Het gelijk van Antiphon:Zorg voor ouderdom en kwetsbaarheid

Prof. dr. Cees Hertogh

CCIV Naarden Bussum

19 januari 2010

< logo project >

Thema’s

• Succesvol ouder worden

• ‘ageism’: oud en nieuw

• Drie schaduwzijden van de ouderdom

– Afhankelijkheid

– Dementie

– Levensmoeheid

• Zorg en onderzoek: wat staat ons te doen?

• Ethiek van de zorg

‘succesvol’ ouder worden?

‘succesvol’ ouder worden?

‘succesvol’ ouder worden

• Drie criteria (Rowe & Kahn):

– Laag risico op ziekte en daarmee gerelateerde beperkingen;

– Goed lichamelijk en mentaal functioneren

– Actieve participatie

Gezondheidsraad (2009)

• Zelfstandigheid en participatie centraal

• Eigen verantwoordelijkheid van de burger/oudere

• Focus op preventie van verafhankelijking

• Door ‘zelfmanagement’ en ‘empowerment’

• Gezondheidsraad: Preventie bij ouderen, focus op zelfredzaamheid

Emancipatie van ouderen

• Democratisering van de oude dag

• Opkomst van de ‘derde generatie’ (third age)

• Van oude van dagen naar senioren

• Strijd tegen ‘ageism’ (leeftijdsdiscriminatie)

• Géén speciaal doelgroepenbeleid

Grimley Evans over morbiditeitscompressie

• “Healthy old age depends upon postponingdependency and the onset of severe chronicdisease by more years than death is postponed.”

• By delaying the onset of diseases to later ageswhen intrinsic ageing has raised fatality byreducing adaptability, the average duration of disability before death will be shortened.

• “In brief we shall spend a longer time living and a shorter time dying.”

‘frailty’

• Oorspronkelijk: aanduiding op zorg aangewezen groep

• Thans: transitie van onafhankelijk naar afhankelijk

• Van kwetsbaarheid naar maakbaarheid

Succesvol ouder worden?

• Kanttekeningen bij het succes…

Een nieuwe vorm van ‘ageism’?

Het ideaal van een rimpelloos bestaan?

Ageism:

• Van leeftijdsdiscriminatie naar een ontkenning van de hoge ouderdom als een tot zin te brengen levensfase

• ‘Levensmoeheid’ ‘Oud en der dagen zat’

Recent news from gerontology…

• The good news: the third age (young old)

• Increase in life expectancy: more people live longer

• Substantial latent potential for better fittness in old age

• Succesive cohorts show gains in physical and mental fitness

• Evidence of cognitive-emotional reserves of the aging mind

• More and more people age succesfully

• High levels of emotional and personal well-being (self-plasticity)

• Effective strategies to master the gains and losses of late life

Recent news from gerontology…

• The not-so-good or bad news: the fourth age (oldestold)

• Sizeable losses in cognitive potential and ability to learn

• Increase in chronic stress syndrome

• Sizeable prevalence of dementia (about 50% in 90-year-olds)

• High levels of frailty, dysfunctionality and multimorbidity

• Dying at older ages: with human dignity?

• prospects for the 21st century: the era of chronicincompleteness of mind and body?

• (Baltes & Smith, BASE)

The critical question

• … is whether the continuing major investmentsinto extending the life span into the fourth ageactually reduce the opportunities of an increasingnumber of people to live and die in dignity…?

• (Baltes & Smith, BASE)

De vierde levensfase

• ‘begint’ als 50% van de mensen die de leeftijd van 50-60 jaar hebben bereikt is overleden

• Grootste concentratie van geriatrische morbiditeit

• Pseudo-emancipatie van patiënt tot cliënt

• Verantwoordelijk voor hoge zorgkosten

• Onderbelicht in wetenschappelijk onderzoek

Veel doden door foute medicijnen

UTRECHT - Ieder jaar overlijden er in Nederland honderden mensen doordat aan hen een verkeerd medicijn is voorgeschreven. Vooral ouderen, die vaak gelijktijdig meerdere geneesmiddelen slikken, vormen een risicogroep.

Relativeringen ‘succesvol ouder worden’

• Slechts 10% voldoet aan standaardcriteria

• “Het niet vertelde verhaal van het succesvol ouder worden gaat over positieve attitudes tegenover leven en dood, over de spirituele en existentiële zoektocht, en over persoonlijke groei in wijsheid en spiritualiteit. Vanuit dit spiritueel, existentieel perspectief, is succesvol ouder worden bereikbaar voor iedereen met een positieve levenszingeving, wat ook zijn of haar fysieke conditie is”.

• (Wong 2000)

Relativeringen ‘zelfredzaamheid’

“Belangrijk vind ik () dat zelfredzaamheid niet tot een absoluut doel (wordt verheven). Vroeg of laat zullen velen van ons dusdanig kwetsbaar worden dat zelfredzaamheid plaats gaat maken voor andere waarden die bij een naderend levenseinde aan belang winnen. Het zelf verdwijnt daarmee echter niet uit beeld: eerder is het zo dat het zich dan zal moeten manifesteren in termen van welbevinden, regievoering en autonomie.”

Gezondheidsraad, 2009

Relativeringen ‘zelfredzaamheid’

“Belangrijk vind ik () dat zelfredzaamheid niet tot een absoluut doel (wordt verheven). Vroeg of laat zullen velen van ons dusdanig kwetsbaar worden dat zelfredzaamheid plaats gaat maken voor andere waarden die bij een naderend levenseinde aan belang winnen. Het zelf verdwijnt daarmee echter niet uit beeld: eerder is het zo dat het zich dan zal moeten manifesteren in termen van welbevinden, regievoering en autonomie.”

Gezondheidsraad, 2009

Drie schaduwzijden van de (hoge) ouderdom

• (zorg)afhankelijkheid

• Dementie

• Levensmoeheid

Zorgafhankelijkheid

• Een vorm van minder mens-zijn?

• Wordt ervaren als verlies van waardigheid

• Wordt beloond met schrale zorg

• In de ‘wachtkamer van de dood’

Dementie

• Kans op dementie neemt sterk toe met de leeftijd

• Preventiemogelijkheid beperkt

• Wel diagnostiek, geen uitzicht op therapie

• Centraal topic in huidige euthanasiedebat

• Sterk stigmatiserend!

Dementie en stigma

Dus al acht men het misschien geen moreel vergrijp dat ik een leven leidt dat het niet echt waard is te worden geleefd of dat geen vervulling biedt, ik word, als ik als zodanig word beschreven in de naam van een bepaalde maatstaf te licht bevonden, een maatstaf die ik zou moeten erkennen en die onafhankelijk is van mijn eigen voorkeuren en verlangens.

Charles Taylor, Bronnen van het zelf

“damn it we’re people too! And we want to be talkedto and respected as if we were honest to God realpeople”

(Henderson, 1998)

Levensmoeheid

• Van Schoonheim tot Brongersma

• Burgerinitiatief ‘uit vrije wil’

• http://www.uitvrijewil.nu/

• > 70 jr

• Geen ernstige ziekte, maar ‘klaar met leven’

• Er uit stappen voor de val van de ouderdom dichtslaat

• Zelfbeschikking, maar de ander verantwoordelijk

Levensmoeheid

Preventiemogelijkheid?

Interventiemogelijkheid?

Wat staat ons te doen?

• ‘Goede’ ouderdom = het best mogelijke en draaglijk bestaan = is een bestaan in relaties

• Vraagt ook persoonlijke inzet

• Inzet op zorgzaamheid

• Participatie = acceptatie = ‘ouderenvriendelijke sl’

• Ook voor dementie!

• Meer balans in onderzoek:

– zorg levensverlenging

• Onderzoek naar ‘goede voorbeelden’

Responsieve afhankelijkheid

• Selectie

• Oefening

• Compensatie

Het gelijk van Antiphon?

Antiphon: ouderzorg = kinderzorg

• “dit is waar, oude mensen worden als kinderen en dat is de reden waarom ze een beetje als kinderen worden behandeld. Het leven begint en eindigt met afhankelijk zijn van mensen die sterker zijn.”

Ethiek van de zorg

• Van een autonomiegerichte naar een zorggerichte ethiek:

– Herwaardering van zorg en zorgzaamheid

– Relationeel mensbeeld

– Herwaardering van kwetsbaarheid en afhankelijkheid