150 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 151

เลยเขาหาจางวางมหาดเลกผน ไดไปมาหาสหลายคราวแลวจะใหพนผดจางวางมหาดเลกเหนวาคนเขารตเปนศษยบรวารบาทหลวงเยซอต

ทเกยวของพวกสลบกำาปนมกจการเดนเรอไปทางเบงกอล เลยเรยกหาผาแขกเทศเปนสนบน มผากำามะหย, ผากำามะหรด, ผากศราช, ผาเขมขาบ, ผาตาด, ผาปตหลา, ผาปสต, ผาเยยรบบ, ผามสลน, ผาสกหลาด, ผาสาน, ผาสาร, ผาโหมด, ผาอตลต, ฯลฯ

“ไมไดผา กไมไดผล” จางวางมหาดเลกหมายถงถาไมไดผาตามรายการทบอก กชวยคนเขารตใหพนผดไมได “อาจถงทบหวเหมอนทบเศยรพระพทธรป”

ทนายเรอนจางวางมหาดเลกรบคำาไปบอกญาตหลายคนของคน เขารตตดตะรางทนงรออยศาลาหนาประตรวใหญ เมอรเรองไมไดผา กไมไดผลแลว พากนรำาลากลบไปหาสงของตดสนบนเหมอนทกครงทเอาผลหมากผลไมมาฝากจางวาง

พระยาราชมนตรบรรกษแตกอนมาพยายามแทรกแซงถวงเวลายงไมใหยกเรองคนเขารตมาพจารณาโทษ เพอรอเวลาใหฝงญาตไปหาผาผอนแพรพรรณมาตดสนบนตามตองการ แตผดผอนหลายครงยงไมมสนบนมา เลยไมถวงเวลาอกตอไป

“-----คนเขารตเปนชาวมาลยประเทศ ลกศษยบาทหลวงเยซอต ไดดมสราเมา แลวไดไปทบตอยพระพทธรป แลวเอาองคพระพทธรปไปเสยดวย สมควรใหตดนวทง 10 นวในมอ 2 ขางทใชตอยพระพทธรปจนทลายนนเสย-----” เจากรมลกขนพจารณาคดความกราบบงคมทลในทเฝาคนหนงกมราชโองการใหลงโทษตามนนในวนรงขน

ชวงเวลาไลเลยนนฝายเจาแขกภกข กรมหมนเทพพพธกบขนนางทงสพากนไปเฝาพระเจาอยหวทรงผนวชจำาพรรษาอยวดประด กทรง นดหมายใหเขาเฝาในโบสถเพอลบตาผคน

“ในโบสถนเยนดนก” สมณะอทมพรพระเจาอยหวนงพบเพยบอยเบองหนาพระประธาน ตรสกบเจาแขกภกขทนงพบเพยบเผชญหนากนหางๆ ตามดวยขนนางทงส แลวโบกมอมใหมหาดเลกเดกวดศษยพระมา

คอยรบใชในโบสถ ทรงทำามอใหปดประตโบสถดวย แลวตรสอกวา “โบสถปนปพนดวยหนจะเยนมากกวาโบสถไม ถามเรองลบจะหารอใหวาไดเลยนะ เจรญพร อาตมาใหมหาดเลกเดกวดออกขางนอกหมดแลว เจรญพร”

ทงภกขเจาแขกและขนนางทงสพากนพนมมอทำาเบญจางคประดษฐตอพระพกตรพระประธาน และสมณะอทมพรพระเจาอยหว แลวกราบทลความทคดกนไวนนทงหมดทกประการ

“เจรญพร อาตมาเปนสมณะ” สมณะพระเจาอทมพรตรสกบเจาแขกพรอมขนนางทงส “จะคดอานการแผนดนนนไมควร เมอทานทงปวงเหนควรประการใดกตามแตจะคดกนเถด”

ไมวาจะพากนกราบทลโนมนาวใดๆ กทรงตรสเจรญพรอยางนนเหมอนกนทกครง กรมหมนเทพพพธกบขนนางทงสกเขาใจตรงกนวาทรงยอมแลว ทรงยอมลาผนวชไปครองราชสมบตเหมอนแตกอนแลวกพากนทลลากลบ

“เหมอนคราวขนพเรนทรเทพไปเฝาพระเทยรราชาทรงผนวชอยวดราชประดษฐ คราวคบคดกนกำาจดขนวรวงศากบหมอมแมศรสดาจนทร” เจาแขกภกขบอกขนนางทงสเมอเดนออกจากโบสถไปลงเรอททาวด

เหตการณครงนนมจดไวในสมดขอยปมโหร วาขนพเรนทรเทพ เชอพระวงศ กบขนอนทรเทพ หมนราชเสนหา หลวงศรยศบานลานตากฟา สคนไวใจกน เขาไปในทลบแลวปรกษากนวา เมอแผนดนเปนทรยศดงนเราจะละไวดไมควร จำาจะกมเอาตวขนวรวงศาธราชประหารชวตเสย

ขนอนทรเทพ หมนราชเสนหา หลวงศรยศ จงวาถาเราทำาไดสำาเรจแลวจะไดผใดเลาทจะปกปองครองประชาราษฎรสบไป

ขนพเรนทรเทพจงวา เหนแตพระเทยรราชาททรงผนวชอยนนจะเปนเจาแผนดนได

ขนอนทรเทพ หมนราชเสนหา หลวงศรยศจงวาถาฉะนนเราจะไปเฝาพระเทยรราชาปรกษาใหเธอรจะไดทำาดวยกน

แลวขนพเรนทรเทพ ขนอนทรเทพ หมนราชเสนหา หลวงศรยศ กพากนไปยงวดราชประดษฐาน เขาไปเฝาพระเทยรราชา นมสการแลวจง

152 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 153

แจงความวาทกวนนแผนดนเปนทรยศ ขาพเจาทงสคนคดกนจะจบขน วรวงศาธราชฆาเสย แลวจะเชญพระองคลาผนวชขนครองสรราชสมบต จะเหนประการใด พระเทยรราชากเหนดวย

“ทรงยอมแลว ทรงยอมลาผนวชมาครองราชสมบต” ขอความนบอกกนปากตอปากในวนตอๆ มา เพราะขนนางทงสในภกขเจาแขกพากนพดจาเสยงลอเสยงเลาอางอยางเปนนยใหคนฟงรวาพระเจาแผนดนททรงผนวชอยวดประดทรงยอมลาผนวชจากภกษกลบมาครองราชสมบตเหมอนแตกอน เพอใหบานเมองมเกษมสข

“จรงอยางทพดกนหรอเปลาพะยะคะ” กรมหมนพทกษภเบศร หรอเจาอาทตยแตกอนนน ขอเขาเฝาเรงดวนแลวนมสการทลถามตรงๆ

“พดกนอยางไร” ทรงยอนถามเจาอาทตย กรมหมนพทกษ“พดกนสนนไปวาทรงยอมแลว ทรงยอมลาผนวชมาครองราช

สมบต”“อาตมาไมไดยอมอยางนน ไดแตบอกวา—” พระเจาแผนดนท

ทรงผนวชวดประดทบทวนถอยคำาทตรสตอบภกษกรมหมนเทพพพธกบขนนางทงสใหเจาอาทตยไดยนชดๆ

กรมหมนพทกษภเบศรนมสการกราบทลใหภกษพระเจาอทมพรทรงทราบวาสมเดจพระทนงสรยามรนทรทรงอาราธนาใหครองสมณเพศสบตอไปตราบททรงพอพระทยเจรญศลภาวนา สมเดจเจาพจะทรงอปฐากใหสมพระเกยรตยศ

แลวนมสการกราบทลอกวา อยาไวใจทาง อยาวางพระทยกรมหมนเทพพพธ เพราะมตวอยางครงรวมคดกบเจาฟาธรรมธเบศร กรมพระราชวงบวรคราวกอน แลวกระทำายอกยอนซอนเงอนใหเจาฟากงตองโทษโบยจนสนพระชนม หวงจะไดครองวงบวรแทน แตพระเจาอยหวในพระบรมโกศไมทรงตง เลยลอยเทงเตงมาถงวนน

เมอกราบทลทกอยางตามตองการแลว เจาอาทตย กรมหมนพทกษภเบศรกทลลา

“คนเหลานนคดกบฏจะทำาการใหญ” พระเจาอทมพรททรงผนวช

ขยบจวรทครองอยใหกระชบขนมา หลงเจาอาทตยโอรสเจาฟากงทลลาออกจากกฏตำาหนกไปแลว ทรงคดถงภกขเจาแขกกรมหมนเทพพพธกบขนนางทงสมาทลเรองใหลาผนวชไปครองราชย “ถาเขาทำาการสำาเรจ จบเจาพไดแลว เขาจะมาจบเราเสยดวย แลวจะยกกรมหมนเทพพพธขนครองราชสมบต”

พระเจาอยหวทรงผนวชคดถงคำาของเจาอาทตย โอรสเจาฟากงทมาทลบอกเรองลบตางๆ ครงคดการกบเจาฟากง เลยทำาใหวตกตางๆ นานา

“เราสองคนพนองจะพากนตายเสย เพราะคนเหลานนจะยกกรมหมนเทพพพธขนครองราชสมบต” พระเจาอทมพรทรงผนวชขยบจวรใหรดกมอกครงหนง พลางรำาพงในพระทยวา จะนงไวมได—จะนงไวมได—จำาจะไปทลใหพระเจาพใหร

สจตต วงษเทศ 155

“อาตมาภาพเปนสมณะไมเกยวในราชการ จะเกยวของสกขาบทเทานน จะรบพระราชทานแตชวตคนเหลารายอยาใหถงตาย—ขอถวายพระพร”

สมณะอทมพรพระเจาอยหวทรงผนวชเสดจเขาในพระราชวง เฝาพระเชษฐาธราชพระทนงสรยามรนทรในวนรงขน แลวถวายพระพรแถลงรหสเหตใหทรงทราบสนทกประการ ทายทสดกขอรบพระราชทานชวตคนพวกนนอยาใหถงตาย แลวถวายพระพรลากลบไปอาราม

คนพวกนนคอกรมหมนเทพพพธกบบรวารหกคน ถกเรยกเปนคนเหลาราย

เมอสมณะพระเจาอทมพรเสดจออกจากวงกลบถงวดประด กใหโอรสธดาทมาแวดเฝาเปนลกศษยสมณะเอาเรอออกไปบอกเจาแขกภกข กรมหมนเทพพพธใหหลบไปเสย เพราะนำาความถวายพระพรพระเจาแผนดนหมดแลว

ขณะสมณะพระเจาอทมพรเสดจออกประตวงกลบวดประด สมเดจ

30คนเหลาราย

พระเจาแผนดนพระทนงสรยามรนทรจงมพระราชโองการตรสสงเจากรมปลดกรมพระตำารวจทงแปดกรมใหไปจบคนเหลารายทงหกคนมากอน แลวตฆองรองปาวใหขาวปรากฏไปวามผเปนโจทกมาฟองวาคดการกบฏ

คำาคนนนเอง เจากรมปลดกรมพระตำารวจทงแปดกรมกแบงกำาลงออกเปนหกพวก แลวยกกองบกกองเรอแยกไปหกบานลอมไวทกบาน

“จบกบฏ เจาขาเอย” ไพรพลตฆองกอง-กอง “เจาขาเอย จบกบฏ คนอนอยาเขามาเกยวของ คนไมกบฏหลกไปอยากดทาง” แลวกตฆองกอง-กองลนไปขณะคมตวเขาวงทงสคน

บานเรอนราษฎรดบฟนไฟไตเทยนเมอไดยนเสยงตฆองรองปาวตามถนนกบแมนำาลำาคลอง เพราะลนลานเกรงกลวจะมสรบลมตายแลว บางคนกลวจะโดนลกหลงเจบตายได

ฆองทใชตฆองรองปาวเปนฆองใบเดยวหรอฆองเดยวขนาดเลก หลอบาง เรยกฆองกระแต สำาหรบตขานยามบอกเวลาหรอตประกาศปาวรอง อยางทเรยกวาตฆองรองปาว มเชอกรอยขอบฆองทเจาะรสำาหรบมอถอเชอกยกฆองขนต

เสยงฆองกระแตเปนสญญาณใหคนไดยนรอฟงคนปาวรองจะบอกเลาขาวสารสงใด รายหรอด

“มโจทกฟองวาไอพวกนคดกบฏ—กองๆๆๆ” พวกตฆองรองปาวตะโกนไปตฆองไปไมมหยดใหไดยนถงชาวบานชาวเมองทดบไตดบไฟสมนอกบานอยกนมดๆ เพราะกลวภย “มโจทกฟองวาไอพวกนคดกบฏคดโทรห ตองจบไปฆาใหหมด”

ตำารวจจบตวไดสคน คอ เจาพระยาอภยราชา, พระยายมราช, พระยาเพชรบร, นายจย ฟนไมดำา แตอก 2 คน คอ หมนทพเสนา กบนายเพงจน หนไปหาไดตวไม

“มราชโองการใหลงพระราชอาญาเฆยน” พระยาราชมนตรบรรกษ จางวางมหาดเลก ชอเดมนายปน ทเคยกลนแกลงเจาพระยาอภยราชา, พระยายมราช, และขนนางผใหญอนๆ ประกาศราชโองการใหไดยนทงสคน “ใหหมนศรสรรกษควบคมลงพระราชอาญาเฆยน”

156 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 157

หมนศรสรรกษคอนายฉม นองชายนายปน ผเปนทพระยาราชมนตร นนเอง

“สดแตพระราชโองการ” เจาพระยาอภยราชาบอกกบจางวางมหาดเลก เพราะรแกใจดวาถาจบไดกมโทษ แตจะหนกเบาอยางไรนนสดร จงบอกกบพรรคพวกวา “เมอคดทำาจรง กตองรบพระราชอาญา ขอใหทกคนรบพระราชอาญาอยางสำานกในพระมหากรณาของพระเจาอยหวทรงผนวช”

“ตองสำานกในพระมหากรณาขององคพ ไมใชองคนอง” จางวางมหาดเลกตะคอกใสคนโทษทงสคน

“ไมใชกงการอะไรของมง” นายจย ฟนไมดำา แยกเขยวใส“นราชโองการนะโวยไอจย” หมนศรสรรกษถลนออกมาพดใสหนา

ทำาใหทกคนเงยบอยางจำานนแตคงแคนแนนใจเมอรบพระราชอาญาเฆยนจนครบทกคนแลว กมพระราชโองการ

ใหจำาไวในคกตะรางฝายเจาแขกภกขพรอมโอรสทงหลายทแวดเฝาระวงตงแตออกผนวช

เมอรวาสมณะพระเจาอทมพรเอาความลบไปทลบอกสมเดจพระเจา แผนดนสรยามรนทรหมดแลว กพากนลงเรอหลบเขาคลองเลกไปซอนอยในวหารวดพระพแนงเชงทบางกะจะ เพราะเปนวดเกาแกใหญโต มชองทางหลบหนหลายทางทงทางบกทางนำา

“สมเดจพระเจาแผนดนใหมาคมองคกรมหมนเทพพพธ” นายตำารวจหลวงทคมพลตำารวจหลายกรมมาทางเรอ รองบอกคนวดพระพแนงเชงทถอดาบอาวธตางๆ เตมพรดรมฝงนำาใหถอยไปแลวรบราชโองการ

“ใครขวางกขดราชโองการ”“ไมขดราชโองการ แตขวางตำารวจปลอม” คนบนฝงวดพระพแนง

เชงลวนขาไพรบรวารเจากรมปลดกรมของเจาแขกภกข “ใครขนจากเรอกเปนศพลอยนำา”

“ทาหรอ” เสยงตะโกนจากเรอ“ไมทา แตพรอมรบ” เสยงตอบจากฝงวด

“ขดราชโองการเปนขบถคดโทรห ตองตดหวเจดชวโคตร”“ตดโคตรพวกมงกอน”“สมเดจพระเจาแผนดนมราชโองการใหมาคมเจาแขกภกขไป

สนทนาธรรม” เสยงของตำารวจหลวงออนโยนลง เพราะเหนวาขาไพรในกรมหมนเทพพพธมมากกวา “ขออยาขดขวาง”

“สมเดจพระเจาแผนดนทรงผนวชอยวดประด จะมราชโองการยงไง” คนบนฝงโตตอบ

“ถวายราชสมบตใหองคพเปนพระเจาแผนดนแลว”“แยงนะไมวา องคพแยงราชสมบตองคนองทรงผนวชเปนพระเจา

แผนดน”“ถาอยางนกผดพระอยการกฎมณเฑยรบาล” ตำารวจหลวงในเรอ

ตะโกนกองทองนำาวา “กระบดศก” “พวกมงกกระบดองคนอง” พวกบนฝงพทกษเจาแขกภกข กรม

หมนเทพพพธตะโกนตอบ แลวกรกนออกจากฝงไปทหวเรอเกยฝงท นำาปรมจะถงกลางเดอน 12

พวกบนฝงเปนขาคนบาวไพรบรวารของเจากรมปลดกรมทงปวงทมความกตญญสวามภกดรกเจาแขกภกข กรมหมนเทพพพธ ทกคนมอาวธหอกดาบแหลนหลาวเกาทณฑ กพากนจโจมตำารวจหลวงในเรออยางไมเกรงกลวอาญาศก เพราะตางรดในฝมอใครเปนใคร

ตำารวจหลวงอยในเรอหวเกยฝงตองเสยเปรยบ เพราะมมอบคบแคบจะขนจากเรอกไมได เพราะมอาวธรายครบเครองเรยงรายรออยบนฝง หากขนจากเรอกโดนเดดหว หรอไมกถกตหวรางขางแตกตกนำาตายอก

“ถอยเรอ—ถอยเรอ—” นายตำารวจหลวงตะโกนสงเหลาพลตำารวจฝพายใหถอยเรอออกจากฝงวดพระพแนงเชง

สจตต วงษเทศ 159

“ทรงพระกรณาวาเจาแขกเปนคนสตยซอ” ขาหลวงทฉลาดคนหนงพรอมดวยคนอนๆ อกสองสามคนรบราชดำารมานมสการทลกรมหมนเทพพพธ ภกขเจาแขกในคนนน “เกดเหตทงนเปนเพราะเจากรมปลดกรมคดอานเอง เปนแตอางเจาแขก”

กรมหมนเทพพพธในภกขภาวะ นงสำารวมอยในวหารหลวงพอโตพระพแนงเชงอยางสงบเงยบ แตมเงอนงำา โดยไมปรปากพดคำาใดคำาหนงออกมา สวนภายนอกวหาร ไพรขาของเจากรมปลดกรมมอาวธในมอชมนมหอมลอมอยลานวหาร โดยเฉพาะดานรมแมนำาสบกนเปนสามแยกทเคยมกองตำารวจหลวงยกกำาลงมาจะจบเจาแขกภกข แตกำาลงของเจากรมปลดกรมตานทานไวไดไมทนขนฝงวด จนตองมรบสงใหขาหลวงทฉลาดมาเกลยกลอม

“ทรงพระกรณาวาใหเจาแขกสงตวเจากรมปลดกรมมาถวายโดยด จะทรงพระกรณามไดเอาโทษแกเจาแขก” ขาหลวงฉลาดนมสการทลอยางฉลาด

31จบสก

เจาแขกภกข กรมหมนเทพพพธ ยงไมไดปรปากสนทนากบขาหลวงผฉลาด เพราะทรงหวนไหวไตรตรองเรองตางๆ อยางหนกหนาสาหสสากรรจ

บรรดาขาหลวงทมาทลเรองทรงพระกรณาน ลวนเคยมบญคณมาแตกอน เคยพงพาอาศยใหปนกนไปมาไมเวน ฉะนนจะปฏเสธเรองทงหลายยอมไมถกไมควร ครนจะดวนตกปากรบคำากจะทำาเสยหายถงเจากรมปลดกรมทกตญญสวามภกดรกเจานาย แตถาแขงขนตอไปกไมรอด

“ตำารวจหลวงจบสคนไดแลว ลงพระราชอาญาเฆยน” ขาหลวงผฉลาดนมสการทลเจาแขกภกขถงตำารวจหลวงจบไดเจาพระยาอภยราชา, พระยายมราช, พระยาเพชรบร, นายจย ฟนไมดำา ใหลงพระราชอาญาเฆยนแลวจำาไวในคกตะรางอยางคนโทษทวไปไมเอาชวตเลย ทยงจบไมไดคอหมนทพเสนากบนายเพงจน “อกสองคนยงจบไมได ตำารวจหลวงตามหาอย”

ภกขกรมหมนเทพพพธรกอนแลว จงมไดแสดงอาการอนใด แตในพระทยไมระงบดบได เพราะคนสนทไวเนอเชอใจมขมกำาลงทงหมดแตกฉานซานเซนจะเปนตายอยางไรไมร จะดรายอยางไรกไมเหน เชนนแลวจะหวงกำาลงขางไหนมาอดหนนไดอก ถาแขงขนตอไปกรงแตจะตองลมตายเปนกายกอง

“ทรงพระกรณาใหเฆยนขนนางทงสแลวจำาไวแคนน ไมถงตาย” ขาหลวงผฉลาดพดจาพาทมเมตตาใหเจาแขกภกขไดคด “เจานองทรงผนวชขอรบพระราชทานชวตไว”

ไดยนคำาบอกเลาวาเจานองทรงผนวชขอรบพระราชทานชวต เทานน กรมหมนเทพพพธภกขสะดงนอยๆ แลวคดในพระทยวาถาไมขอรบพระราชทานชวตกคงหาไมหมดทกคน หากเวลามาถงตนเมอไรคงไมพนไปได เลยหวนไหวสะทานกลวพระราชอาญา เจาแขกภกขทรงรดวาสมเดจพระทนงสรยามรนทรมนำาพระทยแขงกลา เดดเดยว ดดน และมแผนการลกลบซบซอนวางใจไมได ดงกรณเจาสามกรมทถกทอนจนทนสนไป

160 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 161

“ทรงพระกรณาวาเจาแขกเปนคนสตยซอ เกดเหตทงนนเปนเพราะเจากรมปลดกรมคดอานเอาเอง เปนแตอางเจาแขก” เจาแขกภกขทบทวนคำาของขาหลวงผฉลาดทมานมสการทลไวแตแรก “ใหเจาแขกสงตวเจากรมปลดกรมไปถวายจะทรงพระกรณามไดเอาโทษแกเจาแขก”

เจาแขกภกขคดในพระทยวาจะเชอไดไฉน ดแตเจาสามกรมยงถกลวงใหหลงเชอจนตองตายดวยทอนจนทน หากสงตวเจากรมปลดกรมไปตามราชโองการ ชะดชะรายจะเอาไปประหารเสยหมด แมตวเราเองกอาจไมละเวน ครนจะพงพาพระเจาอยหวอทมพรททรงผนวชกสนหวงแลว เพราะทรงเคารพเจาพมเสอมคลาย ถงอยางไรเขากเปนพนองทองแมเดยวกน เราสตางแมเหมอนแพคนละลำา ไมสำาคญทจะเวนชวตให

“จะสงตวให” กรมหมนเทพพพธภกขสนทนากบขาหลวงผฉลาดหลกแหลม “จะไปพดจาวากลาวพวกเจากรมปลดกรมใหยอม แลวมอบตวแตโดยด”

ขาหลวงผฉลาดหลกแหลมกนมสการลาออกจากวดพระพแนงเชงไปกราบทลใหทรงทราบ

คนนนเอง เมอขาหลวงผฉลาดกบคณะบรวารออกพนวดไปทางคขอหนา เจาแขกภกขกเรยกหาเจากรมปลดกรมใหเขามารวมกนในวหารหลวง แลวบอกเรองราวตงแตตนชนปลาย

“ขาแกไขไมไดแลว จะรบมอกไมได” เจาแขกภกขนงขดสมาธในวหารหลวงทปดประตหนาตางลงกลอนแนนหนา มขาคนเฝาขางนอกหนาแนน “ใหทกคนเอาตวรอดไปกอน อยาชา”

“พระองคทลกระหมอมละ” ปลดกรมถามขน“ไมอยรอใหเขาจบหรอก”“กระหมอมฉนไมมทจะหนไปไหนได ขอตามเสดจเปนกองอารกขา”

ปลดกรมทล“ลกหลานขาอกหลายคนพะรงพะรงจะหนไมทน” เจาแขกภกข

บอกปลดกรม “ตางคนตางหนไปจะคลองแคลวดกวา ถามแผนดนใหมถงพบกน”

เจากรมปลดกรมพยายามวงวอนรองขอเปนกองอารกขา แตกรมหมนเทพพพธทรงไมยอมใหตามเสดจ

“ทำาอยางนนจะเปนกระบดศก” เจาแขกภกขตรส “ทนละจะมกองทหารจากกรงตามลา แลวมหมายรบสงใหทกเมองจบสงกรง”

“ใครจะอารกขา”“ลกหลานหลายคนทำาได เพราะไมสรบใคร หนอยางเดยว ไมกวน

กพน”“ทางไหนพน”“พวกแกจะตามหรอ ไมบอกหรอก”“ตวตามเสดจไมได กถวายชวตตามเสดจ” ปลดกรมทลอยางสงบ

ในกลางคนสงด คนนงเฝาดวยกนทนนไมทนคดอยางอน เพราะตางจะหาชองทางตามเสดจอารกขา ขางกรมหมนเทพพพธกคดแตจะใหลกหลานพาหนใหพนกรงไปไกลๆ

เมอเจาแขกภกขลกจากวหารพระพแนงเชงไปแลว ปลดกรมกทลลาออกจากวดพระพแนงเชงไปเอาผาขะมาผกคอตายทางคลองสวนพลยานตลาดจนคาสำาเภา

เจาแขกภกข กรมหมนเทพพพธกบบตรหลายคนพรอมบาวไพรจำานวนหนงลงเรอลองแมนำาใหญไปเขาแมนำานอย แลวลดออกบางยหนจนถงแมนำาสพรรณบร ไปทกำาแพงแสน แลวทงเรอหาเกวยนชาวบานยานนนจะไปทางเมองแมกลอง แตหยดพกชายปาพระแทนดงรง ตงใจจะไปลงแมกลอง

พวกขาหลวงผฉลาดรทหลงวาเจาแขกภกขหนจากวดพระพแนงเชงไปแลว ใหตำารวจทหารออกเรอตดตามถามไถชาวบานสองฟากแมนำา จนไปทนลอมจบไดทปาพระแทนดงรง กกมเอาตวกรมหมนเทพพพธกบบตรทกคนมาถวายสมเดจพระทนงสรยามรนทร ตรสวา

“เอาผาเหลองออกไปเถด” เมอสกออกจากผาเหลองแลวคมตวไวมใหตดตอกบใครอก

สจตต วงษเทศ 163

“ทลกระหมอมเจานายเสดจออกจากกรงแลว” เจากรมของเจาแขกกรมหมนเทพพพธ นงบนขอนไมใตตนสำาโรงใหญทายวดพระพแนงเชงเมอเจาแขกภกขกบบตรชายหลายคนพากนลงเรอหนจากวดพระพแนงเชงไปแลว โดยมบาวไพรถอไตกอนเดยวใหแสงวบวาบไปมาตามแรงลม แลวพดจากบคนสนทเกอบสบคน มดาบครบมอกบเครองอาวธอนๆ

คนสนทเกอบสบคนนแตละคนมพรรคพวกอกเกอบสบคน รวมแลวเกอบรอย คอยคำาเจากรมจะเหนสมควรประการใด คนทงหลายกพรอมจะทำาตามนน เหลอแตปลดกรมกบสมนทลาดตระเวนทางอนกำาลงใหตามหา

“ถายอมใหจบเหมอนพวกแรก ขากตองโดนเฆยน แลวจำาขงไวในตะราง” เจากรมพดจาหนกหนวง “ไอปน จางวางมหาดเลก กบไอฉม จมน จะอวดอำานาจเหยยบหวไมเวนวน”

คนสนทของเจากรมพากนนงยองๆ ชนเขาบางฟงเนอความ ทกคนนงหยกรงบางกขดเขมร ไมมเสอผาแพรพรรณหมหอ จะมกแตลายสกของบางคนเทานน

32รบราชบาตร

“กจะไปซอนเหมอนหมนทพเสนากบทานเพงจน” เจากรมบอกคนสนทวาหมนทพเสนากบนายเพงจนเปนขาหลวงใกลชดของกรมหมนเทพพพธ รวมคดอญเชญพระเจาอยหวทรงผนวชคนราชสมบต “พวกมงไมมใครรจกมกจกใหกลบเรอน”

ไมมใครพดจาอะไร แตคนสนทเกอบสบคนของเจากรมยงนงทเดม ไมมใครลกไปไหนสกคน

“คนของปลดกรมมาหา” คนสนทเจากรมคนหนงคลานเขาไปปองหบอกเบาๆ “ปลดกรมตายแลว”

“ใคร” เจากรมหมายถงใครเปนคนรบปลดกรมจนตาย แลวใหคนของปลดกรมมาเลาสกนฟงไดยนหมดทกคนในคนมดมดมแตแสงไตกอนเดยว

“ผกคอกบไมประด” คนของปลดกรมหมายถงตนประดใหญทางคลองสวนพลจะไปยานตลาดจน

“พวกมงมอขาดตนขาดหมดแลวหรอไง” เจากรมพด“นายใหรอปากทางคอยดตำารวจหลวง—เลยไมทนทดทานแกไข”เพยงแคนเจากรมกรวาปลดกรมภกดตอเจาแขกภกข กรมหมน

เทพพพธ เมอตวตามเสดจไมได กถวายชวตตามเสดจ จะไดสงวญญาณทดแทนตามไปเหมอนททลไวจรงๆ

“ใครไมไปใหกลบเรอนตว” เจากรมบอกคนสนทใหพดตอๆ กนไปใหรทกคน “ใครไปใหตามกสเอาดาบหนา”

ไตกอนเดยวดบวบลงตรงโคนตนสำาโรง แลวทกคนกอยในทมด แตรวาพากนเดนไปลงเรอฝงคลองสวนพลทอยทางตะวนออกของวดพระพแนงเชง แมมดขางหนา แตตาสวางเหนทางเดนดวยคนกบตรบในสงครามปราบปรามอร

เมอลงเรอทเอามาจอดไวตงแตแรกตามเสดจเจาแขกภกข กบหามาเพมอกใหพอคนของปลดกรม ตางกพายไปทางวดใหญเจาแกวเจาไทยทจะมคลองขวกไขวแยกไปหลายทศหลายทาง แตไพรพลคนทงหมดไมรจะไปดาบหนาทางไหน จะสดทางทใด เมอไร ถงกระนนกไมสงสย ไมถาม

164 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 165

ไดแตพายเรอตามกนไปเปนกระบวนเงยบๆ เชยบๆ อยางเรยบรอย ไมเหลอรอยใหใครตดตามได

“ไปใหพนตำารวจหลวงตาม” เจากรมนงบอกในเรอนำาลำาแรก “เขาคลองกะมงทางบานขาวเมาเขาทงอทยไปใหสดทางวดเจาฟาอากาศ—”

“มดานพระอทยทงกวาง” คนสนทในเรอบอก“เขาคลองออมดานไปอยาใหพวกมนไดยนเสยงพายแทงนำา” เจา

กรมสงการตอๆ กนไป “บอกเรอทกลำาดวย”“พนดานพระอทยแลวไปทางไหน” คนสนทถามอก “ทางเขาพนมโยง” เจากรมบอกคนสนทลำาเดยวกนใหมงไปทาง

เขาพนมโยง สวนในใจคดไปวาใหพนดานกอนถงจะใครครวญอกทวาจะซอนอยหนใด แลวหวงลมๆ แลงๆ วาจะไดพบหมนทพเสนากบนายเพงจน

วนตอมาเมอทหารตำารวจตามจบไดกรมหมนเทพพพธ ใหลาสกจากภกขภาวะแลวคมตวไวมใหตดตอกบใครอก สมเดจพระทนงสรยามรนทรโปรดใหรบราชบาตรดวย

“ไวชวตไมใหถงตายตามรบปากวดประด” เจาพพระทนงสรยา มรนทรเทาความถงเจานองทรงผนวชทวดประด ขอรบพระราชทานชวตคนเหลารายอยาใหถงตาย “แตเจาแขกมพษรอบตวนก ปลอยใหมแขนขาไมได ตองตดไฟแตตนลมใหหมด หากแขนขายงใชการไดจะไมหมดเสยนหนามตำาตน รงแตจะมวนวายไมจบสน”

พระทนงสรยามรนทรโปรดใหสองพนอง คอพระยาราชมนตรบรรกษ นายปนจางวางมหาดเลกเปนพ กบหมนศรสรรกษ นายฉมนองชาย เอาคนไปรบราชบาตรคนเหลารายอยาใหขาดตกบกพรองตามพระอยการในกรมลกขน

รบราชบาตร คอยดทรพยสมบตพสถานบานชองหองหอลกเมย ขาคนของผมโทษตองพระราชอาญาเขาเปนของหลวง

พระอยการขบถศกเขยนบนสมดขอยมหลายมาตราใหลงโทษ ผกระทำาผดคดรายตอพระเจาแผนดนดวยการรบราชบาตรและประหารชวต

ขบถศก มาตรา 1 ผใดใจใหญใฝสงศกด มนขบถประทษรายพระองค โทษผนนเปนอกฤษฏ สถานหนงใหรบราชบาตร ฆาเสยใหสนทงโคตร สถานหนงใหรบราชบาตรฆาเสยใหสน 7 ชวโคตร สถานหนงใหรบราชบาตรแลวใหฆาเสย สวนโคตรนนอยาใหเลยงสบไปเลย เมอประหารชวตนน ใหประหาร 7 วน จงใหสนชวต—

ขบถศก มาตรา 5 เปนขาพระเจาอยหวเลยงใหมยศศกด แลมนโมหจรตคดใหญใจใครใฝสงศกด ทำาขบถประทษราย ทำาดงนนทานวาโทษหนกใหฆาเสยสนทงโคตร

ขบถศก มาตรา 6 รเหนวาผใดเปนขบถกด ญาตสมครพรรคพวกเปนขบถทำาความรายในแผนดนประการใดๆ กด แลเหนชอบผเขาดวยขบถ แลมไดวากลาวเพดทลแกพระเจาอยหว ผนนเปนขบถดวย

“หมอมกคน เมยเทาไร ลกเทาไร ขาทาสบรวารพลไพรทรพยสมบตเทาไรตองรบเขาหลวง” หมนศรสรรกษประกาศตอหนาลกเมยบรวารแตละ บานเรอนขนนางทถกรบ แลวใหเสมยนตราสารบาญชทำาหนาทจดหมายไวบนสมดขอยของสรสวดสงเขาหลวง

สรสวด เปนชอกรมทมหนาทเกยวกบการรวบรวมบญชเลกไพรหรอชายฉกรรจ มสามกรม กลาง, ซาย, ขวา

รบเขาหลวงของขนนางขาราชการอยางหมนศรสรรกษ หมายถงลงบญชครงหนง สวนอกครงหนงเปนของผรบทเลอกของดไว

“ของเกาๆ เขาหลวง ของใหมๆ นายใชเอง” เสมยนตราสารบาญชมคำาขวญประจำาตวแตละคนทตองทองบนทกลมหายใจเขาออก ฉะนนหมอมใหมๆ ลาสดทถกรบตองไมลงบญชเขาหลวง แตสงใหนาย

สจตต วงษเทศ 167

เมอแรกสมเดจพระเจาเอกทศพระทนงสรยามรนทร เสวยราชสมบตกลางเดอน 8 ขางขน ขณะนนสมเดจพระพนปหลวง กรมพระเทพามาตยทรงพระประชวร

ครนถงเดอน 12 สมเดจพระพนปหลวงกทรงพระประชวรหนก สนพระชนม สมเดจพระเจาแผนดนจงใหแตงพระบรมศพใสพระโกศ แลวอญเชญขนประดษฐานบนพระทนงบรรยงกรตนาสน เคยงกนสอง พระโกศกบพระโกศสมเดจพระราชบดา พระเจาบรมโกศทสวรรคตกอนแลว รออยยงมไดทำาการพระเมร แตใหมใบบอกไปหวเมองตางๆ เกณฑสงของไมสกไมซงมาสรางพระเมรมาศ

พระทนงบรรยงกรตนาสนมหาปราสาท ทประดษฐานสองพระโกศเคยงกน เปนยอดมณฑปยอดเดยว มมขใหญทงสดาน มพระแทนแวนฟาบษบกตงในมขโถงทงสทศ มเกยหนามขโถงมบนไดนาคราชขางเกยทงสเกย มกำาแพงแกวลอมรอบชาลาพระมหาปราสาท แลวมสระลอมรอบกำาแพงแกวชาลาพระมหาปราสาททง 4 ดาน สระกวางดานละ 6 วา

33เตรยมการงานพระเมร

ในสระระหวางมขโถงมมพระมหาปราสาทดานเหนอ มพระตำาหนกปลกปกเสาลงในสระดานเหนอหลงหนง 5 หอง ฝากระดานเขยนลายรดนำาทองคำาเปลว พนทารก มชอฟา หางหงส มขซอนสองชน มพระบญชรลกกรงเหลก ระเบยงชานเฉลยงรอบนนมลกมะหวดกลงลอมรอบ มสะพานลกกรงขามมาจากพระมหาปราสาทถงพระตำาหนก

พระตำาหนกนเปนทมเทศนาพระมหาชาตคำาหลวงทกปมไดขาดในสระระหวางมขโถงดานใตนน ปลกพระทนงปรายขาวตอกหลง

หนง เสาลงในสระ หลงคามชอฟา หางหงส มขซอนสองชน ฝาไมม มแตลกกรงมะหวดรอบพระเฉลยง เสารายทารกเขยนทองคำาเปลวลายทรงขาวบณฑ มภาพพรหมพกตรตนเสา-ปลายเสา

มสะพานลกกรงขามมาจากพระมหาปราสาทถงพระทนงปรายขาวตอก

พระทนงปรายขาวตอกนสำาหรบเสดจประทบโปรยขาวตอกพระราชทานปลาหนาคน ปลากระโห ปลาตะเพยนทอง และปลาตางๆ

ในทองสระระหวางมมมขโถงดานตะวนออกนน ปลกเปนพระทนงทอดพระเนตรดาว ฝงเสาลงในทองสระ ไมมหลงคา มแตพนและลกกรงมะหวดรอบ มสะพานขามสระออกมาจากมมพระมหาปราสาทถงพระทนงทรงดาว

พระทนงทรงดาวนสำาหรบทอดพระเนตรดาวและทอดพระเนตรสรยปราคากบจนทรปราคา ชพอพราหมณทำาพธถวายนำากรด นำาสงขในวนสรย-จนทร เมอโมกขบรสทธบนพระทนงทรงดาวทกคราวไป

ในทองสระระหวางมมมขโถงดานตะวนตกนน ปลกเปนสะพานพระฉนวน มหลงคารมสะพานขามออกมาจากพระมหาปราสาท เสาสะพานพระฉนวนนนมระยะหางๆ แตพอเรอนอยพายลอดไดใตสะพาน

เมออญเชญพระบรมโกศขนประดษฐานเคยงกนบนพระทนงบรรยงกรตนาสนแลว สมเดจพระทนงสรยามรนทรกบสมเดจพระเจาอทมพรอนชา ใหนมนตอาราธนาพระราชาคณะกบพระสงฆมาสบเปลยนหมนเวยนสวดพระอภธรรมในพระทนงประดษฐานพระโกศคทกคน

168 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 169

เดอนดบเดอนเพญ แลวไดปรกษาหารอพระญาตวงศพงศาเจานายอำามาตยมนตรขนนางทงปวง เตรยมการงานพระเมรลวงหนาตงแตบดนน

ครนเมอกำาราบปราบปรามเจานายขนนางกระดางกระเดองลงสงบราบคาบ แลวคมไดตวเจาแขกกรมหมนเทพพพธ แตไมฆาเพราะรบคำาไว จะใหอยในพระนครตอไปเกรงไมสงบ กโปรดใหนายกำาปนวลนดาคมเจาแขกไปปลอยทเกาะลงกา

กำาปนวลนดาแลนไปมาระหวางกรงศรอยธยากบกรงลงกาปละเทยว เคยนมนตพระอบาลกบคณะสงฆไปเกาะลงกา แลวรบกลบมาเปลยนพระสงฆอยธยาสำารบใหม โดยมผลประโยชนกำาไรจากสนคากรงศรอยธยา สมเดจพระทนงสรยามรนทรจงโปรดใหพระคลงสนคาตอรองผลประโยชนใหนายกำาปนวลนดาคมเจาแขกไปเกาะลงกาในคราวน

เมอคมเจาแขกไปลงกำาปนวลนดาออกจากพระนครศรอยธยาแลวนนเปนเดอน 12 ปลายป จะขนเดอนอายเดอนย นำากรไหลลงเขาหนาแลง กโปรดใหเรงรดตรวจตรางานกอสรางพระเมรมาศทลานพระเมร สนามหนาจกรวรรด ถวายพระเพลงพระบรมศพสองพระองค

สนามหนาจกรวรรด หมายถงบรเวณลานสนามหนาพระทนงจกรวรรดไพชยนต ทอยดานตะวนออกของพระราชวงหลวง เปนลานยาวตงแตหนาพระทนงถงหนาวดพระศรสรรเพชญ ออกนอกกำาแพงวงไปทางใตถงลานพระเมรหนาวดลเชยงจนหลงวดพระราม

วดลเชยงไดนามตามคำาชาวโยนก หมายถงวดหนาตลาด เพราะตดตลาดของดมราคาจากเมองเทศมาวางขายใหชาววงซอหาในฤดไมมงานพระเมร

“มโขนละครมอญรำาระบำาเทพทองกบโรงเลนสนกอกหลายอยาง” เจากงนงคยกบนงโสม นางส และเจาแกว อยใตถนโรงกระทอมชานกำาแพงพระนครปอมมหาไชย ในคนหนง เลาวางานพระเมรจะมมหรสพตางๆ “หนกม มงครมกม แลวยงมกลาตไม”

“ไมเคยดมงครม กลาตไม ไดยนแตชอทผใหญพดกน” นงโสมพดกบเจากงอยางลงโลด ลกตาแวววาวราวเมรมองพระรถ

“ไมสนก” เจากงบอกนงโสม “มงครม กลาตไม ไมสนก”“แลวหลวงเลนทำาไม”“เลนใหครบพธ ถาไมมกไมครบ”“ไมครบแลวขนสวรรคชนฟาไดไหม” นงโสมถามดวยสงสย“มงนนแหละจะตกนรกอนงโสม” นางสผเปนแมเลอกกากขาวสาร

ไดยนลกสาวถามกโมโหเดอด “หบปากเถอะอบา อหากน เดยวกถกมะพราวหาวยดปากใหตกนรก”

เจากงกบเจาแกวเปนโอรสธดาเจาฟากงทถกถอดเปนไพร แลวมาอาศยอยโรงกระทอมชานกำาแพงพระนครตรงปอมมหาไชย รบจางบอกบทละครเลยงตวไปวนหนงๆ ตามยถากรรม แตมฝมอทางชางสะนะปกสดงกลงไหมผาผอนทอนแพรตดตวมาแตในรววงดวย ขนจตราภรณ เจากรมชางสะนะ เลยสงใหหมนรตกำาพลเปนคนมาตามตวเจากงกบเจาแกวไปทำางานผาประดบพระเมรมาศ แลวใหคาจางแทนคณ

“พวกละครกำาลงฝกหดอยในวง” เจากงเลา “เปนละครในวง”“ของบานเราเปนละครอะไร” นงโสมถามอก“ละครนอกวง”“เลนเหมอนแมไหม” นงโสมถามหมายถงละครทนางสและพนอง

เลนทกวนน“ละครในวงมแตผหญงเลน ไมมผชายเลย” เจากงจบปากจบคอ

แลวกรดนวชทตวเอง เจาแกวเหนแลวกลนหวเราะ“ในวงไมมผชายหรอไง”“มพระเจาแผนดนไงละ”“คนเดยวหรอ” นงโสมทำาตาโตถามอยางสงสย“พดเปนคนๆ ไดไง” นางสวางกระดงฝดขาว แลวลกยนเอามอเทา

สะเอวดาทอลนใตถน “พระเจาแผนดนตองเปนองครไหม อนวอนหวหลดจากบา อบาเอย”

นงโสมเหนแมควาไมกวาด เลยวงหนไปจากทตรงนน

สจตต วงษเทศ 171

“มงพาพวกมนไปอยทางทายสนาม” ขนชางปากไมนายงานในกรมชางปากไมบอกชางเลวชอผำา แลวยกมอชไปทางทายสนามหนาจกรวรรดขางทศใตใกลตะแลงแกง “คอยขนไมใชแลวจากทตางๆ ไปวางกองไวใหพนเขตงาน”

นายผำานงชนเขาอยางยองๆ มองขนชางนายงานออกคำาสงบอกแลวกหนไปทางพวกบานทเกณฑมาทำางานขนไมตามทนายงานบอกไวเมอวานน พวกบานของนายผำาพากนนงชนเขาอยางยองๆ เหมอนกนหมดทกคน ตางไดยนคำาสงถวนหนากน

ผำา ในชอของนายผำาเปนคำาเรยกไมนำาเปนเมดๆ ขนาดนอยๆ เทาเมดทราย ลอยเปนแพบนผวนำา สเขยวสด กนได มกเอาไปลวกกนกบนำาพรก บางคนเรยกเปนไขแหน หรอไขนำา เพราะลอยนำาเปนแพ

นายผำาเปนผวนางส เปนพอไอแสงกบอโสม เปนไพรในสงกดหลวงจางวางกรมชางปากไม ตองถกเกณฑทำางานไมสรางพระเมร แตเปนแคชางเลว ศกดนา 50

34วณพกพระเมร

ชางเลว หมายถงชางสามญธรรมดาๆ ไมใชชางฝมอ จงมหนาททำางานหนกทกอยางทขาดคน หรอคนไมพอ เชน เลอยไมซงใหเปนแผนกระดานตามขนาดตองการของชางไมไปสรางโรงปะรำาทำาระทา, ถากไมซงใหกลมเปนเสาพระเมร เสาระทา, แบกขนไมทงหลายใหชางฝมอทำางานสะดวก, ขดหลมเสา, ขนเศษไมไปทงไกลๆ ฯลฯ

“มงบอกพวกบานมาขนไม กใหกนขาวโรงทาน” ขนชางนายงานบอกไว เพราะงานพระเมรเปนงานใหญใชคนมากหลายรอยหลายพน เกณฑไพรเทาไรกยงไมพอ ตองใหเกณฑพรรคพวกกนเองมาสมทบ โดยมขาวปลาในโรงทานใหกน นายผำาจงขอนายงานกลบบานทปอมมหาไชยไปลากพวกวณพกมาตามเกณฑ

โรงทานอยหลบไปทางขางวดลเชยงไมใหเกะกะงานกอสรางพระเมร มขาวปลาอาหารของหลวงเตรยมไวบาง แลวมสำารบกบขาวของชาวพระนครทมศรทธาเลอมใสจงรกภกดพากนหาบคอนสงของมาทำาทานกม บางพวกขนมาหงหากนทเตาหลวงกม

“มงกนขาวโรงทานไดไหม” นายผำาหนไปถามไอบงไบลกแขก ขณะพากนลกเดนไปเรมงานขนไมใชแลวททงเกลอนกลาด

“อรอย” ไอบงไบตอบพลางเดนพลางไปพรอมกบคนอนๆ แลวลากดงแผนไมทอนไม “อรอยกวากนทอน”

“ทไหน” ไอกลอนลกไทยสยามหนมาถาม“ทมงกนนนแหละ ทเดยวกน” ไอบงไบยอน เพราะรทนวาไอกลอน

แกลงถามจะใหพดวากนของทงขวางจากใตถนบานขนนางคนมงมทปลกเรอนเครองสบ มใตถนสงเดนลอดได แลวทงขวางของเหลอกนลงใตถน พวกวณพกพากนหลบซอนไปขโมยมากนประทงชวตไปวนหนงๆ กพอหนตายได

หมวณพกจากชานกำาแพงพระนครปอมมหาไชยทง 4 คน มไอกลอน, ไอบงไบ, ไอเมงเปง, ไอเฮยเฮง ทำางานขนเศษไมซากงานพระเมรแลกขาวจากโรงทาน ไมตองเรรอนไปลกขโมยทอนๆ อก ถอวาไดเสวยสขทกคน พอตกเพลเสยงฆองจากหอกลองตรงตะแลงแกงตโมงเปนสญญาณ

172 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 173

พระอาทตยเกอบตรงหวแลว กพกกนขาวโรงทานเสรจแลวพากนออกไปขนไมเศษอกจนถงเยนคำาตะวนรอนออนแสงถงเลกทำา แลวหาทมดหวนอนเอาแรงวนรงขน

“หอขาวซอนไวตรงไหนไอเฮยเฮง” ไอกลอนถามเมอตะวนตกดน“ใกลโรงทานนนแหละ” ไอเฮยเฮงบอก “แตพอกนหรอเปลาไมรวะ”“พอซ กกเอาใบตองหอเกบไวดวย” ไอเมงเปงรองบอก “กนนอย

หนอย เอาไวพรงนจะเอาซอนมากกวาวนน”“กกม” ไอบงไบบอกบาง “แตมนอย กบขาวอนกกนไมได”“ไมแยงมงหรอกไอบง” ไอกลอนพดใหรกน “มงกนคนเดยวไป

เถอะ”“แบงกได” ไอบงไบเสยงออย “ไมตองแบง” ไอกลอนกำาชบตางคนกตางไปหาหอขาวใบตองทหมกซอนไวทตางๆ กน แลวรวม

กนกนทโคนตนไมขางวดลเชยง เปนขาวมอเยนทเอรดอรอยมาก เพราะตากแดดขนไมเหนอยเอาการทเดยว

“ใครเคยมาแถวนบาง” ไอกลอนกนขาวเปลาๆ กบปลาแหงปง พดถามขน “กเคยผานไกลๆ ไมเคยเขามาขางในถงน”

ทกคนตางสายหนา เพราะไมเคยมใครเขามาถงทตรงน“ของหลวง” ไอเฮยเฮงพดขนขณะเอามอเปบขาวเขาปาก“ใคร ใครเปนหลวง” ไอเมงเปงถาม “หลวงอะไรวะ”“เดยวโดนมะพราวหาวยดปากหรอกไอเมงเปง” ไอเฮยเฮงบอก

“ของหลวงนเปนของพระเจาแผนดน”พอไดยนคำาวาพระเจาแผนดนเทานน ทกคนเอามอปดปากทงๆ

ขาวสกตดนวมอเตมไปหมด ทำาใหปากคอเลอะเทอะเกรอะกรงดวยขาวสก แลวไมมใครพดอะไรเลย

นานพอสมควรกวาทกคนจะคอยๆ เปดปากพดเบาๆ เมอตะวนตกดนนานแลว บรเวณนนมดมดสนทสนม จะมกแตแสงไตของหมชางสรางพระเมรอยไกลๆ กำาลงกนขาวปลาอาหารของหมพวกทถกเกณฑ

มาเหมอนๆ กน นายผำากรวมอยในหมพวกเหลานน มเสยงกลองโทนตตอเนองเปนพกๆ

“กลบเรอนหรอยง” เสยงใครคนหนงพดขนในคนมดมดหม“มเรอนใหกลบหรอ” อกคนหนงพดขนบาง“ตรงนอกปอมทรอนำาไง”“มงซกหวในทคนอน ไมใชเรอนมง มนเปนเรอนเมอไร เปนโรงทม

ตะหากละ หรอไมกคอกควาย”โรงทม หมายถงโรงสำาหรบตงศพ หรอทบรเวณแคบๆ มวซวมดๆ

ทมๆ เสยงสนทนาในคนเดอน 12 มลมหนาวออนๆ พดมา คอยๆ เงยบ

หายไป ครหนงกเรมใหมอก“เอาไมทำาเพงกนลม แลวนอนกนตรงนแหละ ไมตองกลบปอม พรง

นเชากขนไมไดเลย” ไอกลอนบอกทกคน“มพวกตระเวนไหม” ไอเมงเปงถามถงพลตระเวนคอยตรวจยาม

ตามไฟตอนกลางคน“ไมมาทางนหรอก”“ทำาไมจะไมมาละ”“ไมมอะไรใหฉอ” ไอเฮยเฮงพดแลวลกขนทำาทาหยกรงขดเขมร เนอ

ตวเปลาเปลอยทกคน พากนทำาเพงไมพาดพงตนโพธตนไทรตรงนน เพอบงลมหนาวซกหวนอน

“ใครเคยเหนผไหม ตวเปนยงไง” ไอกลอนถามในความมด ถามขนมาลอยๆ ใหทกคนไดยน

“ไมเคย” เสยงไอเฮยเฮงตอบแทนคนอน“มงกลวผไหม” ไอกลอนถามอก“กลว” ไอเฮยเฮงตอบ“ไมเคยเหนผแลวกลวผทำาไม” ไอกลอนยอน“มงเคยเหนพระเจาแผนดนไหม” ไอเฮยเฮงถามบาง“ไมเคย” ไอกลอนตอบ

174 กรงแตก ยศลมแลว

“ไมเคยเหนแลวกลวทำาไม” ไอเฮยเฮงยอนบางแลวทกคนตางมองหนามองตากนในความมดมดนน ซงตางกรดวา

ไมเหนอะไรเลย

“มหาดไทย กลาโหม กรมทา อยานอนใจ ตองสารตราเรงไมเครองพระเมรมาใหครบโดยเรว” พระเจาเอกทศทนงสรยามรนทร ตรสกบสมหเจากรม พรอมเหลาเจานาย ขนนาง อำามาตยราชการทหมอบเฝาอยเรอนตนใกลพระทนงบรรยงกรตนาสนในคนหนงเพอปรกษาตดตามงานสรางพระเมรมาศอนเปนปกตทกยำายาม

พระเจาเอกทศทรงโสรงมผาขะมาคาดเอว ไมมเสอ ประทบอยบนตงไมแกะลายพดตาน ทรงยกพระชงคขางหนงขนบนตง อกขางหนงหอยพนยนไวสบายๆ แลวมชาวพนกงานสาวสวรรคกำานลในคอยพดวแลวไกวผาโบกกระพอลม

“ขาพระพทธเจาจะใหมสารตามเรงไมเครองพระเมรไปอกทกเมอง” เจาพระยาจกรศรองครกษ สมหนายกอครมหาเสนาบด กรมมหาดไทย กราบบงคมทล “เคยมใบบอกเรงไปคราวหนงแลวพระเจาขา แตยงชาอย ตองมไปเรงอกตงแตพรงน”

“ขาพระพทธเจาจะทำาอยางเดยวกบเจาคณมหาดไทยพระเจาขา”

35เกณฑเครองพระเมร

176 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 177

เจาพระยามหาเสนาบด สมหพระกลาโหม กราบทลพระกรณา “เคยเรงไปแลวเหมอนกน แตยงไดมาไมครบ”

“หวเมองเดอดรอนอะไรหรอถงไมสงไมกบเครองพระเมรลงมาใหทนการ” พระเจาเอกทศทรงสงสย “อยาใหเดอดรอนละ”

“ทบางเมองสงมาแลวกไมครบพะยะคะ” พระยาราชมนตรบรรกษหมอบอยในทเฝาดวยกกราบบงคมทลบาง ทำาใหเจากรมตางๆ ไดยนแลวอดอดขดของหมองใจ

“ไดความยงไงใหเรงบอกขนมา จะไดรเรองเรวๆ” พระเจาเอกทศทรงหนพระพกตรไปทางนายปน จางวางมหาดเลกเปนทพระยาราชมนตรบรรกษ “นายปนตองตดตามเรองดวย จะไดรเรองไมชกชา”

เมอตรสจบ เจาจอมแมนสนมเอกกถอพานมกระปกนำาจนทนมา กราบถวาย พรอมดวยกลองจนอบของเจาสวตลาดนอย

“จะทนเดอนหาไหม” ทรงผนพระพกตรถามเจาอาทตยททรงกรมเปนทกรมหมนพทกษภเบศร

“ตองใหเสรจทนพระเจาขา” เจาอาทตยทรบพระราชโองการเปนนายงานสรางพระเมรมาศกราบบงคมทล

“เจาจนทรไปสมทบชวยอกคนจะไดรอบคอบ” พระเจาเอกทศตรสใหเจาอาทตยรบเจาจนทร นองคนละแมไปชวยทำางานพระเมร “ใหไปเรงไมเครองพระเมรจากหวเมอง”

รงขน เจาพระยาจกร สมหมหาดไทย มหนงสอใหหวหมนตำารวจถอแยกไปตามหวเมองตางๆ มเนอความเหมอนๆ กนวาดวยพระกรณาเหนอเกลาฯ สงวาการพระเมรไดลงมอทำามาชวเพลาหนงแลว เสา ไม เครอง พระเมรขาดมออย บดนใหหวหมนตำารวจมาเรงเสาไมเครองพระเมรใหเรงตดชกลากตกถงทา แลวใหขาหลวงมชอเรงผกพวงแพสงไปใหถงพระนครโดยเรว แลเสาไมเครองพระเมรซงยงไมครบนน ใหนายทพนายกองเรงตดชกลากผกพวงแพเอาไปสงจงเนองๆ ใหครบเกณฑ

การพระเมรมาศทถวายพระเพลงพระบรมศพ เปนสงแรกสรางราว 100 ปกวามาแลว ในแผนดนสมเดจพระเจาปราสาททอง แตเดมใชตงบน

เชงตะกอนตกแตงหสดลงคเทานน ไมไดตงเปนพระสเมรสงใหญเรยกเมรมาศ

พระเมรมาศมขนาดสงใหญขนระฟาแลวยงมเมรทศ 8 ทศ มสามสรางระหวางเมรทศ แลวมระทาดอกไมไฟเปนแถวสงเรยงกนอก ตองใชไมสกกบไมเนอแขงตางๆ ชนดอนๆ อกมากมายนก

เครองรางรานสรางเมรเปนไมไผนบไมถวน รวมถงหวาย ชน นำามนยาง หนงววควาย ใชเคยวทำากาว ยางสน และของปาอนๆ จำานวนมหาศาล สงของเหลานหามาไดดวยวธเกณฑหวเมองตางๆ ทวพระราชอาณาจกรจดสงเปนสวยเขาพระนครศรอยธยา

เรมแรกทเดยว กรมมหาดไทย, กรมกลาโหม, กรมทา ประชมหารอแบงสนปนสวนกนวาแตละกรมรบจดหาและสงของอะไรบางมากนอยเพยงใด ตอจากนนแตละกรมกออกหมายเกณฑสงการไปยงหวเมองในสงกดใหสงวตถสงของเขากรงตามจำานวนทเกณฑ

เมอหมายเกณฑสงถงหวเมองถกตองแลว เจาเมอง กรมการเมองจะสงการตออกทอดหนงไปยงเจาแขวง, นายอำาเภอ ใหจดหาและสงสงของทตองการ

คนสดทายคอไพรในชมชนหมบาน ตองปฏบตตามคำาสงโดยพากนเขาปาโคนตนไม, ชกลากซง, ผกไมซงเขากบไมไผเปนแพ แลวพวกไพร นแหละตองขนสงสงของลองตามนำามาสงถงพระนครศรอยธยา จนทสดยงตองชกลากขนฝงแลวใสเกวยนขนกบขชางลากซงมาถงสถานทกอสรางพระเมรมาศทลานพระเมรสนามหนาจกรวรรด

ตอจากนนบรรดาไพรชางไมอยางนายผำาและคนอนๆ กจะถกเกณฑใหเลอยบาง ถากบาง เพอทำาเสาพระเมร เสาระทา กบเปนแผนทำาอยาง อนๆ อกหลายอยาง

จานกร กรมการเมองพษณโลก เปนผคมไพรขนเสาไมและสงของอนๆ ลองมาสงในกรง เมอนงแพซงแรมคนแรมวนมาถงกใหชางชกลากขนฝงทางประตทาสบเบย เปนประตใหญกำาแพงเมองดานทศเหนอ เลยบแมนำาคลองเมอง มโรงชางอยรมนำานอกกำาแพงชานพระนคร เปน

178 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 179

ชางหลวงใชในราชการเทานนทาสบเบยเปนทานำาขนลงของผมราชการในวงหลวง และผมกจขน

โรงศาล ซงตงอยในกำาแพงวงดานตะวนออกใกลทาสบเบย ไดชอจากคาเรอจางคราวละสบเบย

ทขนไมซงเครองพระเมรยงมอกหลายแหง ถามาถงเวลาเดยวกน ใหขนตามทาอนๆ ทงในพระนครและนอกกรง ถาอยนอกกรงใหขนซงทางแมนำาตะวนออก แลวเอาชางลากและเกวยนควายขนขามทางทำานบรอนำาปอมมหาไชย แลวลากไปตามถนนเจาพรหมเขาสนามหนาจกรวรรดพอด

“เมองพษณโลกขนเสาไมซงลงมาชาจนตองสงสารตราไปเรงรดอยางน จะใหเขาใจยงไง” พระยาราชมนตร จางวางมหาดเลกพดทกทายจานกร กรมการเมองพษณโลก ทคมแพไมซงลองลงมา แลวเขาถวายรายงานเจาอาทตยกรมหมนพทกษกบเจาจนทร มจางวางมหาดเลกแวดเฝาอยดวย

“ฝนไมยอมหยดเหมอนปกอนๆ นำาเลยไมลด หนทางเขาดงไมทจะใชการเลยเปนหลมโคลนตมชกลากไมถนด ตองเกณฑไพรมากกวาเกา แลวเกณฑชางชกลากมากกวากอน ทำาใหขลกขลกขดของไปหมดทงนนเลยละเกลากระหมอม” จานกรพนมมอรายงานใหเจาอาทตยกรมหมนพทกษ ทประทบอยบนตงในพลบพลาโรงพธคมงานสรางพระเมร “ถาฝนหยดตามปกตเหมอนปกอนๆ กจะไมลาชาถงขนาดนกระหมอม”

“งานพระเมรคราวนมครงใหญทสดถงสองพระบรมศพคราวเดยวกน ทำาไมไมเกณฑไพรใหมากกวาแตกอนละ” จางวางมหาดเลกถามขนอก

“ยงฝนไมหยดตกผดฤด พวกไพรกยงลำาบาก ขนเกณฑเพมขนจะเดอดรอนจนเกดเหตรายๆ ไปหมดเมองพษณโลก” จานกรอธบายความเดอดรอนของไพร

“แตไมเกณฑไพรเพมกเดอดรอนงานพระเมรหลวงรไหม” จางวางมหาดเลกถามกลบ

“ถาเกณฑไพรในกรงใหระดมกอสรางเพมกวาปกตกไมเดอดรอนงานพระเมรอะไรนนา” จานกรยอนอยางนกร

“ยอนงานหลวงเชยวหรอน” จางวางมหาดเลกฉนขน “รมงไหมวาเปนราชโองการ อยากถกโบยหรอ”

จานกร กรมการเมองพษณโลกพนมมอวนทากรมหมนพทกษทประทบนงเคยวหมากหยบๆ ไมตรสสงใด เลยมสำานกนกรวาไมควรตอบโตตอความยาวสาวความยดอยในราชธาน เพราะไมใชททางของคนเมองสองแควพษณโลก จงสบถในใจวา

“พวกมงอยาหลงไปทางพษณโลกบางกแลวกน”

สจตต วงษเทศ 181

“ผาขาวยงไมพอ” เจากงพดกบหมนรตกำาพลใหไปบอกขนจตรา ภรณ เจากรมชางสะนะ “งานกระดาษยงไมไดลงมอ กระดาษยงไมมา อยากรวาจะมาเมอไรทงกระดาษทงผาขาว”

“จะรไมได” หมนรตกำาพลพดพมพำา “หนงสอเกณฑเอาคณจกรมบอกไปหลายเดอนแลว แตรไมไดวาหวเมองจะขนมาสงเมอไร”

“ถาไมสงกระดาษกบผาขาวมาให ฉนไมมจะทำา งานลาไป” เจากงพด

“หมอมจะไปเรงถามทางมหาดไทยวาจะมาถงเมอไร” หมนรตกำาพลทลบอกอยางเออมระอาหวเมอง “หวเมองพวกนไมเอาใจใสงานหลวง”

“เขาอยไกล” เจากงบอก “กวาจะรวบรวมสงของไดครบเกณฑกแทบตาย แลวยงตองขนมาสงถงทอกดวย ตองเอาใจเขามาใสใจเรา”

“เกดมาเปนไพรกตองโดนเกณฑอยางนแหละ” เจาแกวผสมโรงดวย แลวตบทายวา “พวกเจาทถกถอดเปนไพรกเหมอนกน ตองออกแรงรบจางทำางาน”

36โกนหว

เจากงกบเจาแกวเปนโอรสธดาเจาฟากง เกดจากเจาจอมเชอสายปลายแถว เมอสนเจาฟากงกถกถอดเปนไพร แลวไปอาศยอยโรงกระทอมชานกำาแพงพระนครปอมมหาไชย รบจางบอกบทละครเลยงตวตามยถากรรม แตมฝมอทางชางสะนะปกสะดงกลงไหมผาผอนทอนแพร กบงานกระดาษตดตวมา เจาพนกงานเลยตามตวมาทำางานผางานกระดาษอยโรงพระเมรสนามหนาจกรวรรดทงคนทงวนจนผาขาวหมด กระดาษหมด

ผา, กระดาษ กบสงของอนๆ ทใชงานพระเมรน เจาพระยาจกรมหนงสอใบบอกถงเจาเมอง กรมการเมองนานหลายเดอนแลว บางเมองสงมาแลว แตอกหลายเมองยงไมสง มบางเมองสงบางแตยงไมครบ ตองตามสงอกใหครบ

รายการสงของตางๆ ทบอกหวเมองทงหลายใหสงลวนมเงนราคาจดซอทงสน ไมไดเกณฑสงมาเฉยๆ ผาขาวขนาดสบง สผง ขมนซกยอม ผาสบง สดบปกรณบงสกลและปานใบ กระดาษขาว สำาหรบใชการเบดเตลดเปนอนมาก เกณฑแบงเฉลยมาใหเจาเมองกรมการ จดผาขาว สผง ขมน ปานใบ สงลงมาดงน

เมองลพบรผาขาว 30, เมองอางทอง ผาขาว 80, เมองอนทร ผาขาว 60, เมองพรม ผาขาว 20, เมองสงห ผาขาว 40, เมองสรรค ผาขาว 100, เมองชยนาท ผาขาว 70, เมองอทยธาน ผาขาว 200 ขมน 1, เมองมโนรมย ผาขาว 10,

เมองนครสวรรค ผาขวา 100 ขมน 1, เมองพจตร ผาขาว 70 ขมน 1, เมองพชย ผาขาว 700 ขมน 3, เมองพษณโลก ผาขาว 400 ขมน 2, เมองสโขทย ผาขาว 200 ขมน 1, เมองสวรรคโลก ผาขาว 300 ขมน 2, เมองกำาแพงเพชร ผาขาว 300 ขมน 2, เมองตาก ผาขาว 300, เมองเพชรบรณ ผาขาว 700, เมองหลมสก ผาขาว 2,000 สผง 3 บาท, เมองทาโรง ผาขาว 20, เมองบวชม ผาขาว 30, เมองกำาพราน ผาขาว 10, เมองชยบาดาล ผาขาว 20, เมองสระบร ผา 50 ขมน 1

เมองกาญจนบร เมองศรสวสด ผาขาว 250, เมองราชบร ผาขาว 1,000 ขมน 5, เมองสพรรณ ผาขาว 250 ขมน 1, เมองนครชยศร ผา

182 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 183

ขาว 100สารตรายำาวา ใหเจาเมองกรมการปลงใจฉลองพระเดชพระคณ

เรงรดจดผาขาว ขผง ปาน กระดาษ ขมน สงลงไปถงกรงแตในเดอน 11 เดอน 12 นใหครบตามเกณฑจะไดเยบเปนสบงยอมใหทนสดบปกรณบงสกล แตผาขาวนนจะคดเงนราคาพระราชทานใหตามอยางแตกอน

ทางเมองโคราชสมา ออกไปทางเมองโขงเมองลาว กใหเจาเมอง กรมการเมองสงสงของลงไปงานพระเมรตามตองการ ตองการผาขาวขนาดสบง สผงสดบปกรณบงสกล และชน, ปานใบ, กระดาษขาว, เชอกหนง, หนงเคยวกาว, สำาหรบใชการเบดเตลดเปนอนมาก เกณฑแบงเฉลยขนมาใหเจาเมองกรมการจดผาขาว, สผง, ปาน, ชน, หนงเคยวกาว, เชอกหนง, กระดาษ, สงลงไปกรงดงน

เมองนครราชสมา เมองพมาย เมองนางรอง เมองปก ผาขาว 1,000 ผน สผงหนก 3 บาท ชนหนก 50 บาท เชอกหนง 50 ขด หนงเคยวกาว 100 ผน, เมองแปะ ผาขาว 100 ผน สผงหนก 50 สลง, เมองขขนธ ผาขาว 1,000 ผน สผงหนก 3 บาท, เมองสรนทร ผาขาว 500 ผน สผงหนก 1 บาท, เมองสงขะ ผาขาว 500 ผน สผงหนก 1 บาท, เมองรตนบร ผาขาว 150 ผน สผงหนก 50 สลง, เมองศรสะเกษ ผาขาว 1,000 ผน สผง 3 บาท

แตผาขาวนนจะคดเงนตราพระราชทานใหตามอยางแตกอน“พวกมงตองโกนหว” นายผำาบอกวณพกเมอคำาวนนน “ถาทำางาน

กนทานพระเมรตองโกนหวทกคน กกตองโกน”“โกนทไหนละ” ไอกลอนลกไทยถาม “พวกขาโกนเองไมได”“พรงนจะมคนมาโกนให” นายผำาบอกใหร“ตองถอศลเขาวดหรอ” ไอบงไบวตก“ไมเขาวด ไมไดบวช แตโกนงานพระเมร”โกนหวงานพระเมรเปนประเพณมมาแตครงดกดำาบรรพกอนสมย

กรงศรอยธยา แตไมมเอกสารในหอหลวงบอกไว เลยไมมใครรวามาเมอไร? อยางไร? หากเปนทรบรวากอนมงานพระเมรจะตองโกนหวตามคำาสงกรงเปนระเบยบราชการหลวง

มใบบอกจากกรมมหาดไทยกบกลาโหมกรมทาไปถงเมองตางๆ วาทลละอองฯ ขางหนาขางในฝายทหารฝายพลเรอนใน นอก กรง แลเมองเอก,โท,ตร นอกจากเมองหนาดานทมตราหามนนใหโกนผมเดอนละครงจงทกคนจนถวายพระเพลงแลว

ใหเจาเมอง กรมการเมอง กรมการแขวง นายบาน นายอำาเภอ ปาวรองอาณาประชาราษฎรใหโกนผมใหสนเชง อยาใหหลงเหลออยแตคนหนงใด ถาผใดมไดโกนผมจบไดจะเอาตวเปนโทษจงหนก ครงหนงสอนมาถงวนใด กใหเจาเมอง กรมการ ทำาตามจงทกประการ

มตราไปใหโกนผม เมองราชบร, เมอสพรรณ, เมองนครชยศร, เมองปราจน, เมองนครนายก, เมองฉะเชงเทรา, เมองลพบร, เมองอางทอง, เมองอนทร, เมองพรม, เมองสงห, เมองสรรค, เมองนคราชสมา, เมองชยนาท, เมองมโนรมย, เมองนครสวรรค, เมองพจตร, เมองพษณโลก, เมองพชย, เมองสวรรคโลก, เมองสโขทย, เมองเพชรบรณ, เมองวเชยร, เมองสระบร, เมองพระพทธบาท

แตเมองเถน, เมองกำาแพง, เมองตาก, เมองกาญจนบร, เมองศรสวสด, เมองไทรโยค, เมองทองผาภม, เปนเมองหนาดาน ไมใหโกน

เมองอทยธาน ใหโกนแตเจาเมอง กรมการ เลกพลเมอง ราษฎร แตพวกอาทมาตชาวดาน ตองลาดตระเวนใหงดไวไมตองโกน

สจตต วงษเทศ 185

“ปลนเกวยน” เจากรมบรวารของเจาแขกกรมหมนเทพพพธพดใหสมนไดยนเมอนงบนครกไมควำาอยใตถนบานกลางปาดงพนไปทางวด เจาฟาอากาศ เขาพนมโยง

“เกวยนใคร” สมนคนหนงถาม“เกวยนโคราช” เจากรมบอก “เปนกองเกวยนบรรทกสงของสนคา

ลงมาจากโคราชจะเขาไปสงพระคลงในกรง”“ของพระคลงเลยเรอะ” สมนหลายคนทนงลอมรอบพดกนตอๆ ไป“มคนในพระคลงสงขาวบอกมาวาเมองโคราชจะเอาของลงไปสง

พระคลงผานมาทางน ทางปาสก” เจากรมนงโสรงลายเสนทางยาวคาดผาขะมา เคยวหมากในปากแลวบวนปรดๆ ลงพนดนใตถนเรอน

เจากรมคนนเปนขาราชการบรพารขาหลวงเดมของเจาแขกกรมหมนเทพพพธ ทพาสมนหนออกจากกรงคราวถกลอมอยวดพระพแนงเชง ครงทกรมหมนเทพพพธทรงผนวชหนไปทางพระแทนดงรง

จากคลองสวนพล วดพระพแนงเชง เจากรมใหสมนพายเรอไปทาง

37ปลนสงของกองเกวยน

วดใหญเจาแกวเจาไทย เขาคลองกะมง ผานทงอทย แลวลดเลาะไปตามลำารางทางนำาเลกๆ จนถงทดอนชายดงเขาพนมโยง วดเจาฟาอากาศ กเขาดงอยกบชาวปาชาวดงในหมบาน แลวตงตนเปนนายบานยานนนทงหมด พวกชาวบานชาวดงกยกยองยำาเกรง

“คนของเราสกเทาไร” เจากรมหนไปถาม“มาจากกรงสกสามสบ” สมนคนหนงบอก “ถารวมคนในบานนก

เปนรอย หรอเกอบรอย” “ดาบครบไหม” เจากรมถามอาวธ“ไมครบ แตมอยางอน รวมแลวอาวธครบ”“เมอไร” สมนอกคนหนงถามเจากรมจะลงมอเมอไร“ตรวจใหแนๆ อกทจะมกองเกวยนผานทางไหน มาวนไหน” เจากรม

อธบาย “ถารกำาหนดแนกลงมอ”กองเกวยนโคราชขนสงของสนคาจากเมองโคราช กบเมองทาง

ลำานำามลกบแมนำาโขง ลงไปกรงทบานศาลาเกวยนดานตะวนออกพระนคร ศรอยธยา

เสนทางจากเมองโคราชลงมา กองเกวยนจะผานทางดานขนทด ผานชองเขาพงเหย ลงชองทางลำาพญากลาง บานบวชม บานชยบาดาล เลยบแมนำาปาสกถงบานขอนขวาง บานตาลเดยว บานหนองบว บานกลวย ปากเพรยว เมองสระบร จากนนกลดทงตามสะดวกไปกรงทบานศาลาเกวยน

ทบานศาลาเกวยน มศาลาใหญหาหองสองหลงสำาหรบเกวยนเมองนครราชสมา และเมองพระตะบองมาจอดทศาลานน ววตางและเกวยนเมองนครราชสมาบรรทกสนคาตางๆ คอนำารก, ขผงปกนก, ผาตะราง, ผาสายบวสคบหนาเกบทอง, ผาตาบวปอกเตลดงา, และหนงเนอ, เอนเนอ, เนอแผน, ครง, ไหม, กำายาน, ดบก, หนองา, ของปาตางๆ

เกวยนเมองพระตะบองพวกเขมรบรรทกลกเรว, กระวาน, ไหม, กำายาน, ครง, ดบก, หนองา, ผาปม, แพรญวน, ทองพราย, พลอยแดง, และสนคาตางๆ ตามอยางเมองเขมร

186 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 187

พวกโคราชและพวกเขมรเอาสนคามาขายทศาลาเกวยน ถามามากศาลาไมพออยตองปลกกระทอมอยตามแถบนน ศาลานนเปนของเรยไรพวกพอคาเกวยนและลกคารบรวมกนทำาขนแลวซอมแซมตอๆ มา ในฤดลกคาตางและเกวยนมา ชาวบานแถบนนทำาของกนตางๆ ออกนงรานขายเปนตลาดคราวหนง

“อยาฆาใคร พวกเราตองไมฆาใคร เพราะไมใชเสอปลน” เจากรมประกาศใหไดยนทวกน “ถาใครฆาคนในกองเกวยน กจะฆาไอคนนน”

วาแลวเจากรมกขนมาบานออกจากหมบานตอนกลางคน มสมนบรวารขนเกวยนใหญตามไปหลายเลม ลดเลาะจากซอกเขานไปออกซอกเขาโนน จนถงทงราบแคบๆ กลางหบเขา มนำาปาสกไหลจากทางขวาไปทางซายเขาพระนครศรอยธยาทางเกาะลอย มรอนำาทางปอมมหาไชย ในกรง

กองปลนไปตงกองดกทางมาของกองเกวยนโคราชอยรมนำาปาสก ทมทวเขาอยทางขวาเปนพดไปทางซาย มชองเขาอยทางเหนอเรยกดงพญากลาง พวกกองเกวยนโคราชจะลงจากทางนน แตบางพวกจะมาจากทางอนกม ขนอยกบนายกองเกวยนจะเหนวาทางไหนสะดวกและปลอดภยจากโรคภยไขเจบเหนบเหนอย และคนราย-สตวราย

รงขน ตะวนชงพลบ พระลบจะลบไมหายไปกบเหลยมเขา กองเกวยนจากโคราชแลนออกจากซอกเขาราวปารมนำาปาสก มคนขมาบานหมหนงนำากองเกวยนลวงหนาคอยดลทาง แลวใหสญญาณอนตรายตางๆ ทอาจมตลอดทาง

กองเกวยนโคราชเปนเกวยนขนาดเลกเมอเทยบกบเกวยนบานของชาวกรงศรอยธยา เกวยนโคราชขนาดเลกน คนโคราช คนเขมร เรยกอยางเดยวกนวา ระแทะ บางคนออกเสยงเกวยนกระแทะ แตบางคนวา รนแทะ มหลงคาใบไมแหงกนแดดกนฝน มลอเลก เทยมวว เพราะใชงานทางเมองโคราชและเมองอนๆ ทางแมนำาโขง-ช-มล เปนทราบสง แดดรอน มดนปนทราย จะใชควายลากไมได เพราะควายแพแดด จะหอบมากเมอแดดรอนจนหมดแรงลาก สวนววทนแดด แพฝน กลวเสยงฟารอง สวนลอใหญใชลย

โคลนตมอยางลมนำาอยธยา ถาเอาลอใหญไปโคราชววลากไมไหว ตองขนเนนสงตำามทวไป ไมไดเปนทงราบอยางอยธยา ฉะนนเกวยนระแทะตองลอเลก เลมเลก ลากสะดวกบนทสงๆ ตำาๆ และดนปนทราย

เมอถงลานทงรมนำาปาสก นายกองเกวยนโคราชใหขบวนเกวยนหยดยงตงคายลอมวงกนขาวปลาอาหารทเตรยมมาแลวนอนคางคนตรงน ตางพากนปลดววออกเอาไมคำาหวเกวยนไว แลวจงววไปผกหลกรวมกนเปนฝงๆ สมไฟไลแมลงรนไรเปนกองๆ หางๆ กน บางพวกจดไตตามไฟไลสตวปาทจะแอบเขามาตอนกลางคน ทำาใหบรเวณนนสวางวอมแวม

“รอใหมดกอน ใหพวกมนเขานอนกอน แลวปลน” เจากรมทหนวงลอมตำารวจมาตองซองสมผคนบอกใหสมนบรวารรบรไว “พวกมนจะไดหลบ ทเหลอกนอยแลว”

ครนดกดนดกดำาไปทงดง นำาคางลงเปนปลายฝนตนหนาวในราวไพร เจากรมใหกลมหนงถอไตแลวเดนตามมาบานนำาเขาไปกองเกวยนลอมวง จบคนอยยามตามไฟสามสคนไดเงยบๆ ไมทนตสญญาณ

“นายอยไหน” เจากรมรองถามบนหลงมาบาน แลวยำาอกวา “นายมงนอนอยตรงไหน”

คนยามโคราชชมอไปทางหนงทมคนนอนผงไฟอยหลายคนรวมกนกพอดคนหนงลกขนนงพลางพดวา

“กนแหละนายกอง” คนพดลกยนขนพรอมกบคนอนๆ ตนขนมา“ขามาปลน แตปลนดๆ ไมคดฆาแกงใคร” เจากรมพดจาหวานลอม

“อยากรวาเทยวนมอะไรมากนอยขนาดไหน”นายกองเกวยนโคราชไดยนเจากรมพดจาออนโยน แตไมรวาเปน

ใคร เลยยงไมวางใจ เหลยวไปดรอบๆ เหนคนของเจากรมเปนรอยยนรายลอมเหมอนคมไวหมดแลว สวนพวกโคราชทมากบกองเกวยนเพงงวเงยตนอยางงงๆ ทำาใหนายกองเกวยนรวาแกไขอะไรไมไดแลว เพราะพวกปลนมจำานวนมากกวาหลายเทา

“บอกเถอะวาเทยวนมอะไรมาบาง” เจากรมยำา“ของสงเกณฑทงนน” นายกองเกวยนพดดวยสำาเนยงลมนำามล ม

188 กรงแตก ยศลมแลว

ยานคางหางเสยงเลกนอย “ถงรบมากอนฤด ปกตจะมาเดอนสามเดอนส”“สงเกณฑร” เจากรมพดทวนอกทโดยเขาใจวาสงเกณฑใหพระคลง

สนคาตามปกต“สงเกณฑงานพระเมร” นายกองเกวยนโคราชบอก“งานพระเมรหรอวะ” เจากรมถามยำา ในใจรดวาเปนงานพระเมร

สมเดจพระราชบดากบพระราชชนนในสมเดจพระเจาอยหวอทมพรดอกมะเดอททรงผนวชและทรงพระกรณา แตไมรวากองเกวยนนขนของงานพระเมร

“งานพระเมร กรงเรงของเลยตองรบไปสง ชามากแลว” นายกองเกวยนโคราชบอก “มแตของพระเมรพวกผา สผง ชน เชอกหนง แลวกหนงควายเคยวกาวปะกระดาษลายพระเมร”

เจากรมไดยนแลวนงไป ถาปลนสงของงานพระเมรจะเปนเรองใหญโต ทางกรงตองสงกองทพมาปราบจนอยสขไมไดแน แตแลวสงสมนวา

“คนดทกเลม ดของในเกวยนทกเลมวามอะไร”สมนบรวารทงหลายชแสงไต แลวกรกนไปทเกวยนแตละเลมจอด

ลอมวงจนหมดกมารายงานตรงกนวามสงของตามทนายกองเกวยนบอก แตไมมสงของตามปกต เชน หนงเนอ, เอนเนอ, เนอแผน, ครง, ไหม, กำายาน, ดบก, หนองา, ของปาตางๆ

“ไมปลนโวย” เจากรมตะโกนสงสมนบรวารทมอาวธครบทกคน แตไมไดบอกเหตผล “เลก ไมปลน นเปนของสงงานพระเมรทงนน ปลนกบาป”

พดแลวเจากรมลงจากหลงมา จงมอนายกองเกวยนไปนงสนทนาขางกองไฟทสมไลแมลงปาอยเปนนาน แลวตะโกนบอกสมนบรวารอกวา

“พวกเราจะไปสงกองเกวยนขนของงานพระเมรพรงน”

“หมาแอบดกนงเยยวโวย—มาดกนโวย—หมาแอบดกนงเยยวอยตรงนวะ”

เสยงนงจนตะโกนโหวกเหวกในสมทมพมไมหลงกองเสาไมแกนซอนกนสงทวมหว แตไมมใครเอาใจใส แลวไมมใครอยากดหมาตวนน เพราะรกนวาถามเสยงตะโกนอยางนหมายความวามผหญงไปนงเยยวในพมไม แลวมผชายไปแอบดหางๆ เลยถกดาประจานเปนหมา

“ไมไดด ไมไดแอบด กไมไดแอบด” เสยงผชายวยคะนองตะโกนตอบ “กกมาเยยว”

“แลวใครวามงละ” นงจนตะโกนโต “กวาหมาแอบด รมงเปนหมา”“กเปนคน” เสยงตะโกนตอบ “เปนคนเหมอนมง”“ไมเหมอน ไมเหมอน กไมเหมอนมง เพราะกไมไดแอบดใครเยยว”

นงจนพดจาดาทอตอปากตอคำาอกพกใหญ“เหนอยหรอยง” นงอนทอยดวยถามขน“ยงไมเหนอย ยงดาไดอก” นงจนจบปลายผาหางทมวนเปนหาง

38ลกอน ลกจน

190 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 191

ลอดหวางขาตวเองแลวดงไปเหนบไวขอบผาหางขางหลงเปนโจงกระเบนหรอจงกระเบน “เสอกมาแอบดกเยยว”

“เขาบอกไมไดแอบด เขากไปเยยวตรงนน” “ทำาไมเยยวใกลกดวย”“ตรงนนเหมาะจะเยยว มนลบตาคน มกองไมกบพมไมบง”“นมงเปนพวกมนหรออนงอน” นงจนหนไปมองนงอน “ถงมาพด

แกตวใหมน”“หมดคนแลวซ เลยหนมาหาเรองกบก”“มงวากชอบหาเรองรน”“แลวจรงไหมละ”“ถาไมใชพสาวละกตบแลว”“เกนไปหนอย” นงอนคนพสาวพดดๆ “นไมใชเมองเพชรนะ นมน

อยธยา แลวเขตวงหลวงดวย”นงจนคนนองสาวเงยบเสยงลงไปเมอไดสตวาตรงนเปนสถานท

กอสรางพระเมรพระเจาแผนดน ถาพวกตำารวจหลวงไดยนคำาพดจาดาทอกตองโดนด อาจมมะพราวหาวยดปากจนปากแตกแหกปากตาย

นงอนกบนงจนพนองสองสาวทญาตผใหญคนรจกมกคนชอบเรยกวา ลกอนลกจน เปนลกไมกลมแบน กลางบม สกแลวสเหลอง กลนหอม รสหวาน เรยกลกจนกได ลกอนกไดเหมอนกน

ทงสองคนเปนลกสาวของชางเขยนชางปนชอทองรงกบนางแตม อยทางวดมหาธาต เมองเพชรบร แลวถกเกณฑยกครวมาเขยนและปนตกแตงพระเมร

นางแตมกเปนชางเขยน ลกมอชางทองรง เพราะเทอกเถาเหลากอเปนชางเมองเพชรบรมานานถงรนพอจนตงชอลกสาววาแตม แปลวาวาดเขยน แลวไดผวเปนชางเพมเขามาอก เลยกลายเปนตระกลชาง กยงเหลอแตลกสาวสองคนไมรจะทำางานชางสบตอหรอจะทำาอยางอน

เมอสองสามเดอนกอน เจาเมองเพชรบรไปเกณฑชางทองรงกบนางแตมใหเขามาเมองอยธยาตามใบบอกจากกรง พรอมกบคนอนๆ หลาย

ครว พากนเดนจากเมองเพชรบรขนมาทางแมกลอง แลวอาศยลงเรอขนปลาแหง ขนกะป นำาปลา เลาะลดตดคลองในเรอกสวนไปทางคลองหมาหอนจนออกทาจน แลวเขาคลองฝรงสองกลองผานโคกขามเขาคลองดาน ถงเมองบางกอก แลวทวนแมนำาขนมาถงกรง

เมอเขากรงกตงครวอยขางๆ ทสรางพระเมร มครวคนอนๆ อยรายเรยงเคยงกนไปลวนถกเกณฑมาทำางานพระเมรทงนน แตในหนาทตางๆ แลวมาจากเมองตางๆ ทบางคนไมเคยรจก ไมเคยไดยนกม

ไพรทถกเกณฑมาทำางานทางราชการไมมเงนคาจาง ไมมขาวปลาอาหารใหกน ไมมเรอนอย ไมมอนอน ทกอยางตองหาเองทงหมด

แตนางแตมเปนเมยชางทองรง แลวเปนลกมอชางทองรงดวย ทางเจาเมองเพชรบรเลยใหยกครวมาดวยกนพรอมลกสาวสองคน นางแตมเลยตองหงหาอาหารขาวปลาใหผวกบลกดวย

ครนมาอยเขตงานกอสรางทมงานมากขน ตองมคนแบกขนเศษไมและสงของกอสรางตางๆ ทางราชการเลยใหมโรงทานสำาหรบยาจกวณพกเขญใจ รวมถงไพรแบกขน ลกสาวสองคนของชางทองรงกบนางแตมเลยตองทำางานแบกขนเพอไดกนโรงทาน เหมอนหมวณพกสคนจากชานกำาแพงพระนครปอมมหาไชย

“มงใชไหม” นงจนถามคนนงหยกรงขดเขมรออกจากหลงกองเสาแกน

“กมาเยยว” คนเดนออกมาคอไอกลอน บอกยำาวา “ไมไดแอบด แตมาเยยว”

“ทำาไมนานจง” นงจนสงสยเพราะตวมนเยยวเสรจนานแลว แตทำาไมไอคนนเพงออกมา

“มนเหมาะด เลยขดวย” ไอกลอนบอก“มงเหนอะไรของกไหม” นงจนถามอก“กงไมบง เลยไมเหน”“อาว ไอชบหายนแอบดกเยยวจรงๆ นหวา” นางจนชหนา แตนง

อนเอามอปดปากหวรอ

192 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 193

“ตอนแรกไมไดด แตพอมงโวยวายขนมาเลยเหลอบดถงรวากงไมบง” ไอกลอนอธบาย

“ทำาไมมาขเยยวตรงนวะ” นางจนถาม“อาว กอยแถวน”“ไมเคยเหนหนา มงทำาอะไร” “ขนไมไปทง”“กนขาวทไหน” นงจนชกของใจ“โรงทาน” ไอกลอนบอก “กนในโรงทานกนสคน”นงจนกบนงอนซกไซไลเลยงไอกลอนจนรวาเปนขขาดวยกน มงาน

แบกขนเหมอนกน กนโรงทานเดยวกน เลยคอยๆ พดจาปรองดองกน“คนบานไหน” นงอนกบนงจนถามไอกลอนทรนราวคราวเดยวกน“คนทนบานน” ไอกลอนบอก“เรอนพอแมอยไหนละ”“ไมร ไมม” ไอกลอนบอกความจรง แลวยอนถามบาง “มงสองคน

บานไหน”“เมองเพชร” นงอนบอก“เพชรอะไร อยไหน” ไอกลอนไมรจก“เมองเพชรบร อยไกล” นงอนนงจนสองพนองแยงกนบอกสรรพคณ

เมองเพชรบรเสยงตโทนดงปะโทนโทน ปะ ปะ โทนโทน ลอยมาจากอกฟากหนง

ของสนามหนาจกรวรรด ขณะตะวนรอนออนแสงลงรำาไร เงาไมสงใหญกยดยาวทอดขยายออกไปทละนอยๆ

“ไปดรำาโทนกนไอกลอน” เสยงตะโกนจากยาจกวณพกสามคนทเดนเขามาตรงไอกลอนยนอยกบนงอนนงจน

โทน คอกลองอยางหนงใชมอต เปนกลองเลกขนาดศอกหนง ทำาจากไมออนเบา เอามาถากใหกลมยาวราวศอก แลวควานขดขางในใหกลวงเปดหนาหลง แลวเอาหนงแหงปดหนา แตเปดทายใหเสยงสะเทอนดงโทนๆ จงเรยกชอวา กลองโทน

ผคนทงในกรงและนอกกรงลวนมกลองโทนประจำาหมบาน ใชตใหจงหวะเลนรำาตรงลานบานตอนเยนถงกลางคนเดอนหงาย เลยเรยกวารำาโทน คอฟอนรำากบกลองโทน จะไดยนเสยงโทนทกหมบานทงในกรงนอกกรง

“ไปไหม” ไอกลอนถามสองสาว“ตองไปอยแลว พอแมกปลกโรงกระทอมอยตรงนน”“เอาผวหรอยง”“ยงไมเอา ไมมเอา” พนองสองสาวบอกใหยาจกวณพกไดยนทก

คนขณะเดนตามกนไปเปนแถวเดยว

สจตต วงษเทศ 195

“กองไมทขนไปวนกอน มนหดไปกม หายไปกม” ไอกลอนพดขนคราวหนงใหเพอนเกลอยาจกไดยน

“มงหลงกองนะซ” ไอเฮยเฮงบอก“ไมหลงแน ดหลายวนแลว แตไมไดบอกใคร” ไอกลอนเถยงแลว

อธบาย “ตอนแรกคดเหมอนมงนนแหละวาหลงกอง แตดหลายวนกหายไปจรงๆ ถาไมเชอกไปดไหมละ”

ไอกลอนมองทไอเฮยเฮง แลวหนมองทกคนเรยงตวไปทไอบงไบกบไอเมงเปง ทกคนพยกหนา

“ทำาไมไมมองกสองคนดวย” นงจนพดดงๆ แลวหนมองหนานงอนพสาว

นงจนพยกหนาพรอมนงอน แลวพากนลกเดนตามยาจกทงหมดไปดกองไมเรยงรายอยรมสนามหนาจกรวรรดทางดานใตตดไปทางตลาด ตะแลงแกง

นบแตวนรจกกน แลวพากนไปเลนรำาโทนครงแรกกบพวกชางพระ

39ไมเกณฑ

เมร พนองสองสาวกเขากนไดกบพวกวณพกทงส เพราะมวยไลเลยรนราวคราวเดยวกน กลายเปนพวกเดยวกนในเขตงานสรางพระเมร

ไอกลอนชใหพรรคพวกทงหมดดรองรอยกองไมทถกขนยายไปทอน ไมไดหายไปกองเดยว แตหายไปหลายกอง ไมพวกนลวนเกณฑจากเมองตางๆ มาทำาพระเมร

“คนน—” ไอเฮยเฮงบอกทกคนแคนน แตรกนวาหมายถงแอบดคนนวามอะไรมาขนไม

ฆองกลองตยำาคำาตอนตะวนตกดนดงไกลไปถงสนามหนาจกรวรรด แลวเลยไปอกถงไหนๆ ลมหนาวพดใหเยนยะเยอกเปนครงคราว ฟามดมดสนทหมดแลว แตเสยงกลองโทนจากพวกชางพระเมรยงไดยนเปนจงหวะจะโคน

หลงกองไมมชายฉกรรจจำานวนมากมาแบกขนไมอยางเงยบๆ เดนเรยงแถวไปทางตะแลงแกงแลวเลยวขวาไปทางคลองทอ เอาไมลงเรอทจอดรอจนเตมกออกเรอไป แลวมเรอลำาใหมเขามารอตอๆ กน

พวกยาจกกบพนองสองสาวซมดอยกองไมอนๆ เรยงรายหลายกองจงมองเหนตะคมๆ กลมคนในความมดเหมอนผสางนางไมออกทำางานสาละวน ทำาใหทกคนทซมดรกนวากองไมทหดหายไปกเพราะมคนมาขนไมขโมยไปทอนตอนกลางคนอยางนนเอง

“ตรงหวถนนตะแลงแกง มจำาหลอไมใชหรอวะ” ไอเมงเปงพดขนเบาๆ

“มทงหวถนน ทายถนนตะแลงแกง” ไอบงไบบอก “กเคยเหนตำารวจเฝาหลายคน”

“ทำาไมไปเหน เขาออกเฝาตอนกลางคน” ไอเมงเปงถาม“กเหนตอนกลางคนนนแหละ”“เถลไถลไปไหนมา”“ไมไดเถลไถล แตไมมทจะไป ไมมทกน เลยเดนหาของกน” “แลวไดไหมละของกนนะ” ไอกลอนถามขน“มแตกลวยออย” ไอบงไบบอก “มคนทงไวขางทางเลยเกบมากน

196 กรงแตก ยศลมแลว สจตต วงษเทศ 197

ประทงไดคนนง”“ตำารวจเฝาจำาหลอไมเหนมงหรอ” ไอเฮยเฮงถาม“เหนซ กแบงเขากนดวย” ไอบงไบพดอวด “แตพวกเขาไมกน แลว

ไลใหกกลบบาน”“มงกลบหรอเปลา”“ไมมทจะกลบ เลยเถลไถลมาเรอยๆ จนเหนพวกมงนแหละ ตงแต

นนไมไดไปทอนอก”จำาหลอนเปนคำาเพยนจากจนวาจงหลอ หรอจะโหลว หมายถงเครอง

กดขวางทาง หรอกนทาง คำาวาจะหรอจง หรอจำา ในภาษาจนอยธยาแปลวากดขวาง คำาวาโหลวหรอหลอ แปลวาถนนหนทาง

ในกำาแพงพระนครศรอยธยามไพรฟาประชากรหลายหม หลายเหลาหลายเผา หลายพนธตงหลกแหลง มทงคนดและคนไมด รวมทงมวยรนวยคะนองกบนกเลงหวไมอยดวย จงตองมตำารวจและพลตระเวนตงดานตรวจ เพอรกษาความสงบและจดระเบยบทางสงคมบนถนนสายสำาคญและรอบพระราชวงหลวง

ดานตรวจเพอรกษาพระนครเรยกกนวา คายผนบบานหลอ หรอจำาหลอ เปนเครองกดขวางทาง คอปกเสาสงราว 1 เมตร มเสาไมทบหลงขวางถนนเรยกวาราว ม 2 แนวยกเยองไมตรงกน ปลายตอปลายเกยกนทงสองขาง เมอมคนเดนถงจำาหลอ ตองออมปลายราวขางหนงไปออกปลายราวอกขางหนง มตำารวจพลตระเวนประจำาอยทกแหง คอยตรวจคนเทยวกลางคนดกดนและคอยจบผราย

จำาหลอในพระนครศรอยธยาตงอยสถานทตางๆ ราว 24 แหง คอ 1. อยหวถนนหนาวงตรา 2. อยปลายถนนหนาวงตรา ตรงประตทาสบเบย 3. อยสดหวถนนบานตะกว 4. อยหวเลยวถนนปาโทน 5. อยหวถนนปาเกรยบทาพระประเทยบ 6. อยทายถนนปาเกรยบ 7. อยหวถนนบานขนเงน 8. อยทายถนนปายา 9. อยหวเลยวถนนปาชมภ 10 . อยตรงหวถนนปาไมกบหวถนนปาเหลกรวมกน 11. อยหวถนนปาฟก 12. อยกลางถนนปาผาเขยว 13. อยหวถนนตะแลงแกง 14. อยทายถนนตะแลงแกง 15. อย

หวถนนปาตอง ตรงจวนเจาพระยาพระคลง 16. อยทายถนนปาตอง ตรงทาฉางประตไชย

บรเวณรอบพระราชวงหลวงกมจำาหลอตงรกษาการอยเรยงราย คอ 17. อยหวถนนโรงมาชยฤกษ ตรงประตจกรมหมา 18. อยมมวดธรรมกราช ตรงกำาแพงคนทองสนามหนาจกรวรรด 19. อยหวถนนตลาดเจาพรหม 20. อยตรงศาลาสารบาญชรมโรงสก 21. อยตรงปอมกลาง ตรงวดลเชยง 22. อยตรงมมจะเลยวไปวดระฆง 23. อยตรงมมปอมปากทอ จะเขาไปทายสระในพระราชสถาน 24. อยมมปากทอ จะเลยวไปถนนประตดนมาหยดจนพระฉนวนนำาประจำาทา

“ขนไปไหนกน—ขโมยของหลวงนหวา” หวหนาพลตระเวนตะโกนถามขนขณะคนพวกนนแบกขนไม

พลตระเวนสองสามคนชกอนไตไฟโพลนสองดคนทแบกขนไมไมพดจา แตมผคมขนไมคนหนงเดนเขามาหาหวหนาพลตระเวน แลวยนหนาไปใหแสงไตสองราวกบจะบอกวาเชญดหนาใหชดๆ

“ขนไมไปไหน” หวหนาพลตระเวนถามอก“เอาไปกองทอน” ผคมขนไมบอกหวนๆ“ทไหน” หวหนาพลตระเวนถามอก“ทงแกว” ผคมขนไมบอกสนๆทงแกว เปนตำาบลอยทางเหนอนอกเกาะเมองออกไปทางคลองสระ

บว มบานเรอนขาราชการบาง“ของใคร” หวหนาพลตระเวนถามของใคร คอไมพวกนขนไปแลว

เปนของใคร ใครใหมาขน“ฉม—ทานฉม หมนศรสรรกษ” ผคมขนไมบอกเทานนกหนกลบ

หลงเดนออกไป เพราะเปนทรบรทวกนวานายฉมมหาดเลกเปนนองนายปน จางวางมหาดเลก ผมนองสาวเปนพระสนมเอกทมอำานาจวาสนาเกนกวาใคร

หวหนาพลตระเวนไดยนแลวหวใจจะหยดเตน กเดนนำาลกนองออกไปจากทนน ไมหนมาอกเลย

สจตต วงษเทศ 199

“เลยงชาง กนขชาง” หมอมกงหรอเจากงของชาวปอมมหาไชยพดขนขณะทำางานผาอยโรงผาบรเวณทสรางพระเมรเมอตอนบายๆ

หมอมแกวนองสาวหรอเจาแกวของชาวปอมมหาไชยไดยนกเหลยวซายแลขวา เหลยวหนาแลหลงขณะสองมอทำางานผาลกมอหมอมกง

“ไมเหนมใคร” หมอมแกวพดเปรยๆ เพราะมองไปรอบๆ กมแตคนทำางานผาลกมอหมอมกงทงนน สวนคนอนทำางานอนอยไกลออกไปไมนาจะอยในขายเลยงชาง กนขชาง

“แกมองไมเหน” หมอมกงพดกระแทกลอยๆ มา “ไมใชไมม แตแกมองไมเหน”

ผาพวกนไดจากเกณฑหวเมองใหทอสงมากรง แตสงขยกขยอนตองมหมายเรยกบอยๆ เพราะฝายไมพอจะทอสงตามเกณฑ กวาจะเกบฝายมาปนกนานมาก เพราะตองเดนสำารวจวามใครเหลอตกคาง พอจะเอามาทำาสงเกณฑกนานเปนเดอนๆ ราษฎรบางบานเสยดายของทหวงไว เลยไมบอกวายงมตกคาง ตางพยายามปดบง เพราะแมจะไดคาตอบแทนก

40โกนผม

นอย ไมคม สแอบขายใหคนซอเองจะไดราคาดกวาครนหวเมองสงผามาแลว แตพวกรบของพากนยกยอกมากบางนอย

บางทำาใหไมครบจำานวน ตองซดทอดถามหากนวนวายเปนหลายครง ทายทสดกแกปญหาไมได เพราะพวกเดยวกนเองรวมกนยกยอก เลยตองลบหนาปะจมก ขายผาเอาหนารอด

“มนลองหนครงตอครง” นางเทยกบนางเผอก เปนคนขางในทาวศรสจจา เดนมาจบปากจบคอบอกหมอมกงเปนประจำาวน

ทาวศรสจจา เปนชอตำาแหนงผหญงอาวโสไดบงคบบญชาพนกงานกลาง บรรดาสตรททำางานหนาทตางๆ ในพระราชฐานชนในหรอขางในทหามบรษเขา จงมแตพระเจาแผนดนเทานน

พนกงานกลางทำางานทวไปม 4 ตำาแหนง คอ นางเตย นางคอม นางเทย นางเผอก คอยรบใชทกอยางอยขางใน แตชอทงสไมใชชอตวจรงของใคร หากเปนชอตำาแหนงทบอกลกษณะแตละคนซงพการตางๆ กน เชน นางเทยมาจากกะเทย หมายถงคนทมจตใจและกรยาตรงขามกบเพศของตน สวนนางเผอกหมายถงคนทมผวหนงซดขาวผดไปจากปกต

“คนของทาวทรงกนดาลพดกนใหลนไป เพราะอยงานเครองผาแพรพรรณ เลยรวาฝมอคนของมหาดเลกพชายพระสนมแบงผาเกณฑไปครงตอครง” นางเทยนางเผอกพดจอ

“รแลวกอยาทำาปากรมรามซมซาม” หมอมกงพดไปทำาผาไปไมมองหนา “มนมบญวาสนามากกวาพวกแก แลววาสนาพวกมนจะหนมาถบเอาพวกแกกระเดนออกจากวงเมอไรกไดนะยะ”

“ถบมนกลบไปมงซ” หมอมแกวนองสาวหมอมกงพดกลบไป“วาสนาของพวกมนยาวกวาของพวกนงเทยนงเผอกหลายเทา

นก พอเงอจะถบมน ของพวกมนกมาถงกอนแลวละยะ” หมอมกงพดไปทำางานผาไปทจะใชเปนมานประดบพระเมรและโรงศาลาตางๆ

“พวกมนเอาของไปไหน” หมอมแกวถามขน“ตลาด” นงเทยกบนงเผอกแยงกนพด “เอาไปขายถกๆ คนแยงกน

ซอ พวกตลาดผาเหลอง ตลาดบรขาร ตลาดปาฟก ตลาดทาขนนาง แลว