znów w akcji…

TOPOS

POSTAĆ

PRZESTRZEŃ

KOMPOZYCJA

CZAS

MOTYW

KOMPOZYCJA

Elementarna, dająca się analitycznie wyodrębnić, jednostka konstrukcyjna świata przedstawionego w utworze, jego składnik pierwiastkowy: zdarzenie, przedmiot, sytuacja, myśl, przeżycie...

Motywy podlegają w dziele określonym zasadom kombinacji, tworząc zespoły wyższego rzędu, takie jak postać, wątek, temat.

łac. motivus - ruchomy

DWUCZŁONOWOŚĆ

MOTYWU

Człon indywidualizujący Człon schematyzujący

Umiejscowienie motywu w konkretnym świecie

przedstawionym utworu

Odpowiada powracalności tego motywu w całej klasie

utworów

MOTYWY

Związek z fabułą Funkcja

spoiste luźne

dynamiczne statyczneZwiązane

organicznie z linią

tematyczną utworu

Istotnedla fabuły

Poza relacjami konstytutywnymi

dla tematu

Epizody, elementy

w dygresjach

Dzięki nim światprzedstawiony

rozwija się w czasie

Kształtują przestrzeńświata

przedstawionego

Np. zdarzenia

Np. przedmioty, elementy krajobrazowe, składniki wyglądu osób

charakter mniej lub bardziej konwencjonalny, należą do tradycji literackiej

M. OBIEGOWE (WĘDROWNE) - o wyrazistym

członie schematyzującym. Powtarzają się one w dużych zespołach przekazów powstałych niejednokrotnie w różnych czasach i literaturach.

Np. Motyw dobrego i złego brata: Biblia (Kain i Abel), legenda o smoku wawelskim oraz Krakusie i Rakuzie itd.

W antycznej retoryce topoi znaczy dokładnie tyle, co łac. loci communes, czyli miejsce wspólne

odwieczne i stale podejmowane motywy i tematy będące świadectwem ciągłości śródziemnomorskiej kultury i uzewnętrznianiem jej archetypicznej wspólnoty (archetyp)

TOPIKA: Badanie toposów, ustalenie ich znaczenia, zasięgu

występowania i przekształceń w tradycji europejskiej zbiór wszystkich toposów

gr. tópos – miejsce, topoi - obraz

rezultat petryfikacji tradycyjnego motywu, który zostaje trwale

powiązany z pewnym znaczeniem, zastosowaniem oraz z

rozpoznawalną „półgotową” formą językową.

Wszystkie toposy są motywami, ale nie wszystkie motywy są

toposami!

TOPOSY

Antytetyczne zestawienia

Opatrzenie wartościującymi

określeniami

Koncept interpretacyjny

Starzec – młodzieniec

Miłość ziemska – miłość niebiańska

Wyspy – szczęśliwePoeta – szalony

Ojczyzna – matka

Świat na opakŚwiat jako teatr

Dusza jako ogród

ekskordialne

finalne

fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym utworu literackiego

w dramatach i epice zachowująca niezależność względem podmiotu, w liryce zaś często z nim tożsama

jest całością zbudowaną z różnych motywów

STEREOTYP LITERACKI

POZALITERACKI MODEL OSOBOWY

IDEAŁODAUTORSKI

Dodaj więcej, a otrzymasz

FIGURĘ KONWENCJONALNĄ

Commedia dell’arte

sielanka

Dodaj więcej, a powstanie postać (prawie) prawdopodobna

Powieść biograficzna

Dodaj więcej, a otrzymasz takiego bohatera, jakiego chcesz pokazać jako autor –boh. pozytywny/negatywny

POSTAĆ: Typowość = reprezentatywność w stosunku do pewnych znanych

czytelnikowi ról społecznych, zgodność z literackimi szablonami osoby przedstawionej → właściwa postaciom literatury dydaktycznej.

Charakterystyczność= wyposażenie p. l. w cechy indywidualne i niepowtarzalne, decydujące o jej odrębności: wobec innych postaci, wobec tradycyjnych schematów oraz wobec pozaliterackich wzorów osobowych → właściwa postaciom dramatu romantycznego czy XX-wiecznej powieści psychologicznej.

istotne funkcje konstrukcyjne: współtworzy sieć postaci ukazanych, wiąże w większe zespoły motywy fabularne, zwłaszcza zdarzenia

POSTAĆ LITERACKA

Zasięg funkcjiRola w kształtowaniu

ciągu fabularnego

POSTAĆGŁÓWNA

POSTACIE DRUGOPLANOWE

aktywne pasywne

Np. Wokulski w Lalce

Np. Ochocki w Lalce

determinujące zdeterminowane

POSTACIE EPIZODYCZNE

Np. Studenci w Lalce

Koleje jej losu tworzą osnowę fabuły

Występują tylko w niektórych zdarzeniach

Pojawiają sięjednokrotnie

Indywidualny, antropomimetyczny układ cech jakościowych i relacyjnych, nazwanych bezpośrednio lub wskazywanych pośrednio – interferowanych bądź sugerowanych przez inne cechy, czynności i stany zewnętrzne, treści psychiczne, stosunki z innymi przedmiotami przedstawionymi.

Zawartość i struktura p. l. : charakter bytowy (rzeczywisty/fikcjonalny) aspekty, w których się przejawia cechy fizyczne cechy osobowościowe dominanta osobowościowa relacje między poszczególnymi cechami

wg Markiewicza

przebiega na 3 płaszczyznach:

opisu→ opis znajduje się zawsze u początku narastania całości przestrzennej, jego rola jest pierwszoplanowa

scenerii→ jest rozciągłością stanowiącą otoczenie dla zjawisk innego porządku: zdarzeń, osób, przeżyć

sensów naddanych→ wytwarza znaczenia dodatkowe, nadbudowane nad tekstem

opis bezpośredni lub pośredni

ujęcia przestrzenne mogą zyskiwać pozycję dominującą, gdy wybrana scena pokazywana jest w dużym zbliżeniu, a więc zatrzymany został przepływ powieściowego czasu

gatunkami, które koncentrują się na przedstawianiu przestrzeni są przede wszystkim poemat opisowy i liryka opisowa.

jeden z podstawowych elementów strukturalnych dzieła, rozmaicie kształtowany w różnych gatunkach i epokach

Przestrzeń jest rozmaicie przedstawiana, np.: klasycyzm→ ujmowana w kategoriach ogólnych , podporządkowana wiedzy

racjonalnej; układ przestrzenny jako realizację powszechnych zasad romantyzm→ ujmował ją w jej konkretności, poprzez pryzmat poznającego ją

podmiotu, często podporządkowywał ekspresji lirycznej osobliwie traktowana jest w micie→ opowiadane w nim zdarzenia umieszczone są w

przestrzeni sakralnej (np. miejsce jako mityczny środek świata).

Przestrzeń w dziele literackim nabiera różnorakich znaczeń metaforycznych (metaforyka przestrzenna gra dużą rolę w języku i jest zwykle wyposażona w sensy moralne i religijne)

Przestrzeń nabiera znaczeń symbolicznych, staje się przestrzenią symbolicznie zamkniętą, labiryntem, np. w twórczości Kafki.

Kompozycja jest podporządkowana określonemu zespołowi norm kompozycyjnych, które decydują o tym, jaki element świata przedstawionego spełniać może rolę dominanty kompozycyjnej;

Kompozycja ustala też związki między elementami świata przedstawionego: czasowe przestrzenne przyczynowo – skutkowe teleologiczne funkcjonalne

i decyduje, który z typów związków wysuwa się w świecie przedstawionym dzieła na pierwszy plan

budowa świata przedstawionego dzieła układ i powiązanie jego elementów, sieć wzajemnych relacji miedzy motywami oraz stosunków łączących poszczególne motywy z całościowym schematem konstrukcyjnym

KOMPOZYCJA

ZAMKNIĘTA

OTWARTA

PIERŚCIENIOWA

ŁAŃCUCHOWA

SZKATUŁKOWA

STERNOWSKA

Czas jest różnie kształtowany w poszczególnych rodzajach literackich:• w liryce – czas wypowiadania

• w dramacie czas bezpośrednio przedstawianych scen

• w epice czas narracji i czas świata przedstawionego (od dystansu do przenikania)

Jeden z podstawowych elementów struktury dzieła literackiego

Czas w dziele literackim może odwoływać się do czasu historycznego.

Na kształtowanie czasu w dziele literackim wpływ mają często koncepcje czasu formułowane przez filozofów.

Bibliografia

1. Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A.,Sławiński J., Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.

2. Miłkowski T., Szkolny słownik terminów literackich dlagimnazjum i liceum, Warszawa 2000.

3. Romkowska E., Leksykon ucznia – język polski, Warszawa1991.

4. Ogrom wiedzy wyniesiony z zajęć z poetyki oraz teoriiliteratury