ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ІЛЫМ КОМИТЕТІНІҢ «МЕМЛЕКЕТ ТАРИХЬ! ИНСТИТУТЫ» МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕС

әдістемелік журнал

Республикалық ғыпыми-әдістемелік және педагогикалық басылым

«Өз тарихын сыйламаған халықөзін де сыйламайды»

Н .Н азар б аев .

Қазақстан тарихы:

әдісхемелік журнал.

Тамыз 2003 ж ы л д ы ң

8 ( 9 5 ) » 2 0 1 0 ш іл д е а й ы н а н -------------------------------- б а с та и ш ы ғад ы .

Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақп аратж ән е қоғамдық келісім министрлігінде № 3481-ж куәлікпен 26 ж елтоқсанда 2002 ж . есепке қ о й ы а д ы . Астана.

Бас редактор — Тамара ОЗІМХАНОВАБас редактордьщ оры нбасары — А йна СӨДЕНОВА

Акылдастар кенесі:Б.Г. Аяган — профессор, тарих ғыл ымдарының докторы.Т. Т. Тұрлығүл — профессор, педагогика ғылымдарының докторы. М .Қ . Қойгелдиев — профессор, тарих ғылымдарыныц докторы. Ж .Қ . Таймагамбетов — профессор, тарих ғылымдарының докторы. Ж .М . Төлеубаева — тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.А. С. Тұрысбеков — тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.Қ.Қ. Құнапина—тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.Д.И. Салкьш бек—тарих ғылымдарының кандидаты, доцент.Р.С . Сәуенова —әдіскер-мұғалім.

МазмүныЗерттеулерК.РАМАЗАН.ЕҚЫҮжәнеҚазақстанРеспубликасыныңынтымақтастығы.................... 3ТанымС. ҒАББАСОВ. Әділет елі...............................................................................9Ғылыми мақалаларА.ӘБУ. Кие және киелі орын.........................................................................14ТарихитұлғаларН.НАЗАРБАЕВ. Бакыт бағасын білгеннің ғана басында тұрады...............18Тарих және қоғамдык пәвдерді оқыту әдістемесі Б.ӘБДІҒҮЛОВА.Жеке түлганың шығармашылық кдбілетін дамыту жолдары..................... 20Әдістсмелік жоспарларА.НҮРМАҒАНБЕТОВА. ӘмірТемірдіңбасқьшшылықжорыктары...... 23Д.АЙМЕРЕЙ.Сырым Датулы бастаған Кіші жүз қазактарының көтерілісі(1783-1797 жж.)..................................................................................................27А.ҚҮДАБАЕВА.Қазақстандағы 1916 ж. ұлт-азаттық козғалыс.............................................. 32Л.ӘУБӘКІРОВА.Ашаршылық — қазак елі нін касіреті................................................................ 35Г. ӘМІРБЕКОВ А.Дүниежүзі қазактарының күрылтайы..........................................................41Сыныігган тыс жүмыстар Ә.ЖҮНІСОВА.«Т әуелсіз елдің білімді ұрпактары» танымдық-отбасылық сайысы......... 51Ж.ДОСҚОЖА.«Күтты білік» интеллектуалдық ойы н..........................................................56Ислам тагылымыМ.БҮЛҮТАЙ. Мүбәрак Рамазанай ы ...........................................................62ДидактикаК. ГЛУІІИХОВА. Дүние жүзі тарихынантірек-сызбалары....................... 70Тарихтаіы адам Б.ӘБДІГҮЛОВА.Агақты ғұн үлысыныңбилеушісіЕділ-Атилланыңтуғанына — 600 жыл...........................................................75БагдарламаларҚ.ӘДИЕТ. «Алаиггану» курсы........................................................................78ӨлкетануМ.ИМАНҒАЛИЕВА. Төребайтуралы ан ы з............................................... 82

К.РАМАЗАН,Дарынды балаларга арналеан облыстық қазақ-турік ерлер лщей-интернатыныц 9-сынып окушысы,М.ЖАПАБАЕВА,гылыми жетекші, тарих пәнінің мугалімі.Қараганды қаласы.

ЕҚЫҮ және Қазақстан Республикасының ынтымақтастығы

(Жалгасы. Басы өткен санда)

2. Қазақстаңдагы демократиялық процестердегі ЕҚЫҮ тәжірибесіҚазақстан Республикасының одан әрі демократиялануы мәселесінде

ЕҚЫҰ-ның саяси рөлі өте манызды. Себебі бұл үйым демократияны када- ғалаудағы бірден-бір халықаралыкбеделді институт болып отыр. Сондык- тан даалдымызда саяси жаңарудыңауқымды міндеттерімізді койып отыр- мыз. Яғни жоғарыда аталған Еуропадағы кауіпсіздік жөне ынтымақтастық ұйымьт мен оның институттарының осы саладағы үсыныс-кеңестерді де- мократиялықреформалар бағдарламасын жүзеге асыруда тәжірибе тұрғы- сынан ескеріліп отыр.

Мемлекетіміздің даму көкжиегінің базасы, сезсіз, демократиялык үдерістерге бағытгалған. Казкстан жалпыұлттықсаяси реформалар бағдар- ламасын 2004 жылы жариялап, оны ойдағыдай жүзеге асыруға кірісті. ЕҚЫҮ-ның стандарттарына мейлінше жакыңдатылған жаңа сайлау заны кдбыдцанды, саяси үнқатысудыңтиімді институты деп бағаланған демокра­тиялык реформалар бағдарламасын әзірлеу және нақтылау женіндегі үлттық, кейіннен Мемлекеттік комиссия жүмыс істеді. Саяси пікірталас пен әртүрлі ойлардың тоғысатын аланы ретінде Парламент Мәжілісі жа- нынан Қоғамдық палата құрылды. Азамаітық когаадык институтгарды одан әрі дамыту, сот билігіне реформалау жүргізіліп, мемлекетгік баскаруды орталыктан жергілікті жердерге ауыстыру біртіндеп жүзеге асырылуда.

Саяси жүйені демократияландыру және қазакстағщық коғамнын саяси- қоғамдық өмірін бейтараптандыру қарқынды экономикалык дамумен лайықты үндестік табуда. Демократиялык реформалар бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегі Мемлекеттік комиссия ның 2006 жылғы наурыздағы мәжілісінде Н.Назарбаев атап көрсегкендей: «Біздіңбасты мақ-

3

сатымызөзгеріссізқалды:ол—біздіцкөпұліты жопг мик|м.. ......... і •<■ імымыздьщдәстүрлерімен катар, жалпы өлем мойындаі ;и игмі и і м 11..................кұқықтықмемлекепердіңнегіздерін нығайту». 111

2007жылғытамыздаөткенпарламенттіксайлаудыңк.<ч>і.ііыіі.п.н ын.і і >.и.і бергенінце,ЕҚЫҮ-ныңкыскамерзімдібайқаушылары мисппн і.ип.іи .ірп.ң лы үйлестірушісі екенінжәне ЕҚЫҮ Парламентгік ассамблею.і ж-игі .ши ясьшың жетекшісі, канадалык сенатор Консильо Ди Нино откпі « ліЬі.іу алғабасқан үлкен кадам екендігін, ол Казақстанныңэволюциялмк ;иіi ;і t>a суын одан әрі жалғастырады және демократиялык мемлекетке айналуыі іа ықпал екендігін баса айтқан еді [2].

Казіргі Қазақстандағы демократиялық жетістіктердің орын алуы мен демократиялық елдер мен үйымдардың жіті назарында болып келеді десек, артыкайткаңдықемес. 2007 жылғы карашанын5-інде Астанага Демократия­лык институттар және және адам құкыктары жоніндегі бюроның басшы- лығы келуі, бүл кезекті follow up mechanism кезенінің басты бастамасы іспетті бодды. Тараптар осы түста 2008 жылғы бірлескен жұмыстардың накты бағытгарын анықтаған болатын, ол үшін 2007 жылдын соңында сарапшы- лардың (Орталықсайлау комиссиясы мен Демократиялык институттар және адам кұкыкгары институты) алғашкы ірі кездесуі өткізілді. Осылайша, бю- роның келісімімен Казакстанның сайлау заңнамасын реформалау жұмы- сының кестесі анықталған болатын.

Мемлекет пен азаматтык қоғам арасындағы үйлесімділік жетілген де- мократияландырудын кепілі болатыңдығын сезіне отырып, мемлекетіік емес ұйымдарға (МЕҮ) қаржылык көмек көрсету максатында «Мешекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы» заң 2005 жылы және Казакстан Республика- сында 2006-2011 жылдарға арналған азаматтык коғамды дамыту тұжырым- дамасы кабылдаңды, мемлекет және МЕҮ арасындағы проблемаларды тал- қылаудын және оларды шешудің тиімді кұралы ретінде танылған азамат­тык ([юрумдар (2003 ж., 2005ж., 2007жылдар) өткізілді [31.

2002 жылдан бері адамдардың күкығын қорғау жоніндегі уәкіл — омбуд­смен институты жұмыс істейді. Қазақстанның адам кұкығын қорғау және демократия кдғидатгарына адапдығына дәлел болатын Азаматгык және сая­си қүкықтар туралы (2003 жылы), адамдардынәлеуметтік-экономикалык және мәдени қүкыктары туралы халыкаралык фактілерге кол қойылды. Сол сияқты олім жазасына мораторий жарияланды.

Елімізде жүргізіліп жаткан демократиялық жаңғыртулардың жүйелілігінің корытындысы болып табьшатын көппартиялык жүйе калып- тасты, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс арқылы мемлекеттік колдау көрсетілетін 6 мыннан астам МЕ¥-ларөмірсүруде. Қазақстанныңакпарат- тык рыногында 2392 БАҚ бар, олардың ішінде 2309 — газет және журнал, 83

4

теле-радиобағдарламалары жүмыс істейді. БАҚ-тардын 85%-дан астамы мемлекеттік емес.

2007 жылдың жазында Мемлекет басшысының бастамасымен елімізде президенттік-парламенттік республика кұруға бағытталган конституция- лык реформалардың жүргізілуі, демократиялық жаңғыртударды жүзеге асырудыңелеулі кадамы болып табылады.

Қазақстан Үкіметі БАҚ қызметімен байланысты проблемалык мәселелерді шешуге әрқашан баса назар аударып келеді. Атап айтқанда, бұкаралық акпарт құралдары бетінде жала жапкан және тіл тигізген акпа- ратгар үшін жауапкершілікті қатайту жөніндегі, баспа кызметі туралы заң негіздері кайтарып алынды немесе күші токтатылды. ЕҚЫҮ-нын БАҚ бос- тандығы жөніндегі өкілінің кеңсесімен бірлесіп, бұкаралык ақпарат күрал- дарыңдағы диффамация (тіл тигізу) үшін кылмыстыкжауапкершілікті төмен- дету мәселесі де карастырылды.

Қазақстан күн тэртібіндегі көптеген түйінді мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін бүқаралык ақпарат күралдарының оздерінің үйлестіру тетіктерін дамыту туралы идеяны колдайды және оны дамыта бермек. 2008 жылы БАҚ-тарды тіркеу амалдарын жария ету жөніндегі нақты шешімдер кабылданды. Үкімет пен журналистік коғамдастык ЕҚЫҮ өкілдерімен бірлесе отырып, осы бағытта жүмыстар жүргізіп келеді.

Казакстан Демократияльгк институтгар және адам құқықтары жөніндегі бюроның сайлауға және саяси партияларға қатысты заннамалық үсыныс- кенестерін орындау жүмыстарын аяктады. Ендігі мәселе соларды түбегейлі жүзеге асыруды нақтылау болып отыр.

Пікірталастар барысында жасалған тәжірибелік үсыныс-кеңестер негізінде Казакстанның Орталық сайлау комиссиясы үсыныстар әзірлеп, оны 2008 жылы республика Үкіметі қарады, аталған үсыныстар негізінде дайындалған заң жобасы мақүлданып, 2009 жылы кабылданды отыр.

Демократиялық институтгар және адам құқықтары бюросы мен ЕҚЫҮ- ның баска да институтгарының комегімен 2008 жылдың соңына дейін Сай­лау туралы занды реформалау женінде шаралар аякталды. Қазақстан соны- мен бірге 2008 жылдың сонында саяси партияларга қойылатын тіркеу та- лаптарын ырықтандыру женіндегі шаралар кабылдады.

Жүргізілген конституциялықреформалардыңаясында жергілікті өкідді органдардың өкілетгіктері кецейтіліп отыр. Мемлекеттік биліктін ортақ жүйесіндегі олардың рөлі мен орны жанаша айқындалды. Қазақстанныц болашақта ЕҚЫҮ-ға терағалык етуі тұрғысынан мемлекеттің жергілікті езін-езі баскару жүйесін жетілдіру жөніндегі күш-жігері жалғасын таппак.

Кдзақстанның ішкі саясаттыңең маңызды мәселелерін қарау үшін жал- пыұлтгык диалог алаңдарын күрудағы тәжірибесі мол. Үзақ жылдар бойы

5

еліміздетүрлі комиссиялар жұмыс істеді, олардыи coin і.а і.і <Гm>.к і.іні.ің төрағалығымен Демократияландыру жөніндегі мемлекстгік ксисі.*)ік ымдай пікірсайыстардың қорытындьтсын түйіндеп, ел Парламент і ДЮЬ жылы кабылдаған конституциялык реформаларды әзірледі.

Қазақстан саяси билік үдерістерін әрі қарай ырықтандыру, а.... . жопежария ету, билік пен азаматіык коғам арасындағы өзара іс-кимылдыі і оі ггай- лы үлгісін жасау жөнінде шаралар қабылдады. Адами өлшемді қазакстан- дык элита ЕКЫ¥ қызметінің маңызды бағыты деп санап отыр. Міне, сон- дықтан да Казақстан осынау топтамалар аясындағы мәселелермен жұмысқа басым назар аударып келеді.

Г уманитарлық саладағы Кдзақстанның ең маңызды жетістіктерінің бірі— үлтаралық және конфессияаралық келісімді қамтамасыз ету екендігін барша жүрт мойындап отыр. Діндер мен халыктар арасындағы диалогты ны- ғайтуға басымдықтаныту уакыттыңталабы болып табылады.

ЕҚЫҮ-ның қазіргі төрағасының Діни төзімділік және діни бостанл ык. жөніндегі үш жеке өкілінің мандаттарының ұзартылуын Қазакстан қодца ды. Осынау қағидаларды дамыту женіндегі біздіңтәжірибеміз де баршага үлгі. Қазақстан әлем конфессияларыньщ жетекшілерінің басі>ш қоскап Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының съезін екі рет, сопдаіі ак ЕҚЫҮ-ның төзімділік бойынша жоғары деңгейдегі кеңесін қабі.ыдалы. Қазақстан «Өркениеттер альянсы» достары тобының мүшесі болым габы- ладьі.

ЕКЫҮ төрағасы ретінде Қазакстан 1992 жылғы Хельсинки к ужаты мен1994 жылғы Будапешт құжатына сәйкес ұйымнын қызметіне үкіметі і к емес үйымдардың ашық қатысуының іргелі қағидаларының сақталуыі і колдай- тын болады. Адам құқықтары және демократиялық институт ! ар бюросы- ныңмандатын сактауды жақтайды.

Қазақстаннынынтымактастықбойыншажаксытәжірибссібаі). І КЫҮ- ныңүлтгаказшылықістері жөніндегі жоғары комиссары болгаи Макс ван дер Стул Қазакстанға талай рет келген, біздін, оның ішінде Халықтар ас- самблеясынынтәжірибесін зертгеп, Біріккен үлттар үйымыныңбасші»ілы ғыньщайтқаны секілді, кереметмарапаттеңеулер келтірген. Осы түріыдан алғанда біз гуманитарлық өлшемдерді дамыту туралы айтып, бұл баіыт бойынша ынтымак іас гыгымызды белсенді түрде жалғастыруымыз керек.

Ал бірқатар к.ы іу пікірталас туғызған моселелерге келетін болсак, біріншіден, бұл демок рлтияландыру жене адам құқыктары жөніндегі про­блема десек, онда бі ідіи Оүл институтпенөзара байланысымыздыңонтай- лы жүйесі жасчи11 a 111 .і + ііп.ііша Қазақстан ез ұстаныьедарьш барынша нақты айтып келеді. Онын кы імсгііі колдайды жэне Демократиялаңцыруменадам қүкыктары жоніидсі іоюроныц мандатынсактауғадауысберді,болашақта

6

да бұл мандатгьщ сакталуын қолдайды. Казақстан тарапы өз ұстанымдарын дәлелдейді, ымыраның жолын іздестіреді, сөйтіп алға жылжуды ұлттык мақсат етіп алады.

Францияның бұрынғы Президенті Ж ак Ш ирактың айтуы бойынша, Қазақстан өзінің улттық күндылықтары мен тарих алдындағы парызына адалдығымен катар, кұқыктық мемлекет құруға және жалпыадамзаттық демократия кағидаттарына жақыңдығьш мәлімдей отырьш, күрделі жағдай- да мемлекет құрудың тура жолына түсті [4].

ЕҚЫҮ-ның демократиялық талаптарының бірі—азшылық үлт мәселесі. Аз ұлттардың үлесі басым әлемдегі ең копүлтты мемлекеттердін бірі бола түра, Қазакстанның бүрынғы посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттерден артықшылығы—коғамдык қүрылымды трансформациялау мен экономика- лык қатынастардыңмоделін өзгерткен күрделі жылдарда қоғампағытүрақ- тылық пен келесімді сақтай білді.

Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап этносаралык катынастарды ыждагаттылықпен реттеу мемлекеттің бүкіл ішкі саясатының арқауына айналды. Қазакстаңда бірлікті нығайтуда және үлттықмәдениәртектілікті жандандыру мен дамытуда салиқалы мемлекетгік саясат жүзеге асырыла- ды. Аз үлт екілдері шоғырланған жерлерде 16 тілде ана тілі ретінде оқыты- латын ұлтгықмектептержұмыс істейді. Мемлекет 500-гетарта үлтгык-мәде- ни орталықтарға, 20 республикалық және аймақтық үлттык газеттер мен радио-телебағдарламаларға, алты үлттықтеатрға колдау керсетеді.

2003 жылғы 20 қантарда Берн қаласында Н.Назарбаевпен еткізілген келіссозден кейін Швейцария конфедерациясьшың Президент! П.Кушпен былай деп атап көрсетті: «Казақстан Орталық Азиядағы түрақтылықтың жасыл аралы болып калуда, бүгінгі танда Қазақстанда адамдардың ең ма- ңызды күкыктары — бейбіт өмір сүру мен аз үлттардың өзін кұрметтеу құқығы берік сакталуда» [5].

1995 жьитғы 1 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлы- ғымен күрылған Қазакстан халқы ассамблеясы бүл орайда айрыкша маңыз- ды рөл атқарады. 1992 жылы өткен 1 этностық форумда Нұрсүлтан Назарба­ев өзінің осы бастамасын ұсына отырьш: «Біздіңен басты қүндылығымыз — халықтар достығын казақстандықтардың бірнеше ұрпағы қалыптастырды. Көп жағдайларды кайгадан ой едегінен откізе отырып, бұл байлықты та- лан-таражға салуға, қалыптаскан игі дәстүрлерді ұмытуға біздің ешбір құкығымыз жоқ. Сондыктан форумды түракты жұмыс істеу негізіне ауыс- тырып, жаңа қоғамдық институт кұру кажет» [6] деп атап керсетті.

Бүгінде ассамблея барлык үлтгық-мәдени орталықгарды біріктіреді және мемлекеттегі аз ұлттардың мүдделері өкілетгігін жүзеге асырудын накты қүралы болып табылады. 2007 жылғы мамырда Қазаксган Республикасы-

7

ныңКонституциясьшапропорционалдысайлауүлricinқолдапу л.<h r - К,a іак- станхалкы ассамблеясының (ҚХА) депутаттары үшін квота болу жопінде өзгеріс енгізілді. Бұл шешім ҚХА-ны консультативтік-кенесі ік шк титут- тан конституциялық институт ретінде өзгерте отырып, сол аркылы Адам өлшемдері жөніндегі конференцияның Копенгагенде еткен мөжілісінің 31 тармағына сәйкес үлттық топтар үшін әздерінің мүдделерін жоғарғы заң органдарында қорғауға кепілдік берді.

Қазақстанда барлық аз ұлт өкілдерінің сұранысын кднағатгандыру үшін және үлтаралық қатьшастарды дұрыс ретгеу үшін барлық жағдайлар жасал- ған. Аз ұлтөкілдерініңазаматтық, саяси, экономикалык, әлеуметтік және мәдени қүкыктарын корғау жөніндегі шаралар халыкаралық стандарттарға сәйкестеңдірілген және баска мемлекеттер үшін үлгі болып табылады.

БҮҮ-ның бұрьшғы бас хатшысы болган К. Аннан Қазакстанды әлемнің баска мемлекеттері үшін түрақты дамудың, түрақтылықтың, ұлтаралык келісімнің үлгісі [7] регінде атаған. Ал Рим Папасы Иоан Павел I I2001 жылғы Қазакстанға келген сапары кезінде былайдепті: «Үлы даладағытыныштык пен келісім ерекше сүйсіндіреді және бейбітшілікті кепұлтты мемлекетге де сактауға болатындығын дәлелдейді» [8].

Қазакстанның ЕҚЫҮ алдындағы саяси беделі мен мүмкіңдіктері бірден аталмыш үйымның демократиялануға қатысты талагггарын каншалыкты канағаттандыра алатындығына байланысты болып отыр. Онын пакты бір алғашкы нәтиже-көрінісі — Қазақстанның ЕКЬГҮ-га 2010 жылғы төрагалығы.

Казакстан төрағалығы — барлык Казакстан халкынын табысы. Қазақ- станныңтөрағалығы — бірінші кезекте, өзінің саяси тарихында түңғыш рет салмақты халықаралык легитимизация мен өзінің ұмтылысына колдау көрген барлық Қазакстан халкының жетістігі. Қазакстан халкы іштегі және сырттағы сындарға қарамастан, тандап алынған саяси және экономикалық даму бағытынан таймаған елімізге ЕҚЫҮ қолдау көрсетіп, өзінін беделді үйым екендігін тарихта, Қазақстан екендігін оған төрағалық етуге дайын екеңдігін көрсетті [9].

Біріншіден, Қазакстан жетістігі — бүкіл Орталық Азияньгң, ТМД-ның жетістігі, бүл — ЕҚЫҮ-ға торағалыкты алған алғашкы Азия мемлекеті, бұрынғы кенестік дәуірден ізін сақтаған бірінші мемлекет, түркі әлеміндегі және кәпшілік бөлігі дәстүрлі ислам мәдениетінің аумағына кіретін түңғыш мемлекет. Сондықтан мүның маңыздылығын түсінуіміз керек.

Қорыта айтканда. халыктың демократиялануы одан әрі жалгасын таба беруі, сондай-ақоның сапалы керсеткіштері мен шынайы бейнесі калыпта- суына озіміздің саяси-коғамдық бақылау институтгарымызбен катар, ЕҚЫҮ сияқты үйымдар тарапынан қолдау табуы Қазақстанның және саяси бағыт үстана білуінде деп түсіну керек [10].

(Жалгасы бар)

8

Совет-Хан ҒАББА СОВ, жозушы-дәрігер, фантаст, драматург, медицина жэне педагогика гылымдарының докторы, Махамбет сыйлыгыныц лауреаты, профессор

Әділет елі(Жапонға сапар)

(Жалгасы, басы вткен сандарда)

Бабатоған — баймекен

« Туган жердің топырагы — торқа, суы — бал!»ҮЖДАН.

Бабатоғанның ойдым-ойдым жазығында жайқалып өскен көкмайсасы көлендеп, қырат-белдерінде тоғайы мен жидесі, таидары мен жыңғылы тербелген ғажайып бір кұтты мекен екен. Терістігінде — мұнар буған Матай тауы, бұл өлкені ызғарлы желден қағатын ықтасын болған да етегінде аккан — Ш елек озені бүкіл өңірге нәр беріп жатқан берекесі секілді. Нуға оранып, тербеле жайқалып тұрған, нағыз мал мен құстың жері екен. Өңірдегі салалай тартып тастаған тоғандарда шымырлай аққан судың да көлемі мол көрінеді. Тіпті кешегі Кенес заманында суармалы егіндігі мен мал қыстауы қатарласкан ырысы мол бай ауыл болғаны көрініп-ақ түр. Ал енді бүгінгі көріністері мынау, көз ұшында қирап жатқан қыстаулардыңкалдығы, жау шапқаннан кейінгі тұлданып тасгалган қаралы коныс тәрізді. Бейне төскейінде — малы, тебе көрсетер жаны ж оқ сияқты. Осындай керіністер бүдан он шақты жыл бүрын, тіпті кец- байтақ қазақ даласының қорқынышы болатын. Мынау қайта оңалған түрі ғой. Аңсап жеткен тәуелсіздікті алғанда білімсіз басшылардың бүтінді бүлдіріп, қолда барды талан-таражға салған тыртықтары әлі де ырсиып түрғандай. М анадан бері М атайтауын бетке алып келе жатқан

9

бізБабатоғанауылынаж еткенш еқыбырлағанж ан көрмедік In. ксіниде төрт түлігі болмаған соң қайран дала өлі шөппен орал ып, саpi.і;і л ; і і ;і р і к a 11 күйі сүлық жатыр. Ж иырма жылдай мал түяғытимеген ак шипердш дс сақалдары сапсиып, шөмеле-шөмеле болып үйысып кетіпті. Тек иып.ш ауылға екі-үш шакырым қалғанда ғанатоған судың жағасында отырглн жалғыз үйді кердік. Оның өзі де бір шекімдей ғана, азғана отары бар екен. Караша қостың сыртында жүрген жігіттен ары қарай ауылға апа- рар жодды аныктап алдык. Осы арада көптен көзден ғайып болып кеткен казақтың бөрібасар төбетін көріп, түлғасы мен түрін, батылдығы мен жігерін байқап, бас имеске болмады. Бұрылмақшы болып, қой отары жатқан жакка жүре түскен машинанын алдына төрттағандай тұра қап, жолбарыстай атылмақшы түрі адам шошырлық десе болады. Бұрыла бер- ген машинаның қабырғасын денесімен ұрғанда, джиптің өзі ырғалып қалды. Біз көпке дейін коргенімізге таңырқап, ата-бабамыздын қалды- рып кеткен мүраларын да тани алмай жүрміз-ау деген ойға келдік. Әйтпе- се, түйеден шыққан — желмаясы, жылқыдан алған қазанаты, сиырдың — қаратілі немесе иттен түлеткен күмайтазысы мен бөрбасар төбе ті де тек ғылыми сұрыптаумен алынған жаңа туындылар емес пе?.. Осылардың қайсысынын кадір-қасиетіне жетіп жүрміз? Тәуелсіздікті алғапмап бері алаяқтыкпен халқымызды қасқырша талап, жеріміздің асты меи үстін жездей қақтап тонаудамыз. Міне, елімізді билеген басшылардын.бүгінгі сикы осындай коріністерге душар етіп отыр.

Әлден уақытта Әдекең:— У-у-ра-а! Баба-тоғанныңтөбесі кәрінді, — деді.Анай да:— Мынау тоған-судан жиналған кәл, — деп езін ін бала кезінде суға

түсіп, күні бойы ойнайтындарын есіне түсіріп, су жағасына дамбылай үйген тобешіктің үстіне кеп машинасын тоқтатгы.

М еиіц бар ықыласым, айналадағы зәулім теректерден көз алмай:— Япыр-ау, мынау қазактыңтоғай дейтін ағаш ыныңөзі ғой. Бөріктей

боп күлтеленген жапырақтары қаракөк тартып, ат айналым аумаққа көлеңкелерін түсіріп түр. Зәулім боп өскен сымбаттары да белек екен,— деп дереу тосқалтамнан шағын фотоаппаратты сілып түсіре бастадым.

Әдекен күліп:— Сәке! Мүндай теректерді, сіре, бүрын көрмегенсіз-ау! — деді.— Ж ок, Әдеке, терек емес,бүл —тоғайағашы. Мүны көрмегендіктен

емес, бала кезден жадымда қалған жарасымдылықгы, қайыра керіп түрғандықтан, куанышым қойныма сыяр емес. Дел осындай керкем то- ғайларды сонау жас кезімде Қара Ертістің жағасынан керіп, сағьшы-

10

шьімментабысыптүрғандайкүйдемін. Шіркін, Қазактыңжерін-айдесеңші, кадір-касиетін үғатын ұргіақ келер күн туар ма екен! — дегі қүшағым жет- пес тоғайдын дінін құшып, бауырыма бастым. Жанымдағы азаматтар да құшақтарына алып, туған жердін үстіңде жүрген балалық шақтарымен табы сқандай күй кеш іп түр. Ә кесі мен баласы ж ары са, әрк ім өз естеліктерін айтып жатыр. Ауадағы бір ғажайып үн де қүлак кұрышын қандырардай кызықсияқты.

Әлден уақытта:— Әне, анау түрған биік төбе, — деп дауыстап жіберген Әдекен: —

Қүттыбала әжем өзі бастап келе жатқан боскындармен, осы төбенің үстінде тұрып сөйлесіпті. «Николайдың құзғындары» дейтін аңыз боп кет­кен әңгімесі де осы жерде айтылыпты, — деп естіген-білгендерін тағы да қайталап есіне түсірді.

М енің қос жанарым айналада түнып түрған табиғатпен арбалып:— Мынау неткен ғажап дүние?! Құм жоталарын көмкеріп орман боп

кеткен сексеуідді қолдан еккен бе?—дедім таңыркап. Сірә, тіпті ит тұмсығы өтпестей қалың жыныс екен.

Әдекең де іле сөйлеп:— Ие-е, бүрын мұндай емес еді. Өзім де таңыркап түрмын. Тегі, 20-

жылдын көлемінде мал аяғы тимеген ғой. Япыр-ау, күмдауыт белдер қопа болып кетіпті, — деп туған жердің «сақал-мүрты өсіп», алба-жүлбасы шык- кан әсерінен өзі айыға алмай түрды.

Манадан үндемейтүрған Анай да:— Даланың көркі мал екен-ау, — деді.Осылайша, біз сан-сапалық күй кешіп тұрганда, үстімізден үшқан бір

топ үйрек алдымызда жатқан тоған-көлдің үстіне барып конды. Мұны көріп, аңшылығы есіне түсіп, елендей қалған Әдекең:

— Бүрындары бұл жерге Димекең (Конаев) келіп, коныр күзде ылғи аң аулаушы еді. Бір-екі рет өзім де аткосшысы болып, бірге жүргенім бар. Ой-й, ол кісінің жүрген жүрісі де, сөйлеген сөздері де өнеге болатын. Көбінесе қарақүйрық, елік, кабан аулайтын. Алган олжаларын елге тара- тып, өзі тандап сойдырған елікті ғана тоңазытқышға салдырып:

— Үйге бүйырғаны осы болар, — деп жадырай күліп, ойын айтатын.Сөйтіп, біз өрнені еске түсіріп жүргенде түс мезгілі де болса керек,

Әдекеннің қалта телефоны тағы да шырылдап коя берді. Өзінің кенже бауыры Кәмшаттың іздеп жаткднын айтты. Алматыдан ш ыкканнан бері сағат сайын сөйлесіп түрған Кәмшат енді асқа шакырып, асықтырып жат- са керек. С ірә, аялдаудын амалы ж ок сиякты. Дереу жиналып, Ш елек ауылын бетке алдық...

11

* * *

Келе жаткан жол жағалауында жиде мен тал ағаштары ормли болып, жайкалажамырай өсіптұр.Көкжелекнудыңтүбіндеоскен шырмауықпен қияқгың калындығьшан көз сүрінеді. Осының өзі-ақ мынау өл кеі і і ц топы- рағы нөрлі құнарлы екенін байқатса керек. Кейде күнарлы жердің қүдіретін әлі танып болмағанымыз да анық байқалады. Сондықтан да бүгінгі ауыл шаруашылығын жетілдірудің жаңа сипаттағы технологиясы мен теориясын да бұрынғы таптауырын болып кеткен үғымдардан арылтып, мүлде басқа- ша ізденістер кажет сияқты. Манадан бері үн-түнсіз келе жатқан әрқайсы- сымыз өз ойларымызбен отырып, Шелек ауылынын ішіне ене бастағаны- мызды енді ғана байқадык. Көбінесе бір қабатты үйлерден тұратын шағын көшелерді бойлап, оргалықтағы әкімшілік мекемелерін жанай өтіп, ауыл- дын шығыс жақ бетінде орналасқан Кәмшатгың үйіне де кеп жеттік.

Қакпаны ашып алдымыздан шықкан Кәмшат та алабөтен ақжарқын көңілмен машинамызды ішке енгізіп алды. Үшкан үя мен тәрбие-тәлімнің негізі бір болғандықтан ба, ағасынын ашык-жарқын мінездері інісінен де көрініп түр. Бірден амандык-саулықтан кейін-ак жуынып-жайынып жеңілдене бастадық. Атайналым ауланың іші тап-таза, сәнді салынған үймен жарасым тапқандай. Үй.сыртына салынған бау-бақшалары да күзде берер берекесім ен адам көзін арбап алардай екен . О сы нау ауладағы түрмыс-тіршіліктің көріністері де, көңілге токтык үялатқандай болды.

Қазақтың ежелден келе жаткан дәстүр-салты бойынша мал сойылып, түстік асып дайын отыр екен. Ауланы аралап біраз бой сергіткеннен кейін К әм ш ат бізді дастарканға шақырды. Әңгіме қы зы п, манадан бері керген-білгендердін біразы айтылған сиякты. Баппен піскен еттің сорпасы да бойымызға балдай жағып, тояттап алғаннан кейін ауыл-аймақтың әңгімесіне көштік.

Міне, осылай, уақыт байытқан біз кіші бесін кезінде Шелектен де атта- нып, Алматыға қарай жүйткітіп келеміз. Келе жаткандағыдай емес, жол жиегінде қаптаған сарымсак сатушылар топ-тобымен қатарласа қалыпты. Торлы дорбаларға салып, кап-қап етіп дайындап қойған. Бүлардын пиязы базардағыдан әлдеқайда арзан да сапалы көрінеді. Сарымсақтың сапасын ерекшетанитын әкелі-балалы екеуі бірнеше регтоктап көргендерімен, үнат- пағандықтан біртүйірдесатып алған жок. Шіркін, жермөйегін еміп өскен, шаруа адамынын түсініктері болек кой. Өзімді бүлардың орнына қойып қарасам, тіпті тандамақтүгілі пииздыңорі үрлі иістері болатынын да білмейді екем. Әрі-беріденсоң,акиіамбатып кеш қарая бастады. Алдымыздан жау шапқандай жөңкіліп келе жаткан женіл машиналардын нөпірін көріп, аң-таң болғаным сонша, тіпті мынау жайды алғаш көргендіктен бе, неойларывды

12

білмей, есім шығып кетгі. Қарақұрым бұл нөпірдің жағдайын Әдекең айтк- анда ғана түсіндім. Тасқынды судай жөңкіліп келе жатқан Алматыдан ауыл- ауылдарға қайгъш бара жатқан қисапсыз көп машина екен. Жаркырата шам- дарын жақкан машиналар легі, бейне таудан қүлап ағып келе жаткан отты лава секілді.

Танырқағаным сонша:— Әдеке-ау, Алматыныңтынысын тарылтып, тығындайтындар осылар

екенғой,—дедім.Ол селкос қана жауап қатып:— Қайта бүгін аздау көрінеді, — деп мені одан бетер тәнті етіп қойды.Тәртібі тәркіленген мынау дүниеге жаным ауырып:— Бассыз қоғамда әділетте, кадағалау да жоқ! Қала экологиясын қолддн

қүртып отыр екенбіз ғой. Не баскаруы, иә ұйымдастыруы жоқ елде тек осындай бассыздықтар ғана үстемдік құрмақ. Әдеке-ау, кеше ғана өзіміз көріп келген Токиода қандай?! Япыр-ау, 16 миллион халыктүратын кдлада не көлік тығынын, не ауасынан қара күйе ысты да байқамадык. Былайша айткандаДокионыңбірөзіндебүкіл Қазақстан халкы отырып-ақбізкөріп жүрген бейнеттің бірі де жок. «Әділет елінің» сипаты осындай болса керек. Бүкіл жапон еліндегі мемлекеттік жүйе түгелімен тек халық үшін қызмет етіп отырғаны ұшақтан түсе-ақ байқалган еді, — деп еріксіз еске оралған ойлардан тіпті көніл күйім қүлазъш кетті.

Осынау менің күйімді сезген Әдекең де терең күрсініп:— Сәке-аға, бәрін айтта, бірін айтдегендей, бүгінгі сапарымызбен алға

қойған мақсатымыздыда, көкеміздіңаманатынаданүктекойып, үйімізге оралып келе жатырмыз. Біткен іске шүкіршілік айтайық. Сірә, бүл емірдің өкініші де бітпес, үміті де үзіліп кетпесіне сенейік. Өзіңізге мың да бір рақмет, бірге жүрген сәтіміздегі алған ләззатымныңбағасын айту қиын, — деп өзініңкөңіліндегі алғыс сезімдерін білдірді.

— Мен де дәп осындай көңіл күйдемін, Әдеке. Рақмет, бауырым,—деп қысқа кайырып жан-жағыма қарасам, өз үйімнің алдында түрғанымды жана кордім. Біз бүл сапарымызды да сәтті аяктадық. Алдыда әлі талай жолдар жатыр...

20-28 тамыз, 2009ж ш.

13

А .Ә БУ;т - Фараби атындаеы Қаз ҮУ-дың аспиранты

Кие және киелі орын

К и е—бұл әр қазақтың өміріндегі салт-дәстүр, әдет-ғүриымен қатар бай- ланыскдн бүгінгі түрмыстық өмірімізде қатар келе жаткдн үғым. Кие деген— табиғатга ағаш (яғни өсімдікте дара ағаш немесе бірнеше түп болуы мүмкін), тас (тау, төбе), су (өзен, көл), жан-жануарда болатын нәрсе. Кие уғьшынын қалыптасуын ертедегі адам баласының табиғат сырын түсінбеген кезімен байланыстыруға да болар. Сондай-ақ кие мәнінің астарын тотемизм, фетишизмпен де қарастыруға болады.

Киелі орын (священное место) — ол нақты географиялық объем . Ол тау, көшгіелілер үшін жайылымды жер, кел, езен, шатқал, асу г.б. нәрсе болуы мүмкін болғаңдықтан белгілі біртайпаньщ, ұлыстың немесе бір рулы елдің (рулас ағайын адамдардың) аруактары мәңгілік жай тапкам орын бо­луы мүмкін. Көптеген жағдайларда киелі орыңдарда «ггүрлі» гүрыі мы қ, шара, іс-әрекетгер жасалады. Мысалға, қасиетті тау немесе ондаған жарі ас бетіне сурет салынған таңбалы тастары бар орындар ру-тайпалық иелік болуы да, тіпті баяырғы уақыттан бері дәстүрлі түрде барша қауымның арі ы бергі аталары жерленген қорым немесе ол жыл сайын ас беріп, қүрмет білдіретін орын болуы (мүндай географиялық объектілер еддіңтүсінігінде кұг қонған жер ретіндегі мәнге ме) мүмкін.

Киелі орындар туралы үғым сол маңды қоныстай жайылған елдің та- ным-түсінігінде (санасында) сол жердін қасиеті мен киелілігі танылып, кепшілікпен мойыңдалғаннан кейін ғана қалыгпаскан. Киелі үғымның қалып- тасуы кейінгі орта ғасырлар түсынан бастап халық арасында басым орын алды. Себебі осы кездіңозінде шағын ғана аумақтағы жерлерде түрлі тари- хи кезенді қамтитын әр алуан ескерткіштер шоғыры молынан топталып, тіпті жіктеле де бастады.

Киелі орындар туралы ұғымды бүгінгі елдің таным-түсінігіңде сол жердің касиеті мен киелілігіне қоса, өнері мен қадір-қасиеті, ақылдылығы мен

I л

көрегендігі, едді соңынан ерте білетін аскан қабілет, дарын иесі (Әбілқайыр, Абылай хан, Исатай, Махам бет, Сырым батыр сияқты) болуымен ел сый- лысы болғаңцықтан, ол көпшілікпен мойындалып, елге танылған (біртуар) атакты адамдардың (Шокан, Ыбырай, Абай, Ш әкәрім) туып-әскен жерлері де ел аузында «касиет дарыған, киелі жер» деп те айтылып жүр. Осы катар- да, мәселен, Сырдарияның төмен гі ағысы саналатын Қызылорда облысын— «Сыр елі— жыр елі», «жырдың бір түнеп өткен жері» деп атау ел аузында жиі айтылады және оған қоса, барша түрік жүртынын атасы атанған, көре- ген данышпаны болып танылған Қорқьптың өзі сан алуан тақырыпка арқау бола алады.

Киелі орынның киелі болуы — ондаеы кешеннің халықтың санашнда туган діни-мифалогішщ ттым-тусітк, гурыптық әрекеттердщ жәме оның ертедегі ескерткіштермен баыланыстылыеында. Оны біз былайша түсіндіріп көрсек, Таңбалытас кешені және өзге де ғүрыптық кешенді түрғызушы қандай да бір тарихи түлғаның нсмесе халықтың (ол кеш ен ғибадатхана, мешіт, некропольдік: пирамида, кесене, мазар, сағана там, күмбезді түрлі қүры- л ыс, корымдар да болуы мүмкін) өз дүниетанымында пайда болған, өлілерге керсеткен қүрметін, тарихтың қилы кезеңін сипаттайтын петроглифтер не­месе каңдай да бір билік жүргізушінін озінің өзгелер алдыңдағы үстемдігін көрсетуі, оны әлемге паиі етудегі, бәлкім, өз ойынан жасаған, тудырған дүниесі болуы мүмкін. Осы сөзімізге келтірер дәлеліміз, жер жәннаты деп аталған Жетісу жеріндегі Танбалытас кешені, Орталық Азияда ілеуде біреу саналатын ӘмірТемірдің Кожа Ахмет Яссауи бабам ызға арнап салдырған кесенесі, Маңгыстаудағы кңзактың пірі — Бекет атаның колмен қашап жаса- ған жерасты мешіті және ондағы зікір, қылует бәлмелері, әлемнің жеті кереметіне саналатын Мысыр (Джосер, Хеогіс, Хефрен) пирамидаларды, Семирамиданың аспалы бағы, Александрия бағдаршамы (маякі); ирандық Бехустин жартасындағы жазбалар сияқты т.б. дүниелерді атап айтуға бола- ды. Мойындау керек, кие мәселесі әлі де болса өзінің ғылыми шешімін тап- қан жоқ. Ал олемдік классикалық діндерде осы киелі орындарға барабар тіпті сәйкес келетін «қасиетті орындар» деген түсінік бар. Ғылымда «киелі орынға қояр ж әне он ы тандап алуда қандай да бір критерийлер бар ма» деген сауалдың m l— әлі де болса жауапсыз, аз зерттелген мәселе.

Ғибадатхана (святилище, культовое место) — күрметтүтар (зиярат етер) обьектілердің жиынық кешені, біртүтас территориялык шекарада, яғни онда қүрбандық шалу және зиярат етер әрекетгер жасайтын орын.

Исламның қарапайым халык (яғни, қазак) арасында таралуы мен қалып- тасуында суфизм (сопылық) мұсылман мешітшің алар манызы зор. С у ф и з м

идеялары мен дәстүр-белгілерінің исламға дейінгі жергілікті елдің наным- сеніміне жақындығымен ел арасында жақсы бедел жинады. Суфизм ислам-

15

даты әулиелермен касиетті орындардықүрметтұтудәсгүріі \с іікщуиіі мк нал ете киелі орындарғазиярагжасауды үсъшдыәрі кдзақарасіііпдш ы тчіамга дейіигі көптегеннаным-сенімдердіңсакталуына манызды рол лтк;ірмм. < »і п.ің бүгінгі күндегі көрінісі бейресми дін өкілі атанған (ишан, кржа, шмрақшы, диуана, сопы) әулиелерге табы нудан, ежелден сақталған бақсы лы к тәжірибеден байқалады,

Халык арасында, соның ішінде қазақтын дінге сенуінде маңызды орып алған әулиеге табыну, исламдағы жаңа дін рухына сәйкес, жана пайымға өкелген көгттеген құдірет күштер туралы үғымдарды сақтаған ежелгі идея- лардың ыкпалымен қалыіггасты.

Қазақстанда ресми исламға байланысты әулиелер — Әбубәкір, Омар, Ос­ман, Эли; сои ылар—Кожа А m em Яссауи, Арыстан баб; қазақтайпаларының ру басы болған өулиелер — Бәйдібек атаменДомалақ ана, исламға дейінгі от пен су және табиғат культі болтан көітгеген қайнар мен таулы шыңдар, ағаш- тарды қүрмет түтуға байланыеты ( Әулие бастау, Қазыгүрт, Жылаган ата сияқты жөне т.б.); арнайы кәсіпке қамкоршы өулиелер, қазақ баксы мен күйшілерінің пірі — әйгілі Қоркыт, қазақ батырларынын сүйеушісі — Баба тукті ІЛашты ӘзЬ, диқаншьшық қорғаушысы —Диқан баба, қойшының пірі Шопан ата кеңінен танымал және зор құрметке ие болған. Әрі осы касиетті орыңдар ел ішінде әлі де қажылықсапар жасайтын орын қатарын- да болып отыр.

Исламғадейінгі үғымныңкөптегенэлемештерінбойынасіңірген қазақы әулиеге табыну өзінің негізгі ш еялары жөнінен ислами рухты білдіріп, оньщ орнығуына көмектесті. Өйткені ел арасындағы ислами ықпалдың әсері белгілі бір дәрежеде аңыздар мен әңгімелерден де байқалады. Әулиелерге табыну рәсіміңдедүғағанаресми исламға сөйкес келеді. Негізінен, гибацат- та да, тәу етудегі сапарлар рәсімдері де исламға дейінгі діни іс-әрекетгер негізінде—анимистикалық наным-сенімце, сиқыршылық, табиғят күші мен кұбылыстарының, ата-бабаларға табыну және бақсылық негізінде қалып- тасты.

К азак арасында исламдық және исламға дейінгі дәстүрдің өзара ықпал- дасуы ислам дінбасыларының жергілікті ежелгі дін үстанушылармен белгілі бір дәрежеде өзара қар ым - к a тынастарын ы ң болғандығын көрсетеді.

Бүгінгі кдзақитүрмью-тіршілікте әдет-ғүрып, салт-дәстүрдегі ислам және оған дейінгі өзіндік байырғы д үниетаным әлі де болса зор маңызға ие. Тіпті бүгінде жерлеу, еске алу ғүрыптарында бөтен элементтерден исламды та- зарту деген талпыныс орын ала бастағаны да байкалады. Қ азақ арасында бүл күндері «неке қию» тәрізді отбасын қүру дәстүрі де кең тарай бастаған.

Ал біздегі көптеген мешіттердің қасиетті орындар мен әулиелерді nip түтуға деген қарсы көзқарастары мен пікірлері уакыт өткен сайын айқында-

ла түсуде. Ол аз болса жер-жерлерде нағыз мұсылманның әулиелергетабы- нуына шектеу қою қажеттігі түсіндіріліп келеді. Бүқаралық акларат қүрал- дарында шариғат, аят-хадис, діни лекцияларды оқуы негізінде жинақталган тәжірибеге арқа сүйеп, оның қағидаларын басшылыққа алуда. Бүл үрдіске институт ретінде мүфтиатбелсенді түрде қатысып келеді. Салыстырып ай- тар болсак, жуырда ғана жаңадан ашылған діни оку орындарында максатты түрде діни қызметкелердің білімін жетілдіруде. Бүған себепші бүгіңде казак елінің солтүстік аудандарьінда мүсылман болуға үмтылушылардын тиісті денгейде білімдерінің жоқтығы да өсер етуде.

Қалай болғанда да қазақты ң түрмыс-тіршілігінде исламға дейінгі дәстүрдін калдык-жүрнактары өзін діни синкретизм ретінде, түрмыстык немесе халықтық ислам ретінде көрініп, исламмен өрекетке түсе, езінін өміршендігін жалғастырып келеді. Бүгінде казаки исламды этникалык сим- волдын қүрамдас бір бөлігі етіп қарап, дәстүрлі мәдениеттін ажырамас бөлшегі ретінде қайта жаңғыртылуға талпыныс, елдін үмтылысын оның қазіргі жаһандану заманыңдағы жүртымыздың өзін үлт етіп сақтаудағы бас- ты жетісті гі (өзінің заман ағымына сай, аддыға жүрер бағытын дүрыс тап- қандығы) деп айтуға болады.

Павдаланған әдебиетгер:1. Ажигали С.Е. Религиозность и обрядность сельчан Казахстана в бли­

жайшей ретроспективе: Жетысу, середине 80-х гг., //Обычаи и обряды ка­захов в прошлом и настоящем. Сб. Статей. Алматы, 2001.

2. Амантурлин Ш.Б. Пережитки анимизма, шаманства, ислама и атеис­тическая работа. Алма-Ата, 1977.

3. Басилов В.Н., Кармышева Б.Х. Ислам у казахов (до 1917 г.) — М., 1997.

4. Валиханоо Ч.Ч. Тенгри (бог) / / Собр. соч. В пяти томах. Алма-Ата, 1984. Т. 1.

5. Гольдциэр И. Культ святых в исламе (Мухаммеданские эскизы). М., 1938.

6. Дыренкова Н.П. Получение шаманского дара по воззрениям турец­ких п лем ен //С М АЭ АН СССР. 1917. Вып.ІХ.

7. Кукашев Р.Ш. К образу лебедя в казахском шаманстве// ЭО. 2002. №68. Лыкошин Н.С. Полжизни в Туркестане. Очерки быта туземного на­

селения. Вып. 1 .П г., 1917.9. Малов С.Е, Ш аманский камень «яда» у тюрков Заподного Китая / /

СЭ. 1947. №1.о- Туган өлке» (№1 -2,2008 ж.)

журналынан алынды.

17

Н. НА ЗА РБА ЕВ, КРПрезиденті.

Бақыт бағасын білгеннің ғана басывда тұрады

Казак хаяқы сан ғасырлар бойы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігі үшін күресіпкелді. Өзініңеңжақсықасиеттерінің, қатертөнген сәттсбірігіл, үйым- даса білуінің, сондай-ақ баска халықтармен бейбітшілік, келісім мен тату кершілік жағдайында түруға деген ынта-ықьиіасыньщ аркасында ол тарих тас- қыныныңастындақалып коймай, өзініңмемлекетгігін калпына келтіре алды.

* * *Маған ары үшін жаньш садаға ететін осындай текті халықка, мені «ұлым»

деп, «перзентім» дептөбесіне котерген халыкқа, арғы-бергідегі казакбаласы- ның бірде-бірінің пешенесіне бүйырмакан бакытты — толыкканды, тоуелсіз мемлекет күрудың басында бол у бақытын бүйырткан хапыққа қызмет егуден артык ештеңенін керегі жок. Осы жолда мен бойымдағы бар кдйратка білетімді, білім-білігімді аямай жұмсаймын, кандай тәуекелге де барамын.

* * *Біздің үрпақалдынца бабалар кол жегкізген игіліктерді сактау, кайта қал-

пына келтірілген мемлекетгігімізді нығайту және дүниежүзілік кауымдастық талаптарына сай жаңа сапалықдеңгейге көтерілу міндеті түр.

* * *Адам атына лайықты омір сүрудің, дәулетті түрудьщ мына замандд нарық-

ган баска жолы жок. Өйткені ол — адамды өзін-озі камшылауға, жаньш жеп жанталасуға мәжбүр ететін, сөйііп, оның бойынан тың куаттабуға игермелейтін жол.

* * *Қамшынын сабындай қыска ғүмырда халқыңның көшінің басында жүру-

ден, үлы істеріне тікелей атсалысудан артык кандай мортебе керек?! Ары үшін жанын садаға ететін казақгай қасиетгі халықтың, осы елдегі сантүрлі үлтгың баласынын басын коып, басшылыгыда жүру тұрмақ, косын тігіп, косшылы- ғында жүрудіңезі жанынды тербейтін бақыт емес пе? !

* * *Бізге үлттык буржуазия керек. Үлтгыңкалталы адамдары калыхтгаспайын-

ша, көп істіңкиюы келмеңці. Үштык буржуазия паңдд болса, мемлекет мүдцесін ойлайггын адамдар көбейер еді.

18

* -к к

Менің атам да, анам да — қазақ. Менін жаным, жүрегім — казақ. Қазақ- пын деп айтуға ешқашан намысганган кезім жок. Намыстанбаймын да. Қайта мағантіл, діл, өмір, тіршілік сыйдаған Туған халкыма бар есті тірлігімде қарыз- дар бодып өтуге бармьш. Үлттың ұлы болмай тұрып, адамзаттын перзенті болу мүмкін бе? Мүмкін емес.

* * *

Қүдай қазакка қырын кдрамаған: пейіліне саи етіп үлан-ғайыр жер берген, астын-үстін толтырып кен берген, мейірбан, аккөңіл, адал ел берген, жаны үшін малын, ары үшін жанын садаға ететін ер берген.

* * *

Садағаң кетейін, айналайьга халқым! Сенің мүддеңжолында бойдағы —куат, ойдағы нәрдің бәрін сарп етуге бейілмін.

* * кМаған адамның ішкі жан дүниесінін тазалығы меи діни сенім бір-бірімен

тығыз байланысып, катар жүретін сияқты көрінеді де түрады.к к к

Мен «адам Кұдайға жакын болуы үілін оған карай өмір бойы сапар шегуі керек» дегенді жүбаныш етемін. Мен өз халкымның жол ы нда басымды бөйге- гетіккен адаммын.

к к к

Елдің— бетінде, жеддінөтінде жүрген адамға сынак кеп.* * *

Алға қарайтьш кез келді. Іске кірісер кез келді. Ерік-жігерімізді таныта- тын кез келді. Өмірді езгертетін кез келді.

* * *

Қазак елінің озып, үдеген кезі де, тозып, жүдеген кезі де аз емес.к * к

Тәуелсіздік — тарихтың мәнгіге боліп берген еншісі емес, халыктардын мамыражай омір сүруіне берілген кепЬхдік те емес, анғал болмағанымыз абзал.

Абылай — кұдіретті хан. Қазақхалкынынмеміекеттілігі мен тәуелсіздігі осынау данкты есіммен тығыз байланысгы. Ардакты бабамыздың аңсаған үш арманытыныштык, кәсіп, тәуелсіздік еді. Бүгіғггі күн ол максаттар орында- лып, ел енсесі котеріліп келеді.

* * *

Дүние жаһандык, озара тәуелділік сипат алды. Ж аһандық әріптестік үсте\щік етуі үшін бүл таным біздің берік принципімізге айналуы тиіс.

* * *

Бүгінгі қазақ қауымына аса қажет нәрсе — өзіміздің намысшылдық дәстүрімізді дамыту.

«Егемен Қазақстан» газетінен (11.12.2002 ж.)

19

Б.ӘБДІҒҮЛОВА,А бай атындагы Қаз ҮПУ тарихты оқыту теориясымен технологиясы кафедрасының оқыптушысы, педагогика гылымдарының докторы, профессор.

Жеке түлғаның шығармашылық қабілетін дамыту жолдары

Оқушыда жеке тұлға ретінде шығармашылықтанымдық кызметін калып- тастырудыңбірден-бір жолы олардың өздігінше жұмысын жүйелі жүргізу болып табылады. Окушылардыңтаным өдісін меңгеруі өте-мөте маңызды, өйткені тек жатгығу жолымен белгілі бір қимылды меңгеріп алуы және оларды жаңа жағдайда өздігінше колдана біле алады.

Шығармашылық таным қызметі дегеніміз не?П.И.Пидкаеистыйдыңатагі көрсетуінше,тарихи окиғалар мен күбылыс-

тардыңт.б. жалпы белгілерін анықтау окушылардын шығармашылықта­ным қызметініңалғашкыдәрежесі болып, ал негізгі проблеманы алға коюы және оны шешудің жолдарын анықтау, табу окушылардың әздігінше шы- ғармашылығының ең жоғары дәрежесі бол ып табылады деп санайды( 1 ).

Дидак-ғалым Н.Я. Лернер оқушылардыңтарих пөніне байланысты таным- дық кызметін жан-жақты карыстыра келіп, шығармашылык кызметінің мынадай басты кезендерін аныктайды (2,13).

Шыгармашылық ойяаудың репродуктивті ойлаудан айырмаіиылыгы, ойлау- шы адам өздігінше іздену барысында арнайы іс-жосыгы /процедура/ аркы- лы өзі жаңа нәтижелерге жетеді. Енді осы шығармашыл ық ойлауды сипат- тай келе таным қызметінің іс-жосығын /процедурасын/ атап көрсетейік:

— бұрын меңгерілген білім мен білікті өздігінше жаңа жағдайға кошіру;— бұрыннан таныс жағдайдан жана проблеманы көре білу, объектінің

жаңа функциясын көру;— объектінің кұрылымын түсіну ;— баламаны іздеу немесе тәсілді шешуді таңдау;— бұрыннан белгілі проблеманы шешу күралын жаңамен қиыстыру.Психолог, педагог-ғалымдар таным қызметінін бірнеше түрлерін атап

көрсетеді. Оларға өздік жұмыстарының төмендегідей түрлері сай:

20

1. Үлгі бойынша өздік жұмысы (кайта жасалуы);2. Реконструктивті жұмыс;3. Шығармашылықжұмыс.Адамның түрлі әрекетінде (қызметінде) өзара байланысты екі үрдіс

көрініс табады: еске түсіру және шығармашылық.Өздеріңізге белгілі, әсіресе тарих окулықтарының көпшілігінде дайын

білімді бекітуге және еске түсіруге арналған сүрактар мен тапсырмалар ба- сыңкы берілген.

Шыгармашылық қызмет—негізінен, проблеманы кою, ойды тұжырым- дап айту, принциптің (идеяның) пайда болуы, оны шешу, оның логикалық дамуы, аталгаи моселені шешуде колдану, дәлелдеу, негіздеу, оны тәжірибе жүзінде дәлелдеу, ақырында нәтиженің шығармашылык қызметте накты- лы көрінуі. Қысқаша айтқанда, оқушының жаңа тапсырма, проблеманы шешу жолдарын табуы, бұрын менгерген әдістерді жаңарта отырып, жанд қызмет қүралын жасауы болып табылады (1,8).

Окушыньщеңжоғарғыөздік шығармашылығынындеңгейі оныңмәселені қоюы мен оны шешудін жолдарын табуынан көрінеді. Мұнда жаңа білімді менгеру үрдісі шығармашылық ойдың дамуымен, қалыптасуымен бірге жүреді, ол оқушыньщ шындықты оздігінше менгеруін, тексеруін, оны қара- ма-қайшы фактілерден арылтып, дәлелдеуін анықтайды.

Сонымен шыгармаштық ойдың нәтижесі — тек қана белгілі түсініктер менүғымдарды жайғанапайдаланьш кою емес, сонымен катар жаңа образ- дар жасау, тапсырманы орындау арқылы жаңа жолдарды ашу. Шығарма- шылық ой белгілі күрамды аныктайды немесе оны қайта кұру жолын таба­ды.

Шығармашьшықдеңгейдегі тарихи ойлау мәселесі танымдық тапсырма- ларды шешу ізденістерінен құралады.

Мұғалім қаншалықты тиянақты ұкыпты сабақ бергенімен оқушылар- ды тарихи материалдарды оқып-үйренуге ынталандырғанымен, егер де окушьшьщ өзі білім алуға өз бетімен ынталанбаса, оқыту үрдісі ойдағыдай өз дәрежесінде болмайтыны белгілі.

«Оқьпу дегеніміз—ең алдымен, оқушыда окуға деген ынта туғызу және окуға үйрету. Мұнда белсенді шығармашылықпен оқьпу. Өйткені егер окушы мектепте тек еліктеуге, «көшіруге» ұйренсе, онда ол өмірде шығармашы- лықпен жұмыс істей ада ма?» (3,72).

Отан тарихының халкымыздың өткені, бүгіні, келешегі туралы оқушы- да жүйелі білім беруде, тәрбие-танымдық мүмкіншіліктері зор.

Қазақстантарихын оқып үйрену барысында оқушылардын өздікжүмы- сын мынадай түпнұсқалармен: а). Оқульпс,; ә). Тарихи көздер мен мате-

21

риалдар: деректер, құжаттар, фотоқұжаітар, статистики, көркем одсбиеі және басқалар; a). Анықтамалық, коғамдық-саяси, ғылыми-копшілік оде- биеттер; в). Күнделікті бұқаралық ақпаратқұралдары және баснасоі ма териалдары; г). Иллюстрация, нобай, диаграмма, кесте, аппликация; /0- Жүмыс дәптерлері; ж). Компъютермен, электроңды окулықпен және баска - лармен ұштастыруға болады.

Оқулықты пайдалану екімсіқсатты: бір жағынан, ол — білім қайнары, екінгші жағынан, тарихи мәтіңді саналы окуға дағдыландыруды және кітапты пайдалану әдіс-тәсілдерін үйретуді көздейді. Сондықтан сұракхар мен тап- сырмалар, окулық мәтіні, онда келтірілген кұжаттармен, иллюстрашіялар- мен жүмыс істеген кезде оқушылардыңтанып-білу жөніндегі белсенді шы- ғармашылыққызметін ұйымдастыруға кемектеседі.

Тарихты окып-үйренуде мұғалім басшылығымен окушылар шығармашы- лықпен жұмыс істеуге үйренеді. Окулық мәтінін түсінуге, оны оқуға, оқығанын есінде сактап кайта әңгімелеп беруге, түрлі кұжаттардың жай және күрделі жоспарын жасауға, тезис, конспект, реферат жазуға үйренеді, оқыған материалды саналы әрі берік меңгеруге тырысады.

Әр оқушынын окулық мәтіні, қүжаттар, түрлі косымша деректермен оздік жүмыс істеу дәрежесі әртүрлі болғандықтан, олардың мәтінді түрлі жылдамдыкпен оқып қабылдайтынын, сұрактар мен тапсырмалардьітүрлі деңгевде орыпдайтынын, осыған орай оларға әртүрлі дәрежеде көмек корсе­ту қажет екені белгілі. Күнделікті әр сабақ тиянакты, үкыпты түсіндіріп меңгертуді, окушылармен дүрыс карым-катынас орнатуды, мұгалімнін шеберлігі мен шығармашылығын үнемі жетілдіріп сггыруды талап етеді.

Окулыкпен өздігінше жүмыс істеу белсенділігін арттыратын, шығарма- шылыгын дамытудың басты шарты — оқушылардыц танып-білуге қүштар- лығын арттыратын тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану: тарихи окиға, қүбы- лыс, фактілерді тандауға, ізденуге, дәлелдеуі’е үйрету; кайшылыкты, про- блеманы шешу; оқушының ой-пікір дербестігі мен еркіндігін барынша ке- нейту; сабакта проблемалык жағдай жасау; тың деректерден жаңа білімді ала білу, пайдалану, іздену; материавды есге калардай әсерлі баяндау және басқалар жатады.

ГІайдаланылган әдебиеттер тізімі:1. Пидкасистый П.И.Самостоятельная познавательная деятельность

школьников в обучении. — М., 1980.—С. 8.2. Лернер И.Я.Разнитие мышления учащихся в процессе обучения исто­

рии. М.: Просвещение, 1982.- С . 13-15.3. Зуев Д.Д. Школьный учебник. — М.: Педагогика, 1983. — С.72.

22

А . H YPMA FA НБЕТОВА,Ә.Буркітбаев атындагы№12мектептщ тарих пәнінің мугалімі.Ақжоя ауылы,Карқараяы ауданы,Караганды облысы.

Әмір Темірдің басқыншылық жорықтары

Мақсаты:Быімділік: Маураннахр билеушісі Әмір Темірдің көрші мемлекеттер Ақ

Орда, Алтын Орда, Моғолстанға жорықтары жайлы баяндап.басқыншы- лық зардаптарьш көрсету.

Дамытуштық: Окушыларды өз бетінше ой қорытып, оны жеткізе білуге дағдыландыру.

Тәрбиелік: Адамгершілікке, қандай да болсын соғыс атаулыны жек көру- гетөрбиелеу.

Көрнекіліктер: Карта, дискуссиялықөрнек, топтастыру, ӘмірТемірдің суреті, Әмір Темірдің ақтық өсиетінен үзінді.

Сабақтыцтүрі: Проблемалық.

Әдіс-тәсівдері: Әңгімелеу, ұштастыру, ой қорыту, диску ссиялық өрнекті толтыру.

Сабақгьщ барысы:I. Картамен жұмыс.II. Тарихи диктант.

Сүрактары:1. Алтын Орда ханы?2. Отырар әміршісі?3. «Тарих-и-Рашиди» атты еңбектің авторы?4. Моғолстанның алғашкьі ханы?5. А қ Орда ханы?

23

Жауаптары:1. Үрүс хан ; 2. Батый хан; 3. Тоғылық Темір;4. Қайыр хан; 5. Мухаммед Хайдар Дулати.

Кілті:

1 2 3 4 52 4 5 3 1

III. Үй тапсырмасын тексеру.1. Сызбаны толтыру.Моғолстан. Хронологиялық шеңбері: XIV ғ. ортасы — XVI ғ. басы. А:

АлмалыкТерриториясы:Көкше теңіз (Балқаш)

Барыскөл, Емел, Ертіс

2. Фронтальды сұрау.Моғолстан мемлекеті калай құрыдды?Мемлекеттің алғашкы ханы ТоғылықТеміртуралы не білесіндер? ТоғылықТемірқайтыс болғаннан кейін саяси жағдай калай қалыгггасты?

IV. Үй тапсырмасын қорытындылау.Y Жана такырып.1. Тактага ӘмірТемірдін суреті ілініп, окушылардан сұралады.2. Прблемалықсүрақ.ӘмірТемір өзі кайтыс боларда жакын туыстарын жинап, өсиет-бұйрық-

тарын жариялапты. Сол актық өсиетінен үзінді окып көрейік.

Әмір Темірдін ақтық өсиетіТәңірім маған кайырымдылық жасап, жақсы зан орнатуыма мүмкіңдік

берді. Енді, міне, Иран мен Тұранныңбарлық мемлекеттеріне, ешкім де езінің жакынына жамандык, қиянат жасамайды. Шынжыр балақ шұбар төстердің пакырларға өктемдік көрсетуге батылы бармайды. Міне, осы үшін де Алла тағала күнөмді кешеді деп үміггенемін. Күнәм менің көп. Патшалык кұрған кезімде әлсізді күштіге жылаткызбағаньш жүбатады мені. Осындай жайт жайлы маған айткан емес.

24

Әмір Темірдің бүл айтқандары қаншалыкты шындыкка жанасады? Оны біз бүгінгі сабакта Темірдің Ақ Орда мен Моғолстанға жасаған жорықтары мен осы жорыктардың зардаптары туралы айтқанда анықтаймыз.

3. ӘмірТемір (1336-1405 ж.ж.). Ол 1370 жылы Маураннахрдағы билікті басып алды.Содан 35 жыл бойы жеке-дара билік жүргізді.

4. Ак Ордаға жорықтары. Сызба құру.

VАк Орда- -►Токтамыс

Токтамысхан

1374-1375 ж.ж. Сауран, 137бж. Сығанақ ]> 1377 ж. Сауран

V----- ► ӘмірТемір

с >

Ақ Орда мен 1391 ж. 18 маусымда ҚұндызшаАлтын Орданы > 1395 ж. Кавказ, Терек өзенібасып алды Әмір Темір Алтын Орданы жаулап алды.

5. Әмір Темірдің Моғолстан хаңдығына жорьтқтары. «Не? Каңда? Кашан?» ойьшы.

Не? Қайда ? Қашан?1371-1372 ж.ж.

Әмір Темір Моғолстан- ның атақты қолбасшы- сы Камар ад-диңді талкандау үшін 30 мың адамдық әскер аттанды- рады

Моғолстанның жері Ыстықкөл өңіріндегі Сегізағашка

1377 ж.Алтын Ордаға және Моңғол жеріне

Моғолстан толық тәуелділікке түсті

25

6. Басқыншылық жорыктардын зардаптары.

>- шаруашылықкүйреді;-► халыққырғынғаұшырады;

калалар қирады;-► қонысаударукүшейді;*■ бір жұрттың халық болу жүйесін бұрды.

Зардаптары

V. Ой қорыту. 1 минут үнсіздікте отырып окушылар білгендерін ойша қорьггады.

VI. Прблемалық сұрақты еске түсіріп дискуссиялық өрнекті толтыру. Бір-бір окушы өз пікірін дәлелдейді.

Келісемін КеліӘмір Темір — баскыншыӘмірТемір баскыншы емесӘмір Темір жаулап алған елдер үшін оның билігі тиімді болдыӘмір Т емір — басқы н шы, бірак оған кінәлі — заман

VII. Топтастыру. Әмір Темір қандай адам болды?VIII. Үйге таисырма. §25 оку, ӘмірТемірге мінездеме беру.

— " ----- Дерек - ' ------------

Біз қаншамыз...2009 ж. Үлттық халық санагының қорытындысы

Қазакстан Республикасындағы халык саны 2009 ж. 25 ақпан- да барлығы — 16004800 адам. 2010 ж. 1 кантардагы есеп бойьш- ша 16196,8 адам болды.

Қала халкының үлесі — 54%, ауыл халкының үлесі — 46%. Үлттьек күрамы:Қазақ— 10098,6, 63,1%Орыс— 3797,0, 23,7%Өзбек —457,2, 2,8%Украин — 333,2, 2,1%Үйғыр— 223,1, 1,4%Татар — 203,3, 1,3%Неміс —178,2, 1,1%Баска ұлт — 714,2, 4,5%

26

Д. А ЙМЕРЕЙ,10. Гагарин атындагымектептің тарих пәнімугалімі.Ақсу қаласы,Павлодар облысы.

Сырым Датүлы бастаған Кіші жүз казақтарының көтерілісі (1783-1797 жж.)

Сабақтың мақсаты;Білімділік: Кіші жүз қазақтарының соғысына қатысуынын алғышартта-

ры мен себептерін карау, соғыстың қазақтар қатыскан кезендеріне сипат- тама беру және казактардың ұлт-азатгық күресіне Сырым Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының кетерілісі ықпалын көрсету.

Дамытушшық: Окушының өз ойларын еркін жеткізіп, пікір айтуға бейімяеу, ойларын толықтырып, қорытындылап салыстыра білу дағдысын калыптастыру. Өткен сабақтағы материалдармен байланыстыра отырып, деректердің ерекшелігі мен айырмашыяығын, үксастығын айырып таба білу сиякты ынтасын көтеріп, пәнге деген қызығушылығын ояту және ой-өрісін дамыту.

Тәрбиелік: Өздігінен іс-әрекетті қалыптастыра отырып, Отанын сүюге, адамгершілікке және тарих пәні салаларыныңтарихты жазудағы маңызын түсіне білуге тәрбиелеу.

Тірек ұгым: Қазақтардың үлт-азаттық күресіне, Кіші жүз қазактары соғысынынықпалын көрсету.

Сабақтьщтүрі: Жаңаганымдыксабак.

Сабақтың әдісі: Әңгімелеу, салыстыру, талдау, пени диаграммасы топ- тык, топтастыру стратегиясы, тест.

Сабақтьщкорнекілігі: Схема, интербел сеңді тақта, үлестірме.

Пәпаралықбайланыс: Математика, әдебиет.

Сабактың барысы: I. Үйымдастыру кезеңі (2 мин).

27

a). Сәлемдесу;ә). Сабаққа даярлығьш байқау.

II. Үйтапсырмасынтексеру (7 мин).а). Сұрақка жауап бер.Шаруалар соғысының басталуына не себеп болды?* Қазактардың шаруалар соғысына катысуын қандай кезендерге белу­

ге болады?* Орта жүз казақтары Е. Пугачев бастаған шаруалар соғысына калай

қатысты, оның ерекшелігі неде?* Кіші жүз феодалдарының қолдауына соншама үміттенген Пугачев

кімге үндеу жолдады? Оның үндеу жолдаудағы мақсаты қандай еді?* Пугачев көтерілісінің жеңілу себебі неде?ә). «Тапқыр болсаңтауып көр».Өрнектіңмәнінтабуарқьиты 1774-1775 жж. үкіметколдағанСібіршебінде

орналасқан барлық әскер санын білеміз.

III. Жаңа сабақты тусіцціру (15 мип). Негізгі мазмүпы:Көтерілістің алғышарттары мен себептері.* Көтері лістің басталуына түрткі болған жағдай ;* Көтерілістің мақсаты;* Сипаттамасы;* Қозғау шы күштері ;* Көтерілістің басшьшары;* Көтеріліс барысы мен кезендері;* Нәтижесі мен жеңілу себептері;* Тарихи маңызы.

IV. Жаңа сабақты пысықтау (8 мин).а). «Ел корғаған — ер бабаң»

(70x50) + (6260:10) + (418 - 9) = ?

28

\ /*------ Сырым Датұлы - —

/ \ө). Венндиаграммасынтолтыр.

б). Көтерілістін барысына диаграмманы жалғастыр.

Z_____1783 жылы басталды

в). Сызбаны толтырындар.

г). Сергіту сәті.(Сырым Датүлының шешендік сөзінің мағынасын ашу). Бірде Сырым

Нұралы ханнан:

29

— Жылқыныңторысы көп ne, төбелі көп ne?—деп сүрайды. «Торы» деп Сырым — халықты, «төбелі» деп хаңцар мен олардыңтұкымын айтқан екен. Нұралы хан Сырымға жауап бере алмай калыпты.

Тағы бір реті келгенде Сырым Нұралы ханға:— Сен аз бен көпті, ақ пен караны, әлсіз бен мыктыны теңгере алмадың.

Біреуді біреу талап жатыр, сен халыкты басқара алмадың, — депті.Хан оған карсылықбілдіріп:— Батырым, тасып жүрсің-ау, — деиті Сонда Сырым іркілместен:— Тақсыр, тасып жүргенім жок, кайта казақ баласының басын коса ал­

май, сасып жүрмін, — деп жауап кайтарыпты.

д). Артықболмас білгенің.

№ Сурактар Жауашар

А В С Д Е

1 Сырым түткыннан қашан босатылды?

1783 1784 1785 1786 1787

2 Сырым тобыкай тауға карай ойысты?

Мұғал-жар

Қаратау Алтай Тарба-ғатай

Сары-арқа

3 Нұралы үлдарының бірі — Есімнің хан болып сайлануы

1791 ж. 1794 ж. 1795 ж. 1788 ж. 1787ж.

4 Көтерілістің сипаты Отар-лауғакарсы,ұлт-азаттык,ангифео-далдық

Монор-хиялық,отарлаугакарсы,үлт-азатгық

Феодал-дык,анти-феодал-дық

Азат-тык,феодал-дық

Монор-хиялықотарлау.

5 Көтерілісгің қозғау- шы күші

феодал-дар

ұлттар казакшаруала-ры

казак-тар

орыстар

6 Сырымнынолімі 1806 ж. 1805 ж. 1804ж. 1803 ж. 1802ж.

30

е). Сүрақтарға жауап бер.* Көтерілістің басты себебі неде?* Көтеріліс қалай басталды?* Барон О.Игельстром қандай озгерістер енгізбекші болды?* Сырым батырдың Орынбор билеушілерімен арақатынастары қандай

болды?* Котерілістің жеиілу, себеп-салдарын түсіндір.

V. Қорытыңдылау (8 мин).Рефлекция.

Бұрыннан білемін «Ү»

Мен үшін жаңалық «+»

Кездескенқиыншылык

Тереңірек білгім келеді «9»

Қызықты болтан ne? «!»

VI. Үй таисырмасын беру және багалау (5 мин). 6-такырыпты оқу, түсінгенін айтьш, сүрактарға жауап бсру.

VII. Бағалау: Лвдер парағы.

Топт

ың

атьі

Тапсырмалар

Үй

тапс

ырм

асы

Мод

уль

жас

ау

Диа

грам

мато

лты

ру

Сызб

аны

толт

ыру

Серг

іту

сәті

Тест

шеш

у

Реф

лекс

ия

Лиде

р па

рағы

(б

ағал

ау)

Бекіт

у сө

зі

31

А.КУДА БАЕВА,Баркьітбел мектебінің тарих поні мугагші.Ново-А ндреевка ауыш,Уржар аудаиы,Шыгыс Қозақстан облысы.

1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысҚазақстандагы 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалыстың

себебі мен желеу болтан негізгі себешпі факторьш ата.(Үлтгык-елеуметгік езгі); (1916 ж. 25 маусымдағы патша жарлығы);

II. Сипаттап бер:а). Амангелді Имановтьщұрыс жүргізу тактикасы? (мергендерден ерекше

жасақгар күрып, оларды шағыл құмдардың арасына орналастырды, жазалау отрядтарынын жолына тез қимылдайтын атгы өск.ер жіберіп отырды).

в). Патша үкіметінін көтерілісті басу тактикасы ? (тез арада көтерілісшілерді басшыларынан айыра білді, бай-феодалдарды, хандарды өз мүдделеріне пайдаланабілді, үлтарасьп-щағы қайшылықтарды пайдалан- ды).

III. Мәнін аш (Сальтк, салғырт, төңкеріс, монархия, автономия).

IV. Аныктама бер.Буржуазиялық демократиялық революция, пролетариат диктатурасы,

контрреволюция, Азамат соғысы, әскери коммунизм саясаты, жаңа эконо- микалықсаясат, шетел интервенциясы.

V. Сызбаны аяқта.1. Қосөкімет.

Уақытша үкімет. Жүмысшы-солдат депутаттарының кеңесі. (Мақсаты, бағдарламалары, саясаты)

2. Қыргыз (Қазақ) автономиясы.Жогаргы өкімет оргаңдары.

(Орталық Атқару комитеті). (Халық Комиссарлар кецесі). С.Мендешов; В.Радус-Зенькович.

32

VI. Мына жылдары қаңцай маңызды оқига болгапын жаз:1916 ж. (Үлт-азаттык қозғалыс) 1920 ж. 20 тамыз

(Қазак автономиясы қүрылды)1917 ж. («Алаш» партиясы құрылды) 1921-22 ж. (Жер-с.у реформасы)1921 ж. («Косшы» одағы құрылды) 1924 ж. I кантар (акшалай салық)1918-1920 ж. (Азамат соғысы) 1919 ж. желт. (Александров-Гай-

Ембі теміржолы)

VII. 1 Көтеріліске шыгушылардың іс-әрекеттерін баяндап бер:(Жасақтар кұрылды, қара жүмысқа шакырылушылар тізімін жойды, ба-

шар ауылы, басқарма, болыс ауылдары тал кандалды, дала дәстүрі бойынша хан сайланды)

2. Қазревком мен оның жергілікті жердегі органдары қызметіне токтал:(Кенестер үйымдастыру, халыкты кеңес құрылысынатарту, қазақ жерін

біріктіру).

VIII. Мына түлгалар кімдер? Ә.Жангелдин; А.Розыбакиев;Т.Рыскұлов; А.Иманов;М.Шокай; С.Мендешовт.б.

IX. Үлт-азагтык қозгалысқа қатыскан, көтерілісшілерге кемектескеыөзге үлт өкілдсрін ата:

1. С.Ужгин—Қосганай соц-демократиялық үйымдарын кұрушы, «Қара- балықтағы окиғалар туралы сөз»үнқағазын шығарған;

2. Н.Кротов—Торғайда көтерілісшілерді согыс ici шеберлігіне үйреткен;3. Е.Курев— Қарқара козғалысын үйымдастырган;4. С.Вербицкая — көтерілісшілермен бірге шайкасқан.

X. Торгай және Жетісу котеріліс басшыларьпі жеке жаз:А.Иманов, Ә.Жанбосынов, Б.Әшекеев, Ж.Мәмбетов, Кейкі батыр,

Ү.Саурықов, А.Косанов.

XI. Кеңес өкіметі орпагап жььтдарына қарай реттеп жаз (араластырып береміз:

1917 жыл 1918 жыл

Перовск, Косганай, Ырғыз, Торғай,Әулиеата, Бөкей ордасы, Семей, Верный,Черняев. Орал.

33

XII. Тарихи диктаит. Көп нүкгенід орпьпіа тиісті сөзді қой.1.1916ж. Казак жерівдекдзақтардыңсаны....кеміді (жарты mjih);2. Ақпан революциясынан кейін Ресейдің ұлт аймақгарыңда... қо згалысы

жандана түсті (мүсылмандар);3. Қазакставда Колчак әскерінга,тқаңдау Шьіғысмаңданныцсолтусгік және

.... баскарған.(Оңтүстік топтарына жүктелді (М.В. Фрунзе);4. Солтүстік Жетісуда Кеңес өкіметін орнатуда... үлкен рөл атқарды (Чер­

касок қорғанысы);5. Казакстан менТүркістандадарынды комсомол үйымдастырушылардың

бірі... болды (Г.Мүратбаев);6. Кенес өкіметі Оралда... жылдарында ғана біржола орнады (Азамат со-

ғысы);7.1918 ж. тамыз айыңда Орта Азия мен Қазақстанды интервенггер мен...

басып алу қаупі төнді (ақ гвардияшылардың);8. Әскер бөлімдерін қүру істерімен... тетенше комиссары Ә.Жангелдин ай-

налысты (Дала өлкесінін).

ХІП. Сандар сөйлейді. Мына сандарға қарап мәлімет бер:24,8 41 75 13 7 301. (1924-1928 ж. мал саны 24,8 млн-нан 41 -млн-ға жетгі).2. ( 1927 ж. республикада 75 жергілікті 13 губерниялық, 7 өлкелік жәрменке

бодды. Олардыңсауда айналымы — 30 млн сом).

XIV. Салыстыр1. «Казак» газеті. Қазревком;2. «Үшқын» газеті. «Кадет» партиясы;3. «Свободная речь» газеті! «Алаш» партиясы».Окушынын, жинактаған білі мі н тексеру олардьщ өзіндік жүмысы аркылы

іске асырылады. Өзіндік жүмыс істеу кезеңі оқушының калыптасқан білімінің нәтижесін көрсетеді. Айтар ойларын нақты, жинақы баяндауға, сұракка дәл жауап беруге бағьгггалғантапсырмалардың пайдасы зор.

Бұл өзіндік жүмыстардан баска мұғалімде:1. Окушыларға әртүрлі шығармашылық жүмыстар тапсыру (өз бетгерінше

ізденуге іс-әрекет үйымдастыру ) ;2. Сабактың кұрылымында нені өзгертіп, қандай тәжірибе толықтырсам

немесе қоддануга болады?3. Киыннан жеңілге жүру ережесі;4. Окушылардыңбілім алуына барлық жағдай жасай алдым ба?5. «Оқушы сабак соңында немен кепі, оның білімінде кандай өзгерістер.

бодды» деген мәселелер түруы керек.

34

JI. ӘУБӘКІРОВА,№ 33 мектептіц тарих пәнінің м үгалімі. Қарқаралы ауданы,Караганды облысы.

Ашаршылық — қазақ елінің қасіреті

Сабактьщ мақсаты:Білімдшк: Ашаршылықтың себептері мен зардаптарынатокталу, казак

еліне ашаршылыктың калай келгенін аныкдау.Дамытушылық: Өгілетін тақырыпқа сай материалдарды іздестіріп, іріктеп

сабак үрдісі нде колдана білуте дағдыландыру, ізденімпаздықкд баулу.Тәрбиелілік: Өткенін біліп, келешегін болжай алатын ұрпактәрбиелеу.

Сабақтыңтипі: Жаңатакырыпты меңгеру.

Сабақтьщтүрі: Еске алу сабағы.

Көрнекілігі: Тірек-сызба, карта, коғам кайраткерлерінің портреттері, нақыл сөздер плакаттары, түсіндірме сөздік.

Пәнаралық байланыс: Әдебиет, казак тілі, қазіргі өмір.

Қолданылған әдіс-тәсілдер,технологиялар: Шаталов тірек-сызбасы, мәнерлеп оқу,сүрак-жауап.

Сабақтьщбарысы: Үйыңдастыру.1). Оқушылардың қатысуы туралы ақпарат;2). Окушылардың зейінін сабақка аудару;3). Психологиялық жағдаят «Ашаршылык» сөзінін мәнін ашу (түсіндірме

сөздіклен жүмыс).

Жаңа сабақтың тақырыбы жөне мақсатымен таныстыру.Әдісі : тірек-сызба аркылы оқушылар дайындаған деректерінен ақпарат

береді.Сүрақ: Бүл касіретке қазакхалқы қалай ұшырады? Кім кінәлі?

35

Дерекоку: Сол кездегі казак өлкелік партиясының II хатшысы О. Исаев «казактардын өзі кінәлі, еңбек ете алмайды» деген, сонда көзін еңбекпен ашқан қазақ 1931 -1933 жылдары арамтамаққа айналғаны ма? Сендер кал ай ойлайсындар?

Тірек-сызбасы ілінеді. Окушьшаросы көрнекілікті пайдаланады.

№1.

№2.Үжымдасгыру:

1927 ж.КП XV съезі жариялады;1929 ж. II ж.аргысынан бастап жедел дамыды; күиггеп, жаппай;1932 ж. көктемде аяқтау көзделді ;1931 ж. 65%.

№3.—жоспарланеан уш жылдың орнына уш күн ішінде

—1933ж. аяқтау

—Шу ауданында 400киіз үй поселке болып тігілді.

36

№4.Тәркілеу: 1928 ж. 27 тамыз;

«Аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды кәмпескелеу жөне жераудару» декреті;1 мыңнан астам жартылай феодал жер аударылды; 145 мың мал алынды;1931 ж. 5500 отбасы жер аударылды.

№5.

№6.Қырыму'у̂ А Ашаршылық

1931 -1933ж.адам мал2 млн. 100 мың, 40,5 млн болды,40% 4,5 млн кдлды,Сөбилер—72% --------- -— —^ ---------------------у жасқа {Ауру, індет ) ( Қыргынга уіиыраУ)

—►(ТСояб/с аудару])

1 млн. астам адам 414 мьщы оралды, 616 мьщы келмеді.

дейінгілер—60%. Т51 аудан

37

Окушы: Қазақтарды күштеп ұжымдастырудың зардабы туралы ай- тады.

Окушы: Отырыкшыландыру саясатының зардаптарына тоқталады (құрастырған кластерді пайдаланады).

Оқушы: Кәмпескелеудің қалай жүргізілгендігі туралы айтады (тірек- сызба бойынша).

Оқушы: Ет-мал салығының қазақтың колындағы барынан айырғаны туралы карта бойынша айтады.

Мүғалім: Осындай себептер мен саясаттағы кателіктер, Голощекин сиякты басшылар мен белсенділердің асыра сілтеуінен 1931-1933 жылда- ры Қазақстанды түгелдей аштықжайлады.

Оқушылар, сендерге аштык туралы әдебиеттер мен деректермен та- нысып келу тапсырылған болатын. Ендеше, осы деректер мен әдебиет- терге сүйене отырып,аштық қасіретін еске алайық.

Сабак барысында деректерді дәптерге түсіріп отыру керек.( Өлең жолдары оқылады)

Байлардың конфескелеп, малын сиіды,A стыққа кеңірдектен ссиық салды.Қурьогган әр ауылда кедей тобы,Күш-көліксһ, қарусыз бекер қалды.

Куз болды, қара суық, жер тоңайды,Жаңбыр, буршақ аралас қар борайды.Бур ынгыдай м ал -жан жоқ қарайтугын,Ашаршышқ қасқырдай ел ториды....

Корада байлайтүгынмал қалмады,Егістікке себетугын дән қалмады.A шаріишық — қара оба,өрт боп келіп,Қутыла алмай ашыққан ел зарлады.

Қыс түсті, жердің бетін ақ қар басты.Тусте көрер болдық біз ішер асты.Кәрі орнынан тура алмай, бала—жылап,Бар ауьы тагішық таппай, қатты састы.

Аш адамдар кәмпиіп ісіп кетті,Өлімгемойынсунып, «пісіп» кетті.

38

Көзінің бурынгыдай жанары жоқ,Салбырап жақ суйегі тусіп кетті.

Сураймыз ба, бул апатқа кім кінәлі?Мылтықсыз қырып саяган барша жанды.Кейбіреу қурып кетті үрпагымен,Кім төлейді жазықсыз аққан қанды?

Кырылмаса аштықтан бауырларым,Согыста да қурбан гып шыбын жанын.Казақ деген қандай ел болар едік,Көркейткен байлыгымен әлем сәнін!

Мұғалім: Бұл сұмдыкты Сталин, Голощекин сияқты ел басшылары біле отырып, жағдайды түзету үшін еш шара қолданбады. Елдің бас көте- рер азаматтары бастарын қатерге тіге отырып, халықтың мүң-зарын, жағ- дайын басшыларға жеткізді. Ол азаматтар кімдер еді?

Окушы: «Бесеудің хатымен» таныстырады.Окушы: Тұрар Рысқүловтың «Сізден аштыкқа душар болған халқым-

ның өмірін сақтап калу үшін көмектесуіңізді сүраймын» деп Сталинге жазған хатының мазмүнымен таныстырады. Т үрар Сталиннің жеке қабыл- дауында да болады. Шерхан Мүртаза «Жанпида» макаласында «...осы ерлігі үшін Түрарды құрметтеуге де, үлгі етуге де болады» деген пікір айтқан.

Оқушы: Қаркаралы маңындағы ауылдардың ашаршылыкқа ұшырауы туралы деректерді келтіреді.

Оқушы: Татьяна Невадовская туралы айта келіп, осы кісінің «Казак­стан қасіреті» өлеңін оқиды.

Кім жіберді аштық деген пәлені ?Km жауапты ? Білгім келер сонымен...Түйемініп, атпен шапқан жан еді,Малын айдап, көшіп жүрген жөнімен.Тугін қоймай сыпырды гой қастықпен,Болады екен осындай да сүм айла.Бүкіл журтты қырып-жою аштықпен,Керек ne елі аллага, әлде қүдайга ?...А штық жайын еске алудың взімуң,ІЛаниіу-сүрақмазалайды: Неліктен?Бүл қорлыққа жетер қайтіп төзімің,Жер бетіндежүре алмайсың өліктен...»

39

Окушы: Ғабит Мүсіреповтің естелігін мысалға келтіреді.Окушы: Жергілікті материалдарды пайдаланып, өжесінің естелігін

келтіреді. Бейбіт уақытта жарты халқы аштыктан қырылып қалу қасіреті ешбір халықтың басында болған емес, тек Қазақстанда ғана болған деп қорытындылайды.

Оқушы: 1933 жылы Голощекин орнынан алынып мемлекет басына М ирзоян келеді. Ашаршылык азайып,жағдай түзеле бастайды.

Сабақты бекіту: Плакат ілінеді. «Үмыту өткен тарихты, болашақ үшін қауігіті»

Мүғалім: Мына сездерге назар аударып, көніл қойындаршы, нені мең- зеп тұр?

Оқушылар:— Бүл сөзде бізге тарихымыз қандай қасіретті болса да үмытуға бол-

майтындығын ескертеді,— Өткен тарихымыздан сабак алып, кателіктерімізді кайталамауды

меңзейді.— Құрбандарды үмытпай, еске алып отыру керектігін білдіреді.Шынындада, біздіңеліміз 1992 жылдан бастап, 31 мамырды «Үлы нәу-

бет құрбандарын еске алу күні» деп атап өтуде.Жұбан Молдағалиевтің өлеңінен үзінді оқылады:...Мен казакпын, биікпін, байтақ елмін,Қайта тудым, өмірге кайта келдімМен мың да бір тіріддім, енді ©лмескеАйта бергім келеді, айта бергім.Сабақ аяқталды.

Үй тапсырмасы: §10-11. «Ашаршылык—казак, елінің қасіреті» тақы- рыбы бойынша «Мен не білдім?» атты ой-толғау жазып келу.

Багалау.

Пайдаланылған әдебиеттер:М.К.Қозыбаев Қазакстан тарихы.З.Қыстаубаев, Б.Хабдина Кызылдар кырғьшы. «Әнер», 1993 ж.

40

Г. ӘМІРБЕКОВА,Ақтаев атындагы №6мектептің тарих пәнімугалімі. Ақтөбецаласьі.

Дүниежүзі қазактармның құрылтайы

Сабақтың мақсаты:Білімділік: Д үниеж үзі қазактары ны ң қүры лтайлары , оны ң

максаты, тарихи маңызы, дүниежүзі казактарынын кауымдастығы туралы мағл үматтар беру.

Дамытушылық: Сабақбарыеыңда окушылардың тарихи оқиғаларды есте сактау, салыстыру, жүйелі ойлау жөне материалды тұжырымдагі аяқтау, өздігінен жүмыс істеу дағдыларын жетілдіру.

Тәрбиелік: Жат жерде жүрсе де, өзініңтілін, дәстүрін, әдет-гүрпын үмыт- пай, сақтай білген қандастарымызды қүрметтей білуге, туған жеріне, хал қына деген сүйіспеншілікке, елдінбір түтастығын сақтап қалу үшін күре- се білуге тәрбиелеу.

Психологиялық: Оқушылармен қалыпты психологиялык климат жоне санитарлық-гигиенал ық талаптарды орындау.

Күтілетін нәтиже:1. Окушылар еліміз төуелсіздігін алғаннан кейін кезінде түрл і себептер-

мен әлемнін әртүкпіріне шашырап кеткен казак өкілдерінің басын косуға мүмкіндік алғанын, бүл басқосудың маңызы туралы білім алады;

2. Қазакхалкы үшін қүрылтайдың маңыздылығын бағалайды;3. Тәуелсіздікті сақтап қалуда қазақ халқынан бірлігінің күндылығына

көз жеткізеді.

Сабақтьщтүрі: Түрлендірілген сабак.

Сабақтьщ әдісі: СТО тірек сөздер стратегиясы, инсерт,үш жақты түсіндірмелі күнделік және РАФТ стратегияларын колдану.

Сабақтың көрнекілігі: Дүниежүзі казақтарынын кұрылтайы. Алматы

41

1993 ж. кітабы, қүрылтай күндеріндегі суретгер, Қазақстан Республикасы- ның картасы, дүниежүзінің саяси картасы.

Оқушыларды сергіту үшін сабакты басгар алдында Нұрғожа Ораздың «Жүлдыздардай шашылгаіт» деген өлеңінен мүғалім үзінді оқиды.

Ғарыштағы жарылыстан,Жұлдыздардай шашылған,Әрбіреуің секілдісін Калған сонау асылдан.Әрбір елге Бас үрған,АрамыздыңАлшактығыАсьш кетті-ау ғасырдан.Шалғайдағы казақтығың Күннен-күнге ауырлар.Атамекен Сені күткен Тәуелсіздік туың бар.Қарсы алатын,Жар салатьш,Күтіп алар қауым бар.Ардағымсың,Өзге ұлтка ЖүтылмағанБауырлар! — дей отырып, бүгін «Дүниежүзі қазақтарының қүрылтайы»

дегентақырыптаашықсабағымызды бастамакпыз (мүғалім сабақтың мақ- саты, міндеті туралы айтып өтеді).

I. Қызьиушьшықты ояту.Тірек сөздер стратегиясы бойынша окушыларға интерактивтік тактаға

мынадай сөздер жазылады.Тірек сөздер:қүрылтай, маңызды, басын біріктіру, қазактар, дүниежүзі, Қазақстанда.

Тірек сөздер стратегиясы бойынша оқушылар: 1. Окиды; 2. Ойланады;3. Жазады; 4. Айтады;

II. Магынаны ашу.1. Тақырып тандау стратегиясы бойынша окушылар тақырьптгы тандайды.2. Тақырыбынабайланысты мәтінді оқиды, айтады.

42

Инсерт стратегиясы бойынша кестені толтырады

V 4- - 9«

Диаспора деге-німіздің неекенін, қазақдиаспоралары-ныңкдндаймемлекеттердетұратьшдығын,қандастарымьіз-/цың атамекенінеқайта оралыпжатқанъш, оғанелімізде колдаукөрсетіліпотырғанынбілемін.

Дүниежүзіқазақтарыныңқұрылгайыныңүш рет болға-нын, дүниежүзіқазақтарыныңқауымдастығыжәне оныңатқаратынкызметі туралыбілдім.

Өзбекстанмен Т үрікменстанда- ғы казактардың еліне кешерде үй-жайларын сатуына 10 жылға дейін шектеу қой ылатындығы- накеліспеймін. Шетелдік қазақ жастарына арнап жыл сайынғы мемлекетгік білім грантынан 2% орын бөлінгеніне келіспеймін. Себебі бүл — өте аз көрсеткіш.

Алдағы уакыттадүниежүзіқазакгарьшьщIV күрылтайышақырыла ма?Шетжердегіқандастарымыз-дың барлығыҚазақстанғакөшіріліпәкеліне ме?

«V» — бүрыннан білемін.«+» — мен үшін жаналык..«-»—бүл оймен келісе алмай мын. «?» — тереңірек білгім келеді.

4. Үш жақты түсіндірмелі күнделік стратегиясы бойынша оқушылар: ойланады, жазады, айтады, сүрақ қояды.

Сүракка өзгетоп оқушылары жауап береді.

Не таңгаддырды? Неліктеп? Сұрақ

Қандастарымызды ң атамекеніне оралуы еліміздегі қазактардың үлесін артырғандығы таңғалдырды.

Өйткені 1959 жылғы халық санагы бойынша казақтар республика- дағы түрғындардың 29%-ын ғана құрады.

2009 жылғы халық санағы бойынша еліміздегі қазақтардың үлес салмағы канша?

43

Патшалык Ресеймен де, КСРО-менде шекара мәселесін түпкілікті шешпеген Қытайдың ҚР-мен шекараны анықтап, келісімге қол қоюы таңғалдырды.

Өйткені бұл келісім жасалған кезде Казак­стан өз тәуелсіздігін жариялаған жас мемлекет еді.

Казахстан мен Қытай арасындағы шекара мәселесі туралы келісімге қашан қол койылды?

III. Ой -толганыс.РАФТ стратегиясы бойынша окушылар: 1. Өзі тақырып талдайды;2. Жазады; 3. Айтады.

РАФТ стратегиясы бойынша әр топқа берілетін тақырьттар:1). Қаңдастарға хат;2). Құрылтай мөселелері бойынша ұсыныстар;3). Кұрылтай қонактарының казақ жастарына тілегі;4). Еуропа казактарыныңөтініші;5). Шетел қазактарының сүранысы.

Мысалы:Р-роль;А-аудитория;Ф-форма;Т-тақырып.

Р-9 «А» класс окушылары;А-Дүниежүзі казақтары кұрылтайына катысушыларға;Ф-хат;Т- Дүниежүзі казактарыньщ құрылтайында кауышу.

Кадірменді қауым!Алыстан келген ағайын !Дүниежүзі қазақтарының күрылтайына әлемнің40 шақты еліндетұра-

нын 5 млн-дай кандастарымыздын атынан өкіл ретінде келіп жатырсыз- дар. Кадамдарыңыз сәтгі болсьш! Сіздердіңкүрылтайдажасаған ұсыныс- тарыңыз алдағы уақытта іске асады, орындалады деп сенеміз. Сіздерге өзге елде жүрсеңіздер де, тіліміз бен салт-дәстүрімізді берік үстағанда- рыңыз, сактағандарыныз үшін айтар алғысымыз шексіз!

44

Игі тілекпен хат жолдаушы: 9 «А» класс оқушылары.Бағалау. Оқушылартоппен және бірін-бірін бағалайды.

Үйге тапсырма. «Дүниежүзі қазақтарыньщ кұрылтайын алдагы уакыт- та да өткізудің қажеттілігі» деген тақырыпта шығарма жазу.

Дүниежүзі казақтарының біріпші қүрылтайы.1991 жылы Елбасымыз Н .Назарбаев Түркияға ресми сапармен

барғанда, дүниежүзі казақтарының басқосуын өткізсек деген ойын түңғыш рет ортаға салған еді. Бүкіл қазақтар қуана коштап, асыға күткен дүниежүзі қазактарынын тұңғыш, яғни бірінші күрылтайы 1992 жылы 28 қыркүйек пен 4 қазан аралығында Алматы каласында болды. Құрыл- тай карсанында дүни'ежүзіндегі барлық казактардың саны 10 млн. 537 мыңға жетті. Оның 3,5 млн-ы әлемнің 40-тан астам елінде емір сүрді. Қүрылтайға әлемнің 13 елінен 800-ден астам дүниежүзі казақтарының өкілдері катысты. Онда Н.Назарбаев қүттықтау сөз сөйлеп: « Біздіңбүгінгі қүрылтайымыздың басты маңызы мен мақсаты — бүкіл дүниежүзіне та- рьщай шашырап кеткен қазақ халқының болашагы туралы ой бөлісу, қазіргі тарихи өтпелі кезеңге тап болған үлттыңтағдырына көз жіберіп, шолу жасау», — деді.

Қүрыл гайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев және көрнекті акын, коғам қайраткері О.Сүлейменов, Түркиядан келген діни ғалым Халифа Алтай, Ресейден келген конақ Аман Төлеев т.б. сөз сойледі. Елбасымыз Н.Назарбаев өз баяндамасында «Казақстан Жоғарғы Кеңесінін 1992 жылғы 26 маусымда қабылданған « Кешіп келу туралы» зан негізінде қандастарымыздың елге оралуына мүмкіндік жасалғанын айтты.

Бүл заңның негізгі мәнісі мынада:* шетелде тұратын отандастар өздерінің атаконысы — Қазақстанға

еркін көшіп келе алады;* Қ азак мемлекеті республикаға қоныс аудару проиесін реттейді

және үйымдастырады;* Қазак мемлекеті әрбір жылға көшіп келу мөлшерін белгілейді, онда

көшіп келуш ілердің қайсы елдерден келетіні көрсетіліп, олардын мөлшері анықталады;

* Қазак мемлекеті қоныс тебуге тиісті аймақтарды белгілейді, ола- рға барынша көмектеседі.

Кұрылтайға қатысушылар түңғыш рет Абылайды ак киізге көтеріп,

45

хан сайлаған касиетті мекен — Үлытауға, яғни Ж езқазған жеріне, Түркістан сияқты еліміздін ежелгі саяси, мәдени орталықтарында бо­лып, ата жұртымен кауышты.

Дүниежүзі казақтарының қүрылтайына кдтысушылардың Казақстан- ның және дүниежүзінің баска да халыктарына, мемлекеттеріне және олардың үкіметіне үндеуі жарияланды. Бүл үндеуде «жер жүзіндегі бар- лык үлттар арасында бейбітшілік пен татулықты, өзара түсіністікті ны- ғайтуға шақырамыз» деліңді.

Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығыДүниежүзі қазақтарынын бірінші қүрылтайында атқарылған ең ма-

ңызды іс — дүниежүзі қазақтарының кауымдастығының қүрылуы бол­ды. Қүрылтай делегаттары кауымдастыктың төрағасы етіп, Қазакстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев™ сайлады.

Төралқа төрағасы болып К.Найманбаев сайланды. Ол бүл жүмысты қауымдастық дүниеге келген кезден бастап, қайтыс болғанға дейін — 2004 жылдың қыркүйегіне дейін атқарды. 2004 жылдын 13 казанында Казак­стан Республикасының Президенті, Дүниежүзі казактары қауымдасты- ғының төрағасы Н.Ә.Назарбаевтыңшешімімен кауымдастықтынтөралқа төрағасының қызметі Т. А.Мамашевка жүктелді.

Қауьтмда стықтың негізгі міңдеті — шетелде түратын казақтармен мәде- ни-рухани, оку-білім және іскерлік бизнес салаларында байланыс жа­сау, сондай-ақ Отанына оралған қандастарға көмек көрсету. Оның ұйым- дастыруымен Германияда, Швецияда, Түркияда, Ресейдің Алтай Респуб- ликасындағы Қосағаш ауданында кіші күрылтайлар өткізілді.

Дүниежүзі казактарынын кауымдастығьт шетелдегі казак диаспора - сының мәдени-рухани саладағы бай мұраларын жинап, жарыкка шыға- рып келеді. Мысалы, Кытайдағы жазба әдебиеттін негізін салушылар- дың бірі, 80 жылдық ғұмырының тең жартысын абактыда өткізген Қажы- ғүмар Шабданүлынын «Пана» романын, Танжарық Жолдыүлыныңтуға- нына 100 жыл толуына орай оның 2 томдық толық шығармалар жинағын, тарихшы ғалым З.К иянатұлы ны н «М онғолиядағы қазактар», дін кайраткері Халифа Алтайдың «Алтайдан ауған ел» т.б. еңбектерін жа­рыкка шығарды. Соішмен бірге «Ата жұртка жеткен ән» деген компакт- диск шығарылып, халыққа насихатталды. Бүл компакт-дискте Қытай, Моңғолия жеріндегі қазактар арасында кентараған, бірақ Қазақстанда әлі күнге дейін белгісіз болып келген 21 ән жазылған. Кауымдастықтың жанынан «Алтын бесік»журналы, «Қазак елі»газеті шығады. Қауымдас-

46

тықтын үйымдастыруымен қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен тұңғыш рет бірінші халыкаралық олимпиада 2004 жылы Астанада өтті. Оған сегіз мем- лекеттетұратын қандастарымыздың 60 үл-кызы катысты. Осындай екінші олимпиада 2005 жылы Көкшетауда өтгі. Оған жеті мемлекетген 54 ұл-қыз катысты. Жұлделі орынға ие болғандардың арасынан мектеп бітіргендері еліміздің жоғары оку орындарына Білім және ғылым министрлігінің гран- ттарын алып, оқуға түсті. Қауымдастықтың дүниежүзінің 19 елінде бөлімшелері бар. Болашақта мұндай бөлімшелер казак диаспорасы бар елдердін бәрінде күрылмақ. Дүниежүзі қазақтарының кауымдастығы- ның ез еліміздің сегіз облысында болімшелері жұмыс істейді.Олар: Ақто- бе, Алматы, Атырау, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Казак­стан т. б обл ыстары. ;

Дүниежүзі казактарының II қүрылтайы.400-ге жуық адам қатысқан дүниежүзі казактарының II құрылтайы

2002 жылгы қазаының 23-24-інде Түркістан қаласында өтті.Қүрылтайда бүгінгі күннің озекті мәселелері кеш і-кон, казак жастарының тарихи Отаныіща білім алуы, Қазақстаннан тыс жерлердегі қазақхалқынын та­рихи ескерткіштерін қорғау т.б. мәселелер сөз болды. Қазақстан Рес- публикасының Президенті, Дүниежүзі қазактары кауымдастығының төрағасы Н.Назарбаев сөз сейлеп, онда ол: «40-тан астам шетелдерде тура- тын қазактардың саны бес млн-нан асты. Казіргі кезде дүниежүзіндегі қазактардың ауызекі сөйлеуінде ешқандай айырмашылык жок. Деген- мен жазу мәселесіндегі жағдай мүлде баскаша»,—деді.

Бүгінде бір елде түратын қазак екінші бір елде түратын казақтын жа- зуын түсінбейтін жағдай калыптасыгі отыр.Мысалы, Қытайдағы казак- тар араб әліпбиіне негізделген тоте жазуды пайдаланады. Казақстанда, Ресейде, Моңғолияда түратын қазактар кириллицамен жазады. Түркия мен Еуропа қазақтары латын әліпбиімен сауат ашкан. Ал Өзбекстан мен Түрікменстан латын әліпбиіне көше бастады.

Бүл құрылтайда Елбасы Н.Назарбаев: «Казакстан өз тәуелсіздігінін алғашкы жылдарында бірінші колға алған ici — шекара мәселесі болды. Ең алдымен, 1994 жылы 26 сәуірде Кытай Халық Республикасымен ше- карамызды аныктап, келісімге қол койылды. Кытай патшалық Ресеймен де, КСРО-мен де шекара мәселесін түпкілікті шешкен емес еді. Ал Казак­стан мен Қытай шекара мәселесін шешті», — деп мактанышпен айтып отті. Одан кейін шекара мәселесі Өзбекстан, Кырғызтан (2001 ж.), Түрікменстан (2002 ж.) мемлекеттерімен шешілді. 500-ден астам казак

47

мектептері бар, 1,5 млн-нан астам казак тұратын Өзбекстан мемлекеті мен Қазақстан арасында мәңгілік достық туралы келісімшартка екі ел басшыларынын колы койылғандығы құрылгайда айтылды.

II қүрылтайда оралмандардың елге оралу мәселесі бойынша коші-қон квотасының мөлшерін ұлғайту жоспары карастырылды:

2003 жылы — 500 отбасы;2004 жылы — 10000 отбасы;2005 жылы — 15000 отбасы, жылына 50-60 мың оралман көшіп келеді.Ал квота 1993 жылдан бастап болініп келеді. 1993 жылы — 10000 отба-

сына, 2000 ж. 600 отбасыға квота бөлінді. Квота бойынша келгендер үй- жаймен қамтамасыз етілді. Көшіп келуге жұмсалған жол шығыны өтелетіндігі, квотасыз ез каражатымен де көшіп келушілерді де кабыл- дайтындығы айтылды.

Дүниежүзі казактарының III қүрылтайы.Дүниежүзі казактарының ІТІ құрылтайы 2005 жылы 28-29 қыркүйекте

Асгана қаласында болып өтті.Әлемнің 32 елінен 300-дей қандастарымыз келді. Олар Астананың көрікті жерлерін аралап, жастар саябагында бо­лып, қүрылтайға өздерінің қанша елден келгенін білдіру белгісін айғак- тайтын 32 ағаш көшетін отырғызды.

Д үниежүзі қазақтарының III күрылтайында төрт мәселе талқыланды. Олар:

1). Қазақ дисапорасы және мәдениет-ақпарат саласындағы байланыс- тар;

2). Қазак диаспорасы жөне көші-қон мөселелері;3). Шетел казактарының Казақстанда окып, білім алу мәселелері;4). Қазақ диаспорасьг және іскерлік бизнес мәселелері.К үры лтайда ш етелдік казак ж астарына арнап, жыл сайынғы

мемлекетгік білім грантынан екі пайыздық орын бөлініи, дайындык бөлімдері ашылғандығы айтылды.

Дүниежүзі қазақтарының III құрьштайда жасаған баяндамасында Ел- басы Н.Назарбаев: «Дүниежүзінде үш мемлекет кана сырттағы қандаста- рын еліне шакырып,жағдайын жасап отыр. Олар — Германия, Израиль, Қазақстан мемлекеттері. Әлемдегі әрбір үшінші казак шетелдерде тұра- ды. Сондықтан олардын барлығын бір мезгілде туған Отанына кешіруге мүмкіндік жоқ», — дей отырып, қазактардын басым бөлігі түратын ел- дермен мәңгілік достықтуралы халықаралык келісімге кол қойылғанын айтты. Бүл елдер — I млн 700 мыңнан астам казақтар тұратын Қытай

48

Республикасы, 1 млн 500 мың-дай қазақ тұратын Өзбекстан, 1 млн-ға жуық қазақтар тұратын Ресей елі. Сонымен бірге Ресейменшекара тура­лы 13 жыл жүргізілген келіссөз нәтижелі аяқталып, оған 2005 жылы қол қойылды. Енді Қ азакстанны ң алты облысын Ресейге косу туралы әңгіменін доғарылғандығы туралы кұрылтайда айтылды.

2004 жылы қабылданған «Мәдени мүра» бағдарламасы бойынша қазақ жеріндегі тарихи, мәдени ескерткіштер қайта калпына келтіріліп, Ресей, Қытай, Монголия, Иран, Түркия және араб елдері мүрағаттарындағы казак тарихына катысты деректер жиналып, жариялана бастады. Енді осы елдерде түратын кандастарымыздыңәдеби және музыкалык мура- сын зерттеп, жарыкка шығару және бұл жүмыстарға шетелдегі қазақ ғалымдарын тарту туралы күрылтайда айтылды.

Қүрылтайда қонақтар түрлі үсыныстар жасады. Мысалы, Ираннан келген Жаппарбай Шатқанныңайтуынша, Иранда4,5 мындай казак түрса да, өздерін ің мәдени орталы ктары н кұра алмай отыр.Ол осыған көмектесуді сүрады. Ал Стамбул университетініноқытушысы Әбдіуахаб Қара Казакстаннан Түркияға білім алуға барған қазақ жастарына және ондағы қандастарымыз оки алатындай университет ашу туралы өтініш жасады. Мүндай өтініштерді Кыргызстан мен Ресейден келген қонақтар да айтгы.

Отанына оралган қандастар1991 жылы Қазакстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін кезінде түрлі

себептермен шетелдерге кетуге мөжбүр болған қазактардың ұрпағы ту­ган Отанына орала бастады. Шетелдегі қазақтардын туған Отанына ора- луы тәуелсіздігімізді алғанға дейін екі кезенде өтті. Бірінші кезенде 1931 -1933 жылдардағы ашаршылықтан Адай округінен көшіп кеткен 5000-дай Красноводск казақтары кайтып орала бастады. Екінші кезенде 1956-1962 жылдары Кеңес Одағы түсында кезінде түрлі себептермен Қытайға өтіп кеткен қазақтартуған жеріне орала бастады.

XX ғасырдын 90-жылдарынын басында казактардын тарихи Отанына оралу мәселесі Үкімет деңгейінде шешіле бастады. Бұл мәселені күрделілігіне орай, мемлекет қазақтарды ң ш етелдерден оралуын біртіндеп жүзеге асыру бағдарламасын дүрыс көрді. 1991 жылы М онго­лия дан алгашқы көш келді.

Қазақстан Республикасының 1992 «Кеші-қон туралы» заңы қабыл- данды. Бұл занда оралмандарды түрғын үймен қамтамасыз ету, тұргын үй сатып алу үшін үзақ мерзімге несие беру мәселелері көрсетілген. Алайда

49

жылда Үкімет тарапынан квота бөлінетін каржының жетіспеуінен бұл мәселелер әлі де толық шешілген деп айту қиын. Қаржы тапшылығы мен тұрғын үй қорының жеткіліксіздігінен, азаматтық алу тәртібі мен тіл мәселесіне байланысты кедергілер және жүмыссыздыққа байланысты қиындьгктар кездеседі.

Көші-кон барысында кеденнен кандастарымыз дүние-мүлкін алып өтуде қиывдыкка кезігеді. Кеден салықтарының жоғарылығынан олар бүкіл мал-мүліктерін кеденнен өткізе алмайды. Сондай-ақТүрікменстан мен Өзбекстанда үй-жайларды сатуға 10 жылға дейін шектеу қойылған. Сондыктан оларға жекеменшік үйлерін тастап кетуіне тура келеді.

Отанына оралған қандастарымызды шыққан елдеріне карай екі топқа бөлуге болады: алыс шетелдерден және бүрынғы Кеңес Одағы респуб- ликаларынан, яғни таяу шетелдерден келген казақтар.

1991-1995 жылдары 137 919қандасымызкөшіпкелді,олардың50,6 пайы- зы — таяу шетелдерден, ал 49,4 пайызы алыс шетелдерден көшіп келді.

Шеттегі кандастарымыздың өз Отанына оралуы республикамызда қазақтардың санын арттыруға үлес косты. Еліміздегі қазактар 1939 жыл- дан кейін ©з Отанында көпшілікке айналып, 1999 жылы қазактар респуб- ликамыздағы барлық халықтың 53,4%-ы жетті. 1989 жылы халық санағы бойынша республикадақазактар 39,7% болған еді. 2009 жылғысанақ бойын­ша Казакстандағы қазактар саны 63%-ды қүрады.

Оралман мәселесі. 1995 жылы Қазақстан Республикасында тұратын «Шетел азаматгарының күқықтары туралы» заң шықты. Бүл занда ше- тел азаматы Қазақстан Республикасында тұрақты түратын болса, оның құкыгы Қазақстан азаматтарының қүқығымен бірдей болады деп жа- зылған. Олар сайлауда дауыс беру құқығына ие емес. Қазақстанда қос азаматтыкқа жол берілмейді, ол келген елінің азаматтығынан шығуда айтарлықтай занды түрде күрделендірілген, әсіресе Монголия азамат- тыгынан шыгу өте киын. Бүл Монғолиядағы қазақтардын атамекеніне оралу үдерісін(процесін) киындата түсуде. 2005 жылы болган Дүниежүзі қазақтарының III қүрылтайында А.Айталы: «1991-2005 жылдары аралы- ғында елімізге 600 мындай кандасымыз оралды», — дейді.

50

ӘЖҮШСОВА,С Бекбосынов атындагымектептің тарих пәнімугалімі,Б. К ҮМІСХА НОВА,11 -сынып оқушысы.Архат ауылы,Абайауданы,Шыгыс Қазақстан облысы.

«Тәуелсіз елдің білімді ұрпақтары» танымдық-отбасылық сайысы

Сайысгьвд мақсаты: Қазақстан елі бойынша жинактаған білівдерін, таным- дык кабілеттерін арттыру. Сайыскерлердін ойлау, сөйлеу дағдысын дамыту, өз ойын жеткізе білуге, ізаенуге калыптастыру. Туған жерін, Оганын қастерлеп, сүюге тәрбиелеу.

Сайыстың үраны: «Халыктың кемеліне келіп, өркендеуі үшін алдымен азат- тық пен білім кажет». Ш.Уолиханов.

Көрнекіліктері: Слайдтар, кинофильм, күй дисктері.Пәнаралық байлапыс: Кдзақстан тарихы, музыка, спорт.Өтетін орны: Мультимедия кабинеті.Сайыстын жүру барысы:Жүргізуші: Тәуелсіздік — касиетгі ұғым, сөулелі қүбылыс. Сандаган ғасыр-

лар мен замандар бойы бабаларымыздың асыл арманы болған. Тәуелсіздік ақ кзнатты періихге сипатында халқымыздың басына бақ болып конды.1995 жылы 13 шілде күні ҚР Президент! Алматы қаласында Тәуелсіздік монументін орна- ту туралы каулы кабылоады. Осы монументгің автолар тобының жетекшісі — Шот-Аман Ыдырысүлы Уәлихан.Тәуелсіздік монументі Алматы кдласындағы Республика аланьщда К.Сөтбаев пен К.Байсейітова кешелерінің киьшысатын жеріңде орналасқан. Монумент орналасқан ауданнын үзындығы 180 шақырым жерді камтиды. Манғыстаудың бедерлі кұлпытастарға үксас оюлы Сынтасы. Осы Сынтас үстінде бойы алты метрлік канатгы барьтсқа мінген «Алтын адам- нын» мүсіні түр. Бүл көркем бейне ойдан алынбаған, негізінен, Есік қорғаны- нан табылған атақты «Алтын адам» сипаты пайдаланылған. Үстіндегі сәнді, сал- танатты дүниежүзілік дәрежедегі өнерлік туыноыға жататын зергерлік бүйым- дарға Караганда, бүл озі ханзада болса керек. Ол патшаның баласы болса, онда оның әкесі билеген патшалық болғаны да даусыз. Осы тұста «Мен — казақпын, мын өліп, мьщ тірілген» деген ақын Жүбан Молдағалиевтің өлен жолдары еріксіз ойга оралады. Сынтастың түбіңде төрт жағында мүсіңцер тобы орналас- қан. Олар: ақыл-ой иесі — Абыз, Жер-Ана, тайга мінген қыз бала мен ұл бала.Темендегі мүсіндердін төртеу болуы да тегін емес. Қазак шартарапты —

51

дүниенің төрт бүрышы, ол түгел болса жақсылык. және береке табады дейді. «Төртеу түгел болса төбедегі келеді» деуі содан. Тайга мінген балалар жаңа кұрылып жаткан төуелсіз мемлекеттің нышанындай. Олардың келешегі-алда, «біз көлденеңнен қосылған көк денен» емеспіз, адамзат өркениетіндегі игілікті істерге ат салысамыз, сайысқа түсеміз» деген ойды білдіреді. Батыр ханзаланың бас киімінін тәжі, кеудесіндегі қалкан, белбеу, барыстың қанатына алтын жалатылған.

Егер Тәуелсіздікті ақ сұңқар қүсқа теңесек, канаттыға кактырмай,түмсык- тыга шоктырмай, мәпелеп-әлпештеп, қүрметтеп ардақтайык! Бәйтеректей ас- кақтап, аспан қүшағына өршелене күлшынып ессін, Отанымыз көркейсін!

Сайысқа қатысушы топтармен таныстыру:Жолмағанбетовтер жанүясы;Алашхановтар отбасы;Лмангеддиндер отбасы;Қабыкеновтер отбасы;Әділ-қазылар алқасын сайлау:1.------------------------------------------------------------------- 2.-------------------------------------------------------Багалау парағы беріледі. Әр топтың жеке таныстыруы.Сайыс шартгарымен таныстыру:1. Әрігттер сөйлейді;2. Үлттык салт-дәстүр;3. Сандар сыры;4. Қазакстан мәдениеті;5. Шығармашылык жүмыс.Алғашкы бөлім — «Әріптер сөйлейді». Бұл бөлімде экраннан әріптер

көрсетіледі. Әріпті тандағаннан кейін сұрак қойылады, ал жауап сол әріптен басгалады немесе жауаптың ішінде таңпаған әріп кездеседі.

А — Еліміздін онтүстік астанасы (Алматы);

Ә — Абылай ханнын шын есімі (Әбілмансүр);

Б — Астана кдпасының символы (Бәйтерек);

В — 1993 жылы 15 қарашада бол- ған тарихи окиға (Валюта енгізідці);

Г — Тарихтыд атасы (Герадот);Ғ — Нурсултан Назарбаевка

берілген атак (Гасыр адамы);Д — Аллатарапынан берілген әмір, міндет пен тыйымдардың жиынтыгы (Дін); Е — «Алтын адам» кайдан табыдцы? (Есік қаласыньщ мацынан);

А ә Б В г ғ

д Е Е ж 3 ий К қ л м нң 0 ө п р с

т У ¥ Y ф X

һ ц Ч ш щ ъ

ы I Ь э ю я

52

Ё — Мемлекеттік рәміздер кашан бекітідці? (1992 ж. 4 маусым);Ж — «Мен қазакпын» поэмасын жазған адам (Ж. Молдағалиев);3 — Сиырдың пірі (Зеқгі баба);И — Елбасымыздың мамандығы (инжинер- металлург);Й — «Алаш» сыйлығын алған жазушы, кажы. (Халифа Алтай);К — Қазактың соңғы ханы (Кенесары);Қ — Ж. Баласағұннын XI ғ жазған енбегі (Қүтты Білік);J1 — 1959 ж. М. Әуезовке «Абай жолы» роман-эпопеясы үшін берілген сый-

лык. (Лениңдік сыйлық);М — KJP Мәдениет және ақпарат министрі (Мухтар Құл-Мухамед Абрарұлы); Н — Күйші-сазгер, дирижер, домбырашы (Н.Тілевдиев) ;Ң — 1993 ж. белгіленген КРКК әскері күрымының жогарғы офицерлері,

ҮКК, II, прокуратура т.б органдар басшыларына берілетін орден. («Даңқ» ордені) ;

0 — Кдзакстанның бүрынғы астанасы (Орьшбор);Ө — Қазакстандағы түсті металлургияның орталығы (Өскемен);П — Жоғарғы заң шыгарушы орган (Парламеит);Р — 1995 жылы «Әлемнің әйгілі әйелдері» деген энциклопедияға енген адам

(Р.Бағланова);С — Сүтке араластырып желінетін тарыдан жасалған казактын ертеден келе

жатқан тағамы (Сөк);Т — Қазақстанды алғаш тәуелсіз деп таныған ел (Түркия);У — Малдың төдцегеннен кейінгі алғашкы сүті (Уыз);Y — 1999 ж. Казақстаңда қандай жыл болып жарияланды? (Үрпақтар бірлігі

мен сабақтастыгы жыл);Y—Жыл мезгілдерін казакгар кандай жұлдызға байланысты білген? (Үркер); Ф — «Екінші устаз» атанган ғулама (Фараби);X — 2009 ж. 25 ақпан мен 6 наурыз аралығында Казақстанда болған окиға

(Халық санағы);һ — Казақстан Республикасына сіңген енбегі үшін, онын тоуелсіздігі жо-

лында күресі үшін берілетін орден (Халық Қаһарманы);Ц — Астана қаласының бұрынғы атауы (Целиноград);4 — Қазакгың жазба әдебиетінің негізін салушы улы акын (Абай);Ш — Аса кернекті сазгер, ән жанры ның майталманы (Ш.Қадцаяқов);Щ — Биыл тәуелсіздікке неше жыл? (18 жыл);Ъ — «Семей полигоны» атгы кітаптың авторы? (К. Бозтаев);Ы — Қазактан шыккан кескіңцемеші қыз? (Г. Ысмаилова);1 — «Кошпенділер» трилогиясының авторы? (I. Есенберлин);Ь — Казақстаннын ен биік тауы? (Тяпь-Шань);Э — Халыктардын әдет-ғүрып, салт-дөстүрін зерттейтін гылым (Этног­

рафия);Ю — Халқымыздыңколданбалы өнерінен жеткен табыстарыныңбірі (Ою);

53

Я — Кеңес Одағы Батыры атағын алған казак қызы (Әлия);Келесі бөлім «Үлттык салт-дәстүр». Бұл бөлімде эр топ экранда көрсетіліп

тұрған такырыгггардың біреуін таңдап, соны қоргайды.

Үшінші бөлім — «Сандар сьгры»Бұл бөлімде эр топ бір сан тандайды Сүрак сол сандардың касиегтеріне

байланысты болады. Эр топка бес сұрактан қойылады.3 саны.* Үш дананы атаңыз (Абай, Шоқан, Ыбырай);* Үш байлык (денсаулық, ак жаулық, он саулық);* Үш тұл (қайратсыз ашу, түрлаусыз ғаиіық, шокіртсіз ғалым);* Үш алые (кок пен жер арасы, кәрі меп жас арасы, жақсы мен жаман

арасы) ;* Үш кадірлі (бак, ырыс, дәулет);4 саны.* Торт тұлга (от, су, жер, жел);* Торт маусым (қыс, коктем, жаз, күз);* Терт періште (Жөбірейіл, Әзірейіл, Мекайіл, Исрафил);* Торт мұрат (дау мүраты — біту, сауда мураты — үту, жол мүраты — жету,

қыз иүраты — кету);* Торт кітап (Зәбүр, Тәурат, Інжіл, Қүран);5 саны.* Бес парыз (иман, намаз, ораза, зекет, қажылық);* Бес кару (садақ, мылтык, найза, қыльпп, айбалта);* Бес намаз (таң, бесін, еківді, ақшам, күптан);* Бес жаратылыс (күн, ай, жүддыз, күнаіз, түн);* Бес осиет (топасқа сенбе, жауга иілме, әрқашан сақ жүр, аш үйге қонба,

жарлыдан сый алма);7 саны* Жеті күн (дүйсенбі, сейсснбі, сәрсенбі, бсйсенбі, жума, сенбі, жексснбі);* Жеті ата (бала, әке, ата, аргы ата, баба, ту ата, тек ата);* Жеті казына (ер жігіт, сүлу әйел, ілім-білім, жүйрік ат, қыран бүркіт,

берен мылтық, тазы);* Жеті жүт (зілзала, жүт, оба, соғыс, өрт, топан су, күрғақшылык);

54

* Жеті жок (аллада бауыр, аспанда тіреуіш, жерде өлшеуіш, таста тамыр, тасбақада талақ, акқуда сүт, жылқыда ет);

Тортінші бөлім: «Қазақстан мәдениеті»

Мәдениетіміздің салалары бойынша сұрақтар беріледі. Сұрақтар киынды- лығына байланысты 10, 20, 30 балдары- мен бағаланады. Сүрақтар суретті слайдтар аркылы корсетіледі.

F ылым10 — Қ.Сәтбаев — қазак геологы,

қоғам кайраткері, Казак КСР ҒА түңғыш презңденті, академигі;

20 — А.Жұмадіддаев — физика-математика ғьшымдарының докторы, про­фессор;

30 — Н.ІІазарбаев — экономика ғылымдарының докторы.Өнер

10 — Ш.Айманов — әйгілі актер, режиссер;20 — Күрманғазының күйі «Адай»;30 — Ә.Қастеев — түңғыш суретші.

Спорт10 — Б.Сәрсекбаев — Бейжін Олимпиадасының алтан медаль иегері;20 — Б.Саттарханов — Сидней Олимпиадасының алтан медаль иегері;30 — Б.Түрлыханов — грек-рим күресінен Әлем, Еуропа және Азия чем­

пионы.Кино

10 — «Агайынды» режиссері: Ақан Сатаев;20 — «Қыз Жібек» режиссері: С.Қожыков;30 — «Мұстафа Шоқай» режиссері: С.Нарымбетов.Соңғы белім «Шығармашылық жумыс». Тәуелсіздік мерекесіне байла­

нысты компьютерді пайдаланып, күттыктау дайындау.Соңғы қорытынды соз — әділқазыларда.Сайысты қорытындылау. Еліміз аман, жұртымыз тыныш болғай!

Пайдаланылған әдебиеттер:С.Кенжеахметүлы, «Жеті қазына», «Алматы» 2000 жыл.«Тарихи тулғалар» кітабы.«Жүлдыздар отбасы» республикалык жастар журналы №19 (113) казан

2008, №3 (44) акпан 2009, №11 (52) маусым 2009, №20 (61) казан 2009, №21 (62) караша 2009.

«Stars» журналы, №1-2 (14-15) каңтар, 2008.«Япырай» журналы, №11 (12) желтоксан, 2008.

Ғылым 10 20 30

Өнер 10 20 30

Спорт 10 20 30

Кино 10 20 30

55

Ж ДОС КОЖ А,« Октябрь-Жеміс» мектебінің тарих пәні мүгалімі.Жамбыл ауданы,Жамбыл облысы.

«Құтты білік» интеллектуалды ойын

Ойынды жүргізетін 11-сынып оқушылары:Мақсаты: Екі сыныпты жарыстыра отырып, 5-6 сьшыпта Казакстан та-

рихынан өткен материалдарын кайталату, тарих пөніне деген кызыгушьтлы- ғын арттыру, оқушылардың дүниетанымын кенейту, еркін сөйлеуге, еркін ойлауга, өздігінен және топпен жүмыс жасата отырып, бәсекеге кабілетті білімді, мәдениетті азаматетіп шығару.

Көрнекілік: Тактаға үлкен етіліп іс-шараның тақырыбы «Қүтты білік» деп жазылады. Г үл шоктарымен т.б. музыкамен безендіріледі. Компьютер мен слайдтар дайындау.

Барысы: Үйымдастыру кезеңі.«Тарих рецептімен жасалмайды. Оқигаларды багалагавда біз еақты та­

рихи жагдайларга, қоддағы бар мәліметтерге сүйенуіміз керек. Не нәрсеніц де мәнінтүсінуге бастайтын кілт—сол», — деп Ермүхан Бекмаханов ағамыз айткандай, сіздер «Кұтты білік» атты интеллектуалды білім сайысына келдіңіздер, ассалаумағалейкүм!

Бүл білім сайысына 5 және 6 сынып окушылары қатысқалы отыр. Олар өздерінің білімдерін ортаға салмакшы.

Ойынымызға әділқазьшықететіндер: 1 і-сынып оқушылары.Ойынньщ бағдарламасымен таныстырып өтейік.1. Топты таныстыру;2. «Тарих әлемі» (40 сұрак);3. Тарихи көрініс;4. «Соңғы әріп» (ойын) ;5. «Тарихқа саяхат» (40 сүрак);6. Қарсылаегың сұрағы (карсыластар бір-бірлеріне бес сұрақган кояды);7. «Эрудит» (әділказылар алкасының сүрағы);8. Бейнекөрініс;9. Ақтілек;10. «Супер-ойын».

56

* Ал ойынға қатысушьіларга қойылатьш алгашқы сүрақ?1. Кандай әсерде отырсыздар?2. Ойынның «Құтты білік» деп аталуы себебі неде?3. «Санжар» және «Ермұхан» деген атты өздеріңіз қойдыңыздар ма, қой-

саңыздар не үшін?4. Жарысқа дайындыктарыңыз қалай?* «Қүтгы білік» дастанын дайындауға 30 жылын арнап, бір жарым жыл-

да жазып шықкан (1069 ж.). Дастанда әмір сүрген ортаньщ шыңдығы, әлеумепік топтын қогамдык түсінігі мен саяси тұжырымы берілген. «Ба- қытты болудың негізі — білім» деп түйіндейді. Ж.Баласағүни XI ғ.

I болім. «Топты таныстыру» (тогі жетекшісі өз тобын толығымен таныс- тырып отеді. Максаттары, қызығушылыктары, үстанымдары айтылуытиіс);

II бөлім «Тарих әлемі» (Бұл бөлімде «Ермүхан» тобына — 20 сүрақ, «Сан­жар» тобына 20 сұрактан койылады).

«Ермухан» тобына:1. «Тарих» созін ал га ш кімдер колданды? (арабтар);2. «Этнос» дегеніміз не? (белгілі бір аумақтатүратын, тілі мен ділі, шығу

тегі ортақ үлт);3. «Карта» деген сөздің немісше, грекше магыналары? (н. «тұпнүсқа», г.

«жазу папирусы»);4. Меридианалды — бойлық қай жерлерді байланыстырып жатқан жол?

(Солтүстік пен оңтүстік аралығы);5. Дүниежүзінде каншалықты этнос бар деп есептеледі? (3000-дай);6. Тың игеру жыддары қанша баска үлт өкілдері Қазақстанға кошіп кедді?

(2 млн);7. Қазақ халкының арғы атасы — ежелгі түріктер V-IX ғасырларда кан­

дай жазуды пайдаланған? (руна);8. Сактардың түсінігінше әлем үш құрылымнан түрады. Олар қандай

күрылымдар? (төменгі — жер асты әлемі, орта — жер үсті әлемі, жоғары — аспанәлемі);

9. Қазақстанның ірі өзендерін ата? (Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайык, Жем, Сырдария);

10. Түркісган—казак жеріндегі ең көне калалардыңбірі. Оныңтарихы ең кемінде канша жыл ? ( 1500) ;

11. Казакжерін географиялыктурғыдан зерттеу, сызба карталарга түсіру, кай гасырдан бастап дами түсгі? (XIX ғ.);

12. Циклдікесепкетүсініктемебер? (циклдікесеп-гарихиоқиғалар,ұлы тұлғалардын емір сүрген кезінен бастап есептелетін жыл санау жүйесі);

13. Тарихтыңкайнар козі неде? (деректер);

57

14. Өзіміз жазып жүрген кирилл өліппеміз қай жылы қолданыска енгізілді? ( 1940 ж.);

15. «Археология » дегеніміз не? (адамзаттың өткен тарихын затгай де- ректер арқылы зерттейтін ғылым);

16. Қазақстантөуілсіздік алғаннан кейін біз көрші елдермен шекарамыз- ды накты белгілеуге кірістік. Қай жылы Ресеймен Қазақстан арасында ше- караны бекіту туралы шартқа қол қойылды? (2005 жыл. Қаңтар);

17. Казақстан жерінін көп бөлігі—шөлейт немесе шел дала. Жалпы аума- ғынын канша пайызын таулар алады? ( 10%) ;

18. Қазақстан Республикасы канша облыстан түрады? (14);19. Қазақта кеңістікті қалай атаған? (шартарап);20. Бір мүшелде канша жыл бар? (12).

«Санжар» тобына:I. Қазақстан тарихы қанша кезеңге болінеді? (4) ;2 Ежелгі грек тарихшысы Геродотгың омір сүрген жылдары? (б.з.б.

484-425 жж.);3. «Антропология» дегеніміз не? (адам қанкасын зерттеу арқылы адам-

ныңдене бітімін, сипатын аныктайтын тарихтың бір саласы);4. Тасқа, қышка жазылган сурет жазулардың атауы ? (пиктография) ;5. Караганды қаласының негізі қашан қаланды? ( 1934 ж.);6. Шежірешілер дегеніміз кімдер? (сонау ежелгі дүниеде тарихи

әнгімелерді есіне сактап, елге айтьш отыратын адамдар);7. Қазақ халқының этнографиялык өмірі жайлы қүнды еңбектер жа­

зып қалдырған әйгілі ғүламалар? (Шокан мен Әлекей Марғұлан);8. Казіргі біз қолданып жүрген әріптерді ойлап табушылар кімдер?

(гректер);9. «Хижра» жыл санау үлгісіне түсініктеме бер? (Мухаммед пайғамба-

рымыздың (с.ғ.с.) Мекке қаласьшан Мединеге коныс аударган кезде баста- латын ислам дінінің жыл санау үлгісі);

10. Кай ғасырда Италия, Голландия елдерінде карта жасау ici жолга қойылды? (16-17 ғғ.);

II. «Топонимика» дегеніміз не? (жер-су аттарынын шығуын, дамуын, жазылуын зерттейді);

12. Жазбаша тарихты тұнғыш рет қағаз бетіне түсіргендер? (жылнама- шылар);

13. Семей атауы қай үлттың сәзінен шықкан? (орыстың «семь палат» созінен шықкан);

14. «Диаспора» созіне түсініктеме бер? (оз елінентыс жерде өмір сүретін этностықтоп);

58

15. Көне замащардан бері жинақгалған аса күнды жазба кұжатгар, кол- жазбалар сақталатын орынды не дегі атайды? (мұрағат);

16. 1921-1993 жылдар аралығында орысша Алма-Ата деп аталып келді. К.ай жылы Алматы атына ие болды? ( 1993 ж.);

17. Көкшетаудың ең биік шыны -К өкш е. Оның биіктігі қанша метр? (947);

18. Кдзақстанда бауырмен жорғалаушылардың саны қанша? (49);19. Еңалғаш кағазды ойлап тапкдн кімдер? (кытайлар);.20. Б.з.б. 150 жыл менб.з. 150 жылынын арасы қанша уакыт? (300 жыл).III бөлім «Тарихи көрініс» (екі топ сергіту сәті есебінде кез келген тари­

хи көріністі қояды. Көріністің маңыздылығы, құндылығы, оқушылардын әртістік кабілеттері ескерілуі тиіс).

IV бөлім «Соңғы әріп» (оқушыларға қойылған тарихи сөздің соңғы әрілінен тарихқа катысты сөз айтылуы тиіс. Топтар кезекпе-кезек айтады).

V бөлім «Тарихқа саяхат» (Бүл бөлімде екі топка жалпылама 40 сүрақ қойылады).

I. Сақ қоғамы неге табынған? (аруактарға, отка, жылкы мен күнге та- бынған);

2 Абайдың анасы? (Үлжан);3. Кай ғасырларда Еуропада қалыптаскан ғылыми түсінік бойынша адам

маймылдан жаратылды деп есептелген? (XVIII-XIX ғғ.);4. Алгашқы адамдар осьщан 3 млн. жыл бүрын қай жерлерде өмір сүрген?

(Азия мен Африка);5. Қаттытастан жасалған кескіш қүрал ғылымда не деп аталған? (чоппер);6. Неолитгің басты жаңалығы кандай? (балшықтан ыдыс жасау және

егіншілік пен мал шаруашылығы пайда болды);7. Қоладәуірінің кезені? (б.з.б. 2-1 мыңжылдык);8. Томирис патшайым шамамен каншасыншы жылдары өмір сүрген?

(6.3.6.570-520 ж.);9. «Алтын киімді» адамнын мүрдесін 1969 жылы Жетісу жеріндегі Есік

корғанынан тапкан археологты ата? (К.Акышев) ;10. Ғұндардыңбилеушісі кандай атакка ие болды? (шаньюй);II. Ескі сына жазулардатүріктер өздерін қалай атаған? (он ок будун);12. Ежелгі түріктер кай ғасырларда өзінеғанатән алфавитгік жүйесі мен

жазу емлесі бар руна жазуын дүниеге окелді? (V-VI ғғ.);13. Эл-Фарабидіңтолыката? (Әбу Насыр Мүхаммед ибн Мухаммед Уз­

лах Тархани);14. «Этноним» терминіне түсініктеме бер? (ру, тайпа, ел, халык, ұлт ат-

тары);

59

15. Сығанақ каласы қай жерде орналасқан? (Оңтүстік Қазақстан, Сыр- дария бойы);

16. Әл-Фараби түрлі ғылым салаларынан қаншаға жуық еңбектер жа- зып қалдырды? ( 150-ге тарта);

17. 1740 жылы Малайсарымен және баскаларымен бірге 90 биді бастап Жоңғар хандығынабарып, Абылай ханды босатып әкелген кай би? (Казы- бек би);

18. Абылай ханнынбилікеткен жылдары? (1771-1781 жж.);19. Қазақ атауы кандай мағына береді? («бостандық сүйгіш», «ержүрек»,

«еркін адамдар» дегенді білдіреді);20. «Қазак» термині қай ғасырлардан бастап толык орнықты? (XV-

XVIII ғғ.);21. Қайыр хан шамамен 1165-1220 жылдары емір сүрген.Қай каланың билеушісі? (Отырар);22. Ортагасырлык қалалар қанша бөліктен тұрады жөне оларды ата? (үш

бөліктен: цитадель, шахристан, рабат);23. Ел баскдратын ханның жеке шаруашылығын жүргізетін, малын баға-

тын адамдарды қалай атаған? (төлеңгіт);24. Казақхандығының іргесін калаған казақтың алғашкы хандары? (Ке-

рей мен Жәнібек);25. Наурызбай қай жүздің руынан шыққан? (Үлы жүздің шапыраиггы

руынан);26. Қай жылы Ыбырай Алтынсарин Торгай облысындағы мектептердің,

инспекторлығына тағайындалды? ( 1879);27. Абылайханныңшын есімі? (Әбілмансүр);28. Түріктер өздеріне бағынышты соғдьшықтарды калай атады? (тат);29. Қазақстанньщ Ресей империясына бодан болуы қай жылдан бастал-

ды? (1731);30. «Шоқан Шыңғысүлы Уәлиханов шығыстану ғылымында аққан

жұлдыздай жарқетгі де жок бодды», — деп айткан кім? (Н.И.Веселовский);31. Ы.Алтынсариннын өмір сүрген жылдары? (1841-1889);32. Исатайдың дүниеге келген жері? (Казіргі Атырау облысының Иса-

тай ауданындағы «Тайман жолы»);33. Жас кезінде «Сабалақ»атанғанхан? (Абылай);34. Қазақстанда ғана емес Орта Азия халықтарының Аристотельден

кейінгі екінші ұстазы, ойшылы, ғалымы? (әл-Фараби);35. Абай орыстың қай ақынының шығармасына арнап өлең шығарды?

(Пушкин);36. Шоканның Сібір кадет корпусына окуға түскен жылы? ( 1847);

60

37. Түрік қағанаты қай жылы құрылды? (552);38. 1718 жылы Т әуке хан қайтыс болғаннан кейін оның орнына келген

кім болды? (мираскоры Қайып хан);39. Үлы Жібек жолы кай ғасырларда қалыптасты? (Б.з.б. IIғ. соңында);40. 1836-1838 жылдары Бөкей ордасындағы кімдер бастаған үлт-азат-

тық көтеріліс болды? (Исатай мен Махамбет).VI бөлім «Қарсыластың сүрағы» («Ермұхан» тобы «Санжар» тобына 5

сүрак қояды, керісінше).VII бөлім «Эрудит» (әділқазылар алкасынын 20 сүрағы).Мысалы:I. Мектебіміздің іргесі кай жылы қаланды? (1966 ж.).VIII бөлім «Бейнекөрініс» (бұл бөлімге жауапты тарих пөнінің мүғалімі).IX бөлім «Ақтілек». (Ойынға қатысушылар өз ойларын, іс-шарадағы

қуаныштарын, өкініштерін, тілектерін, алғыстарын аш ықтүрде ортаға салады.)

Ойын сонында өділқазылар алқасына сөз беріледі. Олар жеңімпаз топ- ты анықтап, дипломмен және сыйлыкпен марапаттайды.

X бөлім «Супер-ойьш» (женімпаз топқа супер-ойынға катысулары үсы- нылады. Жүмбақ қораптың ішіндегі сыйлықтын жеті түрлі сипаты айты- лады. Же нее, сыйлықты алады.)

1. Ақ;2. Домалақ;3. Кобіңіз оны күнделікті пайдаланасыздар;4. Колдан-қолғаөтеді;5. Көлемі алакандай;6. Ортасытесік;7. Өзі ақжаркын болғандықтан ішіне көп нәрсе сыйып кетеді /Д иск/.Түйін:1. Іс-шара көнілдеріңізден шықты ма?2. Жүргізушілер үнады ма?3. Жарыстан кандай пайда алдыңыздар?4. Қандай пікірде калдыңыздар?5. Қай белімнен киналдыныздар?«Тарихты білмей, еткенді, қазіргі жағдайды білу, келешекті болжау —

қиын», — деп әл-Фараби айтқандай, 11 жыл бойы сондарыңнан калмай- тын, ЖОО-ға түссендер де, сендермен бірге болатын тарих әлемін жаксы меңгеріңіздер.

Тарихшы болу міндет емес, ал кез келген азамат озініңтарихьтн білуге міндетті. Біздің өткен өміріміз, кешегі күніміз — тарих. Олай болса, бөсе- кеге қабілетті егеменді еліміздін азаматтарына лайық болыңыздар!

61

Ислам тағьыымы

М.БҮЛҮТАЙ, зерттеуші голым

Мүбәрак Рамазан айы

Бұл мака лада мүбәрак Рамазан айы мен ораза ғибадаты жөнінде айт- пақшымыз. Алла тағалаға сансыз шүкір он бір айдын султаны, ракмет айы, Кұран айы — Рамазанмен қауышқалы түрмыз. Қош келдін, ей, Шәһри Рамазан! ¥лы Раббымыз баршамыздың оразаларымызды, ғибадаттары- мызды қабыл етсін! Мүбәрак Рамазан айы баршаңызға қүтты болсын! Күллі ислам әлеміне кайырлы-берекелі болсын!

Рамазан айы — қасиетті кітабымыз Күран Кәрім Алла тағаланың хабибі, Соййідіміз Хазреті Мүхаммедке (с.а.у.) түсірілген ай. Пайғам- барымыз 35 жас шамасына келгенде, атасы Әбділмүтәліб һәшімүлы сы- кылды. Меккенің түбіндегі Хира тауына барып, жыл сайын Рамазан айын ойланыспен, толғаныспен еткізуші еді. Өзі ішінде ескен араб коғамы- ның адасушылығы, надандығы, асылығы Оны әрқашан да ойлантушы еді. Міне, сондай бір Рамазан күні, Күран Кәрімнің түңғыш аяттары Оған уахи етілді:

«Ей, Мухаммед! Оқы! Жараткан Раббыңныңатымен оқы»/123/Хадистер мен риуаяттар бүл уақиғаның христиан жыл санау ы бойын­

ша миллардтан кейінгі 609 жылғы Рамазан айының 27-і күні, Пайғамба- рымызын 40 жасында болғанын хабарлайды. Ал Құрандағы бағзы аяттар Күран Кәрімніц Рамазан айында, һәм Кадір түнінде түсірілгенін білдіреді.

«Рамазан айы — сонлай бір ай, кім бұл айда адамдарды тура жолға бастайтын, хақпен нахақты ажырататын, уә хактындәлелдері келтірілген Күран түсірілді ! »/124/.

«Күдіксіз, Қүранды қадіртүніндетүсірдік»/125/.«Ха мим. Ол ап-анық Кітапка ант болсын! Біз оны (Қүранды), шы-

нында, мүбәрак бір түнде (Қадір түнінде) түсірдік! Шынында, Біз оны- мен (Құранмен) ескертушіміз» /126/.

Демек, Рамазан айын Алла тағала мүбәрак, яғни ерекше қасиетті ай етіп жариялаған. Пайғамбарымыз да Бүхариде келтірілген мына хадисінде Рамазаннын каншалықты қасиетті екенін паш етеді.

62

«Рамазан айы жәннаттың есіктері айқара ашылған, жаһаннамның есіктері тас жабылған, азғын ш айтандар шынжырмен кісенделген мүбәрак айдур»/21 /.

Рамазан айында мұсылмандарға ораза үстау — парыз. Бүл туралы Құран Кәрімнің бірнеше орнында мәліметтер келтірілген.

«Рамазан айы — сондай бір ай, кім бүл айда адамдарды тура жолға бастайтын, хак пен нахақты ажырататын, хактын дәлелдері келтірілген Құран түсірілді ! Сондыктан сендерден кімде-кім осы айға куә болса (аман- дықпен жетсе), онда ораза үстасын! Ал ауру болғандар мен жолаушылап жүргендер үстай алмаған күндерін басқа уакытта түгендесін (каза етсін). Алла сендерге колайлылық калайды, қиындықты каламайды! Санды гүгендеуді, һәм сендерге тура жолды көрсеткені үшін Алла тағаланы үлықтауларынды, Оған шүкір етулерінді қалайды»/т/.

Ораза ғибадаты мүсылман үмметіне парыз болғанындай, бізге дейінгі үмметтергеде парызетілген-ді. Бұл туралы «Бақара»сүресінің 183-аятын- да айтылған.

«Ей, муминдер (иман еткендер)! Сендерден бүрынгыларға парыз бол- ганындай, сендерге де сақтануларың үшін ораза парыз етілді!»/129/.

Осы аят ораза үстаудың парыз гамалдарға жататынын анықтайды. Бар- ша үмметтерге парыз болған ораза ғибадатының әжірін А ллатағала ар- тығымен бермек. Пайғамбарымыз айтқан мына хадисте /130/Алла тағала былай деп бүйырады:

«Ораза Мен үшін (Маған тән). Пендем Мен үшін шәуһәтін (жыныси кажеттерін), тамағын тәрк етті. Мен де оны қалағанымша сыйлыққа бөлемекпін! »/131/.

Пайғамбарымыз Айгаа анамызға «жәннаттаң есігін үнемі кақ» леген­ду әз Айша анамыз Оған:

«Немен қағамын, ей, Алланың Елшісі?» — деп сұрайды.Пайғамбарымыз:«Оразамен»,—деп жауап береді. Расулұллаһ ендігі бір хадисінде:«Расында, шайтан адам баласынын денесінде қанның айналғанындай

жүреді. Оныд жүретін орындарын шөліркеу жоне аштыкпен жабындар»,— бүйырған.

Жоғарыдағы аятгар мен хадистер оразаның қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Барша мүсьшмандардың Рамазан айы жақындаған са- йын қарбалас дайындық жасауы, рухани һәм д үниелік толғаныстың пай- да болуы, қоғам өмірінде әжептәуір өзгерістердің сезілуі, міне, сондык­тан, ағайын. Хазіреті Расулүллаһ тағы бір хадисінде:

«Оразадағының ауызының иісі қиямет күні Алла тағаланың хұзырын-

63

да міскіннің иісінен де хош болмақ» /132/ дегенін еске алғанда, ораза ұстаушының дәрежесінің биіктігі анык болмак. Әз Мухаммед (с.а.у.) бек көп хадистерінде ораза ғибадатын мадақтал, мұсылман үмметіне осы күлшылыктын рухани һәмдүниелік артықшылықтарынтүсіндірген.

Рамазан айы — Қүран айы. Бұл мүбәрак айда Алла тағала күллі адам- затқа жіберген сонғы кітап — Күран Кәрім түскендіктен, мүминдер осы айда касиетгі кітапты көбірек оқып, мағыналарын зертгейді. Ғылыми жи- налыстар, алқа сұхбаттары, сәресілік сүхбаттар, тарауық уаш здары , күндізгі тилауаттар — барлығы да мүминдер қауымын біріктіреді, жана рухани һәм ғылыми жетістіктерге жетектейді. Әсіресе ифтар (ауызашар) дастаркандары ерекше айтарлық әлеуметтік һәм рухани мәжілістерге ай- налады. Рамазан айы бойынша мұсылмандар қоғамдык ынтымақтастық- тын, жарлы-кедейлерге қайырымдылық көмек берудін, ағайын мен көрш ілердін коңілін сүрап, мүктаждарға жәрдем берудің сң үзік үлгілерін көрсетеді. Сондықтан ифтар мен сәресі дастаркандарына кем- бағал мүминдерді шакыруға тырысады олар. Пайғамбарымыз да мына созімен ифтар беруді насихаттаған:

«Кім бір оразалыға ауыз ашқызса, оған сол оразалының сауабындай сауап жазылады. Ауыз ашқан оразалынын сауабы (кемітілместен) сак- тал ады »/133/.

Жоғарыда Рамазан айынын шарапаты мен оразаныңфарзияты хакын- дағы негізгі мәліметтерді келтірдік. Енді оразанын мән-манызы тура- сында корыта айтар болсак:

1. Ораза — Пайғамбарымыздын «ислам бес нәрсеге негізделген» /134/ деп басталатын хадисінде келтірілген «иман ету (кәлима), намаз, ораза, зекет, қажылық» — бес негізгі шарттың бірі;

2. Ораза — нәпсіні тізгіндеудің, нәпсіні тәрбиелеудін басты қүралы- ныңбірі. Ораза — ғаплаттықтан кұтқаратын, иман козін ашатын, мүсыл- ман үмметін ұйымдастыратын ғибадат. Әл-ауқаты жогары адамдар ораза үстағанда, жеуге — асы, ішерге суы жоқ кедей-жарлылардын жағдайын еске алады, олардың ахуалын түсінеді, үмытпайды. Нисабка мәлік /135/ мұсылмандар зекеттерін береді, қайырымдылық көмек жасайды. Пітір садакасын бергеңдер материалдык жағдайы нашар мүсылмандарға жәрдем жасайды. Ауызашар дастаркандары, фидйә, садакалар т.т. бәрі де әлеуметтік ынтымақтастыкты нығайтады, әлеуметтік әділеттіліктің күшеюіне септігін тигізеді;

3. Ораза үстап, ауыз бекіткен мұсылман тан сәріден ауызашарға дейін жемек-ішпектен тыйылады. Мүмкіндігі бола тұра, Алла тағаланың «ора­за ұстаңдар» деген бұйрығын ескеріп, тағамдарға тиіспейді. Ифтар дас-

64

тарканында алуан түрлі тамактар, ләззатты ризықтар алдында түрғаны- мен, ауызашар уактысын тосады, сабырлықсақтайды. Ауызашар уақыты болғанда ғана Алла тағалаға хамд уэ сана айтып, ауыз ашады. Міне, осы- лайша күллі жаратылыстың Алла тағаланікі екенін андайды, өзінің пен- де екенін сезінеді;

4. О раза — А лла тағала б ізге берген ны ғм еттерге ж асаған шүкіршілігіміздін жоғары дәрежесі. Өйткені Күран Кәрімде былай делінген:

«Алла сендерге сұраған нәрселеріңнің бәрін берді! Алла сендерге бер­ген нығметтерді санап, тауыса алмайсындар. Шынында, адамдар аса за- лым, тым опасыздур (шукірсіз-дүр)!»/136/.

Иә, Раббымыз бізге берген ризыктар мен нығметтерді бір ойлап көрейікші, дүниеге келуімізден бастап, оқып. білім алуымыз, өмір сүруіміз, ақыл нығметін пайдалана білуіміз, алуан түрлі жемістер мен өсімдіктер, байлықтар мен дүниелік ракат т.т. Адам баласы осыншама ризыкты сыйлаған Раббына ш үкірлік етуі керек. Ғибадаттардың негізінде, тіиті жаратылыстыц негізіиде осы шүкіршілік ету максаты түра- ды;

5. Ораза — коғамдық өмірді тәртіпке келтіретін манызды ғибааат. Ора­за гибадаты — бай-кедей, кәрі-жас, еркек-әйел деп бөлмей, барша мүмин- дерге парыз. Сәресі алдында жарапазан айтушылар, түн жарымда шам жағып сәресіге тұрушылар, сәресіден соң таң намазына барып, сапқа тұрушылар, ауызашар кезінде үй-ішімен, көрші-колаңмен дастарқан ба­сында жиналушылар, ауызашар азанын сабырлыкпен күтушілер, тарау- ых намазында тагы да бас қосушылар... Міне, осынын бәрі де — жамиғат- тықөмірді қуаттайтын, мүминдердің аракатынастарьш нығайтатын, коғам мүшелерініңетене араласуына мүмкіңдік беретін игі ғамалдар;

6. Ораза — нәпсіні тыятын һәм тәрбиелейтін тамаша ғибадат. Адам- ның нәпсісі рухтың талаптарына қайшы нәрселерді адамға рәсуа етеді, азғырады. Рухқа азық болатын нәрселерден зиядан (гөрі) төнге азық бодатұғын нөрселерді үгіттейді. Сондықтан нәпсіні тізгіндеуді мақсат түткан мұсылманга ораза ғибадаты жәрдемдеседі. Ораза үстап, дененін арзуларын (қалауларын) тізгіндеген адам нәпсіге тікелей сокқы береді. Ораза кезінде жемек-ішпектен, шәһәуи арзулардан, тағы да басқа нөрсе- лерден белгілі уакыт шеңберінде аулак болу мүминнін оз-езіне деген сенімін аргтырады, нәпсінін бұғауынан күткарады, кісіліктүлғаның мық- ты қапыптасуына комектеседі, қызбалықтан, көрсеқызарлықтан сактай- ды, ашуды һәм хирсты бакылауды күшейтеді, жеке ираданы бекітеді. Ал танертеңнен кешке дейін қалағанын жеп, тілегенін ішіп жүрген адамдар-

65

дың нәпсісі күштірек келетінін айтсақ, жаңалық ашкандық болмас. Пай- ғамбарымыз бір ғазауаттан қайтып келе жаткавда:

«Енді кіші жиһадтан үлкен жиһадқа кайтып (оралып) барамыз!» /137/ дегендегісі осы нәпсімен күрес болатын. Демек, мүминнің үлкен жиһад- тағы, яғни өзінің нәпсісімен күресіндегі ең үлкен күралынын бірі—ора- за-дүр;

7. Ораза — адам баласына кім екенін тағы да бір рет ескертетүғын ғибадат. Адам баласы көбінесе опасыз болып келеді, өзін жараткан Раб- бысының нығметтеріне шүкіршілік жасамайды, сол нығметтерден айы- рылғанда ғана Аллатағаланы еске алады. Мәселен, ауру келмей — ден- сау-лықтың, көрілік келмей — жастықтың, зағифтык келмей — кауқар- дын, жүмылыс келмей — бостандықтың, әкелік келмей балалықтыңт.т. қадірін біле бермейді. Қолына байлық, дәулет, сән һәм салтанат, мәнсап иә атақкелгенде өзін мықты санайды, бәріне құдіреті жететіндей дандай- сиды. Алайда адам баласы Алла тағаланың көмегінсіз, тағдырынсыз бүлардың ешқайсысын да жасай алмас еді. Алла тағаланьщ қолдауы бол- маса көзге көрінбейтін бір микроб адамды ауру етуге жеткілікті, бір бак­терия яки вирус омірді зыидан етуге құдіретті. Міне, осыншама әлсіз һәм корғансыз адам баласы ораза үстағанда өзінің қаншалықты мүктаж екенін һәм Алла тағаланың рақметініц, мархабатының шексіздігін түсінеді. Ораза адамдағы мейірімділік сезімдердің оянуына иә күшеюіне уәсиле болады;

8. Ораза—денсаулықтың, есеңдіктің рухани рецепті. Тыб (дәрігерлік) саласының ғалымдары мұсылман үмметі үстайтын оразаныц денсаулыққа кдншалыкты пайдалы екенін дәлелдеген. Ораза —дененіңиммунитетін (корғанысын) күшейтеді, ас қорыту жолдарын тазалайды һәм емдейді, жүйке ауруларына дауа болады, адамның өзін-озі сергек сезінуіне дәне- кер болады. Кез келген ауруды емдеуде дәрігерлердің диеталық рецеп- тен бастайтыны белгілі. Тіпті кейбір асқынған ауруларды емдеуде Батыс елдерінде құдды мұсылманның оразасына үқсас бір тәсілмен емдеушілік бар. Заманауи медицина ғыдымы (тыб) соңғы ғасырларда ғана ашкан үшбү емдеу тәсілін Алла тағала осыдан 14 ғасыр бүрын жіберген Қүран Кәрімінде мүсылман үмметіне парыз ету аркылы паш еткен. Алла таға- ланың һәм Пайғамбарымыздың оразаны мадақтап, оразалылардын мөртебесін көтеруі осы ғибадаттың рухани пайдаларымен қатар денсау- лыкқа деген игі әсерлеріне назар аудартпақ;

9. Ораза — күнәдан сактайтын корған, қалқан. Оразалы мүмин нәпсіні тыя біледі, тәннің арзуларын тежей біледі, өтірік, осек, мақтаншақтық, ғайбатқорлық, жалакорлык сықылды жағымсыз қылықтардан аулак бо-

66

лады. Оразаға ниет еткен сәтте мұсылман пендеде автоматты түрде (өздігінен) күнәдан қорғаныс калқаны іске қосылады. Осы рухани кал­кан оны ірілі-үсакты күнә уә хаталардан сақтайды. Өзінін оразалы екенін сезінетін мүсылман тәнді ғанатыйып қалмайды, сонымен катар нөпсіні де тыйғандықтан шайтаннын арандатуларына көнбейді, нәпсінің псндесі болмайды. Оразады адамның емірінде харамға орын болмайды, тек халал нәрселерге орын табылады. Пайғамбарымыз бір жолы алдына келген жастарға былай деген-ді: «Ей, жастартобы! Қайсыбіріңнің үйленуге ша- масы келсе, үйленсін. Сірә, үйлену көзді харамнан сақтайды, гауратты (зинадан) қорғайды. Үйленуге шамасы жетпейтіндер ораза ұстасын. Шы- нында, ораза онын (шәуһәттін) дәрмені-дүр»/Ш /;

ІО.Ораза адамга үнемдеуді, ысыраптан аулак болуды үйретеді. Осы түрғыдан алғанда, ораза азамаггардың һәм үлттық ресурстардың зая етілуіне кедергі болады. Қалаған сәтте қалағанын жүмсауға үйрен- ген адамдар ораза кезінде қанағаттылықты, сабырлықты, ынсапты- лықты үйренеді /139/. Ифтарға дейін жемек-ішпектен һәм ш әһәуи арзулардан аулақ болған адамдар карапайым омір салтын бастан кеш еді, бүл оларды ң үнем деуш ілік динам икалары н күш ейтеді. Мемелекеттік байлыктарымыздың бірінші жауы — ысырапшылық екені мәлім. Елдің, халықтын байлығын, мемлекеттін табыстарының кан- шама қиындыкпен, қаншама еңбекпен табылғандығын жете аңғар- маған кісілер колдарындағы ресурстарды беталбаты шаша береді, ысырап етеді. Оразалы мүсылман мұндай нәфрэтлі нәрселерден аулак болады. Сондықтан ораза ғибадаты — тек рухани ләззат беретін, руха­ни табыстарға жеткізетін ғибадат қана емес, сонымен қатар дүниелік габыстарға, әлеуметтік тәртіпке, экономикалык тұрақтылыкка апа- ратын маңызды кұрал;

П .О раза дегенде тек дененің оразасын ойламау керек. Ораза де- немен катар рухани жағынан да тыйылуды көздейді. Жемек-ішпектен аулак болып, аузына, козіне, тіліне, құлағына ораза үстатпаған адам- ның оразасы толық болмайды. Ондай адам жай карын ашықтырған болады /140/. Алайда оразадан мүрат һәм денеге һөм рухқа ораза үстату; ғайбаттан, харамға қараудан, харамды естуден, өтірік айтудан, жаман сөздер айтудан, жала жабудан тыйылу. Сол себепті Пайғамба- рымыз бір хадисінде:

«Өтірік айтуды, жәһілия кезіндегідей надандык жасауды тастамаған адамның жемек-ішпекті тастауына Аллатағаланың мұқтаждығы жоқ!» /П1/деген.

Оразаның пайдаларын санаумен тауыса алмаймыз. Раббымыздын бізге

67

— мүсылман үмметіне осындай ғибадатты парыз етуінің қыры-сыры көп, бірнешеуін ғана айтуға тырыстық. Мыңайдан кайырлы Қадіртүнінің Рама­зан айында, яғни мүминдер ораза үстап, күнәлардан арылған мезгілде болу- ында да үлкен мағына жатыр. Кадір сүресінде былай делінген:

«Күдіксіз, біз Қүранды Қадір түнінде түсірдік. Қадір түнінің не екенін білесің бс? Қадір түні мың айдан да қайырлы! Періштелер мен Рух (Жебрейіл) сол түні Раббыларының рұқсатымен әр ici үшін түседі. Сол түні таң атқанша сәлеметгілік (тыныштык) билейді!»/М/;

Кадір түнінін қасиеті туралы «Дүхан« сүресіндегі мына аятга да айтыл- ған: «Ол ап-анык Кітапка ант болсын ! Біз оны (Құранды), шынында, мүбәрак бір түнде (Кадір түнінде) түсірдік! Шынында, Біз онымен (К.үранмен) ескертушіміз. Сол түні әр хикметті іс тарапымыздан бір әмірмен айырыла- ды»/143/.

Ораза —екінші фәжірден бастап, күн батқанғадейін жемеЫшпектен, шәһөуи арзулардан аулақболып, нәпсіні тыймак. Арабшада «сиям» жоне «саум» создері қолданылады. Бүл сөздер «нәпсіні үстау», «өзін-өзі тоқтату» дегенді білдіреді. Рамазан айында ораза ұстау Пайғамбарымыз Меккеден Мәдинеге көшіп барганнан бір жарым жылдан кейін (624 ж.), Шағбан айы- ньщ 10-ы күні парыз етілген. Оразаның фарзияты (парыздығы) Күран (аят), Сүннет (хадис) және Ижмағ (ұйгарым) арқылы дәлелденген. Енді оразаның шарттары жөнінде мүхтасар мағлүмат берелік:

Оразаның шарттары екіге бөлінеді: 1). Уәжіб (міндет) болуының шарт­тары; 2). Адаетудің (өтеудің, орындаудың) шартгары.

1). Уәжіб (міндет) болуының шарттары: Мұсылман болу, бәлиғатка жету, ақыл-есі сау болу. Осы шарттарға муафык еместерге ораза үстау па­рыз болмайды. Бәлиғатқа жетпеген балалардың ораза ұстауында оқа жоқ, ораза оларды бәлиғатка дайындайды һәм нәфила ғибадат есебінде қабыл болады;

2). Ада етудің шартгары: денсаулык, иқамат (түрғылықты мекенінде болу), ниет (оразаға ниет ету), хайыз һәм нифасада болмау (әйелдердің етеккірініц болмауы). Жоғарыдағы аятга айтылғанындай, наукастарға яки саяхатта жүргендерге ораза үстау парыз емес. Олар аталмыш жағдайлар өткен соң оразаны қаза етеді. Оразаға ниет ету — маңызды мәселе. Саналы түрде жасалған ғибадаттар ғибадат санатына қосылмак. Сондыктан ауыз- ашардан таң атқанға дейін келесі күнгі оразаға ниет ету керек. Әдетте былай ниет етуге болады:

«Рамазан айында, фәжірден (таңнан) магрибқа (кешке) шейін Алла таға- ланың ризалығы үшін ертеңгі оразаны үстауға ниет еттім.

Ораза екінші фәжірден бастап, күннің батуына дейін үласады. Имсақ

68

жэне ауызашар (ифтар) уақыттары ғылыми негізде де анықталған, сондық- тан мешітгерден Рамазан айының намаз уө имсақ кестелерін алуға болады.

Ифтар уақтында, ауыз ашқан соң мына дұғаны айтқан абзал:«Ей, Аллам! Сенің ризалығың үшін ораза үстадым, Саған иман еттім,

Саған ғана сүйеңдім, Сенінризығыңмен ауыз аштым, Рамазан айыныңертеңгі күнгі оразасына да ниет етгім. Енді менің болган һәм болашақ күнәларымды кешір!»/144/.

Мүсылман халқымыздың Рамазанға байланысты ғасырлар барысында калыптасқан игі дәстүрлері бар. Қазакхалкы мүбәрак Рамазан айын асыға күткен, алдын ала дайындығын жасап, әзірленген. Белгілі ғалым Сәбит Мүқанұлы «Қазақ қауымы» атты еңбегінде былай деген:

«Намаздан кейін әрбір мұсылман орындауға міндетгі ораза бар. Ол жыл сайын арабша «рамазан» аталатын айда болады. Аузын бекіткен адам таң- сәріден күн батқанға дейін, дәм татпай аш жүруге мәжбүр болады... Ораза­ны мадақтайтын арабша—«Йа, шәһри Рамазан», қазакша «жарапазан» деп аталатын жыр бар. Оыы ел мактап айтатывдарды казак «жарапазаншы» дейді...» /145/.

Еліміз азаттыкка қол жеткізген он шақты жылда асыл дәстүрлеріміз, діни гүрыптарымыз кайтадан жаңғыруда. Соңғы жылдары ораза үстаушы- лардыц саны көбейіп келеді. Әсіресе ораза үстаушы жас інілеріміз бен қарындасглрымыздың катарының кобеюі — аса куантарлык жағдай.

Рамазан айының шарапаты мен касиетін айтып тауысуға болмайды.1 Ііектеулі уактымызда басты мәселелер туралы баяндауғатырыстык. Рама- чаи айы — мархабат айы, Алла тағаланың рақметі күллі ғаламды баулитын кез. Бүл касиетті айдың әрбір сәтін тиімді әтк ізуге ты рысалы к. Мүмкіндігінше Кұран Көрімді окуға һәм түсінуге, қайырымдыльіқ жасауға, коршілердің, аурулардың, міскіндердің, кариялардың көңілін сүрауға уақыт болгеніміз жен. Алла Тағала бірге — мың, тіпті одан да көп беретін осы ғаламатайды саналы қүлшылықпен өткізгенге не жетсін...

Мүбәрак Рамазан айы баршамызға қүтты болсын! Алла тағала биылғы Рамазан айын лайыкты түрде өткізіп, Ораза айтка аман-есен жетуді барша- мызға нәсіп кылсын ! Рамазан айында үстаған оразаларымыз бен жасаған қайыр-садақаларыңыз кабыл болсын! ҮлықРаббымыз мүбәрак Рамазанды күллі ислам әлеміне қайырлы-берекелі етсін! Барша мұсылман ағайын бо­лып, келесі Рамазандарға аман-есен жетуді баршамызға нәсіп қылсын!

«Мусылман қазақ елімЬ» кітабынан алынды.

69

К. ТА УПИХОВА,Н. С.Манаев атындагыметептің тарих тнімугалімі.Курмангазы. ауданы,А тырау облысы.

Дүние жүзі тарихынан тірек-сызбалары

Ағылшын буржуазиляык революциясынын кезендері

Революцияның басталуы Азамат соғысы (1640-1648 жж.)

Республикалықбасқару (1649-1653 жж.)

Эскери диктатура- протекторатО. Кромвель ( 1653-1658 жж.)

Монархияны калпына келтіру ( 1659-1660 жж.)

Аііглиядағы азамат соғ ысы.1 топ. Парламентті жактаушылар — кала қолөнершілері мен саудагер-

лер, ерікті шаруалар, джентрилер.«Домалақбастылар»деп атадды. Жетекшісі О Кромвель (1599-1658 ж.ж.)2 топ. Корольді немесе феодалдык-абсолюттік кұрьшысты жактаушы­

лар: аксүйек тектілер, солтүстіктің феодалдары мен дворяндары, ауыл колөнершілері, дін иелері.

«Ковалерлер» («салт аттылар») деп аталады.

Мануфактура және опъщ формалары.1). Аралас — үйдегі еңбек+орталыктандырылған еңбек.2). Шашыраңкы — қолөнершілер үйден даярлайды.3). Орталықтандырылған — шеберханадағы еңбек.

Мануфактураның таралу кезеңі.X1V-XV ғғ. — ірі саудаорталықтарында.

70

XIV ғ. II ж .—барлық жерде.XVI-XVII ғғ. — Нидерланды мен Англияда кең тараған. XVIII ғ. II ж. —

өнеркәсіп төңкерісі.

Өнеркәсіп төңкерісіыің екі жағы

Техникалық Қогамдык

— кол еңбегін машинамеп — қогамнын топтық құрамы-алмастьфу ньщ ауысуы. Буржуазияпьщ,

жалдамалы жүмысшыларыныңкобсюі

Басталуы — жеціл өнсркәсіпте XVIII ғ. Англияда өнеркәсіп төнкерісіне қажетгі шарттар пісіп-жетілді.

1733 ж. Джон Кей-тоқымастаногы пайда болды.1738 ж. адам қолының қатысуынсыз жіп иіретін машина пайда болды.

1764 ж. Ж. Харгривс «Дженни» атгы механикальгқжіп иіретін машина ойлап тапты.

1771 ж. Жіп иіретін тұңғыш фабрика пайда болды. 1780 ж. фабрика саны 20-ға жетгі, ал 10 жылдан кейін 150-ге жеггі.

АҚШ-тагы тәуелсіздік үшін согыс 1775-1783 жылдар1776 ж. 4 VII «Тәуелсіздік декларациясы» кабылданды. Авторы: Томас

Джефферсон.1782 ж. АҚІП пен Англия Парижде алдын ала келісімшартқа кол койды.1783 ж. 3.09. корытынды келісімшартқа қол койды. АКШ тәуелсіз мем­

лекет ретінде танылды.

71

1787 ж. АҚШ -тьгң тұңғы ш Конституциясы қабыдданды. 1789 ж. АКШ-тьщтұнғыш президент! сайланды.Д. Вашингтон ( 1789-1797 ж.)

9-сынып І-ші дүниежүзілік согыс.

(1914-1918 жж.)

Согыстьщсылггауы: Австрия-Сербия қақгығысы.Басталуы: 1914 ж. 28 VII Австро-Венгрия Сербияға қарсы соғыс ашты.1.VITI 1914ж. Ресейге2. V III1914 ж. Францияға Германия соғыс ашты3. V III1914 ж. Англия үкіметіГерманияғасогысжариялады. 29 VIII 1914

ж. Ресей мобилизация жариялады.

І-ші Дүииежүзілік согыс (1914-1918 жж.)

Еддердің мақсаттары:Г ермания — өз үстемдігін орнату.Австро-Венгрия — Балкан түбегіндегі өз ықпалын нығайту.Англия — Германияны әлсірету.Франция — Эльзас пен Лотарингияны кайтарып алу.Ресей — Босфор мен Дарданеллада және Балқанда өз үстемдігін орнату.

Согыстьщ көлемі.38 ел қатысты

Үштік одақ жагынан торт мемлекет Антанта жағынан 34 мемлекет 74 млн. адам катысты. 10 млн адам қаза болды. 20 млн адам жараланды.

1918 ж. 11XI. Компьен орманыңдағы Фоипъщ штаб вагонында Германия мен Антанта мемлекеттері арасында уакытша бітімге кол қойылды. Бірінші д үниежүзілік соғыс аякталды.

72

Версаль-Вашингтон жүйесі.

1919 ж. 181-Париж конференциясы жүмыс бастады. Оған 27 ел қатысты.

Үлыбритания — ұлттар лигасын күру. Франция Германияны әлсірету.• )льзас пен Лотарингияны қайгару. Конференцияға соғыста жеңілген мем- лекегтер және Кеңестік Ресей катыстырылмады.С

Версаль бітім шартьтна 1919 жылы 28 VI Версаль сарайында қол кой- ылды.

Текстке Үлтгар лигасының жарғысы енгізілді.

I 'ермания өз территориясының 1/8 мен халқыньщ 1/12 бөлігін және отар- лнрын жоғалтты.

Армиясы 100 мыңнан аспауы керек болды.Су асп.і кемелеріне, әскери-теңіз авиациясына тыйым салынды. Репорация белгіленді.

Іісйбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Қатынастарды соғыссыз11 іе шу. А грессорларға қарсылық.

құпия дипломатиядан бас тарту;АКДІ

Бельгияны қалпына келтіру;

Версаль келісімшарты. (28 V11919 ж.)

Үлгтар лигасы (1919-1946 ж .ж .)Жарғы 26 баптан тұрады.

Ассамблея (жыл сайын)

Лига кеңесі бейбітшілікті сақтау. Түракты мүше 5 мемле­кет. АҚШ, Англия, Франция,

Италия, Жапония

73

Вашингтон конференциясы

1921 ж. 11X I-1922 ж. 6 II дейін өтгі. Of ан тоғы з ел қатысты.АҚШ, Англия, Франция, Португалия, Италия, Жапония, Бельгия, Гол­

ландия жэне Кытай. Кеңестік Ресей конференцияга шақырылмады.1. «Терт держава келісімі» (Англия, АҚШ , Франция, Италия) Тынык

мұхит аумағындагы аралдар иеліктеріне кол сұқпауға халықаралық кепілдіктер берді.

2. «Бес держава келісімі» (Англия, АКШ, Франция, Жапония, Италия)Садмагы 35 мыңтоннадан артық эскери кемелер шыгаруга тыйым са-

ЛЫҢДЫ.3. «Тогыз держава келісімі» бойынша Вашингтон конференциясына каты-

сушы мемлекеттер Қытайаумагынакол сұқпауға, барлықелдер үшін Кытай аумағының «есігі ашық» болгандықтан, оныңтәуелсіздігі мен егемендігін сыйлауғакелісті.

Шаньдун түбегі Кытайға қайтарыдды.

■ — - — " ■ Білгенге маржau — - . ..... -,

1. Сабаққа кызьщқан адам ғана біліп шығады.2. Шамасы келетініне сенген адам ғана біліп шығады.3. Осы білімнің болашағына каж ет екеніне козі жеткен адам

рана біліп піығады.Осы үш сенімді шөкірттін бойьша дарыту үшін мүғалімнің өз

сенімі мен интеллектісі кажет.* * *

Бала өділетсіз жазалаудан, үздіксіз ескерту жасай беруден не істерін білмей, өзіне-өзі сенімсіз болып, жүйке ауруына үшырай- ды.

* * *

Окушылары тым-тырыс отыратын мүғалімнің сабағынан, кажетті жерде шулата білген сабак кызық.

* * *Тіл алмайтын ы закор бала кемш ілігін бетіне баса беруден

шығады.* * *

Қүр өдістеме папкасын толтырып койғаннан окушыньщ жағ- дайы жақсармайды, ол — тек карабайыр тексерушшің алдында корғаныс күралы.

74

Б. ӘБДІҒҮЛОВА,А бай атындагы Қаз ҮПУ тарихты оқыту теориясымен технология сы кафедрасының оқытушысы, педагогика гылымдарының докторы, профессор.

Атақты ғүн үлысының билеушісі Еділ-Атилланың туғанына — 600 жыл

Еділ-Атилла (410-453) — адамзат тарихында ерекше орыны бар ұлы гүлға, атақты ғүн үлысының билеушісі.

Батыс тарихшы-зергтеушілері онын атын Александр Македонский мен Юлий Цезарьдің қатарына қояды. Еділ ғұн патшасының баласы болған. Ол Рим каласында оқып, білім алған. Жас кезінің өзінде-ақәскер құра- мында жүріп, үлкен ұрыстарда батырлығымен танымал болған. Ол Еуро- па елдерін римдіктердің езгісінен күтқарып, Италия, Греция, Франция, Румыния, Венгрия сияқты мемлекеттердің пайда болуына ықпал жаса- ган.

Еділдің бытыраңқы княздіктердін басын косып, халыктарды біріктіру жолындағы ерліктері жөнінде орта ғасыр кезеңінде кәптеген аңыз- оңгімелер тараған. Еуропада Еділді — Атилла, Атиль, Эмиль деп атаған.

Вернер Кахариас 1667 жылы француз драматургі Пьер Корнель «Атил­ла», ал неміс Вернер Цахарис «Ғүн патшасы Атилла» деп аталатын туын- дыларын сахнаға шығарған. Онда ол қүл иеленуші Рим империясынын іргесін құлатқан батыр бейнесінде сипатталады. Батыс елдерінде Еділ бейнесінде алтын, күміс ақшалар шығарылған. Оку орындары, кошелер есімі аталған.

Біздін заманымыздың 574 жылы Батыс ғұн империясында Балаәмір билік қүрды(І). Балаәмір тұсында ғүндар Батыс елдерін жаулап алуды бастады. IV ғасырдың 70 жылдары Балаәмірдін басшылығымен ғұндар Доннан Днепрге дейінгі жерлерді жаулап алып өзіне бағындырды. Ғұндар- дың Батыс елдеріне жорығы халыктардың үлы қоныс аударуына ықпал

75

жасайды. Ғұн тайпаларының Шығыстан Батысқа қарай жылжуы б.з.д. II ғасырда басталып, б.з. IV ғасырына дейін созылған.

Халыктардың ұлы қоныс аударуын біздің заманымыздың IV ғасы- рында көшпенді ғұндар бастады. Олар Үлы Қытай корғанынан Францияға дейінгі жолды өтті. М ұныңөзі жергілікті сақ, үйсін, канды жөне басқа тайпалардың шығыстан батыска карай орын ауыстыруына әкелді. Ғұндар мен герман тайпаларының соққысы салдарынан құл иеленуші Батыс Рим империясы тіршілік етуден қалды.

Балаәмірден кейін Батыс ғүн үлысын басқарған билеушілер жаңа мемлекеттің іргесін нығайтып, Константинопольге (қазіргі Стамбул) дейін шекарасын ұлғайтты (2). Ал Руғила отыз жыл патшалық күрған кезде бүкіл Еуропаны дүрілдетіп, ғұндар Византия (Шығыс Рим империя­сы) мемлекетіне шейінгі елдерді бағындырды. Олар Батыс ғүн империя- сына көп мелшерде алым-салыктөлеп тұрған. Руғила 433 жылы кайтыс болған сон, оныңорнына інісінін үлы Біледі келеді.

Біледі билік жүргізіп тұрған кезенде Ғүн империясы ыдырай бастап, бірлігі, түтастығы бүзылып, үсақ бірлестіктерге ыдырап-болініп кетуі қаупі төнген болатын. Міне., осыған орай Еділ еріксіз 434 жылы өзінің немере туысы Біледіні (Бледа, тақтан түсіріп) өлтіріп, билікті 19 жыл жеке басқарады (3).

Сонымен қатар вестгот пен остгот секілді герман тайпаларын ыгыс- тырды. Ғүндар Еділ мен Рейн арасындағы өңірді иеленді. Еділ билікке келісімен Ғүн мемлекеті бірлігі мыкты, мызғымастай берік те күшті мем- лекетке айналады. Еділ әділ патша деген аты бүкіл Еуропаға таралды. 447 жылы Еділ Византияға шабуыл жасап, Балкан түбегін талкандап, аста- наға қауіп төндірді. 448 жылы Дания ғүндардын кол астына көшті. 435- 436 жылдары Еділ Бургунд королі Гундахарды талкандады (4). Коптеген батыс халықтары оның жагына шыға бастады.

Бірақ уакыт өткен сон соғыс өрті қайта өршіп, Еділ Херсонос түбінде Рим империясын жеңіліске үшыратгы. Қара теніз жағалауынан Днестр- ге дейінгі аралық ғүндардың қол астына кешті. Бүкіл Еуропаны дүр сілкіндірген ғұндардын қаһарлы жорыктарында Еділдің колбасшылык қабілеттері ерекше байкалды.

448 жылы Рим империясы Еділге елші жіберіп, ғүндармен бітімге келу аркылы алым-салык төлемей, білдірмей Еділге у беріп өлтіруді ойлады. Рим елшілігінің астыртын үйымдастырған Еділге кастандығы іске аспай қалады.

Біздің заманымыздың бірінші ғасырында кұл иеленуші империялар кептеген соғыстар жүргізудін нәтижесінде өте ұлғайды. Мүндай ірі

76

мемлекеттерді басқару мүмкін болмады. Осы мемлекеттердің өз ішіндегі билеушілермен қарапайым халықтар арасындағы күрес, жеке аймақ көтерілісі, мындаған қүлдардыңқашып кетуі, қолбасшылар арасындағы билік үшін талас жүріп жаггы. Қүл иеленуші құрылыс жойылу алдында түрды. Рим имттериясын коршаған халыктар қолына қару алып өздерінің азаттығы мен бостандықтарын қорғады. Дәл осы уақытта 451 жылы Еділдің Батысқа жорығы басталды. Ол Рейн өзенінен өтіп қазіргі Ми- ланды және бірнеше қалаларды басып алды. Әлемде болмаған Каталун жорығында шайқаста екі жақтан 165 мыңға жуык ғұндар мен рим әскері к.аза болған. Бүның нәтижесінде кұл иленуші Рим империясы қүлады. Әбден ашынған Галлия, Бельгия, Лютецин, Париждегі кұлдар өз бас азат- тығын алу үшін көтерілді. Сөйтіп, құл иленушілік қүрылыс жойылды.

Рим империясының үстемдігінен азат етілген елдер Еуропада жеке мемлекетгерін құрды. Әлемтарихындаортағасырлықдәуірдіңбасталуы- на ықпал жасады. Осындай жеңістен соң Еділ Рим императоры III Ва- лентинаның қарындасы Гонорийге үйленді. Содан кейін Бургундия королінің кызы Илдионаға үйленіп, оның қолынан 453 жылы каза таба- ды. Елі үшін туған әйгілі колбасшының орнына оның үлы Еллак таққа отырады. Еділ Еуропа елдерін түгел бағындырған әйгілі ғүн билеушісі ретінде өлемге танылды. Еуропа елдері онын дарынды қолбасшылығын, ержүректілігін, акылдылығын мойындап, бас иген. Еділ гүндардың ата- ғын әлемге паш еткен атақты ғұн билеушісі.

Пайдаланылган әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. I, II,III т. — Алматы: «Атамүра», 1997.

2. Қазактар. Көпшілікке арналған тоғыз томдык. Анықтамалык. — Ал­маты: КДИ. Тарихи түлғалар. 1998.

3. Қ азақСовет энциклопедиясы. — Алматы: ҚСЭ, 1975.2том.4. ҚазақстанҮлттықэнциклопедиясы.— Алматы, Каз.энц., 1999-2001.

3 том.

77

Қ.ӘДИЕТ,С. Сейфуллин атындагы №55 мектеп -лицейдің тарих пднініңмугалімі.Степногорск к,аласы,Ақмола о&гысы.

«Алаштану» курсы

Мақсаты: Алашордалыктардың өнегелі өмірі мен халкы үшін жаса- ған еңбегі, ғылыми, шығармашылық жүмыстары, қазақ гарихындағы ерекше алатын орны туралы окушыларға.тиянакты білім беру, сол арқы- лы Алаш зиялыларыныңтұлғасынтереңтануға бағыттау, окушылардын старына баулу.

Мівдеттері: Бүгінгі танда жастардың бойына түлғалық сипатын калып- тастыру, отансүйгіштік, үлтжандылық, азаматтык қасиеттерді үялатуға курстың атқаратын рөлі зор. Мектеп оқушылары бойында осындай қасиеттерді калыптастыру үшін Алаш зиялылары өмірі мен қызметін. шығармашылығын оларға үлгі-өнеге ету оң нәтиже берері сөзсіз.

* Алаш зиялылары туралы мағлұматтар алып, олардың тарихта ала­тын орны, азаматтық келбетін көрсету;

* Үлтжандылыққа, адал да өткір, рухы биік қыр үлдарын пір тұтып бағалай білуге, халкынын тарихын кадірлеуге намысты болуға тәрбие- леу;

* Оқушылардың білімдіктерін дамыту, жеке іздену, зерттеушілікке дағдыландыру. Отантарихын білуге деген құштарлығын оягу.

Күтілетін нәтиже: Казақ халқының біртуар азаматтарының ғибратты өмірі мен халқына сіңірген еңбегі туралы косымша мағлұматтар алады.

* XX ғасырдың басында Алаш зиялылары Ресей империясындағы саяси, ағарту, мәдени және баспасалаларыңдағы кызметін абыроймен ат- қарғанын біледі.

* Казақ зиялылары жайлы білімі мен білігі терендейді.* Косымша материалдармен жүмыс істеу, ғылыми жүмыстар орын-

дау, ізденушілік икемділіктері қалыптасады.* Саясаттану, әлеуметгану, қазак тарихы, филология, журналисти-

78

ка, заңгер, экономист, дінтанушы, педагог сияқты мамандықтарды таң- даған окушылар косымша білім, бағыт-бағдар алады.

«Алаштану курсы» бойынша бағдарлама 10-сынып ( барлыгы — 34 саг., аптасына — I саг.)

I бөлім. XX гасыр басындагы Алашорданыц қогамдық-саяси өмірдегі алатын орны мен рөлі (24 сағат)

X IX г. аяеы XXе. басындаеы әлеуметтік-экономикалық, қогамдық-саяси жагдай:

Казак халқынын тұрмыс-тіршілігі, ауыр жағдайы, жүргізіліп отырған қоныстандыру саясатының озбырлығы, жердін талан-таражға салынуы, отаршылдық саясаты.

Алаш қозгалысының қурыгуы себебі, мақсаты:Казак халқынын бақытты келешегі, тендігі, азаттығы, отарлық езгі

жағдайында аяқ асты болған үлттық мүддені қорғау.Ресей МемлекеттікДумасы және қазақ зиялылары:Халык басына түскен мүнша қиыншылыктан шығудың жолдарын

тоңкеріс жасау арқылы емес, саяси күрес парламенттік, өкілетті демокра- ! ия аркылы шешу жолын таңдауы.

Алаш зиялылары саяси партия қүру жолында:Ресей патшасы Мемлекеттік Дума қүру туралы манифестке кол койды.

Думаға депутаттыққа белгілі бір партияны н немесе ф ракцияны н м үшелері ғана сайлануға күқылы болды. Сондықтан да казак зиялылары орыс буржуазиялық зиялылары партияларына мүше болуға тура келді, ал ол жалпыүлттық мүддені шешпейтін еді. Жалпыұлттык саяси партия қүру әрекеттері.

Алгашқы басылымдар. Жалпыулттық баспасоз:Казак үлттық баспасөздерінін калыптаса бастауы. Қазак газеттері,

журналдары, кітаптарынын жарық көруі. Казақ халкының үлттық сана- сезімін оятуда, казак зиялыларынын басын косып топтастыра түсуде орасан зор рөлі және қызметі.

Алашзиялыларының алгашқы жщыс қадамдары: Қоғамдық-әлеуметтік, саяси-қүқықтық идеяларының мәні. Ғ.Қара-

шев, Ж.Сейдалин және Б.Каратаев. Үлттық прогресс және демократия- лық мемлекет қатарына көтеру.

Б.Сырттанов «Қазақуставын» алгаиі жасаушы:1910-13 ж.ж. құпиятүрде Қазакөлкесін Ресей ішкі колониясынан піьт-

ғарып тәуелсіз республика статусы бар мемлекет кылып қүруын тұңғыш рет көтерген.

Алаш зиялыларының революцияга дейінгі саяси күресі:

79

1905 ж. 22 маусымда патша өкіметі билігінің атына жолданған ірі көлемді әрі мазмұнды петицияларының бірі — Қарқаралы петициясы. Қазақ зиялыларынын алдыңғы қатарлы өкілдері ұйымдасқан түрдегі ерекше белсенділігі.

Жалпыүлттык, демократиялық қозгалыстың көсемі Ә.Бөкейханов: Тендік туын көтерген Алаш көсемінің өмірі және саяси қызметі.

Алаш шаңырагын котеріскендер:Саналы ғұмырын казак халкының ұлттық саяси бостандығы мен

дербестігі үшін арнаған аяулы ұлы тұлғалардың өмірі мен кызметі.ІЖалпыулттық Қазақ съезі. «Алаш» партиясының қуршуы:

Қазактың түңғыш үлттык демократиялық партиясы. Қазақтарихын- да терең із калдырған Алаш автономиясын құруы.

ІІЖалпыулттық Қазақ съезі. Алашорда әкіметін қуруы: Алашорда өкіметінін өмірге келуіне тікелей себепші аласапыран

кезін дегі ен басты өзекті м әселелер , ұлт-азатты к қозғалы сы кайраткерлерінің бостандык пен тендік жолындағы орыс империясына қарсы жүргізген азапты күрестің қорытындысы.

«Алаш партиясының» Мемлекеттік багдарламасы: Бағдарламаның мөнін ашып көрсету, оған баға беру, талдау.Ахмет Байтұрсынов коғамдық-саяси кызметі:Ғибратты өмірі мен халкына сіңірген еңбегі туралы. К азактарихын-

дағы орны.Жақып A қбаев саяси қызметі:

Алаш зиялысы, үлт-азаггык күрескер, коғам кайраткері, түңғыш кұкык магистрі.

Мухаметжан Тыныіипаев:Көрнекті саяси және коғам қайраткері, Алаш козғалысының негізін

салуш ыларының бірі, тарихш ы-ғалым, казактан ш ыккан тұңғыш теміржол инженері.

II бөлім. Алашорда және Кенес өкіметі (10 сағат)Қазақ зиялшарының ішкі қайиіылықтары:

Қоғамдық саяси өмірдің көптеген мәселелері бойынша карсыласуы. саяси көзқарастарынан алшақтануы. Елеулі саяси күшке айналмауы.

Алашорда жәнеКеңес өкіметі арасындагы қайшьиықтар: Кеңестік билік тарапынан түсінбеушілік пен қолдау табудан күдер

үзген Алашорда окіметінің большевиктерге қарсы күреске шығуы. Үлттық әскер жасактауы.

Алаш зиялыларынын, Кеңес өкіметі жағына шығуы:Кеңес өкіметінің Алаш өкіметін мойындамай, біржолата таратып

80

жіберуі. Қантөгістен жазықсыз қазак үлтының жапа шекпеуін ойлаған алашордалықтардың Кеңес өкіметі жағына шығуы.

Алаш зиялылары Кеңес өкіметі жаеында атқарган қызметтері:Кенес өкіметін орнықтыру жольшда, мәдениет, ғылым, халық шаруа-

шылығы саласын дамытудағы қажырлы еңбектері.Алаш қозгалысына қатысушылардың қасіреті:

Кеңес өкіметі жариялаған бірнеше кешірімге қарамастан қозгалыс- тың белсенді мүшелері большепиктердің 20-жылдардың соңы мен 30- жылдардағы «үлтшылдар мен халык жауларымен күрес» аталган науқан барысында куғын-сүргінге ұшырауьт.

Алаш зиялыларының әмірімен қызметтері урпаққа өнеге:Алаш зиялыларынын үлгілі өнегелі істерін жастардын бойына калып-

тастыру.

Пайдаланылгап әдебиеттер:

1. М.Қозыбаев, «Тағдыр: түнек пен ишырақ (Ә.Бөкейханов хақында)» / / «Ақикат»№8,1995, 85-88 бетгер.

2. М.Қозыбаев, «Ақтандақтар ақикаты». Алматы, 1992.3. М.Козыбаев, «Тарих зердесі». Алматы, 1998.4. Н.Мартыненко, «Алашорда» Алматы, 1992.5. «Алаш қозғалысы», I том, Алматы, 2004.6. С.Омарбекүлы, «Алаш шанырағын бірге көтеріскеңдер» / / «Акиқат»

№4,2001.7. С.Өзбекұлы, «Арыстары Алаштың». Алматы, 2008.8. Ә.Бокейханов, «Тандамалы шығармалар». Алматы, 2004.9. С.Қирабаев, «Алашорда жөне қазак әдебиеті» / / «Егемен К азак­

стан» 7 караша 2007.10. Ә.Жанкелді, «Қазақ газеті» / / Бас редактор Ә.Нысанбаев Алматы,

1998.11. О.Өмірзақ, «Ресей Мемлекетгік Думасы және Қазакстан (1905-1917

ж.ж.)» Алматы, 2006.12. К.Нүрпейіс, «Алаш һәм Алашорда». Алматы, 1995.13. М.Қойгелдиев, «Алаш козғалысы». Алматы, 1995.14. М.Ескендірүлы, «Алашорда министрлері». Алматы, 2008.15. С.Смағүлова, «Қарқаралы петициясы» / / Қ азақ тарихы № 1, 1996

47 бет.Ө.Озғанбаев, «РесейМем.Думасы К азакдепутатгары» / / Казақтари-

хы №6,1997.

81

М.ИМАНҒАЛИЕВА, ӘЖангелдин атындагы мектептің мүгалімі. Жаңақама ауданы,Батыс Қазақстан облысы.

Төребай туралы аңыз

Мақсаты: Жергілікті материаддарды пайдалана отырып, оқушылардың туған ел тарихына қүштарлығын арттыру.

Туған өлкеміздің тарихи окиғаларын зерттеу аркылы оқушылардың танымдық кабілетін байытып, ғылыми-зертгеу жұмысына баулу.

Окушылардың өз өлкесінің табиғатына, тарихына қызықтыра отырып, аудандық, облыстық байқауларға қатынастыру.

Түйін: «Төребай мазары» тақырыбына жазылған жұмыста ел ішінде ай- тылып жүрген аңыз-әнгіме туралы баяндама.

Оқушы көзімен жасалынған зертгеулер мен ауыл үлкендерінің айтуы бойынша деректер.

Ауылым — куба қумдар аясында,Жайқалеан көк қурақтар саясындаҚараввен, Мщырьтнан самая ессеШіркін-ай, жупарына тоясың ба?—деп Закария Жүсіпқали үлы Сисенға-

ли жырлағандай, әрбір Қазақстанның болашақтағы үрпақтары өз Отанын, елін сүйе түрып, оны көркейтуге оз үлесін қосацы деп ойлаймын. Мен де ауылымды өзімше сүйіп, күрметтеймін.

Жергілікті тұрғындар үшін бұл өңірдің екі агауы бар. Ауылдың жағра- фиялық атауы бойынша Ақжайықтан тарткан Мүкыр өзенінің атымен агал- са, ауызекі әңгімеден Казарма деп айтыла береді.

Мүкыр — Караөзен алабындағы әзен. Жанақала ауданының жерімен өтеді. Y зыңдығы—54 шакырым. Бастауьш Саршығанак көлінін оңтүстігінен 15 шақырым қашықтықгағы бұлақтан алады. Мүқыр өзенінінтұсында сол жағьшан Қараозенге қүяды. Арнасынъгн, батыс жағалауы тік жарлы. Жерас- ты, кар және жаңбыр суларымен молдығады. Жайылмасы шабындық. Ба-

82

лығы бар. Бұл жердің ежелгі түрғывдары қазіргі тұрғындардың ата-бабала- ры еді. Ресейдегі Саратов облысының территориясынан бастау алатын Кдраезеннің Камыс — Самар жайылмасына құяр тұсын алаша, жеті баулы тана, ысық, қызылқұрт, беріш т.б рулар мекендеген. Ресей патша өкіметінің оскери-әкімшілік отарлауы кезінде Орынбор губерниясының Орал өңіріне ішкі Ресейден жокшылыкка ұшыраған орыс боскындарын, казак-орыстар- ды коныстандырғаны тарихтан белгілі. 1950 ж Қамыс — Самар көлдері ма- нына да Қазаннан, Орынбордан көшіп келген ноғай-татарлар көбірек орын тепті. Солардың бір болігі осы Мүкыр ауылы орнынан оздерінің алғашкы қоңыстарын салды. Бүл жер Қамыс-Самар көлдеріне Қараөзеннің қүяр түсы және Мүкыр өзені Қараөзенмен осы жерде косылады. Ноғай-татарларымен бірге, орыс шаруалары, казак-орыстар да орналасты. Қазақ рулары шұрай- лы жерлерден, Кара Самар қисымдарына қарай ысырылды. Патша әкімшшік жүйесі Караөзеннің сол жағалауына қазак үлт өкілдерін өткізбеу мақсаты- мен Мүқыр селосында казармалык әскер, яғни солдаттар ұстады. Міне, Мүкыр ауылының күні бүгінге дейін Казарма аталу себебі д е—осы. Әскери әкімшілік жүйе шоғырланған бес ауыл, бес қала атанса керек. Олар: Факе- ено, Казарма, Тасгықүлақ, Мәстексай, Айдархан. Мүкыр ауылына казак- тар Кеңес үкіметі орнағаннан кейін ғана коныстана бастады.

Мектебіміздегі өлкетану үйірмесінің максаты — окушыларға туған өлкенің тарихи оқигаларын, ата-бабаларымыздың аңыз-әңгімелерін,киелі жеріміздін әсем табиғатын насихаттап, туган жерге деген сүйіспеншілікке баулу.

Өлкетанудьщ басты міндетгері—туған өлкесіндегі тарихи ескерткіштерді аялап күту, қамкорл ықка алу, олардьщ сакталуын қадағалау. XVIII ғасыр- дың II жартысына жататын бұл ескерткіш балаларды туған өлке тарихына катты қызықтырды. Оларгарихи ескерткіштерге қүрметпен қарауға, қаси- еттұту керектігін түсінді. Үш ғасыр сырын ішіне бүккен Төребай күмбезі бүл күндері күрып бітуге аз-ақ қалыпты. Үйірме жүмысы жүрген уакыт ішіндегі негізгі жетістігіміз — 2009 жылы «Өз өлкенді танып, біл!» атты олкетанулықолимпиадасында «Тарихи өлкетану» бағыты бойынша бірінші орынды иеленуіміз. Бағытты қорғаған — 7-сынып окушысы Нағымова Ақерке.

Қазак халқьі — конакжай халық. Ауыл жүртының ал ысган келген жолау- шыға «ау зына — май, астыңа—тай» дейті ні жай ғана айтыла салған свз емес.

Казір кененін кезі, ауылымыздың ардақты кариялары жылдан-жылға азайып келеді. Қазақдейтін кара шаңырағымыздың ардакты кариялары, таусылмас казынамыздан Торебай мазары туралы аңыз әңгімені тындап, тағылым алайықшы.

Торебай мазары — XVIII ғасырдың II жартысына жататыи архитектура-

83

лык ескерткіш. Жаңақала ауданыңдағы Мәстексай ауыльшан шығысқа карай 23 шақ. жсрде орналаскан. Ел аузындағы дерек бойынша, Төребайдың әкесі— Ескелді (Есенгедці) бай. Торебай орысша хаттаныған. Жайық бекінісіндегі казақ-орыс әкімдерімен дос болган. Орыс патшасына жыл сайын 200-дей торы ала аяқ жорға сыйлап отырған. Оның есесіне орыс патшасы Ескелді мен Төребайға Нарын кұмын емін-еркін жайлауға рұқсат еткен. Бір күні түнде далада ұйыктап жаткан Төребайды үріккен калың жылкы таптап олтіріп кетеді. Тағы бір аңыз нүсқасында Төребайды өкесі Ескелді екі асау аттыңқұйрығынабайлап өлтіреді деген. Кейін Ескелді қаралы жылкысын Төребай қайтыс болған жерге матап, жал-қүйрығын күзеп, кылы мен сүтіне балшықилетіп, күйдірген кірпіштен осы мазарды салдырған. Ескерткіш, жобабойынша,төртбүрышты (6.0x6,0) мазартүрінде салынған. Кірер есігі қазір сакгалмаған оңтүстік қабырғасында болған тәрізді. Қалған үш қабыр- ғасы жарым-жартылай сақталған. Олар 27-28 х 27-28 х 4-5 см және 31-32x31- 32 см молшердегі кірпіштерден қаланған.

«Қулазыган сенің қула түздерің,Не білмеген, не көрмеген ізгі елімЖазылмаган тарихының жолдарын.Ауызекіаңызыңнан іздедш...»

М.Макатаев.

Жалгыз молаЕкі ғасыр бұрыныракта Жайықөзенініңшығысын коныс еткен Есенгедді

атты айтулы бай омір сүріпті. Байлығының шегі болмапты, жылқысының есебіне сан жетпейтіндіктен, молшермен түгендейді екен.

Байлыкка мастанып, түрпайы қылык корсетіп, аетамшылықтанытқан- дарға «Есенгелдіден бір гайы кемдей...» деген мысалды кекесін де сол аңыз- ды анықтататындай.

Ол кездегі байыған қазақтың катын алатыны — қалыптаскан дәстүр. Есенгелдінің де үш әйелі, олардан тараган үрім-бүтагы үрпақтары ішінсн көңіліне пір түтатын, пысык, жөн білетін Торебай деген үлы болыпты.

Төребай орысша хаттаныл, Жайықбекінісіндегі қазақ-орыс баскыншы- ларымен араласып, Петерборға дейін сапар шеккен. Жыл сайын әйел пат- шага бір түсті жылкыдан үйірлеп айдап, сый апарып, пашіа оны өз сарайын- да қабылдаған. Осындай отімділігі арқасында шұрайлы жайылымы мол На­рын құмын емін-еркін жайлайды екен.

Байлыкка мастанып, түкірігі жерге түспей тұрған Есенгелді пайғамбар жасынан асканда тағы желігіп, тертінші әйелдікке Бәтес есімді кызды алыпты.

84

Жастыңаты жас, қызулытоқал күші қайгқан, бап неи күтімнің болма- шы қуатын малданған қарткүйеуін місетүтпапты. I семгелдініңжалшыла- рын жұмсап, шаруасына бас-көз болып жүретін Қүлшықдеген жамағатын ашына етеді. Ен байлықтын оргасьшатүсіп, малына билік еткенді көксейді. Оныңбүларманына жетуіне кедергі келтірген Торебай ғана еді. Тоқал оның да ретін келтіреді.

Жас мырзажаз шыға кұм жайлауынаконажатып, күс атып, асау үйретіп, сейіл құруды жаны сүйеді екен. Осындай сейілдің бірінде шаршап келіп, атын қантарып, тоқымын төсеп, ерін жастанып, жылкы шетінде үйықтап жатқан Төребайдың үстіне «көзге түртсе көргісіз» каранғы түнде үркіп жосыған жьшкыны қаптатып жібереді. Мұны істеген жас тоқалдьщ қызулы қүшағын қимай, айтканын орындаған Қүлшык еді.

Сансыз жылқының түяғынан пөрше-пәрше болған Төребайдың денесі арулауға келмей, топыраққа жентектелген күйінде ак киізге оралып коміледі.Y йір-үйір жылкыны сол далада матап, жал-құрығын күзеп, қылын желімге қосып, сүтімен балшықилеп,Төребай күмбезі қаланыпты.

«Мүрагерім бол ып, ең байлығымның түткасын ұстап калады» деген Төре- байдьщөлімін естіген Есенгелді қайғыдан алжасып кетіпті дейді.

Есенгелді өлген сон мол байлыктан тоқалы Бәтеске де, «үміткері» Қүлшыққа да ешгеңе бұйырмаған. Сансыз жылқы 1872-1873 жылға тарихта «коян жүты» аталған кыста тегіс қырылыгі, тігерге түяк қалмағанға ұқсай- ды.

Малдан — ада, баладан түл калган Бәтес қартайған шағында мойнына дорба салып, ел кезіп кетіпті. Бір күні ол жасында Есет батырдың сарбазы болған табын руының бір үйіне барыпты. Бәтесті таныған отағасы: «Жо- рықта жолымыз болмай, арып-ашып келгенде, тұруға ерініп, күбіден қымыз құйып бермеп еді ң»—деп өкпесін айтады. Қиындық көріп, төубесіне әбден келген Бәтес:

— Онда мен ешкімді аш демедім, қымызды ас демедім, — деп жылап жіберген екен.

Соңда манадан бері жайнамаз үстінде күбір-күбір дұғасын окып отыргаи үй иесінің карт әкесі сейілшінің кім екенін жаңа түсініп:

— Апырай, Есенгедцініңәйеліне садақасүратқан бұл құдай неткен ше- бер! — депті таңгалып...

Рас-өтірігін кім білсі н, ел аузындағы аңыз осындай дейді. Y ш гас ы р бой ы сырын ішіне бүккен Торебай күмбезі де бұл күндері құрып бітуге аз қалыгі- ты. Сансыз жылдарбойы жел мен жауынғасыр бермеген биік күмбе.щі кешегі дінімізден бездіргеи Одак, кезіндегі құдайдан қорықпаған әдцебіртеі і гсктер бүзып, тасын құрылысқа алғанға үқсайды. Күмбездің үш кдбыргасы ғана әлідеменмүндалап, жолаушыныңкозінетүседі. Жазықсыз қүрбліі болған

85

Теребай бағлан калай дегенде де карапайым көптің бірі емес. Байлық кімнен қалмаған. Куні кеше санауға ерінетін Есенгелдінің сансыз жылкысы да оны ажалдан арашалаған жоқ. Сод күндерден қалған бір-ақ естелік — жалпак, жазықтағы жалғыз мола...

Жергілікті жердегі XVIII ғасырдын [I жартысына жататын Төребай ма- зарынын казіргі жағдайы мәз емес. Құлап, қирап, жойылу қаупі бар. Үш кабырғасы жарым-жартылай сақталған.Туған ел — асыл казына. Ал осы қазынаны біз көзіміздің қарашығындай сактауымыз қажет. Аудан әкімшілігінен, табиғатгы корғау органдарынан гарихи ескерткіш ретінде бедгі койып, қорғауға алып, калпына келтіруін сүраймыз.

Пайдаланылган әдебиеттер:

1. Батыс өнірдінхалықәдебиеті. Авторы: Тихон Әлілқали. Ор;иі. 2005 ж.2. Батыс Қазақстан облысы энциоклопедия. Автор: Ғарифолла Әнес,

«Арыс» баспасы. Алматы. 2002 ж.3. «Жас алаш» газеті № 15.05.02.2002 жыл.4. Жаңакалаауданынынтарихи-танымдықаныктамалығы. Орал. 2009 ж.

Авторы: Сейсенғали Закария Жүсіпқалиүлы.

2010 жылгы 18 ақпандагы №71 буйрыц

Ж алпы білім беру үйымдарыядағы1-11 сыныптарға арналған«Әзін-өзі тану» пәнінің типтік оқубағдарламаларын бекіту туралы

2010-2011 оку жылынан бастап жалпы орта білім беру үйымдарыньщ оку процесіне «Өзін-өзі тану» пөнін міндетті пөн ретінде енгізу максатын- да Бұйырамын:

1. Коса беріліп отырған жалпы білім беретін мектептердін 1-11 сы- ныптарына арналған «Өзін-өзі тану» пәнінің типтік оку бағдарламалары бекітілсін.

2. Мектепке дейінгі жөне орта білім департамента (Н.Аршабеков) осы бүйрықты облыстык, Астана жөне Алматы калаларынын білім баскарма- ларының назарына жеткізсін.

3. Осы бүйрьщтың орьшдалуын бакылау Казакстан Республикасы Білім жөне ғылым вице-министрі М.Н.Сарыбековке жүктелсін.

Министр Ж .Түймебаев

85

«Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал» — ай сайын шығатын республи- калық гылыми-әдістемелік жоие педагогикалық басылым.

Ж урнал Қазақстан Республикасының Мәдеииет, ақпарат және қогамдык, келісім министрлігінде №3481-ж куәлікпен есепке қойыллы. 26.12.2002 ж. Ас­тана.

«Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал» — Республиканский научно- методический и педагогический ежемесячный журнал.

Ж урнал поставлен на учет в Министерстве культуры, информации и об­щественного согласия Республики Казахстан. Свидетельство №3481-ж от 26 декабря 2002 года, г. Асгана.

Колжазба қайтарылмайды.Авторлардың мақалаларындағы ой-пікірлер редакцияның көзқарасын білдірмейді. Келтірілген лерек-дәйектердің нақтылығына редакция жауагі бермейді.

«Азимур» компьютер орталыгында теріп, беттегеп —Дәурен ДӘРІБАЕВКорректор — А йгүл ӘБДІРАХМАНОВА

Басуга— 30.07.2010 ж. қол қойылды Пішімі — 60x84VlG. Шартты баспа табағы 5.61.Есептік баспа табағы 4,98.Офсеттік басылым.Таралымы — 3140.

Индекс 75644Багасы — келісімді

Шығарушы — «Азимур» ЖШС Редакциянын мекен-жайы: 050034 Алматы қ., Райымбек даңғылы,208 үй, 1-қабат, 53 иәтер.Тел.: 8(727) 385-50-74.Тел./факс: 8(727) 253-01-60.Моб.:8 701 7420731;E-mail: kaztar__adis@mail.ru

Басылатын жері — «Дала-Принт» ЖШСАлматы қ„ Зенков к., 13, 208 бөлме, тел. 377-46-83, 334-15-29.

© «ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ: әдістемелік журнал»

v r Vл ы литов

к и я з ь д ы

# САРАЙ'БЕРКЕ

Дуней Kf»jЭмір Темір 133Ь-\40Ъж<Сарайшы

ЭДІРНЕ(АДРИАНОПОт

КОНСТАНТИНОПОЛЬ

ш тОтырар):

ОШаш .Үрген!ш

W'Sii.

1405 ж. Темір мемлекеті

НештирБаезидті жеңгенмем кейін қосылған жерлер (1402 ж.)

Аса маңызды шайқастардың орындары мен жылдары

sais

Исфех&н

Виір т свнъсІІЛ Ы жылы сы ш нганТЕМІРДІҢ ЖОРЫҚТАРЫ

1398-1399 ж. Үндістанға шабуыл

1400-1402 ж. Кіші Азияға шабуыл