถงสาเหตของการสนสดความรงเรองของอาณาจกร โดยการทผน าขาดคณธรรม ศลธรรม ไมตงอยในจารตบานเมอง ไมตงอยทศพธราชธรรม อนเปนธรรมส าหรบผปกครอง บานเมองจงเกดอาเพศขน ซงการอธบายแบบน มกพบไดทวไป ไมวาจะเปนคราวรชสมยแหงพระมหาไชยชนะ แหงเมองโยนกนาคพนธสงหนวตลมลงกลายเปนหนองน า ทเรยกวาหนองหลม หรอเวยงนารฏฐะ ทลมดวยการทเจาเมองนามวาพระยามนนทพชชะตดสนใหลกทตแมเปนฝายถก เปนตน

นอกจากนแลว ยงกลาวถงสาเหตส าคญทท าใหเสยเมองอย สองสวน คอ การมไสศกมาจากพมา ทท าใหเมองออนแอลง และการกระท าสงทเรยกวา

“ขดเมอง” ทสงผลใหกบคนทงเมอง ในต านานพระแมกฉบบน บอกวา มทงหมดอย ๑๑ ประการ แตทงนกลวนแลวแตเปนผลมาจากความออนแอของพระเจาแผนดนเชยงใหมอยนนเอง

แตกไมไดใหภาพของพระแมกทไมดเพยงอยางเดยว ในตอนแรกใหภาพของกษตรยทด ารงตนอยในศลในธรรม ปฏบตตามรตบานคลองเมองทกประการ จนบานเมองเจรญรงเรองเฉกเชนครงยคทองของลานนา

หากคดในชวงของการเขยนต านานเรองน วาอยในชวงป พ.ศ. ๒๔๓๒ – ๒๔๖๗ จะเปนยคทสยามเขามามอ านาจในลานนามากขน จากเหตการณศกพระยาปราบสงคราม ในป ๒๔๓๒ กเปนเหตการณทท าใหเหนถงการเขามาของสยาม แลวท าใหบานเมองเดอดรอนจากการเกบภาษใหเหมอนกบสวนกลางของพระองคเจาโสณบณฑตยและขาหลวงพเศษคนตอ ๆ มาทมาประจ าในลานนาเชยงใหม ทจะตองเสยภาษเปนประจ าทกป กอปรกบใหพวกเจาภาษนายอากรประมลภาษหมาก มะพราว พล ในอตราทสง และยงหลงป พ.ศ. ๒๔๔๒ ทางสยามไดมาสถาปนาระบบมณฑลเทศาภบาลขน ท าใหเจาหลวง หรอเจาเมองประเทศราชตาง ๆ ไมมอ านาจในทองถน แตขนนางจากสยามมอ านาจในการควบคมทศทาง การบรหารงานภายในเมองตาง ๆ มากขน และ “ระบบเจา” กลมสลายลงในทสด

๑๒

หอพระยาปราบสงคราม

ณ ต าแหนงบานเดมของพระยาปราบสงคราม บานสนปาสก ต.หนองจอม อ.สนทราย จ.เชยงใหม ภาพจาก http://www.facebook.com/media/set/?set=a.199136743487298.49347.100001729209285

ฉะนนจากต านานดงกลาว ผเขยนเหนวา หากถอดชอ ถอดยศ ถอดเครองแตงกาย

ของมงทราตจอ กบ มงหลงลาง แลวใสชอ ใสต าแหนงแบบทางสยาม การกระท ากไมตางกนกบขนนางหรอเชอพระวงศจากสยามเลย ทเขามามบทบาทและควบคมพระแมกดงในต านานไดวาไว ซงการน อาจเปนการตอตานอ านาจจากสยามทมอทธพลเหนอแผนดนลานนา แตการตอตานจะกระท าโดยเปดเผย กนบวาเสยงเอาการอย จงน ามาเขยนเปนต านานพระแมก ทเสยเมองใหกบพมา ดงทอ านาจของเจาหลวง สญเสยใหกบรฐบาลสวนกลาง

นอกจากน การทเขามาควบคมทางการเมอง แลวกยงมาครอบง าทางวฒนธรรมดวย ซงน าเอาวฒนธรรม จารตจากสยามเขามาเผยแผในดนแดนลานนา ท าใหมการตอตาน ดงทบรรดาสมณะ ขนนางของพระแมก ตองยนฎกาถวาย แตพระแมกกไมตอบรบขอเรยกรองนนได ซงหากเทยบกนแลวกเทากบไมมทางทจะเปลยนแปลงแนวทางการรบเอาวฒนธรรมจากสยามไดเลย

ซงในตอนหนงของต านานแมกกลาววา “รตไผกพอรตมน รตเมององวะกพอเมององวะ รตเมองอโยธยากมพอเมองอโยธยาแล รตคลวากมพอเมองคลวา รตหอกมพอเมองหอแล รตเมองพงคเชยงใหมเรานมเชอใด กขอพอมธรรมเมตตามหาราชเจากษตรยจงอนญาตเอาตามรตเการอยหลง มเชอใดกขอกบตาม อยาไดละจารตฮตฮอยเกาหลงนนแทเทอะ”

๑๓

อนง “ขดเมอง” ทในต านานบอกวามอยดวยกน ๑๑ ประการนน กอาจจะเปนผลมาจากการสรางภาพการตอตานอ านาจอทธพลจากสยาม โดยถอวา อ านาจ ประเพณ จารตทเขามากบสยามนน เปน “ขด” ทท าใหบานเมองลมจมกเปนได

และการเสยเมองเชยงใหมในสมยพระแมก จงน ามาเปนเครองมอในการตอตานอ านาจจากสยามนนเอง ๚๛

การเลยงดง หรอการพลกรรมบชาปแสะยาแสะทเคยถกหามในต านาน

๑๔

ปปผำลำนนำ: บบผฯฯาลานฯนาฯ

ดอกงว : ดอฯกงวฯ สลงเงน

ในยามเชาของฤดหนาว ยามทหมอกเหมยขาวเปนมาน หยดน าคางเกาะพราวอยบนยอดหญา ใยแมงมมมองเหนเปนเสนสายลายทอดวยน าคางทเกาะขาวพราว ความงามในยามเชาของฤดหนาวจะเปลงประกายเมอแสงอาทตยยามอทยมาสาดตองตกกระทบ ประหนงประกายเพชรทธรรมชาตไดปรายโปรยทงไว ทามกลางมานหมอกทหนาทบ มองเหนตนไมใหญเปนเงาตะคม หากแตปลายยอดโดดเดนดวยสแดงทวกงกานยองล า ทาทายความหนาวเหนบของยามเชา แมวายามเชานนจะหนาวเหนบเพยงไร แตใตตนงวนนกคลาคล าไปดวยเดก ๆ ทตนแตเชามดมารอเกบดอกทรวงหลนตลอดคนทผานมา ใครตนกอนมากอน กไดมาก หากใครตนสายและมาทหลงกไมตองหวงเลยวาจะมหลงเหลอ จะมกแตทก าลงรวงหลนลงใหม ๆ แตกตองแยงชงกน แมไมไดกไมโกรธข ง แตกหมายมาดไววา ‘พรงน ตองมากอนใครเพอน’

๑๕

ยามหนาวทดอกงวบาน เปนฤดทเดก ๆ ตามทองทงชนบทสนกสนาน ไมวายามเชา หรอยามตะวนเทยง ในวนหยดทไมตองไปโรงเรยนกจะออกไปชวยพอแมท างานตามทงหรอไมกน าควายออกไปเลยงตามทองนาทตอนนเหลอแตซงขาวทเกบเกยวไปเมอเขาสฤดหนาว ในชวงทปลอยใหควายและเลมหญา กเปนคราวเดยวกนทเดกมาประสมชมนมกน เพอเลนกนตามประสาเดก หรอกไปสอดเสาะหาผกไมไซเครอ เพอเปนอาหารส าหรบตอนเยน และทขาดไมไดกคอ ตองไปเกบดอกงวทรวงหลนกลนดนนน แลวเอากลบดอกทงเหลอแตเสนเกสรของดอก เมอไดมาก ๆ จงน าเครอเขาเถาวลยมารอยดอกงวเปนพวง ยงไดพวงใหญ กเปนดอวดอางในหมเพอนฝง หากบานไหนทเลยงหม กเอาไปทงกลบดอกสแดงเปนพวง กลบดอกงวนน าไปตมเปนอาหารหมไดอกดวย เปนการใชทรพยากรทคมคา ไมตองทงไปใหเสยเปลา เกสรดอกงวทไดมานนกจะน ามาตากแหง แลวจะเกบไวไดนาน ชาวบานลานนารจกน าเกสรดอกงวทตากแหงไปประกอบอาหาร ไมวาจะใสแกงแค หรอใสน าเงยวเพอกนกบขนมจน จนบางแหงเรยกน าเงยววา น างว เนองดวยใสดอกงวลงไปเปนสวนประกอบ หากอาหารเหลานขาดดอกงวไป จะเรยกวาแกงแค หรอน าเงยว กไมสนทใจนก เพราะวาสวนส าคญไดขาดหายไป ไมสมบรณเตมเตม ดอกงวแดงฉาน เหมอนดวงไฟทลกโชนอยตามกงไมน บางแหงเรยกวา งวดอกแดง หรอ งวหลวง ตามแตทองถนทจะเรยกแตกตางกน หรอในเอกสารโบราณจะเรยกวา สมพล (ฉมพล) หรอพวกฝรงเรยกวา Red Cotton Tree หรอ Kapok Tree แมวาจะเรยกวาอยางไรแตกเรยกตน Bombax ceiba Linn. ในชอวทยาศาสตรอยางเดยวกน ในละแวกบานเราพบไดทวไปในประเทศไทย (ยกเวนภาคใต) จนถงอนเดย ยนานในจน แมแตในอาฟรกา หรอ ออสเตรเลย ยงปรากฏวามตนงวขนอยดวย

๑๖

ล าตน รวมถงกงกานสาขาของตนงว มหนามทแหลมและคมอยทวล าตน การทมหนามอนแหลมนเองทกลายเปนเครองมอทรมานผใจบาปหยาบชาทผดผวผดเมยผอนไมตงมนอยในศลขอ ๓ ใน สมพลนรก ซงหนามงวอนเปนเครองทรมานนยาวถง ๑๖ องคล ( ๑ องคล ยาวเทากบ ๑ ขอนวมอ ) ชาย – หญงผมใจบาปนนไดมาทรมานอยในนรกน เมอปนขนไปกโดนกาปากเหลกจก หากจะลงมากเจอยมบาลเอาหอกทมแทง ไดรบความทกขทรมานอยในนรกนจนสนอายขย สวนเนอไมนนมน าหนกเบา ซงคลายกบไมคอรกของฝรง จงนยมน ามาท า ฟอมเบด หรอทนเบด บางกน ามาขดใหกลวงเพอท าไหขาว นอกจากน สลาหรอชางกนยมน าไมงวมาท าเปนไมแบบหรอพมพส าหรบหลอเสาปน อกดวย สวนเดก ๆ กไดของเลนจากไมงวนดวยเชนกน เปนตนวา ดาบ ลอกลง โดยฝมอของพอ หรอ พออย ซงจะกลายเปนสอสมพนธของบคคลตางวยในครอบครวอกทางหนง สวนผลงวดอกแดงน จะออกเปนฝก มเมลด และปยงวอยภายใน ปยงวนเปนเสนใยสขาว สวยและเปนเงา กวางวสายหรอนนมาก สมยกอนนยมน ามายดหมอน สะลทนอน แตปจจบนตนงวดอกแดงนมนอย ท าใหตองใชปยนนหรองวสายแทน เพราะปยนนหาไดงายและมในปรมาณทมาก เพยงพอตอความตองการ แมวาคณภาพจะต ากวาปยงวกตาม ความสวยของปยงว ท าใหนกถงความงามของนางพมพา อนอยในชาดกเรอง “ก ากาด า” หรอ พมพาขะนนงว ซงพระอนทรใหเทพธดานางหนงลงมาปฏสนธในผลงว เพอมาเปนเนอคของ “ก ากาด า” เมอผลงวแตกออกมา ปรากฏเปนหญงงามนางหนงทมผวพรรณวรรณะผดผองดงทองทา จงไดชอวา “พมพา” หรอ “พมพาขะนนงว” อนเปนทเกดแหงนาง ไมวาจะเปน ยาง ราก เปลอก ใบ มสารอาหารตาง ๆ ทส าคญมากมาย และผ เฒาผแก ผมผญาปญญา อนสงสมกนมา จงน าสวนตาง ๆ มาเปนสมนไพร เชน ราก น ามาเขายาหรอเปนสวนประกอบของยาผงขาว ฯลฯ ใบน ามาเขายาลมเกยว เปนตน ตนงวในกาลปจจบนน ดอกแดงกแดงฉานอยเปลาดาย ดอกทตกกปลอยทงใหเนา ไมมเดกมาแยงกนเกบดอกงว ตนงวถกทงไวเพยงเดยวดาย รอวนทจะถกโคน เพอสนองตอความเจรญทางวตถทนบวนจะขยายวงกวางออกไปอยางไมมขดจ ากด สมพลวนแวนผง ผายผกา กลบเอ เพลงพงเพยงสาขา ลาวลอม ตณณะแฝกเฝอฅา ฅมบาด บางเอ แขมขวากเลาออออม คออมอกเรยม ( จาก โคลงนราศหรภญไชย )

๑๗

ล ำดบขบวนเสดจ พระรำชชำยำเจำดำรำรศม ครำวเสดจเยอนนครเชยงใหม ป พ.ศ.๒๔๕๑

จำกคำวซอของ ทำวสนทรพจนกจ (ใหมบญมำ) ชวรนทร ค ำมำเขยว*

* หวหนางานวชาการ ศนยวฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา และอาจารยประจ า

สาขาภาษาตะวนออก คณะบรหารธรกจและศลปศาสตร มทร.ลานนา ภาคพายพ เชยงใหม

๑๘

(ตอจำก เวยงเจดลน ปท ๑ ฉบบท ๒) วนท ๒๕ มนาคมขบวนเรอทนงเคลอนออกจากบานนาเรอยไปจนถงซงซะ ทรงแวะ

นมสการพระธาตเจดยทตงอยรมฝงแมน า จากนนขบวนเรอทนงไดเดนทางตอเรอยมาจนถงพลบพลาบานโสมงในชวงค าจงทรงหยดประทบแรมทพลบพลาบานโสมง ๑ คน รงขน ๗ โมงเชา ขบวนเรอทนงไดเคลอนออกจากพลบพลาบานโสมงผานแกงสมปอยตอไปจนถงหาดขาวตอกจงทรงหยดพกเพอเสวยพระกระยาหารเชา จากนนทรงออกเดนทางตอผานแควขามปอม (แกงแควมะขามปอม) ผาพะทน ในชวงนแมน าปงแคบลงมากจงท าใหกระแสน าเชยวกรากขบวนเรอทนงตองใชแรงงานคนฉดชกเปนจ านวนมากจงสามารถผานแกงขนมาได เมอผานแกงขนมาไดแลวขบวนเรอทนงไดออกเดนทางตอเรอยไปจนกระทงเขาเขตปาคาจงทรงหยดพกเสวยพระกระยากลางวน ถงชวงบายขบวนเรอทนงจงออกเดนทางตอผานผามนคนเปด ทละหลวง (แกงตะละหลวง) จนถงเกาะปลาไหลจงทรงหยดพกเพอประทบแรมเปนเวลา ๑ คน รงเชาขบวนเรอทนงเคลอนออกจากเกาะปลาไหลผานแกงกวางเรอยมาจนถงแกงฟานจงทรงหยดพกเพอเสวยพระกระยาหารกลางวน ซงการเดนทางในชวงนตองใชเวลาทยาวนานเพราะแตละสถานทนนมระยะทางทไกลกนมาก

แกงอกมา

ภาพจาก: ยทธ เดชค ารณ. ลองแกงแมน าปง

๑๙

ภายหลงจากทเสวยพระกระยาหารกลางวนเรยบรอยแลว ชวงบายขบวนเรอทนงไดออกเดนทางตอผานทละนอย (แกงตะละนอย) เรอยไปจนถงเกาะกอ (เกาะเกลอ) ในชวงค า ขบวนเรอทนงทงหมดจงหยดพกเพอทรงประทบแรม ๑ คน และทเกาะเกลอหลวงนเรศไดมาเฝาทลละอองพระบาท โดยในระหวางทประทบแรมทเกาะเกลอนนกวไดกลาววาขบวนเรอทนงตองเผชญกบโขลงชางปาทลงมากนน าเปนเหตใหเกดความโกลาหลวนวายไปทว ทกคนในทนนตางหวาดผวาจนตองหนเอาตวรอดเหตดวยความกลวทจะถกโขลงชางปาท าราย รงเชาขบวนเรอทนงเคลอนออกจากเกาะเกลอการเดนทางในชวงนขบวนเรอทนงตองผานแกง (พดหนทหรอโขดหนททขดขวางทางน า) และวงน า (หองน าลก) ตลอดจนเทอกเขานอยใหญสองฝากแมน ามากมาย

ขบวนเรอทนงทวนไปตามกระแสล าน าปงเรอยมาผานผาเสอเตน (แกงเสอเตน) แกงสบเทาะ (สบเตาะ) ผาออ (แกงผาออ) แกงผาแอก แกงรน ผาด า แกงอกมา แกงผาขวาง (ผาขวาง) แกงปากเวยก (ปากเวยด) แกงผาหมอน แกงผาสงห (วงสงห) เรอยมาจนถงวงเงอกในชวงค าจงทรงประทบแรมทวงเงอก ๑ คน รงเชา ๐๗.๐๐ น. ขบวนเรอทนงเคลอนออกจากวงเงอกผานแกง สองแคว แกงโกงกยน แกงชม หาดขงว (ขวว) แกงพง ลวงเลยมาจนถงวงกวาว ณ ทนน ทรงมพระด ารทจะสลกพระนามไวทตนตะเคยนเพอเปนพระอนสรณแหงการเสดจพระด าเนนมาถง จงมพระบญชาใหพระราชนายกเปนธระจดการสลกพระนามไวบนตนตะเคยนนน จากนนขบวนเรอทนงไดออกเดนทางตอผานแกงวงเกยงจนมาถงผาเหลกไหลในชวงค าจงทรงหยดประทบแรมทผาเหลกไหล ๑ คน รงเชาขบวนเรอทนงเคลอนออกจากผาเหลกไหลผานแกงฟาปนในระหวางนนไดทรงทอดพระเนตรความงดงามของดอยหลวง ขบวนเรอทนงลองตามล าน าขนมาจนถงแกงอาบนาง ณ ทนกวไดพรรณนาถงความเปนมาของชอแกงวา เมอครงทพระนาง จามเทวเสดจโดยทางเรอขนมาจากละโวไดผานหนาผาน ครงนนไดทรงอธษฐานขอใหมน าบรสทธไหลออกมาจากผาหนเพอใหพระนางไดอาบและดมกน สถานทแหงนจงไดรบการขนานนามวาแกงอาบนางสบมา ขบวนเรอทนงทวนขนมาตามล าน าปงเรอยมาผานบานหาดอายเมองจนถงวงเฮยจงหยดประทบพกแรม ๑ คน

๒๐

แกงอาบนาง

ภาพจาก: บญเสรม สาตราภย. ลานนาเมอตะวา รงเชาขบวนเรอทนงเคลอนออกจากบานวงเฮยผานบานหาดสบตน หาดผาบน

ซงบรเวณนคนถอเรอและนายทายตองอาศยความช านาญและความระมดระวงเปนพเศษดวยเพราะเปนชวงทมวงน าและโขดหนนอยใหญเปนจ านวนมาก ถดจากหาดสบตนและหาดผาบนขบวนเรอทนงไดทวนขนมาตามล าน าเรอยมาจนถงแกงอมหล ทรงมรบสงใหกลมพอคาทโดยเสดจในขบวนซงมความช านาญในการถอเรอส ารวจดรองน าเพอใหขบวนเรอทนงทงหมดผานไดโดยสะดวกและปลอดภย ขบวนเรอทนงเดนทางตอเรอยมาจนถงเกาะชม ค าวนนนทรงประทบแรมทเกาะชม ๑ คน รงเชาขบวนเรอทนงเคลอนออกจากบานเกาะชมลองขนตามล าน าเรอยมาจนถงแกงสรอยซงไดชอวาเปนแกงขนาดใหญและอนตรายมากทสดแกงหนงในล าน าปง ซงการทขบวนเรอทนงจะผานแกงนขนไปไดนนกวไดพรรณาไววาตองอาศยก าลงคนเปนจ านวนมากในการฉดชกเรอใหพนจากโขดหนและกระแสน าอนเชยวกราก และเมอผานแกงสรอยมาไดแลวขบวนเรอทนงไดทวนกระแสน าขนตามล าน าปงตอเรอยมาผานแกงจาง ผางวง วงสงหลวง ผามย ผาแตม หาดอายเจด ผาหลวง จนถงเกาะกระในชวงค าจงทรงประทบแรมทเกาะกระ ๑ คน ซงกวไดพรรณนาถงสภาพธรรมชาตโดยรอบบรเวณนนวาเตมไปดวยพงปา หนาผา และโขดหนนอยใหญเปนจ านวนมาก

๒๑

แกงอมหล

ภาพจาก: ยทธ เดชค ารณ. ลองแกงแมน าปง

แกงสรอย

ภาพจาก: ยทธ เดชค ารณ. ลองแกงแมน าปง

ครนรงสางขบวนเรอทนงเคลอนออกจากเกาะกระผานอมกอง ผางวงโปง ดอยหลวง จนถงแกงพวงเสลยมทรงประทบแรมทแกงพวงเสลยม ๑ คน วนรงขนขบวนเรอทนงเคลอนจากแกงพวงเสลยมผานหาดนอย ผาเผง แกงคอนแกงขอน มาจนถงแกงกอเวลาเยนจงทรงประทบแรมทแกงกอ ๑ คน เชาวนรงขนขบวนเรอทนงเคลอนออกจากแกงกอผานผาแดง หาดหยวก ผาบว อมหล บานนอย ผากระบอ หาดเสยว ผาเตา เกาะโยง ผาฮอก งวเถา จนเขา

๒๒

เขตบานมดกาในตอนเยน ณ ทนนมพระสงฆมาเจรญพระพทธมนตรบเสดจ พรอมกนนขาหลวงไดลองลงไปเฝารบเสดจยงพลบพลาทประทบทรงมรบสงถามถงเรองราชการงานเมองตาง ๆ

รงขนเวลา ๐๗.๐๐ น. ขบวนเรอทนงเคลอนออกจากพลบพลาบานมดกาผานผาเพยบ สบหาดหน เมอขบวนเรอทนงลอยล าผานดอยเกงไดทรงยกพระหตถขนนมสการพระธาตดอยเกงขบวนเรอทนงลวงเลยจากดอยเกงผานบานชง บานหนอง ผาหดหลวง สบตาน โดยกวไดกลาวถงภาพเหตการณทปรากฏในระหวางนนวาเปนทนาอศจรรยใจยงนกทมน ามกระแสน าปาหลากในหนาแลงพดเอาซากขอนไมขวางเตมล าน า แตขบวนเรอทนงกผานพนมาไดโดยปลอดภยดวยเพราะพระบารมโดยแท ขบวนเรอทนงขนมาจนถงบานทาเดอในชวงค าจงทรงประทบแรมทพลบพลาบานทาเดอ ๑ คน เชาวนรงขนขบวนเรอทนงเคลอนออกจากพลบพลาบาน ทาเดอผานโทงปราสาท วงทอง วงตอน บานนอย บานหนาแกง จนเวลาประมาณบาย ๒ โมงขบวนเรอพระทจงขนมาถงบานแอนอม ทรงหยดพกทพลบพลาบานแอนอม กอนเคลอนขบวนตอเรอยไปจนถงบานหนองอปม และหวยทรายตามล าดบกระทงถงเมองฮอด๑ ในตอนค า ค านนจงทรงหยดประทบพกแรมทพลบพลาเมองฮอด ซงในระหวางททรงประทบแรมทเมองฮอดนนทรงโปรดเกลา ฯ ใหมการเลยงอาหารแกขาราชการทมาเฝารบเสดจ วนท ๑๓ มนาคมไดเสดจพระด าเนนไปบ าเพญพระราชกศลถวายจตปจจยไทยธรรม ณ วดเมองฮอด และทเมองฮอดไดทรงถายเรอทนง และในการนเจาอนทวโรสสรยงศไดด าเนนลวงหนาขนไปกอนเพอเตรยมความพรอมในการรบเสดจ

วดพระธาตดอยเกง

ภาพจาก : http://www.weekendhobby.com/offroad/pajero/picture/81255021244.JPG

๑ อ.ฮอด จ.เชยงใหม

๒๓

ผาวงช

ภาพจาก: http://www.oknation.net/blog/home/blog_data/867/26867/images/tumnan/pachu.JPG

จากเมองฮอดขบวนเรอทนงออกเดนทางตอเรอยมาจนถงผาวงช ในตอนนกวไดเลาถงต านานความเปนมาของชอผาวา มชายหญงคหนงไมสมหวงในความรกดวยเพราะถกกดกนจากพอแมของฝายหญง ฝายชายจงพาฝายหญงควบมาหนกระทงมาถงบรเวณหนาผาดงกลาวทงสอง จงไดตดสนใจควบมากระโจนลงจากหนาผาจมหายไปในล าน าปง สถานทแหงนจงไดชอวาผาวงชนบแตบดนนเปนตนมา ลวงพนจากผาวงชขบวนเรอทนงเดนทางขนตามล าน าปงเรอยมาผาน ทาหนองหลวง วงแดง ผาแตน ออมแกว ฟายอ ขบวนเรอทนงขนมาถงสบแจม๑ ในเวลาค านนจงทรงหยดประทบแรมทพลบพลาสบแจม ๑ คน

วดพระธาตศรจอมทองวรวหาร

๑ สบแจม หมายถง บรเวณทน าแจมไหลมาบรรจบกบแมน าปง

๒๔

เชาวนรงขนขบวนเรอทนงเคลอนออกจากพลบพลาสบแจมผานทางว และหวยทรายตามล าดบ จนมาถงดอยไกเขยในเวลาเทยง ขบวนเรอทนงเดนทางตอเรอยมาจนถงบานแปะ ทาผา แมสอย หวยมวงหลวง วงหวควาย และทาขะแจะในชวงค า ทรงประทบแรมททาขะแจะ ๑ คน รงเชาเวลา ๐๗.๐๐ น. ขบวนเรอทนงเคลอนออกจากทาขะแจะ ขนตามล าน าปงเรอยมาผานบานหนองปลาซะวาย บานสบเทยะ บานสบกลาง บานวงพาง (วงปาน) ตามล าดบจนมาถงจอมทองจงทรงประทบแรมทพลบพลาจอมทอง๑ ๑ คน รงเชาลวงเขาเดอนเมษายนเวลา ๙ โมงเชามพระสงฆจ านวน ๑๓ รปมาเจรญพระพทธมนตโอกาสนทรงถวายจตปจจยไทยธรรมแดพระสงฆทมาเจรญพระพทธมนต เพอเปนพระกศล ในชวงบายไดทรงวอ เสดจพระด าเนนไปยงวดพระธาตเจาศรจอมทอง เพอทรงสกการะพระบรมสารรกธาต ณ ทนนทรงถวายดอกไมธปเทยนเพอเปนพทธบชา ภายหลงจากประทบพกแรมทจอมทองแลวขบวนเรอทนงเคลอนไดออกจากจอมทองผานสบล ฝงหมน บานถง หนองหาย ทาล วงผาง วงธาร ขามปอม ดอยคอม ดอยหลอ๒ ดอยนอย ทพ สองแคว สบขาน ททาพสองแควนกวไดพรรณนาความไววาเปนทหวาดกลวยงนกเมอไดพบกบชาวบานทเปนโรคเรอน ขบวนเรอทนงเดนทางเรอยมาจนถง วงพราวค านนทรงหยดประทบแรมทวงพราว ๑ คน

น าแมปง มมมองจากบนวดพระธาตดอยนอย

๑ อ.จอมทอง จ. เชยงใหม ๒ อ. ดอยหลอ จ. เชยงใหม

๒๕

รงเขาขบวนเรอทนงเคลอนออกจากวงพราวทประทบผาน วงไฮ หนองด ทหนองด มการจดซมและปกธงชาง (ธงชาต) ตลอดรมสองฝงแมน าพรอมกนนไดจดใหมการประโคมฆองกลองเพอเปนรบเสดจอยางสมพระเกยรต ซงกวไดพรรณาความในตอนนไววาเตมไปดวยสสนและความสวยงามตลอดจนเปนทรนเรงสนกสนาน ลวงพนจากหนองดขบวนเรอทนงเดนทางมาถงสบกวง๑ ทรงประทบพกแรมทสบกวง ๑ คน ระหวางนนเจาอนทยงยศโชตเจาผครองนครล าพนพรอมดวยผตดตามไดมาเฝารบเสดจ ชวงค าไดเสดจพระด าเนนไปในงานฉลองวหารวดตนงว๒ การนทรงบรจาคทรพยสวนพระองคเปนเงนจ านวน ๑๐๐ บาท เพอเปนพระกศล

วนรงขนเสดจจากพลบพลาทประทบไปยงบานแมคา (แมกา) ซงกวไดพรรณนาความในตอนนไววา นามบานแมคานนหาไดสมดงนามไม ดวยเพราะหาไดปรากฏมสนคาครวดใหเหนแตอยางใด จากนนขบวนเรอทนงไดออกเดนทางตอผานรองงวเถา สบกม (สบกง) สบปะ หนองชาง ทาขนาค ทาแสนยศ สบแมเมองเมง จนถงสบรองตนยาง ขบวนเรอทนงจง หยดพก จากนนทรงออกเดนทางตอผานทาขเหลก ลวงมาจนถงแมคกขบวนทรงหยดประทบแรม ๑ คน ซงบรเวณทเรอทนงจอดประทบพกแรมนนกวกลาววาเปนทงนาของอปราชา (เจาอปราช) เจาแกวนวรฐพระภาดา เชาวนท ๗ เมษายน ขบวนเรอทนงออกเดนทางตอผานปากเหมอง บานวงสร (วงสงหค าใต) ซงกวไดพรรณนาความไวในตอนนวา การเดนเรอในชวงนมความสะดวกสบายมากดวยเพราะน าในแมน าปงมมากและไมมสงขดขวางใดทจะเปนเหตใหขบวนเรอทนงตองตดขด ขบวนเรอทนงขนมาตามล าน า ผานปางวงาม ซงเปนหมบานตงอยบนฝงตะวนออกของแมน าปง กระทงถงบานทาใหมอ บานปาแดด บานแมขาหวาก และทาวงตาล ทรงประทบพกแรมททาวงตาล ๒ คน จากนนขบวนเรอทนงออกเดนทางตอถงทาตนพน หนองหอย และกรมปาไมเปนล าดบสดทาย

เชาวนท ๙ เมษายน ณ คมหลวงนครเชยงใหม เจาอนทวโรรสสรยวงศพรอมดวยบรรดาเจานายเครอญาตตลอดจนขาราชการ และผเกยวของทกฝาย ไดจดใหมการประชมเพอเตรยมความพรอมในรบเสดจเขาเวยง การนเจาอนทวโรสสรยวงศไดมบญชา ใหจดเตรยมขนดอกไมธปเทยน เพอเชญเสดจเขาเวยงตามประเพณ ซงการรบเสดจครงนกวไดพรรณาความไววา เปนงานทยงใหญสมพระเกยรต โดยไดรบความรวมมอจากทกฝายดวยด ทงฝายขาราชการ และชาวเมองมการจดแหขบวนแฟนซเปนรปตาง ๆ ตลอดจนขบวนแหชางมาทประดบประดาไปดวยภเงนภทองทงดงาม ขบวนแหฆองแหกลอง ขบวนแตรเดยวแตรวง เปนทสนกสนานครกครนและตนตาตนใจแกผทไดพบเหนยงนก

๑ บานสบทา อ. ปาซาง จ. ล าพน ๒ วดทาตนงว ต. ปากบอง อ. ปาซาง จ. ล าพน

๒๖

เมอไดฤกษขบวนไดเคลอนจากคมหลวงไปยงกรมปาไมทประทบเพอเชญเสดจเขาเวยงโดยตลอดสองฝากฝงถนนทาแพมการประดบประดาดวยธงชาง ธงทวสสนตาง ๆ ตลอดจนผาแพรพรรณทสวยสดงดงาม ซงงานรบเสดจครงนเปนทตนตาตนใจของชาวเวยงยงนกดงทกวไดพรรณาภาพเหตการณในวนนนไววา คนในเวยงทงเดกเลกเดกโตชายหญงหนมเฒาตางกมาเฝารอชมพระบารมและขบวนเสดจตลอดสองขางทางดวยความตนเตน เวนเพยงกแตคนตาบอดและคนพการเทานนทไมมโอกาสไดมาชมพระบารม เมอขบวนเคลอนมาถงกรมปาไมทประทบแลว ทรงรบขนขาวตอกดอกไมตามประเพณ กวไดพรรณาความในตอนนไววาในวนทเสดจเขาเวยงนนทรงฉลองพระองคดวยพระภษาและเครองประดบอญมณทงดงาม และล าคา ซงลวนแตมคามหาศาลสมกบพระบารมยงนก

ล าดบตอจากนนทรงขนประทบบนวอเพอเขาขบวนเชญเสดจ ซงประกอบไปดวยขบวนแฟนซจากหมวดกรมตาง ๆ กวา ๓๐ ขบวน น าดวยขบวนธงรศม ตามดวยชางเผอก ล าดบตอมาเปนขบวนท ๓ ของแขกสรสใหแขกพาหงขเรอใบโหรองยนด ขบวนท ๔ เปนขบวนของพระศรวชยขาหลวงประจ านครเชยงใหม จ าลองเหตการณครงพระนางจามเทวเสดจเมองล าพน ขบวนท ๕ เปนขบวนของอยการแตงกายเปนเพชพพาธร (วทยาธร) เกบ มคกลผล (มกกะลผล) ในปาหมพานต ขบวนท ๖ เปนขบวนของขาราชการมหาดไทยแตงจ าลองเหตการณ พระญามงรายสรางเวยงเชยงใหม ขบวนท ๗ เปนของขาราชการสรรพากรแตงกาย และจ าลองเหตการณตอนพระอเทนดดพณเอาชาง และแสดงตลก ขบวนท ๘ เปนขบวนของขาราชการฝายพระคลงจดขบวนจ าลองตอน พระเจากอนาแตงชางมงคลไปบรรจพระบรมสารรกธาตบนดอยสเทพ ขบวนท ๙ เปนขบวนขาราชการฝายธรรมการแตงรปขบวนเปนนทานชาดกเรองจนทโครพกบนางโมรา ขบวนท ๑๐ เปนขบวนของกองโยธาแตงขบวนตามความในวรรณคดเรองสงขทองตอนเงาะกบรจนาในกระทอมนอย ขบวนท ๑๑ เปนล าดบขบวนของไปรษณย แตงขบวนเปนบทละครเรองรามเกยรต ตอนองคตถอสารไปกรงลงกา ขบวนท ๑๒ เปนขบวนของขมตฆองตกลอง ขบวนท ๑๓ เปนขบวนของขาราชการฝายศาลฟอนร าแหบอกไฟใหญ ขบวนท ๑๔ เปนขบวนทหารบกโชวการฝกทหาร ขบวนท ๑๕ เปนขบวนของต ารวจภธรเดนในรปแบบสวนสนาม

ขบวนท ๑๖ เปนล าดบขบวนของอ าเภอเมองแตงรปขบวนตามความในเรองรามเกยรตตอนหนมานตามนางสดา ขบวนท ๑๗ เปนขบวนของอ าเภอดอยสะเกดแตงขบวนเปนแฟนซคนดอย ขบวนท ๑๘ เปนขบวนของอ าเภอสนทรายแตงขบวนตามนทานชาดกลานนาเรองหงสหนตอนไปรบยาจากปา ขบวนท ๑๙ เปนขบวนของแขวงแมออน แตงขบวนเปนเรองเลาต านานเรองเมขลาลอแกว ขบวนท ๒๐ เปนขบวนของอ าเภอแมรมแตงขบวนตามต านานเรองพระพทธบาทสรอย ขบวนท ๒๑ เปนขบวนของแขวงแมแตงแตงขบวนตามวรรณคดเรองอเหนาตอนบษบาเสยงเทยน ขบวนท ๒๒ เปนขบวนของแขวงแมวาง ขบวนท ๒๓ เปนขบวนของ มเซอ คย คอ ถน แซะ อะเขอ จากเชยงดาวและเมองพราว ขบวนท ๒๔ เปนขบวนลวะ และยางหวยจากอ าเภอ

๒๗

สะเมง ขบวนท ๒๕ เปนขบวนปลอยงวของนายบญยน ขบวนท ๒๖ เปนขบวนฟอนแอนและตกลองมองเชงของชาวเงยว ขบวนท ๒๗ เปนขบวนกางจองและขบรองของคนพมา ขบวนท ๒๘ และ ๒๙ เปนขบวนชางฟอนและบตรเจานายขมา ขบวนท ๓๐ และ ๓๑ เปนล าดบขบวนแตรวงและแหฆองแหกลอง ขบวนท ๓๒ เปนขบวนฟอนหอกฟอนดาบ ขบวนท ๓๓ เปนล าดบขบวนหลวง (ทรงวอ) ซงกวไดกลาวพรรณาไววาทรงวอทองงดงามสมพระเกยรตยงนก ยากหาผใดจะมาเทยบเทยมได ตอถงขบวนท ๓๓ เปนขบวนมหาดเลก และต ารวจหลวงซงน าโดยพลตรพระยาอนชตชาญไชย สวนขบวนท ๓๔ ขบวนสดทายไดแกขวนของเจาอนทวโรสสรยวงศ ขมาคมขบวนตามขบวน

ขบวนทงหมดเคลอนไปตามถนนทาแพผานขามคเมองเมอถงประตทาแพไดจดใหมพระสงฆประพรมน าพระพทธมนตเพอความเปนสรมงคล โดยกวไดพรรณาความถงเหตการณในตอนไววาทวทงเวยงเตมไปดวยเสยงดรยนาฏดนตรกกกอง ขบวนเคลอนไปถงคมเกากลางเวยงแลวเลยวซายออกประตชางเผอกจากนนเลยวขวาออมกลบไปยงคมหลวงดงเดม เมอเสดจถงคมหลวงทรงเขาประทบยงพลบพลาเพอทอดพระเนตรรวขบวนทงหมดอกครง

และหลงจากทไดทอดพระเนตรขบวนตาง ๆ เรยบรอยแลวเหลาบรรดาเจานายสาย เครอญาต ตลอดจนขาราชการพอคาคหบด รวมไปถงชาวเวยงเชยงใหมทกผทกคน ทกเพศทกวย ตางกมาเขาเฝาเพอชนชมพระบารมเปนจ านวนมาก ชาวเวยงทงหลายททราบขาวตางพากนหลงไหลมาจากทกหวบานเพอเฝาชนชมพระบารม ซงกวไดพรรณนาไววามตงแตชาวบานชางฆอง บานฮอม บานเชยงแสน บานพนแหวน บานหมนตม บานศรภม บานกเตา บานสวนดอก บานเชยงยน บานปาเปา บานเมองเลน บานกะต า บานเมองสาต บานเมองกาย บานววลาย บานชางค า บานยางกวง บานปาพราว บานน าป บานวดเกศ บานทาศรโขง บานแจงกเรอง บานหวรนน าบวน บานหมอค าตวง บานควรคามา ซงทกเพศทกวยทกผทกคน ตางกไมพลาดทจะมาเฝาชมพระบารม ทงนกวไดเนนย าภาพของเหตการณความตนเตนและความดใจของชาวเชยงใหมทจะไดมาเฝาชมพระบารมอกครงโดยสรปความไดวา “หลายคนมาทงทแตงตวไมเสรจ เมยงไมทนอม ผมไมทนเกลา ลบแปงไมทวหนา หรอแมกระทงไมพลาดทจะเกลาผมตามแบบพระราชนยมโดยกวาไดเกลาเยาะเยยวาไมไดเหมาะสมกบตนเองเลย กระทงความตอนหนงทกลาวไววา เวนเสยแตหมา หม หน แมว เทานนทอยเฝาบาน” และเมอเวลามาถงเจาอนทวโรสสรยงวงศพรอมดวยพระยาสรสหวสษฐศกดตลอดจนเจานาย ขาราชการทงจากกรงเทพและเวยงเชยงใหม รวมไปจนถงประชาชนทรวมกนอย ณ ทนนจงไดพรอมใจกนถวายพระพรชยมงคลเพอแสดงใหเหนถงความจงรกภกดอยางสงสด

๒๘

เจาอนทวโรรสสรยวงศ

ภาพจาก : นตยสาร ศลปวฒนธรรม ฉบบวนท ๑๐ สงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๕

เสรจจากการจดรวขบวนรบเสดจแลว เจาอนทวโรสสรยงวงศทรงมด ารใหจดการบายศรทลพระขวญ โดยมบญชาใหเจานายเครอญาตทงหลายไดรวมแรงรวมใจ ตลอดจนจดสรรงานไปตามหนาทเพอใหงานนส าเรจลลวงไปไดดวยด การนไดจดใหมการจดท าบายศร พรอมดวยเครองสกการะหวหม ตลอดจนของคาวขวานตามแบบอยางโบราณประเพณ รวมไปถงมการจดซอแมชางในราคา ๕,๐๐๐ บาท เพอเปนของทลพระขวญดวย เมอไดฤกษจงเคลอนขบวนจากคมเจาราชวงศไปยงคมหลวงทประทบ ซงเมอขบวนไปถงยงคมหลวงแลวพธการส าคญตาง ๆ กเรมขน มการเรยกพระขวญตลอดจนถวายดายผกขอพระกรตามแบบอยางทปฏบตมาแตโบราณ ตลอดจนมการบรรเลงเพลงปพาทยบรรยากาศในวนนน อบอวลไปดวยความรกและความอบอนในหมเครอญาต ชวงค าไดจดใหมการเลยงอาหารและมการแสดงละครตามแบบอยางในราชส านก การนทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหผทชมนมอย ณ ทนนเขาเฝาอยางถวนหนา

วนตอมาไดเสดจพระด าเนนไปนมสการพระอฐพระชนกและพระชนน ลวงถงวนท ๑๓ เมษายนทรงมพระประสงคทจะเสดจพระด าเนนไปนมสการศาสนาสถานทส าคญของเวยงเชยงใหม ตามความทปรากฏในคราวซอ ดงน เสดจพระด าเนนไปวดปาเปา วดเชยงยน วดเจดยหลวง วดหมอค าตวง วดเชยงมน วนตอมาเสดจยง วดพระสงห วดไชยชนะ วดนนทา วดสวนดอก วดพระเจาเกาตอ และวนสดทายยงเสดจวดเกศการาม วดเจดยอด และวดพระธาตดอยสเทพเปนสถานทสดทาย ๚๛

๒๙

ปน...ดวยเกลำเหนอหว

สพจน ใหมกนทะ*

ผนปาทอดมสมบรณ ของดนแดนอนแสนไกล สบสองปนนา เมองลา เมองยอง เมองหลวงพระบาง เมองเชยงตง ตลอดจนเมองเหนอ ดนแดนลานนา ตางมประวตศาสตรความเปนมาทยาวนานยงทรงคณคา อกทงบอกเลาเรองราวของบรรพชนทไดตอสกบสงตางๆ มากมาย คงหลงเหลอรปแบบ สถาปตยกรรม งานหตถศลป วถชวตความเปนอยของพนองชาว “ไท” ทกชนชน ทกกลมชาตพนธ จากวถชวตทอดมสมบรณของชาวลานนา การนบถอสงศกดสทธเชนผปยา ผปา ผขนน า ผเสอวด ผเสอบาน ผเสอเมอง ฯลฯ อนอยรายลอมทกเสนหญาเหนอหนาแผนดน ลวนมผทงสน โดยทค าวา “ผ” นนแปลความไดตงแตวญญาณ ไลเรยงไปจนถงเทวดา เทพเจา หรอแมแตขอก าหนดในสงคมตางๆ ดวย ผ มทงทเปนผดและผราย แตทงสองกสามารถทจะผนแปรเปลยนไปมาได ผดเชน ผบรรพบรษ การนบถอผบรรพบรษเปนความเชอในกลม “ไท” ทงหลายอยแลวบางทกเรยก ผด า บางทกเรยกผปยา บางทองถนกเรยกผปตา กม แตคอการนบถอผบรรพบรษ ทลกหลานใหความเคารพ และบวกกบความเกรงกลวไปดวย เพราะผปยาจะชวยเหลอลกหลานทปฏบตตามจารต คลองวตรตางๆ และจะลงโทษลกหลานทท าผดจารตประเพณตางๆ

สาวผกละ ผทชาวไทยวน - ไทลอ - ไทขน หวาดกลว

ภาพจาก: นทรรศการงานจมผ สะหลลานนา ณ ศนยศลปวฒนธรรม เชยงใหม

* หวหนางานสงเสรมศลปวฒนธรรม ศนยวฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา และ

อาจารยประจ าสาขาสงทอและเครองประดบ คณะศลปกรรม และสถาปตยกรรมศาสตร มทร.ลานนา ภาคพายพ เชยงใหม

๓๐

ในบางกรณ ผปยากอาจจะกลายเปนผกละ (อานวา ผ-กะ) ได หรอผทรบมา หรอซอมา

ดวยความประสงคเรองหนงเรองใดกตาม ทเชอวา เมอเลยงดแลวจะอ านวยใหเกดสงทปรารถนาได หากเมอใดทไมไดเลยงด พลถก กจะกลายเปนผทชาวลานนาเกรงกลวทสด นนคอ “ผกละ” ผกละจะไปเขาสงคนอน อยางเบากเรยกกนขอกนอาหารตางๆ เปนทอบอายแกเจาตวผเลยงผ อยางหนกกอาจจะท าอนตรายผเขาสงจนถงแกความตายได ดงนน คนกลม “ไท” จงมความกลวผ และหาทางหลกหนสงชวรายอยางทสด โดยหาทพง หรอสงทปกปกรกษา เพอกนภตผปศาจทงหลาย และใหชวตประสบพบเจอแตสงทด สรางขวญและก าลงใจใหกบผคน

ปนเมองยองผกตดตะกรด ทประดบศรษะ กบมวยผมวดวอง

ภาพจาก: รชตฯ หรญญ ดงเชน “ปน” ของกลมชาว “ไท” ทมความสวยงามของรปทรง บงบอกถงชาตพนธ แยกออกเปนดงน ปนชาวยอง ปนลานนา ปนขน มลกษณะสามเหลยม คลายกบมงกฎพระพทธเจา อนหมายถงยอดเขาพระสเมรและเขาบรวารอยรายรอบ จากยอดแหลมของปน แสดงถงความเพยรพยายามของชางทประดษฐคดคน ความประณตของงานศลป ปนบางชน ประดบดวยอญมณทบงบอกถงสถานะของผใช วามฐานะด มอนจะกน ถงแตงหยองครวงาม มราคาคาสน วสดทใชท าปนคอโลหะ เชน ทอง เงน นาก มความคงทน ถาวร สวยงาม สามารถขดใหขนเงาไดอยางงดงาม ในเชงอดมคต “ปน” เปนของสง ใชประดบมวยผม กนภตผปศาจ สงเกตจากปนของชาวลอชาวยองในเมองมา เมองลา เขตจงหวดเชยงตง รฐฉาน สหภาพเมยนมาร จะมตะกรด

๓๑

หรอยนต ซอนไวในมวยผมหรอโชวความงดงามของโลหะผสมฝายสแดง ในขนแรก ทผเขยนไดเหนนนกยงนกสงสยวาคออะไร ตอเมอไดสอบถาม จงไดความวาเปนยนตกนผกละ และเรอง ผกละกบทองถนแถบนน กยงมความเขมขนอยมากกวาลานนาในปจจบน จากวฒนธรรมการใชปนของชาว “ไท” แตละชาตพนธบงบอกถงความเชอ ความสวยงาม การแสดงถงสถานะของผใช รสนยม ทมความลงตว สวยงาม ตามแบบฉบบของแตละชาตพนธ๚๛

แมคาชาวไทลอเมองลาเกลาผม ปกปนผกตะกรด และเสยบดอกมหาหงส

ภาพจาก: รชตฯ หรญญ

๓๒