Zioła w dermatologii

Praktyczne zastosowanie leków ziołowych w dermatologii Stosowanie fitoterapii w chorobach skóry i błon śluzowych jest nie zawsze dostrzeganym przez lekarzy postępowaniem alternatywnym w stosunku do silnie działających leków syntetycznych, obarczonych często znacznym działaniem niepożądanym (10). W lecznictwie dermatologicznym, oprócz gotowych preparatów ziołowych, wykorzystuje się liczne surowce roślinne w różnych postaciach recepturowych (1, 2, 3). Ma to znaczenie zwłaszcza w leczeniu zewnętrznym, które jest cennym uzupełnieniem leczenia ogólnego, a w wielu przypadkach stanowi podstawową lub jedyną metodę terapii lub postępowania kosmetycznego (5, 6, 7). Podczas stosowania leczenia zewnętrznego wchłanianie leków przez warstwy naskórka odbywa się poprzez bierną dyfuzję, a substancje lecznicze rozpuszczalne, zarówno w tłuszczach, jak i w wodzie, są najlepiej wchłaniane. Należy również pamiętać, że stany zapalne skóry wskutek rozszerzenia naczyń włosowatych w skórze właściwej wzmagają wchłanianie leków stosowanych zewnętrznie. Podłoża ułatwiają ich wnikanie w głąb skóry oraz mogą w różnym stopniu zmieniać przepuszczalność naskórka poprzez zwiększenie jego hydratacji lub też mieszanie się z lipidami skóry. Działanie leków stosowanych zewnętrznie zależy też od postaci w której są podawane, stężenia leku, jakości podłoża i rodzaju zmian chorobowych, a ich dostępność biologiczna i aktywność pozostają w ścisłej zależności od zdolności przenikania i szybkości rozpadu metabolicznego (8, 9). W lecznictwie dermatologicznym szeroko stosowane są surowce roślinne, które wchodzą w skład różnych postaci leków używanych zewnętrznie jako roztwory, kremy, maści, pasty, zawiesiny, zasypki, aerozole, plastry, lakiery i mydła. Szczególną postacią stosowania leków zewnętrznych pochodzenia roślinnego są kąpiele lecznicze. Wyróżniamy kąpiele ściągające, odkażające, dziegciowe i saponinowe (4). Omawianie praktycznego zastosowania leków pochodzenia roślinnego należy rozpocząć od najczęściej spotykanych w dermatologii schorzeń jakimi niewątpliwie są ropne zakażenia skóry. Ropne choroby skóry wywoływane są najczęściej przez gronkowce oraz paciorkowce i cechują się znaczną różnorodnością. Leki pochodzenia roślinnego są w tych przypadkach cennym uzupełnieniem antybiotykoterapii, zwłaszcza przy przewlekłym i uporczywym przebiegu niektórych zakażeń. Przyczyną stosunkowo często występujących czyraków i czyraczności jest zakażenie gronkowcowe. O czyraczności mówimy wtedy, gdy czyraki są liczne i zjawiają się w postaci wysiewów. Podstawowym wykwitem jest ostro zapalny, bolesny naciek w otoczeniu mieszka włosowego, na szczycie którego po kilku dniach wytwarza się czop martwiczy (fot. 1). Zasadnicze leczenie polega na przecieraniu środkami odkażającymi i stosowaniu 10-20% maści ichtiolowej. Po usunięciu czopa martwiczego stosuje się maści odkażające z antybiotykami. Leczenie ogólne polega na stosowaniu antybiotyków oraz witamin z grupy B i witaminy A.

Fot. 1. Czyrak okolicy skroniowej Leki pochodzenia roślinnego stosuje się tu zarówno ogólnie jak i miejscowo, zwłaszcza w zmianach przewlekłych. Od wielu lat stosowana jest Biostymina, będąca wyciągiem wodnym z liści aloesu, działająca poprzez wzmaganie mechanizmów obronnych organizmu. Lek podaje się domięśniowo raz dziennie po 1 ampułce przez 20-30 dni. Succus Bardanae (sok ze świeżych korzeni łopianu) działa odtruwająco, podnosi odporność ustroju, zwiększa wytwarzanie żółci w wątrobie i enzymów proteolitycznych w trzustce oraz wydalanie moczu. Stosuje się go 2-3 razy dziennie po 1/2 łyżeczki z niewielką ilością wody. Mieszanka składająca się z soku dziurawca, soku korzeni łopianu, soku liści brzozy oraz soku korzeni mniszka przestraja obronność organizmu i działa przeciwbakteryjnie i odtruwająco. Stosuje się ją 2-3 razy dziennie po 25-50 kropli z niewielką ilością wody w następujących proporcjach: Succ. Hyperici sok dziurawca Succ. Bardanae aa 10,0 sok korzenia łopianu

Succ. Betulae sok liści brzozy Succ.Taraxaci aa 15,0 sok korzenia mniszka

M.f. guttae Korzystny wpływ na ogólną obronność organizmu mają również liczne preparaty czosnku podawane zwykle w tabletkach 2 razy dziennie podczas posiłków. Kwiat nagietka (Flos Calendulae) stosowany jako Calendula-fix wzmacnia również siły obronne organizmu, a używany zewnętrznie ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i gojące.

Fot. 2. Figówka gronkowcowa twarzy

Wszystkie te propozycje mają również swoje zastosowanie w figówce gronkowcowej, która jest ropnym zapaleniem mieszków włosowych skóry owłosionej twarzy i szyi (fot. 2). W leczeniu miejscowym po oczyszczeniu skóry 2% spir. salicylowym, korzystnie działa maść o składzie: Ung. Symphyti maść żywokostowa Tormentioli Chlorofilani aa 10,0 M.f. unguentum

Fot. 3. Ropnie mnogie pachy Ropnie mnogie pach są natomiast zakażeniem gronkowcowym gruczołów potowych apokrynowych w obrębie dołów pachowych (fot. 3). Schorzenie to występuje po okresie dojrzewania w postaci podskórnych guzków, które w dalszym przebiegu ulegają rozmiękaniu. Po przebiciu się guzków tworzą się przetoki, między którymi powstają bliznowate pozaciągania. Stosuje się tu antybiotyki ogólnie i miejscowo, kompresy rozgrzewające z 2% ichtiolu, maść ichtiolową i okłady odkażające. Wspomagające działanie ma tu także, tak jak w przypadku czyraków, Biostymina, preparaty czosnku i sok z korzenia łopianu. Zaleca się również picie naparów z ziół podnoszących obronność ustroju: Rad. Bardanae korzeń łopianu Herb. Violae tricoloris

ziele fiołka trójbarwnego

Herb. hyperici ziele dziurawca Fr. Rosae aa 20,0 owoc róży M.f. species Napar z łyżki tych ziół na 2 szklanki wody pije się 2 x dziennie po szklance przez 2-3 miesiące. Stosowane są także mieszanki o działaniu przeciwbakteryjnym, moczopędnym i zmniejszającym pocenie o składzie: Herb. Equiseti ziele skrzypu Fol. Betulae aa 25,0 liść brzozy

Fol. Salviae 10,0 liść szałwii M.f. species Napar z 1 łyżki przygotowanej mieszanki ziół na 2 szklanki wody pije się 1-2 razy dziennie po 1 szklance między posiłkami. Z innych leków ziołowych mających zastosowanie w zewnętrznym leczeniu ropnych schorzeń skóry należy wymienić: Maść z arniki górskiej (Alpine Herbs, Szwajcaria) – opakowanie 50 mg zawiera wyciąg z koszyczków arniki górskiej i olejek z owoców i drewna jałowca. Zastosowanie ma w czyrakach, a także w uszkodzeniach naskórka, krwiakach i stłuczeniach. Babka lancetowata (Plantago lanceolata) zalecana jest miejscowo do okładów w trudno gojących się ranach, czyrakach i innych dermatozach. Wykorzystywany jest tu liść babki. Succus plantaginis (Herbapol, Klęka) to sok ze świeżego ziela babki lancetowatej pomocny w przewlekłym nieżycie przewodu pokarmowego i w przebiegu zakażeń bakteryjnych. Podaje się 10 ml soku z niewielką ilością wody 3 x dziennie.

Polygonum-fix (Herbapol) zawiera rdest ptasi (Polygonum aviculare), a stosuje się go zewnętrznie w postaci okładów na ropiejące rany i czyraki. Szałwia lekarska (Salvia officinalis) działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie zmniejszając przepuszczalność naczyń włosowatych i hamując krwawienia z uszkodzonych naczyń oraz ma działanie w nadmiernej potliwości różnego pochodzenia. Maść szałwiowa (Alpine Herbs, Szwajcaria) zawiera wyciąg z szałwii lekarskiej i wyciąg z oczaru wirginijskigo. Zastosowanie ma w czyrakach, ropniach, zapaleniach skóry, wyprysku, trądziku młodzieńczym, lekkich oparzeniach i żylakach. Tee-tree oil – (Föllinge Hälsprodukter) to olejek z liści drzewa herbacianego polecany w leczeniu zakażeń skóry pochodzenia bakteryjnego i grzybiczego, a także pleśniawek i brodawek.

Fot. 4. Brodawki pospolite ręki Wśród schorzeń wirusowych skóry leki ziołowe znalazły zastosowanie w leczeniu brodawek pospolitych, kłykcin kończystych i opryszczki. Brodawki pospolite są to grudki o hiperkeratotycznej powierzchni, zwykle liczne, występujące szczególnie często na rękach i stopach (fot. 4). Leczenie polega na usuwaniu brodawek za pomocą krioterapii, wyłyżeczkowania i elektrokoagulacji. Można też stosować leki ziołowe. Do najbardziej znanych należy glistnik jaskółcze ziele (Cheliodonium maius), który może być stosowany w postaci maści:

Herb. Cheliodoni pulv. 15,0 ziele glistnika

Lanolini Vaselini aa 10,0 Sol. Acidi carbolici 0,25% gutt. X fenol

M.f. unguentum Maścią smaruje się na noc brodawki i zakłada opatrunek z prestoplastu. Można również stosować na brodawki świeży sok z glistnika wyciekający ze złamanej łodygi. Często stosowana jest też podofilina, która stanowi mieszaninę różnych substancji żywicowatych otrzymanych z kłączy rosnącego w Ameryce Północnej stopowca (Podophyllum peltatum). Stosowana bywa w roztworach 5-25% np.: Resinae Podohylli 0,5 Glycerini 1,0 Spir. Vini 90% ad 10,0 M. f. solutio Zaleca się precyzyjne smarowanie zwilżonym wacikiem powierzchni brodawek co 3-5 dni. Roztwór podofiliny jest stosowany z dużym powodzeniem również na kłykciny kończyste. Są to twory wydłużone i przerosłe, o nierównej, kalafiorowatej powierzchni, umiejscowione u mężczyzn najczęściej w rowku zażołędnym, na wewnętrznej powierzchni napletka i na żołędzi (fot. 5), a u kobiet na wargach sromowych (fot. 6). Leczenie należy prowadzić ostrożnie, by nie spowodować stanu zapalnego śluzówki w otoczeniu kłykcin. W zależności od ustępowania zmian, smarowanie roztworem podofiliny powtarza się co 5-7 dni. Przy występowaniu odczynu zapalnego i nadżerek zabieg powtarza się dopiero po ich ustąpieniu.

Fot. 5. Kłykciny kończyste żołędzi

Fot. 6. Kłykciny kończyste sromu

Fot. 7. Opryszczka pospolita wargi górnej Leki ziołowe mają też swoje zastosowanie w leczeniu przewlekłej i nawracającej opryszczki występującej najczęściej na twarzy (fot. 7) i na narządach płciowych. Wyniki dotychczasowych badań wskazują, że czynnikiem wirusostatycznym są występujące w różnych gatunkach roślin wargowych garbniki, będące depsydami kwasu kawowego. Zawiera je melisa, wchodząca w skład kremu Meliherp, łagodzącego dolegliwości związane z pojawieniem się opryszczki. Z innych preparatów mających zastosowanie w opryszczce wymienić należy Esberitox N (Scharper & Brummer, Niemcy) występujący w tabletkach i płynie i zawierający wyciąg z żywotnika zachodniego, korzenia dzikiego indygo i jeżówki purpurowej. Preparat ten może skrócić okres trwania zakażenia i złagodzić dolegliwości, gdyż działa wzmacniająco i aktywizująco na naturalne mechanizmy obronne organizmu. Podawany jest 3 x dz. po 3 tabl. lub 50 kropli. Można również chore miejsca smarować tym preparatem. Leczenie różnych postaci grzybic stało się znacznie łatwiejsze po wprowadzeniu do lecznictwa leków pochodnych imidazolu, mających wybitne działanie przeciwgrzybicze wobec dermatofitów, grzybów drożdżopodobnych, pleśniowców, a także niektórych bakterii. W ostatnich latach weszły do lecznictwa nowe, jeszcze skuteczniejsze leki z grupy triazoli: iraconazol i fluconazol, a także należąca do allylamin terbinafina. Mimo takiej mnogości doskonałych leków przeciwgrzybiczych warto pamiętać o korzystnym działaniu leków ziołowych w niektórych postaciach grzybic. Silne działanie przeciwgrzybicze w leczeniu miejscowym wykazuje preparat roślinny na bazie soku czosnkowego, który po podaniu tymolu ma szerokie spektrum działania obejmujące dermatofity, grzyby drożdżopodobne i pleśniowce.

Fot. 8. Grzybica stóp W przypadku grzybicy stóp (fot. 8) często współistnieje nadmierna potliwość stóp. Można wtedy zalecać przed snem moczenie nóg w naparze z mieszanki ziołowej: Fol. Salviae liść szałwii Fol. Juglandis liść orzecha włoskiego

Herb. Hyssopi ziele hyzopu lekarskiego

Herb. Millefolii aa 20,0 ziele krwawnika

M. f. species Napar do moczenia nóg wykonuje się z półtorej łyżki mieszanki ziołowej na litr wody. U osób z przewlekłym drożdżakowym zapaleniem wałów paznokciowych korzystne działanie uzupełniające leczenie przeciwgrzybicze ma również napar z mieszanki ziołowej: Anth. Millefolii koszyczek krwawnika Herb. Meliloti ziele nostrzyka Herb. Fumariae aa 20,0

ziele dymnicy pospolitej

M. f. species Napar wykonuje się z dwóch łyżek ziół w litrze wody i zaleca moczyć palce w temp. 38-40°C przez 15-20 min. W uporczywych, przewlekłych postaciach grzybic, u osób z obniżoną odpornością, korzystne działanie wywierają omawiane wcześniej podawane doustnie preparaty czosnkowe oraz mieszanki ziołowe zawierające soki z dziurawca, korzeni łopianu, liści brzozy i korzeni mniszka. Leki ziołowe mają zasadnicze znaczenie w zwalczaniu wszawicy głowowej i łonowej. Preparatem stosowanym od wielu lat w przypadkach wszawicy łonowej był ocet sabadylowy, który jest wyciągiem z nasion kichawca. Leczenie polega na wcieraniu leku w miejsca zakażone 2 razy dziennie przez okres 3 dni. Bardzo skuteczna jest też mieszanka: Hydrargyri bichlorati corrosivi 1,0

Aceti Sabadillae ad 300,0 W powszechnym użyciu jest gotowy preparat Artemisol, który zawiera między innymi wyciąg z kwiatów wrotyczu pospolitego i Delacet, stanowiący wyciąg z ziela ostróżki polnej. Wszystkie te preparaty są również podstawowymi lekami w zwalczaniu wszawicy głowowej. Leczenie polega na wcieraniu jednego z wymienionych leków w owłosioną skórę głowy, a po kilku godzinach zmywa się włosy ciepłym octem i wyczesuje gęstym grzebieniem, by usunąć pozostające gnidy. Zabieg ten należy zwykle kilkakrotnie powtórzyć.

Fot. 9. Rozległa łuszczyca pospolita

Fot. 10. Łuszczyca pospolita głowy

Łuszczyca jest jednym z najczęstszych schorzeń skóry. Występuje w różnych postaciach i w różnym umiejscowieniu. Najbardziej typowa lokalizacja to łokcie i kolana, choć często zajmuje rozległe powierzchnie skóry (fot. 9) razem z głową owłosioną (fot. 10) i paznokciami. Wykwity łuszczycowe są różnej wielkości, mają czerwonobrunatną barwę a ich powierzchnia pokryta jest obfitymi, parakeratotycznymi łuskami. Leczenie łuszczycy opiera się nadal na zewnętrznym stosowaniu cignoliny, kojarzonej obecnie często z fotochemoterapią lub selektywną fototerapią. W przypadku fotochemoterapii doustnie stosuje się na 2 godziny przed naświetlaniem różne psoraleny, które są substancjami znajdowanymi w niektórych roślinach takich jak dziurawiec czy pasternak. Powszechnie stosowanym preparatem z tej grupy jest Oxoralen, który uwrażliwia skórę na działanie promieni ultrafioletowych z zakresu UVA.W cięższych przypadkach, zwłaszcza w łuszczycy krostkowej i erytrodermi łuszczycowej podaje się ogólnie retinoidy lub Metotrexat. Leki pochodzenia roślinnego mogą być czynnikiem wspomagającym leczenie łuszczycy. Wśród nich na wyróżnienie zasługują preparaty zawierające kwas -linolenowy, który jest pośrednim produktem w przemianie kwasu linolenowego (niezbędny dla organizmu nienasycony egzogenny kwas tłuszczowy) do kwasu dihomo--linolenowego i kwasu arachidonowego. Naturalnym źródłem kwasu -linolenowego jest olej otrzymywany z: nasion czarnej porzeczki (Ribes nigrum), wiesiołka jednorocznego (Oenothera lamarckiana), wiesiołka dwuletniego (Oenothera biennis) oraz ogórecznika lekarskiego (Borago officinalis). Szczególnie liczne są różne preparaty zawierające olej z wiesiołka dwuletniego. Preparaty te najczęściej stosuje się 3 razy dziennie po 2 kapsułki. W dermatologii mają one zastosowanie jako leki wspomagające nie tylko w łuszczycy ale także w innych przewlekłych chorobach skóry jak wyprysk atopowy, trądzik, w chorobach alergicznych, nawracających chorobach bakteryjnych i wirusowych. U chorych z łuszczycą korzystne działanie ma też Betasol aktywizujący układ enzymatyczny u chorych z łuszczycą. Lek ten zawiera wyciągi płynne z naowocni fasoli, korzenia łopianu, korzenia wilżyny, korzenia rzewienia, ziela skrzypu, ziela gryki, owoców bzu czarnego i liści brzozy. Stosuje się go 3 razy dziennie po łyżeczce na pół szklanki wody. Korzystnie działają też napary z kwiatów bzu czarnego (Sambucus nigra). Wykonuje się je z 1 łyżki kwiatów na 2 szklanki wrzącej wody i pije w dwóch porcjach po jedzeniu. W podobny sposób zaleca się stosować napar z mieszanki ziołowej o składzie: Fl. Sambuci kwiat bzu Fol. Urticae liść pokrzywy Herb. Violae tricoloris ziele fiołka

aa 20,0 trójbarwnego Rad. Bardanae korzeń łopianu Rad. Saponariae aa 15,0 korzeń mydlnicy

M.f. species W zewnętrznym leczeniu, zarówno łuszczycy, jak i łojotokowego zapalenia skóry głowy owłosionej, od bardzo dawna stosowane są nalewki zawierające płynny dziegieć sosnowy (Pix liquida pini). Takim preparatem dziegciowym jest np. Piniderm o składzie: Pix liquida pini 3,0 Spir. salicyl. ad 100,0 Dobrze działają kąpiele dziegciowe, stosowane u chorych z różnymi postaciami łuszczycy 2-3 razy w tygodniu do których w ilości na 1 wannę stosuje się: Pix liquida pini 100,0 płynny dziegieć sosnowy Spir. Saponis kalini Aq. dest. aa 75,0 M.f. linimentum Temperatura tych kąpieli powinna wynosić 34-36°C, a czas 20-30 minut. U chorych z łuszczycowym zapaleniem stawów zastosowanie znalazł Reumogran (Herbapol). Granulat ten zawiera korę wierzby, kwiat wiązówki błotnej, liście brzozy, liście pokrzywy, ziele rdestu ptasiego i ziele skrzypu. Podaje się go 3 x dz. po 1-1/2 łyżeczki granulatu po jedzeniu, popijając 1/2 szklanki płynu. Dieta chorych z łuszczycą powinna być raczej jarska z ograniczeniem tłuszczów zwierzęcych, zalecane są natomiast tłuszcze roślinne. Zapalenie atopowe skóry to schorzenie uwarunkowane genetycznie, powiązane z I typem reakcji immunologicznej w wyniku której uwalniają się mediatory zapalenia, zarówno z komórek tucznych jak i bazofilów. U pacjentów stwierdza się również zaburzenia odporności komórkowej wyrażające się większą podatnością, głównie na zakażenia wirusowe i gronkowcowe. Schorzenie ma charakter nawracający i bardzo uporczywy. Oprócz koniecznej tu często ogólnej farmakoterapii i długotrwałego, starannego leczenia zewnętrznego, ze względu na etiologię zmian skórnych mają też zastosowanie preparaty roślinne o właściwościach immunostymulujących, na przykład olej uzyskiwany z nasion wiesiołka zawierający oprócz 70% kwasu linolenowego także 10% kwasu -linolenowego. Niezbędne dla człowieka nienasycone kwasy tłuszczowe mogą być stosowane w atopowym zapaleniu skóry zarówno doustnie jak i miejscowo. Terapia ta opiera się na odkryciu, że schorzenie to jest związane z zaburzeniami przemiany długołańcuchowych, niezbędnych kwasów tłuszczowych, będących prekursorami wysoce aktywnych prostaglandyn E1 i E2. Dawki kwasu -linolenowego mają więc stymulować zwiększone wytwarzanie prostaglandyny E1 o działaniu przeciwzapalnym. Lekiem polecanym do stosowania zewnętrznego w atopowym zapaleniu skóry jest też Sanofil (Herbapol-Warszawa). Występuje on w opakowaniu aerozolowym i w emulsji, a zawiera wyciągi płynne z koszyczków rumianku, koszyczków nagietka, kory dębu, kwiatów krwawnika, liści szałwii i ziela skrzypu oraz benzokainę i mentol. Lek ten znajduje też zastosowanie w pokrzywce, wyprysku alergicznym i kontaktowym zapaleniu skóry. Zapalenie łojotokowe skóry i głowy owłosionej oraz łysienie łojotokowe to następne schorzenia dermatologiczne, w których leki ziołowe znalazły szerokie zastosowanie. Zmiany chorobowe na skórze w zapaleniu łojotokowym są głównie rumieniowo-grudkowe i wysiękowe, szerzą się obwodowo i wyraźnie odgraniczają od otoczenia. Umiejscowione są najczęściej w okolicach wzmożonego łojotoku. Objawom tym towarzyszy często tłusty łupież na głowie owłosionej, poprzedzający zwykle łysienie łojotokowe (fot. 11). Leczenie jest zależne od nasilenia objawów zapalnych i wysiękowych i zwykle polega na stosowaniu siarki, ichtiolu, rezorcyny, kwasu salicylowego, dziegci oraz aerozoli i kremów kortykosteroidowych. Z gotowych preparatów ziołowych, dostępnych w aptekach, zaleca się na głowę owłosioną wspomniany już Piniderm, a także szereg innych wymienionych poniżej.

Fot. 11. Łupież łojotokowy i przerzedzenie włosów Zalicza się do nich Betulan (Herbapol, Lublin), który jest płynem zawierającym sok z liści brzozy, nalewkę z koszyczków rumianu szlachetnego, ziele krwawnika, kwiaty nagietka, kwiaty lawendy i koszyczki rumianku. Wyciąg z tych ziół działa przeciwzapalnie, likwiduje łojotok, korzystnie wpływa na porost włosów. Seboren – płyn zawierający wyciągi płynne z owocu pasternaka, korzenia pokrzywy, korzenia łopianu i kłącza tataraku. Preparat ma działanie przeciwłojotokowe, przeciwłupieżowe, poprawia ukrwienie skóry i pobudza wzrost włosów. Ze względu na możliwość przebarwienia skóry, pod wpływem światła słonecznego, należy ograniczyć smarowanie tym preparatem ściśle do miejsc chorobowo zmienionych. Succus Betulae (Herbapol, Klęka) – sok ze świeżych liści brzozy stabilizowany etanolem, działający wzmacniająco na włosy, przeciwbakteryjnie oraz przeciwłupieżowo. Fitoval (Krka, Słowenia) produkowany jest w postaci szamponu zawierającego wyciąg z szałwii, wyciąg z pokrzywy, dekspantenol, lecytynę i proteinę. Zastosowanie ma w nadmiernym wypadaniu włosów, w zaburzeniu wzrostu i regeneracji włosów oraz dla poprawy cienkich, łamliwych i słabych włosów. Zaleca się stosowanie preparatu 1-2 razy w tygodniu. Po nałożeniu szamponu należy go energicznie wmasować w skórę i pozostawić na 5-10 min, a następnie spłukać wodą. Od dawna zastosowanie ma też liść pokrzywy (Folium Urticae) jako środek wzmacniający włosy w łupieżu i łojotoku skóry. W celu zmniejszenia objawów łojotokowego zapalenia owłosionej skóry głowy korzystne jest mycie włosów w naparze z kwiatów ruminaku lub odwarze z korzeni mydlnicy (Rad. Saponariae). Odwar z korzeni mydlnicy przygotowuje się z 2 łyżek korzeni na litr wody. W ciepłym odwarze myje się skórę głowy przez 10-15 min 2 razy w tygodniu. Łupież tłusty zwykle poprzedza łysienie łojotokowe głowy owłosionej. Leczenie miejscowe ma na celu likwidację łupieżu i zahamowanie postępującego łysienia, dlatego stosuje się tu również liczne wyciągi ziołowe służące do nacierania skóry głowy oraz odwary do mycia głowy i zwalczania łojotoku lub łupieżu. Polecany jest sok z łopianu (Succ. Bardanae) według przepisu: do 1 części soku dodaje się 3 części alkoholu 70% i wciera co drugi dzień w owłosioną skórę głowy, a następnie masuje delikatnie skórę przez 10 min. Po 10-15 zabiegach zaleca się 2-tygodniową przerwę, a następnie powtarza cykl leczenia. Zaleca się także mieszanki ziołowe w roztworach spirytusowych do wcierania co dwa dni w skórę głowy owłosionej: Tinct. Capsici 10,0 nalewka z pieprzowca Ac. salicylici 2,0 70% Spir. vini ad 100,0 M.f. solutio lub mycie głowy w odwarze ziołowym o składzie: Rad. Saponariae korzeń mydlnicy Rad. Bardanae korzeń łopianu Rad. Urticae korzeń pokrzywy Rhiz. Calami kłącze tataraku Herb. Equiseti ziele skrzypu aa 20,0 M.f. species

Odwar przygotowuje się z 2 łyżek mieszanki ziołowej na 1,5 litra wody powoli gotując przez 10-15 minut. Po odcedzeniu myje się głowę ciepłym odwarem, lekko masując. Z pozostałych po odcedzeniu ziół ponownie przygotowuje się odwar, ponownie myje w nim głowę i nie wycierając zawiązuje głowę ręcznikiem na 20 min. Lekami wspomagającymi w łojotokowym zapaleniu skóry mogą też być mieszanki normujące przemianę materii: Rad. Glycyrrhizae korzeń lukrecji Rad. Saponariae korzeń mydlnicy Rad. Bardanae aa 20,0 korzeń łopianu Herb. Violae tricoloris ziele fiołka trójbarw- nego Herb. Hyperici aa 25,0 ziele dziurawca M.f. species Odwar z łyżki mieszanki ziół na 2 szklanki wody pije się porcjami w ciągu dnia.

Fot. 12. Łysienie plackowate Zmiany chorobowe w łysieniu plackowatym polegają na nagłym występowaniu pojedynczych lub mnogich ognisk wyłysienia, często bardzo rozległych (fot. 12). Przyczyną schorzenia mogą być czynniki nerwowe, toksyczne, zaburzenia wewnątrzwydzielnicze i wewnątrzustrojowe ogniska zakaźne. Leczenie łysienia plackowatego jest zależne od wymienionych czynników, ale niezależnie od niego można stosować miejscowo, na ogniska chorobowe, nalewki pochodzenia roślinnego działające drażniąco: Tinct. Capsici 15,0 Rezorcini Ol. Ricini aa 2,0 70% Spir. Vini ad 100,0 M.f. solutio Korzystne wyniki leczenia miejscowego łysienia plackowatego można uzyskać za pomocą związków światłouczulających, stosowanych łącznie z naświetlaniem promieniami nadfioletowymi. Zastosowanie ma tu Beroksan (wyciąg z owoców pasternaku) oraz Meladynina (wyciąg z owoców Amma majus), które zawierają 8-metoksypsoralen i 5-metoksypsoralen. Słabsze działanie światłouczulające ma alkoholowy wyciąg z ziela dziurawca. Preparaty te dają też przemijającą na ogół poprawę u chorych z bielactwem nabytym, gdzie oprócz stosowania zewnętrznego bywają podawane ogólnie. Trądzik pospolity jest to częste schorzenie występujące u ludzi młodych w okresie pokwitania, związane z nadczynnością gruczołów łojowych, pod wpływem pobudzenia ich przez substancje androgenne. Zmiany chorobowe mają charakter wykwitów grudkowych i krostkowych usadowionych wokół mieszków włosowych i gruczołów łojowych. Najczęstszym ich umiejscowieniem jest skóra twarzy (fot. 13), okolica karkowa i międzyłopatkowa. Leczenie w trądziku jest bardzo różnorodne, w zależności od postaci i nasilenia choroby. Zastosowanie mają antybiotyki zalecane zarówno miejscowo, jak i ogólnie, preparaty witaminowe, autoszczepionki, a

w szczególnie ciężkich postaciach podawane ogólnie retinoidy. W leczeniu miejscowym stosowana jest olbrzymia ilość preparatów działających złuszczająco, odkażająco i przeciwzapalnie.

Fot. 13. Trądzik pospolity Leki ziołowe mogą mieć znaczenie uzupełniające, wywierając działanie przeciwzapalne, obniżając wydzielanie łoju, przestrajając odporność ustroju oraz działając bodźcowo, tonizująco i odtruwająco. Z tego powodu stosowana może być Biostymina podawana domięśniowo codziennie, lub co drugi dzień przez okres 2-3 tygodni. Zastosowanie mają też omawiane już preparaty wiesiołka dwuletniego, wiesiołka jednorocznego i czarnej porzeczki, zawierające kwas -linolenowy oraz mieszanka ziołowa Fito-Mix VIII zawierająca ziele fiołka trójbarwnego, ziele skrzypu, korzeń łopianu, koszyczki rumianku, ziele dziurawca i ziele pokrzywy. Z 2 łyżek mieszanki na szklankę gorącej wody sporządza się odwar, który pije się 3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami. Korzystnie działa też sok z dziurawca (Succ. Hyperici), podawany 2-3 razy dziennie przed jedzeniem po 25-40 kropli w niewielkiej ilości wody lub krople będące mieszaniną ziół: Succ. Bardanae sok z korzeni łopianu Succ. Betulae sok z liści brzozy Succ. Hyperici sok z dziurawca Succ. Taraxaci sok z korzeni mniszka aa 15,0 M.f. guttae Podaje się je w ilości 20-40 kropli w małej ilości wody lub soku owocowego 3 razy dziennie. Polecana jest też mieszanka ziołowa Acnevulten (Herbapol, Gdańsk) zawierająca ziele fiołka trójbarwnego, ziele dziurawca, ziele pokrzywy, ziele mniszka lekarskiego i ziele skrzypu. Preparat rozszerza naczynia krwionośne skóry, działa przeciwzapalnie, odtruwająco i wzmacniająco. Napar przygotowuje się z torebki ziołowej i pije kilka razy dziennie. Zastosowanie ma też Equisetum fix (Herbapol) w torebkach ekspresowych zawierających 1,8 g skrzypu polnego. Wyciąg skrzypu polnego z witaminami (Vitamex, Szwecja) występuje również w postaci tabletek zawierających między innymi 10 mg wyciągu ze skrzypu polnego i 10 mg wyciągu z pokrzywy. Stosowany bywa głównie w trądziku, łojotoku, w łamliwości włosów i paznokci. Podaje się go doustnie 2 tabl. 2 razy dziennie przez 30 dni, a następnie raz dziennie 2 tabl. Succus Urticae (Herbapol, Klęka) – sok ze świeżego ziela pokrzywy zalecamy jest w trądziku młodzieńczym doustnie po 2,5 ml soku z niewielką ilością wody 3-4 razy dziennie. W trądziku młodzieńczym, w zaburzeniach przemiany materii oraz w przewlekłym wyprysku może też być używana Viola-fix (Herbapol) w torebkach zawierających ziele fiołka trójbarwnego. Owrzodzenia podudzi powstają na skutek zaburzeń odżywczych w tkankach. Najczęściej ich przyczyną jest zastój krążenia, a w szczególności żylaki. Innymi czynnikami przyczynowymi mogą też być: zamknięcie światła tętnicy czy cukrzyca. Owrzodzenia podudzi mogą mieć bardzo różny kształt i wymiary. Brzegi ich są równo ścięte, rzadziej podminowane, nieraz są głęboko drążące, a dno zazwyczaj pokryte jest ziarniną lub wydzieliną ropną (fot. 14). Owrzodzenia najczęściej tworzą się w 1/3 dolnej podudzia i zwykle sprawiają chorym spore dolegliwości.

Fot. 14. Owrzodzenie podudzia Leczenie ogólne, w zależności od postaci klinicznej owrzodzenia oraz stanu chorego, polega na podawaniu leków naczyniowych, antybiotyków i preparatów działających bodźcowo oraz na leczeniu schorzeń towarzyszących takich jak nadciśnienie tętnicze i cukrzyca. Dlatego szerokie zastosowanie mają omawiane już preparaty czosnkowe oraz zawierające kwas -linolenowy preparaty z wiesiołka dwuletniego. Zalecany też bywa wyciąg z kasztanowca (Intractum Hipocastani – Herbapol, Klęka). Jest to etanolowy wyciąg ze świeżych niedojrzałych owoców kasztanowca. Zastosowanie ma w zakrzepowym zapaleniu żył i owrzodzeniach żylakowych podudzi, a także w guzkach krwawniczych odbytu. Podaje się go 3 x dziennie 1/2 łyżeczki z niewielką ilością wody. Często stosowany jest Venescin, zawierający również wyciąg z kasztanowca – podawany 3 x dz. po 1-2 drażetek przed posiłkami. Maść z kasztanowca (Alpine Herbs, Szwajcaria) zawiera wyciąg z kasztanowca, wyciąg z krwawnika pospolitego, olejek lawendowy i olejek tymiankowy. Ma zastosowanie w zakrzepowym zapaleniu żył, owrzodzeniach podudzi, a także w krwiakach oraz odmrożeniach i oparzeniach I i II stopnia. Korzystne działanie u chorych z owrzodzeniami podudzi wywiera też Venen-Gold N (Divapharma-Knufinke, Niemcy). Jest to płyn zawierający eskulinę, sól sodową estru siarkowego rutozydu, wyciąg alkoholowy na winie kwiatów arniki, liście oczaru, owoce ostropestu, ziele jemioły, nasiona kasztanowca, ziele krwawnika i owoce głogu. Podawany jest 2 x dz. po łyżce stołowej. Podstawą leczenia zewnętrznego owrzodzeń podudzi są różnorodne okłady np. z 2% kwasu bornego, czy 0,1-0,25% roztworu azotanu srebra. Do okładów zaleca się też preparaty roślinne. Można stosować okłady z naparu rumiankowego lub azulanu (2 łyżeczki na 100 g przegotowanej letniej wody). Arnisol (Profam, Polska) to preparat występujący jako płyn do okładów – 100 g tego płynu zawiera 80 g nalewki z arniki górskiej i 10 g nalewki z owoców kasztanowca. Ma zastosowanie w owrzodzeniach podudzi oraz na wylewy podskórne, stłuczenia, krwiaki i czyraki. Płyn ten stosuje się 2-3 razy dziennie w postaci kompresów lub okładów, po uprzednim rozcieńczeniu przegotowaną wodą w stosunku 1:3. Gojenie owrzodzeń pobudza maść żywokostowa (Ung. Symphyti) i maść zawierająca chlorofilinę (Chlorofilan). Żywokost lekarski (Symphytum officinale) jest też stosowany w postaci żelu jako Comfrey Gel (Alpine Herbs, Szwajcaria) na rany i ubytki skórne. Preparat ten przyspiesza tworzenie się naskórka i powstawanie nowej ziarniny. Zalecany jest również na niewielkie oparzenia i odmrożenia. W przypadkach owrzodzeń z atonicznym dnem mają zastosowanie inne maści o działaniu przeciwbakteryjnym, pobudzające ziarninowanie i epitelizację: Balsami peruviani 2,0 Vit. A liq. 3,0 Vaselini Lanolini aa ad 30,0 M. f. unguentum W leczeniu owrzodzeń podudzi znalazł zastosowanie również aloes ze względu na właściwości bakteriostatyczne oraz przyspieszające ziarninowanie i gojenie. Grube kawałki aloesu po wypłukaniu w ciepłej, przegotowanej wodzie przecina się podłużnie i przykłada śluzową,

wewnętrzną powierzchnią bezpośrednio do owrzodzenia. Częste zastosowanie ma też maść Mikulicza zawierająca od 0,1 do 1% azotanu srebra i 10% balsamu peruwiańskiego. Preparatem czasami stosowanym w owrzodzeniach podudzi jest też propolis – substancja wytwarzana przez pszczoły, zawierająca żywice roślinne, wosk, pyłek kwiatowy i olejki eteryczne. Działa na bakterie gram- dodatnie, grzyby chorobotwórcze i pierwotniaki, podnosi odporność ustroju. Występuje w różnych postaciach takich jak: – Żel Propolisowy (Alpine Herbs, Szwajcaria) stosowany w owrzodzeniach podudzi, a także na rany, w wyprysku i w trądziku. – Maść Propolisowa (Alpine Herbs, Szwajcaria) – zawiera 20% propolisu, oraz wyciągi z nagietka lekarskiego i żywokostu lekarskiego. Stosowana szczególnie w przypadkach ran z odczynem martwiczym oraz w stanach zapalnych skóry. – Propolan (Herbapol, Wrocław) – mający podobne zastosowanie, produkowany w opakowaniach aerozolowych i w maści. Na koniec podkreślić należy, że wszystkie metody leczenia miejscowego owrzodzeń podudzi mogą dawać wyraźną poprawę tylko przez pewien okres, dlatego korzystna jest zmiana leczenia z zastosowaniem również licznych preparatów pochodzenia roślinnego. Ten krótki przegląd praktycznego zastosowania leków ziołowych w dermatologii nie wyczerpuje w pełni omawianego tematu, gdyż jest to zagadnienie daleko przekraczające ramy pojedynczego artykułu. Jest to jedynie zasygnalizowanie problemów związanych z uzasadnieniem podważanej niekiedy celowości sięgania po leki pochodzenia roślinnego w codziennej praktyce lekarskiej, podczas leczenia wybranych schorzeń dermatologicznych.