zielona strona europy_analiza przykładów parków
TRANSCRIPT
ZIELONA STRONA
EUROPY
analiza przykładów
parków podmiejskich
na podstawie doświadczeń
projektu Periurban Parks (Interreg IVC)
2010 – 2012
2
SPIS TREŚCI
CZĘŚĆ OGÓLNA...................................................................................................................................4 1. WSTĘP ............................................................................................................................................5 2. CHARAKTERYSTYKA „PARKÓW PODMIEJSKICH” ............................................................................6
2.1 Park podmiejski - zdefiniowanie pojęcia ...........................................................................6
2.2 Parki wielkoprzestrzenne - pojęcie pokrewne ...................................................................8
2.3 Słowa klucze ......................................................................................................................8
2.3 Przykład polski i zagraniczny parku wielkopowierzchniowego ........................................ 12
3. WIELOFUNKCYJNA ROLA PARKÓW PODMIEJSKICH ...................................................................... 19
3.1 System przyrodniczy miasta i zielona infrastruktura ....................................................... 19
3.2 Usługi ekosystemowe ...................................................................................................... 22
3.3 Funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne ............................................................................... 24
3.4 Polityka przestrzenna na rzecz zachowania i rozwoju parków podmiejskich ................... 26
4. ANALIZA DOŚWIADCZEŃ PROJEKTU PERIURBAN PARKS .............................................................. 27
4.1 Podstawowe informacje o projekcie Periurban Parks ..................................................... 27
4.2 Typologia parków podmiejskich w projekcie ................................................................... 30
4.3 Rezultaty projektu ........................................................................................................... 31
4.4 Wyniki wieloaspektowej analizy parków podmiejskich ................................................... 32
CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA ...................................................................................................................... 33 1. USTALENIA Z ZAKRESU KREOWANIA I ZARZĄDZANIA PARKAMI PODMIEJSKIMI NA PODSTAWIE
PROJEKTU PERIURBAN PARK .................................................................................................... 35
1.1 Aspekty formalno-prawne ............................................................................................... 35
1.2 Aspekty zarządzania ........................................................................................................ 37
1.3 Aspekty środowiskowe .................................................................................................... 40
1.4 Aspekty społeczne i informacyjne ................................................................................... 45
1.5 Aspekty kulturowe .......................................................................................................... 48
1.6 Aspekty ekonomiczne ...................................................................................................... 50
1.7 Aspekty infrastrukturalne i dostępność ........................................................................... 53
2. PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PROJEKTU PERIURBAN PARKS W KATOWICKIM PARKU LEŚNYM ... 57
2.1 Katowicki Park Leśny w projekcie Periurban Parks .......................................................... 57
2.2 Charakterystyka Katowickiego Parku Leśnego................................................................. 57
2.3 Wdrażanie ustaleń projektu Periurban Parks w Katowickim Parku Leśnym .................... 58
2.4 Wnioski ........................................................................................................................... 67
3. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ Z WYBRANYCH PARKÓW PODMIEJSKICH UCZESTNICZĄCYCH W PROJEKCIE PERIURBAN PARKS.............................................................................................. 70
3.1 Aspekty zarządzania ............................................................................................................... 71
a) Samodzielne jednostki zarządzające parkami ................................................................... 72 b) Certyfikacja ISO 14001 dla parku ..................................................................................... 73
3
c) Monitoring frekwencji w parkach .................................................................................... 75 d) Bezpieczeństwo na terenach parkowych .......................................................................... 75
3.2 Aspekty środowiskowe ........................................................................................................... 78
a) Obszary Natura 2000 ....................................................................................................... 79 b) Działania edukacyjne ....................................................................................................... 82 c) Wsparcie rolnictwa ekologicznego ................................................................................... 83 d) Promocja walorów przyrodniczych .................................................................................. 87 e) Infrastruktura edukacyjna ................................................................................................ 92
3.3 Aspekty społeczne i informacyjne .......................................................................................... 96
a) Informowanie społeczeństwa .......................................................................................... 97 b) Pozyskiwanie informacji zwrotnej od społeczeństwa ..................................................... 103
3.4 Aspekty kulturowe ............................................................................................................... 105
a) Wykorzystanie tradycji (akcentów z przeszłości) ............................................................ 106 b) Park jako przestrzeń działalności artystycznej ................................................................ 114
3.5 Aspekty infrastrukturalne i dostępność ................................................................................ 118
a) Urozmaicenie programu rekreacyjnego parku ............................................................... 119 b) Mała architektura .......................................................................................................... 128 c) Obsługa komunikacyjna ................................................................................................. 133 d) Wyposażenie dla osób niepełnosprawnych .................................................................... 135
4. PODSTAWOWE INFORMACJE NA TEMAT WYBRANYCH PARKÓW Z PROJEKTU PERIURBAN PARKS ..................................................................................................................................... 139
ANEKS ............................................................................................................................................ 154
1. Policy Recommendations .................................................................................................. 155
2. Organizacje zajmujące się problematyką terenów typu „periurban parks” ....................... 161
a) Europejska Federacja Metropolitalnych i Podmiejskich Terenów Przyrodniczych oraz Wiejskich - FEDENATUR ................................................................................................. 162
b) Federacja Europejskich Parków Narodowych EUROPARC ............................................... 165
3. Projekty pokrewne do projektu Periurban Parks ............................................................... 166
a) Projekt SURF - Sustainable Urban Fringes – Zrównoważone Przedmieścia ...................... 167 b) Projekt PARKATLANTIC .................................................................................................. 168 c) HYBRID PARKS - Parki hybrydowe, .................................................................................. 169
4
CZĘŚĆ OGÓLNA
[źródło:http://www.bresso.net/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/337]
5
1. WSTĘP
Mieszkanie w mieście to nie tylko liczne
korzyści, ale i wiele uciążliwości. Należą do
nich m.in. ograniczony dostęp do środowiska
przyrodniczego, które jest warunkiem
koniecznym dla kreowania właściwych
warunków życia w obszarach
zurbanizowanych. Lasy i parki, prócz funkcji
typowo przyrodniczych, pełnią liczne funkcje
społeczne, wpływając na warunki życia
mieszkańców miast. Są miejscem codziennej lub weekendowej rekreacji bez konieczności
odbywania dalekich podróży poza miasto, umożliwiają kontakt z przyrodą, bywają źródłem
żywności ekologicznej. Nierzadko też dostarczają malowniczych walorów krajobrazowych.
Przedmiotem niniejszego opracowania są zatem podmiejskie tereny przyrodnicze, potocznie
zwane „parkami podmiejskimi”, funkcjonalnie i przestrzennie związane z miastami
i metropoliami Europy.
Tereny te jednak poddawane są różnego typu negatywnym presjom wynikającym
z zachodzących procesów urbanizacji. Jedną z nich jest ekspansja inwestycyjna prowadząca
do przerywania ciągłości systemów przyrodniczych, co zaburza prawidłowe funkcjonowanie
środowiska i negatywnie wpływa na zachowanie bioróżnorodności.
Jednocześnie realizowane są działania zmierzające do ograniczania i minimalizowania
negatywnych skutków tych zjawisk dla środowiska i człowieka. Są one podejmowane na
różnych płaszczyznach – od konkretnych działań w przestrzeni, po podnoszenie świadomości
społecznej zarówno użytkowników terenów zieleni i urbanistów, jak i władz
odpowiedzialnych za kształtowanie polityki przestrzennej danego obszaru1.
Inicjatywą zwracającą uwagę na konieczność zachowania równowagi pomiędzy rozwojem
miast a ochroną podmiejskich terenów przyrodniczych w skali całej Unii Europejskiej był
międzynarodowy projekt Periurban Parks – integracja miast z terenami przyrodniczymi
i rolnymi (ang. Periurban Parks - Improving Environmental Conditions in Suburban Areas).
Niniejsze opracowanie inspirowane jest dorobkiem tego projektu. Zawiera m.in. przegląd
wybranych pozytywnych doświadczeń z zakresu kształtowania i zarządzania tego typu
terenami, a także wnioski i wyciągi z dokumentów wypracowanych w ww. projekcie.
1 artykuł DZ dodatek metropolitalny [……….]
6
2. CHARAKTERYSTYKA „PARKÓW PODMIEJSKICH”
Archetypem wszystkich parków i niezmiennym od wieków wzorcem dla ich kreowania jest
krajobraz naturalny. Jest on wykorzystywany dla zaspokajania tych potrzeb użytkowników
parków, które są równie „pierwotne” jak sam archetyp parku.
Podobnie lasy towarzyszące obszarom zurbanizowanym pozostają jednym z popularniejszych
i chętnie uczęszczanych miejsc wypoczynku mieszkańców miast. Znajdujące się
w bezpośrednim otoczeniu miast i aglomeracji często przyjmują formę tzw. zielonych
pierścieni lub pasów ochronnych (uzupełnianych innymi terenami biologicznie czynnymi, jak:
doliny rzeczne, tereny rolnicze, itp.). Obecnie ewoluują w kierunku tworzenia „struktur
zieleni” (green structures) lub „zielonych przestrzeni” (green spaces), obejmujących
wszystkie miejskie tereny zieleni2.
Kompleksy leśne oraz niektóre parki, zwłaszcza spacerowo-wypoczynkowe czy leśne są więc
szczególnie predysponowane do pełnienia funkcji społecznej i zdrowotnej ze względu na swe
walory przyrodnicze - zgodnie z zasadą, że im większe powierzchnie biologicznie czynne, tym
korzystniejsze oddziaływanie na zdrowie i kondycję człowieka3.
2.1 Park podmiejski - zdefiniowanie pojęcia
Pojęcie „park podmiejski” (z ang. periurban parks) nie jest zdefiniowany ustawowo, lecz służy
do potocznego określenia obszaru, który wyróżnić można w oparciu o następujące kryteria:
odległość od terenów miejskich (głównej części miasta);
poziom bioróżnorodności (wartości ekologiczne, status ochrony prawnej).
pełnione funkcje społeczne - rekreacyjne;
W oparciu o powyższe kryteria, w projekcie zdefiniowano pojęcie „parków podmiejskich”:
„park podmiejski”: duży powierzchniowo teren przyrodniczy, o znaczeniu ekosystemowym,
krajobrazowym i kulturowym, znajdujący się w zasięgu oddziaływania obszarów
zurbanizowanych - położony na obrzeżach miasta lub w jego bliskim sąsiedztwie, gdzie mogą
współistnieć funkcje: ekologiczne, rekreacyjne, kulturalne, edukacyjne oraz gospodarcze.
Do parków podmiejskich zalicza się:
urządzone tereny parkowe (lecz nie typowe parki miejskie),
tereny leśne i rolne,
sztucznie ukształtowane przez człowieka w wyniku rekultywacji,
nieobjęte lub objęte różnymi formami ochrony, jak np. parki narodowe.
2 http://en.wikipedia.org/wiki/Green_belt. 3 Szczepańska-Góra A., Problematyka wypoczynku w mieście na tle transformacji społeczno-gospodarczej
(praca doktorska) 2009, s. 33-34
7
[źródło: http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c90d968c2f17&ids=4c8ff07964a15&l=en]
Rys. 1 Różnorodność terenów klasyfikowanych jako parki podmiejskie
Park podmiejski, jako duży obszarowo teren przyrodniczy:
warunkuje zachowanie i ochronę bioróżnorodności;
wpływa na warunki w środowisku zamieszkania, w tym na poprawę kondycji
psychofizycznej w skali indywidualnej i populacyjnej człowieka;
zapobiega różnego typu ryzykom środowiskowym;
sprzyja ograniczaniu zjawiska „rozlewania się miast”, tj. presji inwestycyjnej na
podmiejskie tereny przyrodnicze i rolne;
wspiera rozwój określonych usług, które są związane ze środowiskiem miejskim oraz
specyfiką danego miejsca (np. usługi turystyki, sportu i rekreacji).
Dzięki swojej lokalizacji na przedmieściach obszarów zurbanizowanych lub w ich otoczeniu,
park podmiejski stanowi łącznik pomiędzy miastem a terenami wiejskimi. Jednocześnie
generuje to konflikty funkcjonalne m.in. na styku: ochrona terenów przyrodniczych – presje
inwestycyjne. Tereny te zwykle traktowane są bowiem jako „to co pozostaje” po procesie
urbanizacji, a rzadko zaś traktowane jako obszar priorytetowy dla jakości życia w środowisku
zurbanizowanym.
8
2.2 Parki wielkoprzestrzenne - pojęcie pokrewne
Pojęciem bliskoznacznym występującym w literaturze jest określenie „parki
wielkoprzestrzenne”4. Wpisują się one w tradycję osiemnastowiecznych parków angielskich
i są bliskie idei „naturalności” odwzorowującej przyrodę. Jednym z powodów ich tworzenia
była jedna z teorii chorób, popularna jeszcze w XIX w., która upatrywała przyczyn chorób
epidemicznych, takich jak np. cholera, w szkodliwym i zanieczyszczonym powietrzu, brudzie
i odorach. Ta osiemnastowieczna idea, o źródłach estetycznych i gospodarczych, zyskała
współcześnie wymiar środowiskowy oraz poparcie naukowe i polityczne.
Większość europejskich dużych parków miejskich powstała na początku XX w. i w drugiej
połowie XIX, a niektóre z nich jeszcze wcześniej. Wprawdzie od czasu ich powstania, do
chwili obecnej, ulegały zmianie formy wykorzystywania przestrzeni parkowej, ale to co
stanowi istotę parku, i co głównie decyduje o jego atrakcyjności pozostało bez zmian. Nie
zmieniły się główne komponenty tworzące strukturę parków, czyli układ szaty roślinnej i wód
otwartych.
Współcześnie można powiedzieć, że cechy charakteryzujące wielkoprzestrzenne parki to:
1. duża powierzchnia,
2. forma zagospodarowania minimalnie ingerująca w środowisko przyrodnicze i kulturowe
miejsca,
3. położenie umożliwiające bezpośrednią łączność z terenami podmiejskimi,
4. program społeczny adresowany do różnych grup wiekowych i uwzględniający potrzeby
osób niepełnosprawnych,
5. program dostosowany do: uprawiania sportów; realizowania różnorodnych form
wypoczynku w przestrzeni otwartej, przekazywania wiedzy o przyrodzie, rolnictwie,
ogrodnictwie i leśnictwie oraz zdrowym stylu życia,
6. prostota rozwiązań i unikanie „dekoracyjności”,
7. stosowanie materiałów budowlanych pochodzenia naturalnego oraz barw Ziemi,
8. ekstensywne formy zagospodarowania i w związku z tym niski nakład na pielęgnowanie
terenów tych parków.
2.3 Słowa klucze
Podstawowa terminologia (słowa klucze) związana z przedmiotem opracowania, wynikająca
z zapisów ustawowych oraz literatury przedmiotu to m.in.:
4 Za: Wolski P. (Katedra Architektury Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu SGGH), Funkcje
przyrodnicze i kulturowe wielkoprzestrzennych parków miejskich, II Międzynarodowa Konferencja Zieleń
Miejska Katowice 2012
9
ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY
ustawa Prawo ochrony środowiska,
art. 3 pkt 50
rozumie się przez to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 16
zróżnicowanie żywych organizmów występujących w ekosystemach, w obrębie gatunku i między gatunkami, oraz zróżnicowanie ekosystemów;
TERENY ZIELENI
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 21 art. 3 pkt 8
tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym;
LAS
ustawa o lasach, art. 3
lasem w rozumieniu ustawy jest grunt:
1) o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leśnym – lub przejściowo jej pozbawiony:
a) przeznaczony do produkcji leśnej lub
b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego
albo
c) wpisany do rejestru zabytków;
2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne.
10
ZADRZEWIENIE
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 27
zadrzewienie – drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska niebędące lasem w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435, z późn. zm.3)), wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe;
ŚRODOWISKO
ustawa Prawo ochrony środowiska, art. 3 pkt 39
ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności:
powierzchnia ziemi,
kopaliny,
wody,
powietrze,
krajobraz,
klimat oraz
pozostałe elementy różnorodności biologicznej,
a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami;
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 20
krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami;
OBSZAR NATURA 2000
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt. 2b
obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub obszar mający znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty;
RÓWNOWAGA PRZYRODNICZA
ustawa Prawo ochrony środowiska, art. 3 pkt 32
stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu:
człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych
tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej;
11
WALORY KRAJOBRAZOWE
ustawa o o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 23
wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźba terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka;
OCHRONA KRAJOBRAZOWA
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 8
zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu;
OCHRONA ŚCISŁA
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 9
całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków – całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju;
SIEDLISKO PRZYRODNICZE
ustawa o ochronie przyrody,
art. 5 pkt 17
obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne;
FORMY OCHRONY PRZYRODY
ustawa o ochronie przyrody, art. 6
1) parki narodowe;
2) rezerwaty przyrody;
3) parki krajobrazowe;
4) obszary chronionego krajobrazu;
5) obszary Natura 2000;
6) pomniki przyrody;
7) stanowiska dokumentacyjne;
8) użytki ekologiczne;
9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;
10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
KOMPENSACJA PRZYRODNICZA
ustawa Prawo ochrony środowiska,
art. 3 pkt 8
rozumie się przez to zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych
12
2.3 Przykład polski i zagraniczny parku wielkopowierzchniowego
a) przykład polski: Poznański Ośrodek Sportu i Rekreacji „Malta”, Poznań5
Charakterystyka terenu:
To wielofunkcyjny teren rekreacyjny zlokalizowany w Poznaniu, wraz z Jeziorem Maltańskim
- sztucznym zbiornikiem wodnym o powierzchni 64 ha, powstałym w 1952 r. ze spiętrzenia
wód rzeki Cybiny (jezioro wywodzi swą nazwę od zakonu rycerskiego joannitów, popularnie
zwanych kawalerami maltańskimi, którzy zostali zaproszeni w okolice Poznania w XII w. przez
księcia Mieszka III Starego).
W 1919 r. powstał pierwszy projekt parku autorstwa inż. Adama Ballenstaedta (obejmował
m.in. boiska, hale gimnastyczne, łazienki, teatry, domy wypoczynkowe dla robotników
i młodzieży pracującej, liczne ścieżki spacerowe). Z uwagi na kryzys lat międzywojennych nie
zrealizowano wszystkich elementów; powstał m.in. Kopiec Wolności o wys. 94 m.
Ciekawostką jest fakt, że władze okupacyjne podczas II wojny światowej zainteresowały się
terenem Malty i na postawie polskich opracowań podjęto niektóre prace rozpoczęte przed
wojną, lecz jednocześnie zaczęto niszczyć Kopiec Wolności.
Ponownie prace przy budowie parku ruszyły w 1946 r. - zrealizowano Jezioro Maltańskie
wraz z torem regatowym i kąpieliskiem. W latach 1956, 1958 i 1961 odbywały się na nim
międzynarodowe zawody kajakarskie i wioślarskie. Z biegiem lat obiekt przestał spełniać
obowiązujące normy, a jezioro ulegało stopniowemu spłyceniu. Po modernizacji toru
regatowego, obiekt obecnie spełnia kryteria Międzynarodowej Federacji Kajakowej.
Obecnie Malta to zawiera urozmaiconą ofertę rekreacyjno-sportową, adresowaną do
różnych grup użytkowników, a także miejsce wielu prestiżowych zawodów sportowych,
plenerowych koncertów, codziennego i weekendowego wypoczynku.
[źródło: www.poznan.pl]
Rys. 2 Położenie Ośrodka Sportu i Rekreacji „Malta” w Poznaniu
5 http://www.inyourpocket.com/poland/poznan/recreation/Lake-Malta; www.poznan.pl; www.wikipedia.pl
13
Główne elementy zagospodarowania i formy spędzania czasu wolnego:
Bogate zasoby przyrodnicze i walory krajobrazowe oraz rozbudowana baza gastronomiczna
i profesjonalnie przygotowana infrastruktura techniczna do uprawiania rozmaitych dyscyplin
sportowych.
[źródło: Malta Ski]
Rys. 3 Plan urządzenia Centrum Sportowo-Rekreacyjnego „Malta-Ski”
Elementy zagospodarowania związane z potencjałem przyrodniczym:
Biała Góra: bogaty przyrodniczo teren zlokalizowany po wschodniej stronie Jeziora
Maltańskiego wraz z Nowym Zoo o powierzchni 117 ha (budowane w latach 1967 r. -
1974 r.); z tego ok. 60 % powierzchni zajmują drzewostany sosnowe i lasy mieszane.
Spiętrzony strumień płynący przez teren Zoo tworzy szereg stawów o ogólnej
powierzchni ponad 16 ha. Jest tu prawie 2 tysiące zwierząt ( ok. 260 gatunków). O ile
to możliwe, są one eksponowane na wybiegach o warunkach zbliżonych do
naturalnych.
Elementy zagospodarowania związane z wodą:
tor regatowy: jeden z najlepszych torów w Europie, dł. 2190 m i szer. 170-400 m;
fontanna na jeziorze Malta: ufundowana dla upamiętnienia 750 rocznicy założenia
miasta;
Termy Maltańskie (położone niedaleko ośrodka rekreacyjnego Malta i toru Kolejki
Parkowej Maltanka): wykorzystują jedną z największych atrakcji przyrodniczych tego
rejonu - termalne, nisko zmineralizowane solanki (woda pobierana jest z głębokości
1300 m i ma temperaturę 40°C).
14
Tor regatowy na jeziorze Maltańskim w Poznaniu [źródło: wikipedia] [źródło: www.poznan.pl]
Rys. 4 Przykład zagospodarowania parku wielkopowierzchniowego w oparciu
o zbiornik wodny – Jezioro Maltańskie w Poznaniu
Elementy zagospodarowania związane z terenową rekreacją i sportem:
Kopiec Wolności: działa tu Centrum Sportowo-Rekreacyjne „Malta-Ski” obsługujące:
sztuczny całoroczny stok narciarski o dł. ok. 150 m (w tym: wyciąg orczykowy
i krzesełkowy i stok do nauki jazdy na nartach, wypożyczalnia sprzętu narciarskiego)
oraz letni tor saneczkowy – dł. 560 ml;
Bula Park: miejsce do rozgrywania gier towarzyskich typu: bowling (to 6 w pełni
zautomatyzowanych torów wraz z podliczaniem punktacji i prezentacją na tablicach
wyników) i boule (to 5 torów do gry ze specjalnym żwirem ułatwiającym grę);
ścianka wspinaczkowa;
plac zabaw dla dzieci;
sezonowe sztuczne lodowisko: uruchamiane na zachodnim brzegu jeziora;
park linowy;
pole do gry mini golfa, oraz pole treningowe.
[źródło: wikipedia]
Rys. 5 Przykład zagospodarowania parku wielkopowierzchniowego w oparciu o walory sportowo-rekreacyjne – „Malta-Ski” i Kopiec Wolności w Poznaniu
15
Elementy zagospodarowania związane z komunikacją i funkcją noclegową:
Kolejka Parkowa Maltanka: uruchomiona w 1972 r.; przebiega wzdłuż północnego
brzegu Jeziora na długości ok. 3,8 km; stacja początkowa to "Maltanka", a końcowa to
"Zwierzyniec" (niedaleko wejścia do Nowego Zoo); w 1994 r. wprowadzono do
eksploatacji wagon motorowy - zwany „ryjkiem” ze względu na swój kształt; jest on
obecnie najstarszym czynnym wagonem motorowym w Europie.
Poznański Węzeł Rowerowy i sezonowa wypożyczalnia rowerów MaltaBike:
oznaczony jest wysokim drogowskazem ze strzałkami wskazującymi poszczególne
szlaki i ich kilometraż; są także dwie tablice informacyjne z mapami oraz parking
rowerowy; na węźle krzyżuje się lub rozpoczyna swój bieg 9 tras rowerowych, w tym
jedna międzynarodowa.
Camping: zespół 43 domków campingowych, 40 miejsc caravaningowych i hotel;
„Maltanka” Drogowskazy Poznańskiego Węzła
Rowerowego [źródło: wikipedia] [źródło: www.maltabike.pl]
Rys. 6 Przykłady rozwiązań komunikacyjnych w parku wielkopowierzchniowym - Ośrodek
Sportu i Rekreacji „Malta” w Poznaniu
Elementy zagospodarowania związane z kulturą i historią:
sezonowe kino letnie: projekcje odbywają się na zadaszonych Trybunach Toru
Regatowego; znajdują się tam: ekran o wymiarach 10,5 m x 4,5 m (pow. 47 m2),
aparatura nagłośnieniowa o mocy 7000 W i profesjonalne kinowe projektory.
pomnik SS Poznań: zlokalizowany na zachodnim brzegu Jeziora Maltańskiego,
upamiętnia statek SS Poznań, który pływał w latach 1926-1972 pod krajową banderą
i został w 1975 r. pocięty na złom w Świnoujściu.
16
Kino letnie Pomnik SS Poznań
[źródło: http://www.artinpoznan.pl/kino-letnie-malta-repertuar/] [źrdło: wikipedia]
Rys. 7 Przykłady zagospodarowania parku wielkopowierzchniowego w oparciu
o potencjał kulturowy – Ośrodek Sportu i Rekreacji „Malta” w Poznaniu
b) przykład zagraniczny: park leśny Amsterdamse Bos, Amsterdam
Charakterystyka terenu:
Park Amsterdamse Bos: położony na granicy trzech jednostek administracyjnych: Amsterdam, Amstelveen i Aalsmeer, lecz stanowi własność miasta Amsterdam, corocznie odwiedzany jest przez blisko 7 mln osób. Powierzchnia parku wynosi 936 ha, w tym:
420 ha lasów;
215 ha łąk i trawników;
70 ha łąk podmokłych;
150 ha wód;
137 km ścieżek spacerowych;
51 km ścieżek rowerowych;
23 km dróg konnych.
Park zaprojektowany został w okresie międzywojennym, w stylu angielskim, na terenie
porolnym, zadarnionym i podmokłym. Decyzja o jego budowie zapadła w 1928 r.,
a nasadzanie drzew rozpoczęto w 1934 r. Pierwsza część parku została otwarta w 1937 r.,
a całość ukończono w 1968 r.
17
[źródło: www.google.pl]
Rys.8 Położenie parku Amsterdamse Bos na tle miasta Amsterdam
Wstęp do parku jest bezpłatny. Nakłady na utrzymanie parku Amsterdamse Bos
sprowadzone są do niezbędnego minimum. Niewielkie dochody parku pochodzą
z wynajmowania koni i z organizowania szkół jazdy konnej, z wynajmowania rowerów i łodzi,
a także ze sprzedaży biletów wstępu do farmy ze zwierzętami;
Główne elementy zagospodarowania i formy spędzania czasu wolnego:
rozległe powierzchnie zadrzewień (brak jest rabat kwiatowych i innych kosztownych form
ogrodowych dla zachowania naturalnego charakteru parku),
powierzchnie wód otwartych, w tym tor regatowy,
powierzchnie łąk i trawników.
O atrakcyjności parku stanowi prostota i minimalizm form zagospodarowania, przyrodnicze
bogactwo i malowniczość.
Zróżnicowane formy spędzania czasu wolnego – użytkownicy parku:
pokonują jego rozległe przestrzenie pływając łodziami, jeżdżąc konno, na rowerze, na
łyżworolkach i poruszając się pieszo,
korzystają z kąpieli w zbiornikach wodnych i kąpieli słonecznych,
18
grają w piłkę na polanach parkowych.
Amsterdamse Bos jest przykładem parku o prostym programie. Wyeliminowano z niego
rabaty kwiatowe, nie ma tam też trawników dywanowych, a jedynie trawniki łąkowe, jest
stosunkowo mało ławek, itd. Pomimo tego do parku ściągają tłumy amsterdamczyków.
Głównymi atrakcjami parku są otwarte przestrzenie, bogata szata roślinna, możliwość
uprawiania sportów.
Główną atrakcją parku adresowaną szczególnie do dzieci, prócz placu zabaw, jest farma ze
zwierzętami domowymi i żubrami.
Krajobraz naturalnie kształtowany
Farma ze zwierzętami gospodarskimi i żubrami
[źródło: www.amsterdambos.com oraz www.amsterdamsebosfietsverhuur.nl]
Rys. 9 Przykłady zagospodarowania parku Amsterdamse Bos
19
3. WIELOFUNKCYJNA ROLA PARKÓW PODMIEJSKICH
Tereny przyrodnicze towarzyszące miastom prócz podstawowej funkcji przyrodniczej pełnią
również rolę:
• społeczną:
- miejsce nawiązywania kontaktów społecznych;
- miejsce spędzania czasu wolnego;
• zdrowotną:
- miejsce podejmowania aktywności fizycznej i forma przeciwdziałania współczesnym
chorobom cywilizacyjnym;
- promocyjno-marketingowa;
- czynnik podnoszący atrakcyjność inwestycyjną obszaru;
• dydaktyczną:
- miejsce edukacji ekologicznej.
Dzięki takiemu zróżnicowaniu funkcjonalnemu, parki podmiejskie wpływają na jakość życia w
obszarach zurbanizowanych. Stanowią też przestrzeń publiczną6, gdzie zachodzi interakcja
zarówno pomiędzy samymi użytkownikami, jak i między użytkownikami a środowiskiem
przyrodniczym. Sprzyja to: wzmacnianiu więzi społecznych i poczucia przynależności do
danego obszaru oraz rozwija odpowiedzialność obywatelską wobec tego typu terenów, ich
walorów przyrodniczych i kulturowych.
3.1 System przyrodniczy miasta i zielona infrastruktura
System przyrodniczy miasta7 (SPM) to celowo wyodrębniona część miasta, pełniąca:
• nadrzędne funkcje przyrodnicze/ekologiczne (klimatyczna, hydrologiczna i biologiczna);
• podporządkowane funkcje pozaprzyrodnicze (np. wypoczynkowa, estetyczna, osadnicza).
Warunkiem prawidłowego funkcjonowania systemu jest jego ciągłość, czyli zapewnienie
powiązań między jego poszczególnymi elementami, warunkującymi przepływ materii
i energii. Podstawowymi elementami systemu są:
• obszary węzłowe i węzły – źródła zasilania (możliwie duże obszarowo);
• korytarze i sięgacze - powiązania i drogi zasilania (doliny, aleje zadrzewione, itp.).
6 Pojęcie to określone jest w ustawie o planowaniu u zagospodarowaniu przestrzennym (art. 2 pkt 6) jako: „obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne, określony w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy;
7 Szulczewska B., Kaftan J. (red.) 1996: Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta. IGPiK, Warszawa.
20
• otoczenie SPM, stanowiące strefę brzegową dla podstawowych elementów systemu,
pozostające w związku z nimi.
W skład systemu wchodzą tereny biologicznie czynne różnej rangi i różnej wartości
przyrodniczej. Park podmiejski stanowić może źródło zasilania oraz łącznik pomiędzy
terenami biologicznie czynnymi w mieście i poza nim. W tym kontekście istotne jest
minimalizowanie fragmentacji parku, jak i kreowanie różnego typu powiązań między nim
a lasami i terenami zieleni w mieście.
Zielona i niebieska infrastruktura to pojęcia pokrewne do systemu przyrodniczego. Obejmują
różnego typu tereny zieleni bądź zbiorniki wodne i rzeki. Pojęcia te oznaczają jednak nie
tylko przestrzenne wyznaczenie terenów biologicznie czynnych lecz także sposób
postępowania uwzględniający działania na rzecz ochrony lub odbudowy bioróżnorodności8.
W syntetyczny sposób pojęcie „zielonej infrastruktury”9 można scharakteryzować
następująco:
CZYM JEST ZIELONA INFRASTRUKTURA
„zielone” kładki i przejścia dla zwierząt - łączące tereny
przyrodnicze rozdzielone przez inwestycje
wielofunkcyjna rola (np. miejsce bytowania, regulacja
stosunków wodnych, miejsce rekreacji)
8 Zielona infrastruktura (broszura), UE, 2010 [http://ec.europa.eu/environment/pubs/pdf/factsheets/Green_
infra/pl.pdf]. 9 http://ec.europa.eu/environment/nature/ecosystems/illustrations.htm.
21
źródło usług ekosystemowych, tj. korzyści dla człowieka
w postaci: terenów rekreacji, czystości powietrza, wody,
ochrony przeciw powodziowej
integralny element terenów zurbanizowanych w postaci:
parków, zielonych dachów, ścieżek spacerowych, itp.
czynnik regulujący stosunki wodne, hamujący procesy
erozyjne, wpływający na klimat, itp.
JAK POSTĘPOWAĆ Z ZIELONĄ INFRASTRUKTURĄ
prowadzenie inwestycji w sposób niedewastujący
potencjału danego miejsca, uwzględniający aspekty
przyrodnicze danego miejsca
22
ochrona przed fragmentacją terenu zieleni - znaczenie
ma wielkość terenu biologicznie czynnego dla
prawidłowego funkcjonowania fauny i flory
wykorzystywanie terenów o różnych funkcjach, jako
łączniki poszczególnych elementów systemu, np. rzeki,
skupiska drzew
rekultywacja terenów zdegradowanych w kierunku
przyrodniczym
3.2 Usługi ekosystemowe
Parki są nie tylko przestrzenią publiczną, ale miejscem realizacji usług ekosystemowych, m.in.
poprzez swą funkcję rekreacyjną.
Usługi ekosystemowe to korzyści jakie człowiek czerpie z ekosystemów, czyli są to usługi,
jakich środowisko przyrodnicze dostarcza człowiekowi lub które człowiek czerpie ze
środowiska10.
Źródłem usług ekosystemowych są różnego typu zasoby środowiska, tj. powietrze, woda,
gleby, lasy, tereny biologicznie czynne, a bioróżnorodność stanowi podstawowy zasób
środowiskowy, warunkujący jakość tych usług.
10 Millenium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystems and human well-being. Synthesis report.
23
Usługi te dzielą na 4 grupy11 (podział ten ma charakter uniwersalny i globalny):
Usługi zaopatrywania: zasoby, które są bezpośrednio eksploatowane przez ludzi, jak np.
żywność, włókna, woda, surowce naturalne, składniki do leków;
Usługi wspierające: procesy, które pośrednio pozwalają na eksploatację zasobów
naturalnych, takie jak produkcja czy zapylanie;
Usługi regulacyjne: naturalne mechanizmy odpowiedzialne za regulację klimatu,
cyrkulację substancji odżywczych i wody, regulację szkodników,
zapobieganie powodziom, itp.;
Usługi kulturowe: korzyści, jakie ludzie uzyskują ze środowiska naturalnego dla
celów rekreacyjnych, kulturalnych i duchowych;
Przykładem w sposób oczywisty odzwierciedlającym istotę usług ekosystemowych jest
rolnictwo. „Podstawowym celem jest zapewnienie żywności, ale tereny rolnicze realizują
wiele innych usług ekosystemu. Tradycyjne rolnicze krajobrazy Europy stanowią ważne
dziedzictwo kulturowe, przyciągają turystów i oferują możliwości rekreacji na świeżym
powietrzu. Gleby na terenach rolniczych odgrywają kluczową rolę w obiegu substancji
odżywczych i wody”12.
Parki także należą do usług ekosystemowych, z uwagi na pełnione funkcje środowiskowe
(m.in. poprawa jakości powietrza, ochrona zasobów wodnych, zapobieganie powodziom,
itp.), jak i funkcje rekreacyjne.
W kontekście ochrony środowiska i usług, jakich dostarcza środowisko zastosowanie ma
pojęcie „zaangażowanego zarządzania kapitałem przyrodniczym i usługami
ekosystemowymi”. Jest to „koncepcja, która w zintegrowany sposób ujmuje podejście do
problemu wpływu wielu sektorów na środowisko. Planowanie przestrzenne, zastosowanie
rachunku zasobów oraz spójność między politykami sektorowymi wdrażanymi na wszystkich
szczeblach mogą pomóc w znalezieniu równowagi między potrzebą zachowania kapitału
przyrodniczego i wykorzystywania go do rozwoju gospodarki. Bardziej zintegrowane
podejście tego typu stworzyłoby również ramy dla pomiaru postępu i podstawę dla spójnej
analizy uwzględniającej wiele celów politycznych”13.
11
EEA Środowisko Europy 2010 – stan i prognoza. Synteza, Europejska Agencja Środowiska, 2010, s. 48. 12
Środowisko Europy 2010 – stan i prognozy; Europejska Agencja Środowiska, s. 10 13 Środowisko Europy 2010, s. 48
24
3.3 Funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne
Parki podmiejskie, z uwagi na swą lokalizację w pobliżu terenów zurbanizowanych,
odgrywają ważną rolę rekreacyjno-wypoczynkową dla mieszkańców miast. Wypoczynek
zalicza się bowiem do podstawowych potrzeb człowieka, wpływają na jego kondycję
psychofizyczną. Szczególne znaczenie mają wszelkie jego aktywne formy realizowane w
środowisku przyrodniczym i podejmowane możliwie często. Dlatego też ważność
wypoczynku w mieście i konieczność zapewnienia terenów dla jego realizacji wynika z faktu,
że14:
wiąże się on z możliwością wykorzystania nawet krótkiego czasu wolnego na regenerację
sił fizycznych i umysłowych (pod warunkiem, że tereny te są łatwo dostępne i racjonalnie
rozmieszczone w strukturze miasta w stosunku do miejsca zamieszkania);
zasięg przestrzenny i czasowy jest ograniczony, czyli rozmieszczenie terenów dla tej
funkcji jest wprost proporcjonalne do czasu przeznaczonego na wypoczynek oraz
częstotliwości jego realizacji i czasu potrzebnego na dotarcie do terenów
wypoczynkowych.
Podstawowe czynniki warunkujące atrakcyjność i częstość korzystania z przyrodniczej,
infrastrukturalnej i kulturowej oferty parku to dobra dostępność oraz sposób
zagospodarowania parku, w tym ilościowe i jakościowe wyposażenie w infrastrukturę służącą
użytkownikom.
Dostępność rozumiana jest w dwóch kontekstach:
jako powiązania parku z miastem,
przystosowanie usług i urządzeń dla wszystkich grup użytkowników, tj. z ograniczoną
sprawnością - czasową lub trwałą, osób starszych, rodzin z małymi dziećmi, itp.
Infrastruktura w parku podmiejskim obejmuje takie elementy jak:
informacja wizualna - stanowiąca element promocji miejsca w skali miasta i ułatwienie
poruszania się w przestrzeni parkowej,
urządzenia rekreacyjno-sportowe – ich ilość stanowi wskaźnik stopnia urozmaicenia
i aktualności oferty parku;
wyposażenie techniczno-komunikacyjne – jego ilość stanowi wskaźnik bezpieczeństwa
i dostępności;
stan jakościowo-estetyczny wyposażenia -stanowi wskaźnik atrakcyjności wpływający na
samopoczucie użytkowników i „klimat miejsca”.
14 Szczepańska-Góra A., Problematyka …, s. 27
25
Kryteria oceny obszaru pod względem dostępności i wyposażenia w infrastrukturę to15:
uwarunkowania zewnętrzne: powiązania parku z otoczeniem
1. dostępność
komunikacyjna:
- dojazd komunikacją masową i indywidualną
- ścieżki rowerowe i piesze
2. informacja wizualna: - kierunkowskazy z terenu miasta
- tablice informacyjne w strefie wejściowej o programie
uwarunkowania wewnętrzne: struktura przestrzenno-funkcjonalna parku
3. infrastruktura
rekreacyjno-sportowa
- poziom zróżnicowania urządzeń i wyposażenia, np.
plaża piaszczysta lub trawiasta
ścieżki spacerowe i rowerowe
urządzenia sportowe (boiska, mni-golf, skateparki,
strefy fitness itp.)
place zabaw
punkty gastronomiczne
wypożyczalnie sprzętu wodnego
baseny i brodziki
pomosty i przystanie
stoły do gier (np. ping-pong’a, szachów)
stoły i miejsca na grilla
wyposażenie (zaplecze) do organizacji imprez
i koncertów
- aktualność programu wypoczynkowego
(tj. co jest użytkowane, co zdezaktualizowane)
4. infrastruktura
techniczno-
komunikacyjna
- wyposażenie w węzły sanitarne i przebieralnie
- występowanie elementów małej architektury lub
infrastruktury technicznej (tj. ławki, lampy, kosze na
śmieci)
- parkingi (miejsca postojowe)
- wyposażenie w stojaki na rowery
- występowanie rozwiązań dla osób niepełnosprawnych,
5. stan jakościowy
i estetyczny
wyposażenia
-
forma architektoniczna i wyraz plastyczny infrastruktury
i elementów zagospodarowania
15 Por. Szczepańska-Góra A., Problematyka …, s. 46
26
3.4 Polityka przestrzenna na rzecz zachowania i rozwoju parków
podmiejskich
Z uwagi na wielofunkcyjną rolę podmiejskich terenów przyrodniczych, lokalna i regionalna
polityka przestrzenna powinna mieć na względzie ochronę istniejących lasów i terenów
zieleni oraz – w miarę możliwości – podejmować działania na rzecz ich ilościowego
i jakościowego wzmacniania. Istotne jest dążenie do tworzenia systemów przyrodniczych na
poziomie miasta i regionu, a skutecznym instrumentem tej ochrony są ustalenia
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które stanowią prawo
miejscowe.
„Marginalizowanie problematyki wypoczynku w mieście (…) stanowi antytezę rozwoju
zrównoważonego, przyjętego współcześnie za obowiązkowy kierunek kształtowania miast.
Brak terenów wypoczynkowych zaliczany jest bowiem do zagrożeń środowiskowo-
przestrzennych, obok takich jak: zanieczyszczenie wody, powietrza i gleb, konflikty
funkcjonalne, smog, hałas, itp. Nie oznacza to więc jedynie doraźnego deficytu terenów
i obiektów do spędzania czasu wolnego, lecz skutkuje przyszłymi poważniejszymi
konsekwencjami - głównie społecznymi i zdrowotnymi, do których zaliczyć można:
▪ obniżenie kondycji zdrowotnej społeczności lokalnej;
▪ obniżenie konkurencyjności gminy przez zubożenie oferty wypoczynkowej i utratę
uczestników wypoczynku - poszukujących innych miejsc;
▪ w skrajnych przypadkach - wzrost patologii społecznej, zwłaszcza wśród młodzieży, dla
której brak oferty dla zagospodarowania czasu wolnego”16.
Terenów tych nie należy traktować jako ograniczenia w rozwoju przestrzennym danego
obszaru, lecz jako jego wartość dodaną, decydującą o jakości życia i poziomie zdrowotności
zarówno w skali populacyjnej, jak i indywidualnej. Obecność tego typu terenów nierzadko
stanowi tzw. „czynnik lokalizacyjny” podnoszący jakość danego miejsca. Oczywistym jest
bowiem fakt, że obecność wszelkiego typu przyrodniczych terenów o funkcji rekreacyjnej
podnosi znacząco wartość inwestycyjną terenów w bliskim lub bezpośrednim ich
sąsiedztwie.
Kwestie te są szczególnie aktualne dla takich obszarów jak Metropolia „Silesia”, która „dość
rzadko kojarzona bywa z parkami i lasami, a wciąż znacznie częściej z przemysłem i jego
uciążliwościami. Warto jednak popularyzować przyrodniczy i rekreacyjny wymiar miast tego
obszaru, gdyż służy to stopniowej zmianie ich stereotypowego wizerunku i obalaniu mitów.
To ważne także z uwagi na społeczną i zdrowotną rolę, jaką tereny te pełnią dla mieszkańców
obszarów silnie zurbanizowanych. Mają one również walor estetyczny, jako kolorowe
enklawy drzew i krzewów, wzbogacające przestrzeń miast”17.
16
Szczepańska-Góra A., Problematyka wypoczynku…, s. 34-35 17 red. Gwoździewicz B., Szczepańska-Góra A., Zielona strona Metropolii „Silesia”, GZM 2010, s.3
27
4. ANALIZA DOŚWIADCZEŃ PROJEKTU PERIURBAN PARKS
4.1 Podstawowe informacje o projekcie Periurban Parks18
Projekt Periurban Parks poświęcony był kwestiom kreowania
i zarządzania terenami zwanymi potocznie „parkami
podmiejskimi” (ang. periurban parks).
Problematyka podjęta w projekcie stanowi zatem
międzynarodowy głos podkreślający ważność parków podmiejskich dla jakości życia
w miastach europejskich oraz wskazuje na konieczność wielokierunkowej ochrony tych
terenów i ich kształtowania w powiązaniu ze środowiskiem miejskim. Powinno to stanowić
integralny komponent lokalnych i regionalnych polityk rozwoju.
Projekt realizowany był w latach 2010 – 2012 i finansowany przez Europejski Fundusz
Rozwoju Regionalnego (ERDF), w ramach Programu INTERREG IVC promującego współpracę
międzyregionalną oraz wymianę najlepszych praktyk między krajami Europy - zgodnie
z założeniami współpracy terytorialnej Unii Europejskiej.
Cele projektu to:
18 www.periurbanparks.eu
28
Dla osiągnięcia ww. celów, projekt opierał się na:
• wymianie doświadczeń pomiędzy partnerami reprezentującymi różnego rodzaju
instytucje z różnych krajów tj. władze regionalne, lokalne, zarządców parków, organizacje
pozarządowe, uniwersytety, itp.
• włączaniu do projektu tzw. stakeholder’ów (zainteresowanych podmiotów) – w sposób
pośredni przez informowanie za pomocą broszur, strony WWW, newsletterów lub
bezpośredni przez włączenie w prace projektu;
• opracowywaniu dokumentów (indywidualnie - przez wszystkich partnerów oraz zbiorczo
– dokumentów końcowych);
• realizacji 4 projektów pilotowych (przez 4 partnerów), będących próbą wdrożenia
wybranych rozwiązań, wspólnie wypracowanych w takcie realizacji projektu);
W projekcie uczestniczyło 14 partnerów z 11 krajów UE (rys. 10), reprezentujących
następujące instytucje:
1. REGIONE TOSKANA (Regin Toskania), Włochy – Lider projektu
2. ABERDEEN CITY COUNCIL (Rada Miasta Aberdeen), Wielka Brytania
3. VITOSHA NATURE PARK (Park Narodowy Vitosha), Bułgaria
4. THE CITY OF KOŠICE (Miasto Košice), Słowacja
5. REGIONAL GOVERNMENT OF LOMBARDY (Rząd Regionu Lombardii), Włochy
6. DANUBE-IPOLY NATIONAL PARK DIRECTORATE (Zarząd Parku Narodowego Danube-
Ipoly), Węgry
7. LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE (Metropolitalne Biuro Obszarów
Przyrodniczych w Lille), Francja
8. REGIONAL GOVERNMENT OF ANDALUSIA, REGIONAL MINISTRY FOR ENVIRONMENT
(Regionalny Rząd Andaluzji, Regionalne Ministerstwo Środowiska), Hiszpania
9. PRAGUE CITY FOREST PARK (Park Leśny w Pradze), Czechy
10. GENERAL COUNCIL OF SEINE-SAINT-DENIS (Zarząd Generalny Seine-Saint-Denis), Francja
11. LISBON MUNICIPALITY (Gmina Lizbona), Portugalia
12. GÓRNOŚLĄSKI ZWIĄZEK METROPOLITALNY, Polska
13. LARNACA DEVELOPMENT AGENCY (Agencja Rozwoju Larnaki), Cypr – w projekcie od
początku 2012 r., w zastępstwie ZOGRAFOU MUNICIPAL ENTERPRISE OF DEVELOPMENT
(Miejskie Przedsiębiorstwo Rozwoju Zografou) z Grecji, tj. w projekcie do końca 2011 r.
14. FEDENATUR: European Federation of Natural & Rural Metropolitan & Periurban Spaces
(Europejska Federacja Obszarów Podmiejskich i Wiejskich), Hiszpania
29
Rys. 10 Rozkład 14 partnerów projektu Periurban Parks z 11 krajów Unii Europejskiej
30
4.2 Typologia parków podmiejskich w projekcie
Analizowane w projekcie parki podmiejskie różnią się między sobą pod względem:
położenia w strefach klimatycznych: śródziemnomorskiej, oceanicznej, umiarkowanej;
różnego poziomu wartości przyrodniczych: posiadają status parku narodowego, nie są
objęte żadną formą ochrony, posiadają wydzielone obszary objęte ścisłą ochroną,
wyłączone dla użytkowników oraz obszary ogólnodostępne;
pierwotnego charakteru terenu: nieużytki bądź tereny poprzemysłowe poddane
procesowi rewitalizacji, obszary rolnicze.
Na podstawie cech terenów zgłoszonych do projektu wyodrębniono 4 rodzaje parków:
A. park narodowy
Obszar o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, charakteryzujący się dużą
różnorodnością fauny i flory.
Przepisy prawne i ograniczenia w użytkowaniu tego typu terenów są określone na poziomie
europejskim (NATURA 2000), krajowym lub regionalnym i lokalnym.
Na proces rozwoju tego obszaru może znacząco wpływać zakaz realizacji określonych form
użytkowania terenu.
parki w projekcie: Andaluzja, Park Narodowy Danube-Ipoly, Park Narodowy Vitosha
B. park pół-naturalny i teren rolnictwa ekologicznego
Obszar będący połączeniem terenów naturalnych i sztucznie ukształtowanych, jak korytarze
ekologiczne i tereny rolnicze (np.: pola uprawne oraz lasy i mokradła).
Ten typ parku nie podlega europejskim regulacjom prawnym, natomiast posiada
uregulowania prawne na poziomie polityki krajowej i lokalnej.
parki w projekcie: Park Sud Milano, Park della Piana Toscana, Metropolia Lille
C. park leśny
Obszar zlokalizowany w bliskim sąsiedztwie miasta lub w jego strukturze, pełniący funkcje
społeczne i rekreacyjne dla społeczności lokalnej.
Ten typ może łączyć w sobie różne rodzaje parków oraz podlegać różnym regulacjom
prawnym, jak np. wynikających z planu urządzenia lasu, czy miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego.
parki w projekcie: Monsanto Lisbon, Košice, Park Drahaň, Praga-Troja; Zografou, Metropolia
„Silesia”
D. park powstały na terenach zrekultywowanych
Obszar powstały na terenie zrekultywowanym, uprzednio zdegradowanym w wyniku
działalności człowieka (np. tereny poprzemysłowe czy składowiska odpadów).
parki w projekcie: Seine-Saint-Denis, Metropolia Lille, Metropolia „Silesia”, Park Nord Milano
31
4.3 Rezultaty projektu
Projekt Periurban Parks należał do projektów nieinwestycyjnych, bazujących przede
wszystkim na wymianie doświadczeń – zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (tego co
może być problemem, czego należy unikać). Analiza ta wskazuje jak wiele zagadnień ma
wymiar uniwersalny i wspólny, niezależnie od uwarunkowań prawnych i społeczno-
gospodarczych poszczególnego państwa, a kwestia współistnienia terenów przyrodniczych
i zurbanizowanych pozostaje wciąż aktualna, a współczesne presje na środowisko nie znają
granic. Dlatego też budowanie platformy współpracy i sieci kontaktów powinno być stałym
procesem umożliwiającym aktualizację i poszerzanie wiedzy na temat zarządzania
i kształtowania przestrzeni parku.
Wyniki prac projektu zostały zebrane w formie:
• opracowanie pt. „Tool Kit” - materiał zawierający dobre przykłady oraz słabości
w zakresie zarządzania parkami podmiejskimi w aspektach: społecznym, środowiskowym,
prawnym, zarządczym, ekonomicznym, kulturowym, infrastrukturalnym; jest to
dokument zbiorczy przygotowany na podstawie 13 materiałów składowych pn. „Analiza
Terytorialna”, sporządzonych indywidualnie przez partnerów wg wspólnego schematu;
• elektroniczny interaktywny Guide Book - narzędzie pozwalające zakwalifikować dany
teren do jednego z czterech rodzajów parku wyodrębnionego w projekcie (patrz. pkt.
4.2), zawierające zestaw informacji i dobrych praktyk dla danego rodzaju;
• „Policy Recommendations” - rekomendacje w zakresie polityki przestrzennej wobec
parków podmiejskich - o charakterze apelu adresowanego do decydentów i polityków,
które podkreślają wielofunkcyjne znaczenie podmiejskich terenów przyrodniczych typu
„periurban parks” oraz konieczność ich utrzymywania i ochrony przed presją
inwestycyjną i urbanizacją z uwagi na ich rolę w kształtowaniu warunków zamieszkania w
miastach i zdrowotności mieszkańców (załącznik nr 1).
„Dla Metropolii „Silesia” projekt był okazją do
prezentowania walorów przyrodniczych tego
obszaru, co było naturalną promocją miast
Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, tym
razem pod kątem lasów, parków i terenów
rekreacyjnych. Umożliwił także nawiązanie
kontaktów z międzynarodowym gronem
profesjonalistów i podmiotów zarządzających
tego typu terenami. Dodatkowym profitem dla
32
wszystkich miast GZM był folder pt. „Zielona strona Metropolii „Silesia”, wydany w 2011 r.
i dwukrotnie wznawiany. Jest on także dostępny na stronie internetowej”19.
4.4 Wyniki wieloaspektowej analizy parków podmiejskich
Analiza parków podmiejskich dokonana w projekcie Periurban Parks odzwierciedla ich
wieloaspektową specyfikę oraz rolę jaką pełnią dla jakości życia w środowisku
zurbanizowanym.
Nowatorskie podejście do parku podmiejskiego oznacza, iż powinien być on traktowany
przez władze publiczne jako jeden z instrumentów kształtowania polityki przestrzennej,
a nie obszar wykluczony z zabudowy, stanowiący głównie obciążenie budżetowe.
Takie podejście wymaga stosowania określonego instrumentarium wspierającego jednostki
publiczne i prywatne w procesie tworzenia lub utrzymania parków podmiejskich.
Instrumenty te obejmują takie aspekty jak:
formalno-prawny;
zarządzenia;
środowiskowy;
społeczny i komunikacyjny;
kulturowy;
ekonomiczny;
infrastrukturalny, z uwzględnieniem aspektów dostępności.
Na podstawie doświadczeń 11 krajów EU dokonano analizy powyższych aspektów pod kątem
ich słabości i ograniczeń oraz dobrych praktyk, czyli funkcjonujących i sprawdzonych
rozwiązań, które mogą inspirować do podejmowania podobnych inicjatyw w innych parkach.
Niniejszy rozdział został przygotowany na podstawie dokumentów wypracowanych
w ramach projektu oraz materiałów informacyjnych dodatkowo pozyskanych od parterów
projektu. Informacje te zostały zawarte w części szczegółowej obejmującej:
1. Ustalenia z zakresu kreowania i zarządzania parkami podmiejskimi na podstawie
projektu Periurban Park;
2. Przykład wykorzystania projektu Periurban Parks Katowickim Parku Leśnym;
3. Przykłady rozwiązań z wybranych parków podmiejskich z projektu Periurban Parks;
4. Podstawowe informacje na temat wybranych parków z projektu Periurban Parks.
19 art. stona internetowa www.silesiametropolia.eu
33
CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
34
1
USTALENIA Z ZAKRESU KREOWANIA
I ZARZĄDZANIA PARKAMI PODMIEJSKIMI
NA PODSTAWIE PROJEKTU PERIURBAN PARK
35
1. USTALENIA Z ZAKRESU KREOWANIA I ZARZĄDZANIA PARKAMI
PODMIEJSKIMI NA PODSTAWIE PROJEKTU PERIURBAN PARK
1.1 Aspekty formalno-prawne
a) bariery i ograniczenia (patrz: Aspekty zarządzania):
brak prawnego statusu parków podmiejskich;
słabość polityki przestrzennej (niewystarczająca egzekwowalność przepisów)
i kompleksowego planowania terenów na styku obszarów miejskich i wiejskich;
niedostatecznie rozwinięta współpraca wielosektorowa i zarządzanie wielopoziomowe;
b) dobre praktyki:
park podmiejski jako narzędzie regionalnej/lokalnej polityki przestrzennej:
- park bywa postrzegany jako instrument planistyczny, zwłaszcza w kontekście
zurbanizowanych obszarów podmiejskich; takie państwa jak Wielka Brytania czy
Niemcy traktują parki, jako obszary cenne strategicznie dla zachowania równowagi
ekologicznej w obszarach metropolitalnych oraz dla ochrony środowiska i poprawy
krajobrazu obszarów podmiejskich;
integrowanie działań planistycznych i polityki:
- specyfika parków podmiejskich może wymagać powołania jednostki zarządzającej;
rolę tę pełnić mogą organizacje pozarządowe (np. Metropolia Lille) lub podmioty
powołane do tego celu (np. Andaluzja, Lombardia, Seine-Saint-Denis);
- rozwiązanie takie – choć nie jest wolne od praktycznych problemów - pomaga
w koordynowaniu polityki zarządzania i planowania w obrębie zagadnień odnoszących
się do ochrony i rozwoju obszarów podmiejskich.
mechanizmy skutecznej koordynacji polityki (planowania) i rozwoju parku podmiejskiego:
- jednostki zarządzające nie tylko muszą posiadać odpowiednie przepisy wewnętrzne
określające funkcjonowanie parku, ale i mechanizmy wdrażania polityk i celów
rozwoju, jak np. stosowne porozumienia pomiędzy jednostką zarządzającą parkiem,
a władzą publiczną (samorządem lokalnym/regionalnym); nie gwarantują lecz
wspierają one skuteczność działań.
36
WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW FORMALNO-PRAWNYCH
Prawne/formalne przyznanie statusu „parku podmiejskiego” jest ważnym krokiem
w kierunku uproszczenia procesu zarządzania tym terenem, w tym: sporządzania dla
niego polityk, strategii i regulacji prawnych; nawet jeśli regulacje prawne nie pozwalają
na nadanie parkowi statusu podmiotu prawnego i nie przypisują mu odrębnych regulacji
prawnych, to jednostka nim zarządzająca powinna za tym lobbować (najwłaściwszym dla
rozpoczęcia tego procesu wydaje się być poziom regionalny);
Planowanie przestrzenne jest kluczowym instrumentem prawnym dla utrzymania i/lub
rozwoju parków podmiejskich jest, ponieważ:
pozwala na ochronę istniejących zasobów;
wspiera proces integrowania parków podmiejskich z obszarami zurbanizowanymi,
m.in. poprzez: strefowanie, ograniczenia dla rozwoju terenów inwestycyjnych,
planowanie zielonej infrastruktury i powiązań ekologicznych;
może łączyć procesy planowania i wdrażania na rzecz spójnego, długoterminowego
zagospodarowania i użytkowania terenu, bazując na wielopoziomowym
i wielosektorowym podejściu, nastawionym na „proces” i spójność społeczną;
Ważne jest integrowanie polityk i narzędzi planistycznych dotyczących parków
podmiejskich w cały proces planowania i rozwoju danego obszaru (w skali lokalnej lub
regionalnej):
działania w tym zakresie powinny wychodzić poza tradycyjny podział na planowanie
obszarów miejskich i wiejskich, który nie był w stanie powstrzymać ekspansji na
tereny przyrodnicze w urbanizującej się Europie;
parki podmiejskie powinny być traktowane jako swoisty łącznik między miastem
a wsią, oraz jako „separatory”/„bufory” między poszczególnymi terenami
zainwestowanymi i ograniczać zjawisko „rozlewania się miast”.
Tworzenie dobrowolnych partnerstw zawiązanych w oparciu o stosowne uregulowania
prawne, zrzeszających wszystkich niezbędnych partnerów z sektora publicznego
i prywatnego - ma znaczenie strategiczne dla wyznaczania celów, działania i rozwoju
parków podmiejskich i może wpłynąć na efektywność międzyinstytucjonalnego
zarządzania; tak pojęte zarządzanie może przyczynić się do likwidacji tzw.
„instytucjonalnego wąskiego gardła”, spowodowanego brakiem porozumienia
i koordynacji wpływającego na słabość zarządzania;
Patrz także: Aspekty zarządzania
37
1.2 Aspekty zarządzania
a) bariery i ograniczenia:
- Brak uznania parku podmiejskiego za odrębny podmiot (patrz też Aspekty prawne):
- większość krajów UE nie traktuje parku jako odrębnego podmiotu prawnego, z własną
jednostką zarządzającą; utrudnia to rozwój współpracy wielosektorowej oraz skutkuje
postrzeganiem parku głównie przez pryzmat aspektów środowiskowych, a także
ogranicza możliwości wdrażania własnej strategii rozwoju i inicjowania
indywidualnych działań;
- nawet w nielicznych sytuacjach, gdy park posiada swą jednostkę zarządzającą,
współpraca i koordynacja działań między poszczególnymi jej wydziałami a różnymi
podmiotami nie jest łatwa; bywa bowiem, że zarządzanie parkiem jest realizowane
przez różne wydziały, co utrudnia prowadzenie efektywnej polityki rozwoju;
Konflikt interesów i presje inwestycyjne:
- presja wywierana przez obszary zurbanizowane w sąsiedztwie parku podmiejskiego
(np. Monsanto Lizbona, Zografou, Park Drahaň, Praga-Troja; Park Narodowy Vitosha),
a zwłaszcza na pograniczu „miasta i wsi” (np. Seine-Saint-Denis, Park della Piana
Toskania), stanowi ciągłe zagrożenie dla funkcjonowania tego terenu;
- wartość rynkowa gruntów zwykle jest ważniejsza od aspektów środowiskowych; parki
podmiejskie cieszą się popularnością inwestycyjną wśród developerów, co nie sprzyja
zapewnieniu biologicznej ciągłości między parkami a ich otoczeniem;
Brak długoterminowych strategii oraz zintegrowanego i kompleksowego planowania:
- brak opracowanych strategii rozwoju i wizji rozwoju parku stanowi dużą przeszkodę
w prawidłowym funkcjonowaniu parku; jeśli jednostka zarządzająca parkiem jest
jednostką publiczną, to często jej praca uzależniona jest od kadencyjnością władz,
wynoszącej 4 - 5 lat; w tym przypadku zarządzanie jest bardziej skupione na osiąganiu
krótkotrwałych celów niż tworzeniu długoterminowej strategii rozwoju;
- zwykle planowanie obszarów zurbanizowanych i wiejskich traktowane jest jako
odrębne kwestie, co oznacza, że często brak jest zintegrowanego i kompleksowego
planowania terenów miejsko-wiejskich; najczęściej niestety „interes miejski”
przeważa nad wiejskim;
- rozbieżność interesów różnych partnerów i sił w zakresie kierunków rozwoju danego
parku.
38
b) dobre praktyki (patrz: Aspekty formalno-prawne):
Systemy zarządzania parkami podmiejskimi:
jednym z rozwiązań funkcjonującym w krajach UE jest powoływanie jednostki
zarządzającej (organizacji, agencji, partnerstwa, itp.) dla jednego parku (np. Parco
Nord Milano, Lombardia, Włochy) lub kilku parków (np. General Council Management
of Green Spaces, Seine-Saint-Denis Francja; Espace Naturel Lille Métropole, Francja);
takie rozwiązanie zwiększa samodzielność działania, m.in. pozwala budować
długoterminowe plany działania, sięgać po różne formy finansowania, prowadzić
politykę marketingową i monitoring;
system zarządzania parkami ma różny charakter i stan prawny:
dominujący system zarządzania parkiem to podmiot publiczny lub połączenie
różnych podmiotów działających w ramach parku będącego własność publiczną
(np. Park Narodowy Vitosha, Koszyce, Monstanto Lisbon);
w przypadku, gdy park podmiejski podlega kilku samorządom lokalnym i/lub
podmiotom prywatnym, można tworzyć partnerstwa publiczno-prywatne lub inne
formy współpracy (np.: Aberdeen, Andaluzja “La Corchuela”, Metropolia Lille);
często zarządzanie odbywa się „na miejscu” poprzez wewnętrzne struktury lub
jest realizowane poprzez outsourcing;
Długoterminowa strategia zarządzania:
strategia, wspólnie uzgodniona ze wszystkimi podmiotami związanymi
z funkcjonowaniem parku, jest warunkiem koniecznym dla prawidłowego
funkcjonowania parku podmiejskiego; dokument ten powinien:
zawierać analizę zagadnień i funkcji parku oraz celów i planowanych zamierzeń;
uwzględniać proces konsultacji społecznych (ze wszystkimi zainteresowanymi
podmiotami) dających możliwość wnoszenia uwag na etapie sporządzania
projektu tego dokumentu (mimo czasochłonności tego procesu pozwala on
uniknąć późniejszych konfliktów, na etapie realizacji zamierzeń);
określać system monitoringu i oceny na rzecz poprawy jakości procesu
zarządzania.
Budowanie współpracy:
angażowanie podmiotów instytucjonalnych i społecznych jest czynnikiem
warunkującym właściwy rozwój parku i pełnienie jego wielofunkcyjnych zadań;
idea „szerokiego partnerstwa” oznacza podejście wielosektorowe, oparte na zasadach
współpracy międzyinstytucjonalnej, angażującej wszystkie poziomy zarządzania oraz
39
możliwie szerokie grono społeczności lokalnej w celu wspólnego rozwiązywania
problemów i budowania strategii działania parku podmiejskiego (np. Park Sud Milano,
Metropolia Lille, Park della Piana Toskania w fazie początkowej);
współpraca wielosektorowa wiąże się też z ograniczeniami, np. w postaci mało
czytelnego podziału kompetencji i odpowiedzialności między instytucjami oraz słabej
koordynacji pomiędzy podmiotami;
Nadzór i kontrola- element systemów zarządzania parkiem:
- systemy monitoringu środowiska i przestrzeni, zintegrowane z regionalnym lub
lokalnym planem dla obszarów chronionych, pozwalają zarządcom parków
podmiejskich uzyskać informacje mogące w znaczący sposób wpływać na
podejmowane decyzje (np. Rząd Regionalny Lombardii, Metropolia Lille).
WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW ZARZĄDZANIA
Powołanie niezależnej jednostki zarządzającej parkiem pozwala najefektywniej działać na
rzecz parku – zarówno w zakresie codziennych prac, jak i długoterminowego planowania
strategicznego; zakres jest kompetencji powinien obejmować:
- codzienne funkcjonowanie parku,
- opracowywanie i wdrażanie długoterminowych strategii i planów wykonawczych,
- integrowanie planów, polityk i działań,
- zawiązywanie współpracy i umów z partnerami (definiując ich obowiązki,
zaangażowanie i sposób użytkowania terenu),
- włączanie parku w strategie rozwoju lokalnego danego obszaru,
- podnoszenie społecznej świadomości na temat wartości, historyczno-kulturowych
walorów parku oraz jego znaczenia dla rozwoju lokalnego.
Jednostka zarządzająca parkiem podmiejskim powinna być aktywna w procesie
planowania przestrzennego danego obszaru, m.in. poprzez uwzględnianie parku
podmiejskiego w dokumentach planistycznych różnego szczebla dla jego ochrony oraz
poprawy jego powiązań z otoczeniem (np. planowanie obsługi komunikacyjnej);
Strategia zarządzania parkiem może przybierać różnorodne formy:
być realizowana poprzez istniejące dokumenty (np. Plany ochrony środowiska)
być tworzona indywidualnie w miarę potrzeb.
Park nie powinien być postrzegany jako „element statyczny, zarządzany odgórnie” lecz
jako „podmiot dynamiczny, zarządzany „oddolnie”- kształtowany z udziałem społeczności
lokalnej, której służy; ważne jest więc przygotowanie odpowiedniego zestawu działań
społecznych i informacyjnych na rzecz szerokiej promocji parku i jego oferty;
Patrz także: Aspekty formalno-prawne oraz Aspekty społeczne i informacyjne
40
1.3 Aspekty środowiskowe
a) bariery i ograniczenia:
Formy użytkowania gruntów występujące w parkach, które potencjalnie mogą
pozostawać w sprzeczności z ochroną bioróżnorodności to:
- działalność rolnicza: często oparta jest na intensywnych metodach produkcji,
prowadzona na obszarach graniczących z chronionymi siedliskami fauny i flory;
- odłogowanie terenów rolniczych lub występowanie nieużytków mogące powodować
ekspansję gatunków inwazyjnych, powodujące wypieranie i zastępowanie gatunków
właściwych dla danego terenu (np. Park Narodowy Vitosha, Park Narodowy Danube-
Ipoly, Park Drahaň, Praga-Troja);
- gospodarka leśna: bywa, że programy intensywnego zalesiania zagłuszają
bioróżnorodność danego obszaru;
- funkcja rekreacyjna: powoduje konflikty z funkcją przyrodniczą wynikające przede
wszystkim z nadmiernej liczby użytkowników lub nieprawidłowych ich zachowań, jak:
niszczenie roślinności, naruszanie spokoju zwierząt, zagrożenie hałasem, czy
zanieczyszczenie gleby;
Zagrożenia i presje dla środowiska wynikające z oddziaływania człowieka:
negatywne procesy urbanizacyjne na terenach podmiejskich to rozlewanie się miast
skutkujące malejącą możliwością tworzenia nowych obszarów chronionych
i uszczuplaniem istniejących terenów tego typu (np. Park Sud Milano, Seine-Saint-
Denis, Park della Piana Toskania);
powszechny konflikt między użytkownikami parku, a środowiskiem to imprezy
masowe organizowane na terenach parków podmiejskich (np. sportowe, koncerty)
i rosnąca liczba ich uczestników jest problematyczna, zarówno z punktu widzenia
zarządzania parkiem, jak i przyrody (np. zniszczenie ścieżek podczas maratonu
w którym uczestniczyło 3000 osób w Metropolii Lille);
przykład zagrożenia ze strony środowiska przyrodniczego dla człowieka: niektóre
gatunki zwierząt, które bywają uciążliwe dla ludzi mieszkających w obrębie obszaru
parkowego lub w jego sąsiedztwie (np. nietoperze zamieszkujące w budynkach
mieszkalnych, których guano oprócz nieprzyjemnego zapachu, niszczy substancję
budynku oraz jest źródłem pasożytów niebezpiecznych dla człowieka (np. Park
Narodowy Danube-Ipoly) czy dziki w Katowickim Parku Leśnym niszczące trawniki
i stanowiące zagrożenie dla użytkowników parku).
41
nadmierne wykorzystywanie obszaru parku do celów rolniczych lub rekreacyjnych:
zjawisko szczególnie zauważalne w odniesieniu do chronionych łąk i lasów, gdzie
zniszczeniu ulegają gatunki fauny i flory podlegające ochronie;
zanieczyszczenie odpadami: zaśmiecanie parków przez ich użytkowników lub
podrzucanie odpadów i tworzenie „dzikich wysypisk” zanieczyszczających środowisko,
degradujących krajobraz i obniżających walory krajobrazowo-estetyczne; występuje
głównie w rejonach sąsiadujących z ciągami komunikacyjnymi i osiedlami
mieszkalnymi;
ekspansja gatunków inwazyjnych: występuje często na nieużytkach i terenach
odłogowanych, może zagrażać terenom chronionym (np. Park Narodowy Vitosha,
Park Narodowy Danube-Ipoly, Park Drahaň, Praga-Troja);
inne zagrożenia: zależnie od specyfiki i lokalizacji parku najczęściej występują
w formie kłusownictwa, pożarów (zwłaszcza w krajach śródziemnomorskich, np.
Monsanto Lizbona, Andaluzja), szkody górnicze degradujące powierzchnię parku,
powodując powstawanie zapadlisk i zalewisk (np. Metropolia Silesia).
b) dobre praktyki:
Ochrona prawna terenów o szczególnie cennej bioróżnorodności:
tworzenie obszarów chronionych odbywa się na podstawie przepisów o ochronie
środowiska szczebla unijnego20, krajowego, regionalnego – status i poziom ochrony
tych obszarów jest zróżnicowany:
obszary Natura 2000 tereny, podlegające regulacjom unijnym, odnoszą się do
terenów o szczególnym znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej – zgodnie
z dyrektywami nr 79/409 i 92/43 (Habitat-Natura 2000); obszary te mogą stanowić:
część parku (np. Seine-Saint-Denis, Park Narodowy Danube-Ipoly, Parco Della
Piana Tuscany, Park Parha-Troja, Koszyce);
w całości tworzyć park (Park Narodowy Vitosha).
obszary szczególnie zagrożone mogą być całkowicie wyłączone z użytkowania np.
poprzez ich ogrodzenie (np. Szlak Przyrodniczy Sas Hill w Parku Narodowym Danube-
Ipoly);
nie zawsze konieczna jest ścisła ochrona i wyłączenie terenu z użytkowania (np.
ochrona lasu może być realizowana na podstawie przepisów krajowych);
20 W maju 1992 r. rządy UE przyjęły przepisy prawne dotyczące ochrony najbardziej zagrożonych gatunków
w Europie. Dyrektywa ta uzupełnia Dyrektywę dotycząca Ptaków z 1979 r. Obie Dyrektywy łączy idea
stworzenia sieci obszarów chronionych Natura 2000 - więcej informacji : http://www.natura.org/about.html
42
Rozpoznanie charakterystyki danego środowiska:
ochrona walorów przyrodniczych parku wymaga waloryzacji jego potencjału
przyrodniczego, w tym określenia specyfiki parku i jego powiązań z otoczeniem (np.
na podstawie materiałów kartograficznych, opracowań naukowych, wizji w terenie,
itp.); służy do formułowania planów ochrony środowiska, strategii rozwoju danego
obszaru, czy zakładaniu nowego parku;
należy zhierarchizować aspekty ekologiczne, społeczne i ekonomiczne oraz wyznaczyć
priorytety działania, pozwalające zapewnić im środki finansowe oraz zdefiniować
zakres i zasady korzystania z parku;
Odnowa środowiska parków podmiejskich oraz odtwarzanie terenów przyrodniczych:
- działania podstawowe: sadzenie lokalnych gatunków roślin, ponowne zalesianie (np.
Monsanto Lizbona, Aberdeen, Toskania Park della Piana, Metropolia „Silesia”),
reintrodukcja roślin poprzez tworzenie ogrodów botanicznych (np. Zografou),
rekultywacja terenów poprzemysłowych i nieużytków (Seine St. Denis, Park Nord
Milano, Metropolia „Silesia”);
- odbudowa naturalnego środowiska życia i odnowa gatunkowa zwierząt (np. Park
Narodowy Vitosha);
- działania wspierające: nasadzenia żywopłotów i lasów w celu przeciwdziałania
procesom erozji, wielokulturowe uprawy rolne, czy stosowanie tradycyjnych metod
zbierania plonów (np. Park Sud Milano);
- konieczne jest zaangażowanie szerokiego grona partnerów w proces odbudowy
biologicznej, np.: leśnicy, rolnicy, zarządcy ośrodków rekreacyjnych, itp. (np.
Metropolia „Silesia”);
- działania te wymagają monitorowania, np. gatunków fauny i flory – ich trwałości,
zdrowotności i odporności na presję antropogeniczną (np. Park Nord Milano),
- niezbędne jest także kształtowanie świadomości społecznej uświadamiającej
potrzebę zachowania środowiska przyrodniczego;
- stosowanie kompensacji przyrodniczej w przypadku konfliktu interesów między
realizowaną inwestycją, która uszczupla obszar parku lub wiąże się z zagrożeniem dla
jego środowiska przyrodniczego (np. Park Sud Milano);
Tworzenie ekologicznych powiązań (patrz: Aspekty formalno-prawne):
zachowanie bioróżnorodności możliwe jest dzięki przepływowi materii i energii,
w tym wymianie genetycznej. Warunkiem tego procesu jest ciągłość systemu
przyrodniczego, którą zapewniają powiązania terenów przyrodniczych (obszarów
zasilania, geokompleksów typu: lasy, pola uprawne) poprzez korytarze i sięgacze
43
ekologiczne (typu: sieć wodna, trakty piesze, zadrzewione aleje); szerzej można
mówić o tworzeniu tzw. zielonej i niebieskiej infrastruktury, obejmującej różnego typu
tereny zieleni, tereny otwarte i wodne oraz o zasadach postępowania z nimi;
- konieczne jest kształtowanie powiązań pomiędzy terenami przyrodniczymi, np.
w formie pasów zieleni, ochrony dolin, zalesiania terenów, itp. gdyż w obszarach
miejskich, podmiejskich czy rolnych często występują przeszkody uniemożliwiające
taką wymianę, np. drogi, tereny zainwestowane (np. Monsanto Lizbona, Metropolia
„Silesia”);
- instrumentem tworzenia lub wzmacniania systemu przyrodniczego są ustalenia
lokalnych lub regionalnych dokumentów planistycznych, w oparciu o które możliwe
są: ochrona dolin rzecznych, zalesianie i zadrzewianie, itp.;
- wprowadzenie strefy ekotonowej tj. strefy przejściowej pomiędzy parkiem a terenami
sąsiednimi może sprzyjać wymianie gatunkowej (np. Park Narodowy Vitosha, Seine-
Saint-Denis, Metropolia Lille, Park della Piana Tuscany);
- prowadzenie tradycyjnych metod rolniczych, jako czynnik łagodzący skutki zbyt
intensywnego użytkowania zasobów przyrodniczych parku, co może wpłynąć na
poprawę warunków ekologicznych i krajobrazowych (np. oczyszczanie i ochrona wód
gruntowych, poprawa żyzności gleby, powstrzymanie procesów erozyjnych,
utrzymanie drzew i krzewów, wzbogacenie bioróżnorodności);
- prowadzenie współpracy między jednostką zarządzającą parkiem a zarządcą lasu dla
zachowania właściwej równowagi przyrodniczej i gospodarki leśnej;
Zaangażowanie wolontariatu jako wsparcie w procesie zarządzania parkiem:
- woluntariusze wykonują różnorodne zadania, jak np.: prace porządkowe,
utrzymywanie bezpieczeństwa na terenie parku (np. Lombardia Park Nord Milano,
Aberdeen, Vitosha NP), prace pielęgnacyjne, jak usuwanie gatunków inwazyjnych (np.
Park Narodowy Danube-Ipoly), realizacja eksperymentalnych programów
przywracania gatunków fauny (np. Park Narodowy Vitosha);
WNIOSKI Z ZAKRESU ASPEKTÓW ŚRODOWISKOWYCH
Proces planowania, tworzenia i zarządzania parkiem podmiejskim wymaga
równoważenia interesów środowiskowych ze społecznymi, tj. prowadzenia polityki
zrównoważonego rozwoju dla ochrony i racjonalnego użytkowania zasobów
przyrodniczych oraz godzenia oczekiwań użytkowników parku wynikających z jego
wielofunkcyjnego charakteru;
Polityka zrównoważonego rozwoju powinna być prowadzona przy wsparciu
woluntariuszy oraz innych podmiotów związanych z parkiem;
44
Innowacyjne postrzeganie parku podmiejskiego oznacza, że jest traktowany jako
instrument wpływający na stabilność ekosystemową i środowiskową. Oznacza to, że
polityki, strategie i inicjatywy podejmowane w parku podmiejskim muszą odnosić się do
poprawy i utrzymania zasobów środowiska (woda, powietrze, gleba, itp.) oraz kreowania
systemów przyrodniczych (siedlisk, itp.).
Park podmiejski jest ważnym elementem systemu przyrodniczego danego obszaru (tj.
częścią tzw. zielonej i niebieskiej infrastruktury); warunkiem jego prawidłowego
funkcjonowania jest ciągłość systemu przyrodniczego, dlatego też należy dążyć do
tworzenia powiązań ekologicznych oraz włączania do systemu terenów o różnych
cechach i wartościach pod względem bioróżnorodności.
Znajomość warunków środowiskowych parku podmiejskiego i jego otoczenia oraz jej
okresowa aktualizacja jest warunkiem koniecznym jego ochrony.
Zróżnicowane funkcje ekologiczne i formy zagospodarowania parku podmiejskiego
powinny być postrzegane jako wartość dodana dla otoczenia a nie jako ograniczenie,
gdyż – z uwagi na swe powiązania z obszarami zurbanizowanymi – wpływa on na
warunki życia mieszkańców.
Zachowanie i ochrona bioróżnorodności parków podmiejskich wymaga podejścia
wielosektorowego (patrz: Aspekty zarządzania) i wiąże się to z koniecznością
podejmowania współpracy i koordynacji różnych podmiotów – zarówno publicznych,
prywatnych, pozarządowych – na różnych szczeblach.
Na obszarach, gdzie wykluczona jest urbanizacja, a park objęty jest prawnymi formami
ochrony, mogą być realizowane programy - we współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami -
zwiększające społeczną świadomość na rzecz godzenia interesów publicznych i ochronę
bioróżnorodności (np. Park Drahaň, Praga-Troja; Metropolia Lille).
45
1.4 Aspekty społeczne i informacyjne
a) bariery i ograniczenia:
Konflikty funkcjonalne w parku podmiejskim:
nierównomierne użytkowanie przestrzeni parku (niektóre obszary są „przeciążone”
zbyt dużą liczbą turystów i odwiedzających);
różne oczekiwania wobec parku sprawiają trudności w osiąganiu konsensusu
pomiędzy różnymi podmiotami (prywatnymi właścicielami gruntów, użytkownikami,
społecznością lokalną, instytucjami, itp.) w zakresie funkcji realizowanych w parku,
jego zarządzania, utrzymania, itp.; trudności te mogą wynikać m.in.
z niewystarczającej świadomości właścicieli gruntów na temat środowiskowego,
ekonomicznego i społecznego znaczenia parków podmiejskich;
Brak świadomości społecznej i zachowania anty-społeczne (patrz: Aspekt Infrastruktura
i dostępność):
powszechnym zjawiskiem jest niska świadomość pro-środowiskowa wśród
użytkowników parku; ze społecznego punktu widzenia, większym zainteresowaniem
cieszy się sportowo-rekreacyjna oferta w parku (wymagająca często otwartych,
dużych przestrzeni), niż stricte jego walory przyrodnicze;
powszechna dostępność oraz wyposażenie parków w różnego typu infrastrukturę
podnosi ich atrakcyjność dla użytkowników, ale także często wiąże się z negatywnym
wpływem na środowisko parku;
wprowadzanie infrastruktury rekreacyjnej w sposób nieprzemyślany i bezplanowy,
nastawiony jedynie na przyciągnięcie licznych użytkowników może narażać parki na
utratę ich wartości przyrodniczych i krajobrazowych oraz powodować różnego typu
zniszczenia, a nawet akty wandalizmu;
Brak powszechności monitoringu dotyczącego użytkowników parku i poszczególnych
obszarów.
b) dobre praktyki:
Upowszechnianie informacji o parku podmiejskim:
informacja na temat oferty rekreacyjno-wypoczynkowej, walorów przyrodniczych
i potencjału kulturowego parku to forma jego popularyzacji i ochrony, budowania
więzi ze społecznością lokalną, stymulowania działań na rzecz ochrony i rozwoju
parków, czy rewitalizacji obiektów zabytkowych w przestrzeniach parkowych.
upowszechnianie informacji wymaga – w miarę możliwości - regularności działań
informacyjno-komunikacyjnych, by na bieżąco pozyskiwać opinie i rozpoznawać
46
oczekiwania użytkowników względem parku oraz powiadamiać o jego
funkcjonowaniu.
Formy kontaktów pomiędzy użytkownikami parku a jednostką zarządzającą:
niezbędny jest dwustronny przepływ informacji: nie tylko „z parku do jego
użytkowników”, lecz „od użytkowników na temat parku” czyli informowanie o parku
oraz uzyskiwanie informacji zwrotnej (np. Park Drahaň, Praga-Troja; Seine-Saint-
Denis, Park Narodowy Vitosha, Park Sud Milano, Metropolia Lille); do tego celu
wykorzystywane są różnorodne formy komunikowania się ze społeczeństwem:
strony internetowe,
drukowane informatory, biuletyny, broszury,
reklamy w mediach,
organizowanie imprez, wystaw, festynów,
bezpośrednie formy komunikowania się ze społeczeństwem (telefon, e-mail);
organizowanie spotkań i warsztatów z udziałem ekspertów, zwłaszcza na temat
fazy projektowej parku lub planowanych zmian;
punkty informacyjne z materiałami promocyjnymi;
organizowanie “dni otwartych”, podczas których mieszkańcy mogą dowiedzieć się
czegoś więcej na temat parku, działalności jednostki nim zarządzającej, itp.;
ankietowanie i badanie opinii publicznej;
przewodniki, mapy (np. Košice, Park Narodowy Vitosha), warsztaty (np. Park della
Piana Toskania).
Włączanie szerokiego grona partnerów i aktywny udział mieszkańców
kluczowym, innowacyjnym elementem tworzenia i zarządzania parkiem podmiejskim
jest współpraca i angażowanie społeczności lokalnych w proces utrzymania i rozwoju
parku (patrz: Aspekty środowiskowe):
woluntariat, jako forma aktywności mieszkańców i forma działań w ramach
społecznej odpowiedzialności biznesu (np. Park Narodowy Vitosha, Lombardia);
angażowanie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, zwłaszcza osób
niepełnosprawnych (np. Andalusia, Park Narodowy Vitosha, Seine-Saint-Denis,
Metropolia Silesia, Metropolia Lille, Koszyce, Park Narodowy Danube-Ipoly);
angażowanie zainteresowanych podmiotów w funkcjonowanie parku m.in.
poprzez powoływanie rad konsultacyjnych, komitetów złożonych
z reprezentantów organizacji, właścicieli terenów, gmin, lokalnych stowarzyszeń,
47
instytucji pozarządowych, instytutów naukowo-badawczych (np. Seine-Saint-
Denis, Park Narodowy Vitosha, Park Sud Milano);
lokalizacja mini ogrodów działkowych w parku (np. Park Nord Milano), jako forma
aktywizacji społeczność lokalnej, zwłaszcza osób starszych;
Działalność edukacyjna parku podmiejskiego:
park może być wykorzystywany do prowadzenia działań edukacyjnych i podnoszenia
świadomości ekologicznej, jako jedna z form komunikowania się ze społecznością
lokalną (ten rodzaj działalności prowadzony jest bezpłatnie lub za niewielką opłatą);
promocja usług edukacyjnych może odbywać m.in. poprzez wydawanie kalendarzy
imprez, ogłoszenia na stronach internetowych, dystrybucję materiałów reklamowych,
itd. (np. Metropolia Lille, Seine-Saint-Denis, Metropolia „Silesia”, Park Narodowy
Vitosha, Andaluzja, Park Drahaň, Praga-Troja; Monsanto Lizbona, Lombardia, Park
della Piana Toskania).
Monitoring - działalność kontrolna (patrz też: Aspekty zarządzania):
ważnym zadaniem dla podnoszenia jakości usług oferowanych przez park podmiejski
i korzystania z jego zasobów jest monitoring parku, m.in. w zakresie profilu i liczby
użytkowników, częstotliwości wizyt, najchętniej odwiedzanych miejsc w parku;
monitoring prowadzony jest w niektórych parkach (np. Metropolia Lille, Park Nord
Milano, Aberdeen) lub prowadzony jest tylko na niektórych obszarach parku np. na
terenach chronionych lub intensywnie użytkowanych (np. Park Narodowy Vitosha,
Park della Piana Toskania);
WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW SPOŁECZNYCH I INFORMACYJNYCH
Park jest nie tylko narzędziem zachowania i ochrony walorów przyrodniczych, ale też
narzędziem rozwoju społecznego. (tj. poprawy kapitału społecznego i rozwoju społecznej
odpowiedzialności za przestrzeń publiczną;
Park podmiejski tworzy nowy model relacji między mieszkańcami a otoczeniem, dzięki
identyfikowaniu potrzeb użytkowników i prowadzeniu dialogu ze społecznością lokalną.
Partycypacyjne podejście do zarządzania parkiem podmiejskim wymaga wysokiego
poziomu świadomości społecznej i zaangażowania możliwie szerokiego grona
mieszkańców oraz partnerów instytucjonalnych. Park podmiejski powinien być
„jednostką dynamiczną” kształtowaną z udziałem społeczności lokalnej, poprzez różnego
rodzaju działania społeczne i informacyjne na rzecz szerokiej promocji parku i jego oferty,
z wykorzystaniem różnych środków komunikacji.
patrz: Aspekty środowiskowe
48
1.5 Aspekty kulturowe
a) bariery i ograniczenia:
Przeciwdziałanie negatywnym zachowaniom społecznym:
konieczne jest ponoszenie nakładów na naprawy czy różnego typu zabezpieczenia
„wandaloodporne”, chroniące dziedzictwo kulturowe przed negatywnymi skutkami
działalności człowieka (jak: wandalizm, pożary, itp.);
nierzadko wartości lokalnego dziedzictwa kulturowego są niedoceniane z braku
świadomości społeczności lokalnej (np. Monsanto Lizbona, Toskania Park della PIana);
Słabości w prawidłowym utrzymywaniu i konserwacji dziedzictwa kulturowego:
ograniczone środki finansowe oraz skomplikowane procedury obowiązujące sektor
publiczny zwykle odpowiedzialny za dobra kulturowe (np. Košice, Park Narodowy
Vitosha, Metropolia „Silesia”);
Trudności w godzeniu rozbieżnych interesów: potrzeby użytkowników z potrzebami
ochrony wartości kulturowych parków:
częstym problemem jest konieczność równoważnia kwestii gospodarczych,
społecznych i środowiskowych oraz trudności z wyznaczaniem priorytetów spośród
tych kwestii (np. Aberdeen); analogicznie jak w przypadku aspektów środowiskowych,
konieczne jest zachowanie równowagi pomiędzy ochroną dóbr kulturowych,
a aktywnością gospodarczą realizowaną w celu pozyskiwania środków na utrzymanie
i rozwój; pozyskiwanie korzyści finansowych może powodować szkody w zasobach
środowiska kulturowego i przyrodniczego parku (np. zyski generowane dzięki
imprezom sportowym i muzycznym).
b) dobre praktyki:
Edukacja i szkolenia: (patrz: Aspekty społeczne i informacyjne)
organizowanie różnego typu imprez dla społeczności lokalnej w celu promocji
lokalnego dziedzictwa kulturowego, jak: wystawy, festyny (np. Park Nord Milano, Park
Drahaň, Praga-Troja; Lille, Kosice), spotkania z uczniami (np. Monsanto Lizbona);
włączanie społeczności lokalnej w proste prace fizyczne związane z utrzymaniem
parku i ochroną jego atrakcji kulturowych, m.in. poprzez woluntariat (np. Park
Narodowy Vitosha, Park Milano Nord);
Odbudowa dziedzictwa kulturowego:
dziedzictwo kulturowe wymaga ochrony jako elementy świadczące o przeszłości
danego miejsca lub dokumentujące historyczne współistnienie człowieka
i środowiska, jak np.: obiekty architektoniczne (np. zamki, forty, mury), świadectwa
49
ówcześnie prowadzonej działalności gospodarczej (np. rolniczej, leśnej, górniczej,
militarnej), dawne urządzenia wodne, miejsca pamięci i ślady działań wojennych oraz
obiekty kultu religijnego, itp.; niektóre parki stanowią historyczne źródło informacji na
temat kształtowania się funkcji wypoczynkowej w mieście, która początkowo
zarezerwowana była dla arystokracji i była wyrazem potrzeby tworzenia estetycznej
przestrzeni dla zabaw, nauki, podziwiania piękna przyrody lub kontemplacji;
adaptacja obiektów historycznych na nowe funkcje, np.: teatr, galeria sztuki, hotel,
restauracja, punkt gastronomiczny (np.: Park Nord Milano, Park Drahaň (Praga-Troja)
i Danube Ipoly); przynosi to dochód przy jednoczesnym wzroście zainteresowania
publicznego tym miejscem;
Społeczna komunikacja i promocja parku(patrz. Aspekty społeczne i informacyjne))
promowanie potencjału kulturowego parku oraz stymulowanie procesu rewitalizacji
zabytkowych obiektów odbywa się poprzez wykorzystywanie zróżnicowanych
środków komunikowania się, jak przewodniki, mapy (np. Košice, Park Narodowy
Vitosha), organizowanie imprez typu: festyny, wystawy, pokazy (w tym
z wykorzystaniem oberków zabytkowych);
WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW KULTUROWYCH
Należy zwrócić uwagę na zachowanie równowagi między dziedzictwem przyrodniczym
i kulturowym, tak by ich promowanie i użytkowanie nie powodowało degradacji.
Spuścizna kulturowa powinna być uwzględniana jako ważny element w procesie
decyzyjnym przy tworzeniu i rozwoju parku; historia miejsca może nadawać parkowi
szczególną wagę i być wykorzystywana do rozbudzania społecznego zainteresowania
określonymi wartościami kulturowymi i przyciągania turystów.
Społeczna partycypacja i efektywne środki komunikowania się wpływają na ochronę
i promocję dziedzictwa kulturowego parku podmiejskiego.
Niedobór funduszy na budowę parku podmiejskiego powinien być uzupełniany przez
zintegrowany program zróżnicowanych działań (patrz: Aspekty społeczne i informacyjne):
z uwagi na brak środków na rozwój i ochronę dziedzictwa kulturowego wymagane
jest zaangażowanie szerokiego grona podmiotów prywatnych i publicznych, w celu
wypracowania zintegrowanych działań na rzecz utrzymania parku i pozyskiwania
środków finansowych;
należy dążyć do ujęcia parku w lokalnej polityce rozwoju, co zapewnia jego ochronę
oraz stwarza szanse na korzystanie i zdobywanie środków finansowych dla
dziedzictwa kulturowego w parku.
50
1.6 Aspekty ekonomiczne
a) bariery i ograniczenia:
Niedostateczne środki finansowe:
brak środków dotyczy zarówno utrzymania parku, świadczenia usług, jak i kosztów
osobowych;
średnia zdolność samofinansowania parków to ok. 20% (na podstawie analizy parków
w projekcie);
Niski poziom niezależności finansowej:
środki finansowe przypisane dla parku zależą od środków publicznych lub konieczność
dzielenia się wpływami z innymi szczeblami władzy (regionalnym, krajowym);
nierzadko środki finansowe nie stanowią odrębnej pozycji dedykowanej dla danego
parku lecz część budżetów miast (np. Monsanto Lizbona, Metropolia „Silesia”);
Wielofunkcyjny charakter parków podmiejskich:
niewystarczające jest wykorzystanie istniejących atrakcji/zasobów dla rozwoju
turystyki i brak świadomości posiadanego potencjału parku: kulturowego,
przyrodniczego i historycznego;
Brak priorytetu dla polityki środowiskowej:
trudności w pozyskiwaniu środków finansowych związane z niestabilnością polityk
i strategii dla danego obszaru oraz z koniecznością negocjowania funduszy na rozwój
parku z poszczególnym poziomem władzy publicznej;
trudność w przyjęciu długoterminowych strategii (w tym zapewniających środki
finansowe dla parku), na rzecz krótkoterminowych działań, związanych
z kadencyjnością władz;
prawne bariery dla wprowadzania nowych rozwiązań w zakresie finansowania.
b) dobre praktyki:
Zróżnicowane źródła współfinansowania parków: administracja publicznej szczebla
krajowego, regionalnego i gminnego, miejskie/metropolitalne stowarzyszenia, agencje,
niezależne podmioty, itp.
Dodatkowe źródła finansowania parków z opłat za istniejące lub nowe usługi:
pobieranie opłat za wstęp do parku lub korzystanie z określonych usług lub urządzeń;
pobieranie opłat za korzystanie i eksploatację jego zasobów – czyli za usługi
ekosystemowe (np. korzystanie z zasobów wodnych, z systemów regulujących
stosunki wodne, działań przeciw erozji gleb);
organizowanie imprez na terenie parku.
51
Wprowadzenie opłat związanych z korzystaniem z parku bywa jednak kontrowersyjne
i niepopularne, zwłaszcza wśród społeczności lokalnych. Wymaga to publicznej debaty
i powszechnego informowania o powodach ich wprowadzania.
Współpraca i tworzenie partnerstwa:
współpraca parków z zainteresowanymi podmiotami (instytucjami publicznymi,
rolnikami, firmami, sponsorami, itp.) działającymi na terenie parku lub powiązanymi
z nim to jeden ze sposobów pozyskiwania nowych źródeł finansowania (np.
Metropolia Lille, Park della Piana Toskania); tego typu współpraca może być
początkiem tworzenia się partnerstwa publiczno-prywatnego celem wprowadzania
usług komercyjnych i publicznych na terenie parku;
model partnerstwa publiczno-prywatnego jest uniwersalny (tzn. potencjalnie możliwy
do wprowadzenia we wszystkich krajach UE): sektor publiczny odpowiedzialny za
określanie celów i kierunków rozwoju parku przekazuje ich wdrażanie partnerom
zewnętrznym; współpraca z podmiotami prywatnymi nie musi oznaczać tylko
finansowania czy inwestowania w usługi w parku, lecz także delegowanie na nich
części zadań i odpowiedzialności w ramach tworzonej korporacji z udziałem kapitału
mieszanego. Przykładami mogą być spółki z rolnikami (np. Parco Sud Milano),
wspólne sponsorowanie imprez (np. Park Nord Milano), modernizacja ścieżek
parkowych, tablic informacyjnych, ławek, itp. (np. Park Narodowy Vitosha).
Inicjowanie działań przynoszących zyski dla parku podmiejskiego – poprzez współpracę
z lokalnymi przedsiębiorcami i zainteresowanymi podmiotami:
dzierżawa terenów pod różnego rodzaju działalności i usługi, np. rolnicze, rekreacyjne
czy sportowe (np. Park della Piana Toskania, Metropolia „Silesia” );
objęcie patronatem przez daną firmę/instytucję fragmentu parku, czy wybranego jego
elementu, np. placu czy ścieżki (Aberdeen);
pozyskiwanie bogactw naturalnych do celów komercyjnych, np.: pozyskiwanie
drewna, produkcja wiór czy korku (np. Metropolia „Silesia”, Monsanto Lizbona),
uprawa kwiatów, pszczelarstwo (np. Park Park Drahaň, Praga-Troja), produkcja
energii (np. Aberdeen), uprawa zdrowej żywności (np. Park Sud Milano);
rozwój eko-turystyki, która może być zarówno formą ochrony środowiska na danym
terenie, jak i sprzyjać rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu;
handel emisjami CO2 (np. Park Nord Milano), stanowiący nie tylko sposób
samofinansowania się parku, ale także inicjatywa o wymiarze ekologicznym (wiąże się
jednak z koniecznością posiadania stosownych regulacji prawnych);
52
WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW EKONOMICZNYCH
Ze względu na dominującą rolę przyrodniczą oraz funkcje społeczne park nie jest i nie
będzie w pełni samofinansujący się; pomimo to nie powinien być on traktowany jako
generator kosztów, lecz jako wartość dodana dla otoczenia i mieszkańców (pod
względem społecznym, środowiskowym i ekonomicznym), która wynika z zasobów
środowiska parku dostarczających określonych usług ekosystemowych.
Działalność gospodarcza nie może naruszać podstawowego celu parku podmiejskiego,
jakim jest ochroną środowiska; konieczne jest godzenie interesu ekonomicznego
z podstawową funkcją ekologiczną oraz społeczną i zdrowotną.
Należy dążyć do zmiany utartej wizji parku jako obszaru, który może się utrzymać tylko
dzięki publicznemu finansowaniu na rzecz tworzenia montażu finansowego, łączącego
środki publiczne z innymi źródłami finansowania; istnieje możliwość generowania
przychodów ze środków prywatnych i publicznych, m.in. z: opłat pobieranych za usługi
ekosystemowe lub działalności gospodarczych prowadzonych w oparciu o walory parku
(jak np.: krajobraz, produkcja zdrowej żywności, rolnictwo, łowiectwo, rybołówstwo).
Parki stanowią atrakcyjny „czynnik lokalizacyjny”, kreujący wartość dodaną wobec
otoczenia i czynnik służy poprawie warunków życia i urozmaicania krajobrazu.
Formy aktywnego pozyskiwania funduszy:
Instrumenty główne (o charakterze strategicznym, międzynarodowym):
partnerstwo publiczno-prywatne (PPP);
Społeczna Odpowiedzialność Biznesu;
handel emisjami CO2;
dotacje oraz środki z programów i funduszy międzynarodowych, w tym UE;
• Instrumenty uzupełniające:
wpływy z dzierżawy terenu pod różne funkcje;
gospodarcze wykorzystanie zasobów;
produkcja „zielonej” energii (biomasa, energia wodna lub wiatrowa, obrót
„zielonymi certyfikatami”);
przychody z własnych podmiotów: usługi gastronomiczne, produkcja i sprzedaż
produktów żywnościowych, usługi rekreacyjne;
dotacje krajowe, regionalne i lokalne;
ulgi podatkowe dla przemysłu udzielającego wsparcia (sponsoringu);
loterie, inne akcje pozyskiwania funduszy;
opłaty za wstęp lub dodatkowe usługi na terenie parku;
dotacje na utrzymanie miejsc pracy np. z programów przeciwdziałania bezrobociu.
patrz: Aspekty zarządzania
53
1.7 Aspekty infrastrukturalne i dostępność
a) bariery i ograniczenia:
Zachowanie równowagi pomiędzy rozwojem infrastruktury a ochroną środowiska:
konieczność ochrony wartości przyrodniczych przy jednoczesnym zapewnieniu
stosownej infrastruktury dla użytkowników;
konieczność „kanalizowania” ruchu i wydzielania w przestrzeni parku obszarów
ogólnodostępnych i wyłączonych dla użytkowników ze względów przyrodniczych;
Problem dostępności:
nierzadko słabością parków są powiązania piesze i rowerowe lub drogowe, które nie
są w pełni wykształcone lub funkcjonalnie rozmieszczone;
niewystarczająca liczba miejsc postojowych dla użytkowników;
brak dostosowania infrastruktury parkowej do potrzeb osób niepełnosprawnych lub
z dysfunkcjami ruchowymi.
Trudności w jakościowym i ilościowym utrzymaniu wyposażenia parku podmiejskiego:
dekapitalizacja wyposażenia, sprzętów i elementów małej architektury;
niesatysfakcjonująca ilość punktów sanitarnych;
zniszczone oznakowanie lub jego brak oraz brak spójności w oznakowywaniu,
zarówno pod względem graficznym (projektowym), jak i rodzaju przekazywanych
informacji;
b) dobre praktyki:
Zapewnienie dostępności parku podmiejskiego:
dywersyfikacja środków transportu zapewniających dostęp do terenu – autobus
samochód, rower, dojście piesze (np. Metropolia „Silesia”);
zapewnienie właściwej liczby miejsc postojowych (z uwagi na powszechność
korzystania z samochodu), a szerzej określenie właściwych kryteriów funkcjonalnych
i technicznych w tym zakresie;
powiązanie parku z otoczeniem: rozwój powiązań pieszo-rowerowych z terenami
otaczającymi, w tym kładek dla pieszych nad drogami (np. Seine-Saint-Denis,
Metropolia Lille, Park della Piana Toskania, Aberdeen);
wykształcenie pieszej i rowerowej dostępności do parku kosztem ruchu ulicznego (np.
Monsanto Lizbona), co wiązało się z koniecznością podjęcia wielu działań
54
rewitalizacyjnych i modernizacyjnych dla stworzenia powiązań z centrum miasta
w formie „zielonego korytarza”;
uwzględnianie potrzeb osób niepełnosprawnych z dysfunkcjami ruchowymi, np.
poprzez podjazdy i rampy, informacje i oznaczenia czytelne dla osób niewidomych
i słabo widzących; w kilku parkach wyznaczone są trasy dla osób niepełnosprawnych,
w tym osób niewidomych (np. Park Narodowy Vitosha, Park della Piana Toskania);
wykorzystanie nieużywanych już tras ówcześnie związanych z działalnością rolniczą
(np. trasy wypasu bydła - Andaluzja).
Zapewnienie infrastruktury wewnątrz parku podmiejskiego:
stworzenie systemu ścieżek tematycznych wraz z tablicami informacyjnymi (np. na
temat dziedzictwa przyrodniczego i historyczne);
wykorzystywanie elementów historycznych lub tradycyjnych dla uatrakcyjnienia
programu parku (np. Metropolia Lille)
wyposażenie parku w centra dla odwiedzających, nie tylko jako punkty informacyjne,
ale miejsca wspierania działań edukacyjnych kształtujących świadomość pro-
ekologiczną oraz promujące walory przyrodnicze i kulturowe (np. Seine-Saint-Denis,
Park Narodowy Vitosha, Metropolia Lille);
oznakowanie: tablice informacyjne przy wejściu głównym i w innych istotnych
punktach; treść i rozmieszczenie oznakowania powinny uwzględniać takie informacje
jak: profil użytkowników, rodzaj komunikatu (informacyjny, ostrzegawczy,
edukacyjny, itp.); Europejska Karta Zrównoważonej Turystyki w zakresie obszarów
chronionych podkreśla ważność oznakowania, jako narzędzia zarządzania przepływem
użytkowników (wraz z odpowiednią lokalizacją wyposażenia i planowaniem tras);
strefowanie przestrzeni parku (np. strefa ogólnodostępna, strefa wyłączona
z użytkowania);
racjonalne rozmieszczenie elementów infrastruktury w przestrzeni parku (np. parking,
toalety, miejsca piknikowe);
WNIOSKI W ZAKRESIE ASPEKTÓW INFRASTRUKTURALNYCH I DOSTĘPNOŚCI
Mimo różnorodności parków podmiejskich istnieją wspólne zasady ich
zagospodarowania, jak: zapewnienie dostępności do parku dla różnych grup
użytkowników, „kanalizowanie” ruchu użytkowników oraz wyposażenie w infrastrukturę
rekreacyjną i techniczną, w dostosowaniu do wymogów i priorytetów ochrony lokalnego
środowiska przyrodniczego;
Parki podmiejskie powinny być uwzględnianie w procesie planowania miasta, m.in. np.
55
poprzez zapewnienie ich obsługi komunikacyjnej lub też niewprowadzanie funkcji
konfliktogennych z funkcjami parków.
Parki podmiejskie powinny wykorzystywać swój potencjał lub elementy
zagospodarowania do rozwoju infrastruktury parkowej, m.in. takie jak: nieczynne układy
komunikacyjne (np. dla rozwoju ścieżek pieszych lub rowerowych), obiekty zabytkowe
(np. do adaptacji na nowe funkcje, takie jak: punkty informacyjne, obiekty rekreacyjne);
działania takie pozwalają uniknąć znacznie wyższych kosztów związanych z budową
nowych inwestycji i przyczyniają się do zachowania tożsamości i specyfiki miejsca.
strefowanie parku podmiejskiego tj. wyznaczenie w parku poszczególnych obszarów
o wspólnych cechach i pełnionej funkcji, co pozwala przyjąć dla nich różne zasady
zagospodarowania lub użytkowania odpowiednio do potrzeb, m.in. zakresie ochrony,
utrzymania i rozwoju obszarów podmiejskich o wysokich walorach biologicznych,
estetycznych i kulturowych;
patrz Aspekty środowiskowe oraz Aspekty informacyjne i społeczne
56
2
PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA
PROJEKTU PERIURBAN PARKS
W KATOWICKIM PARKU LEŚNYM
57
2. PRZYKŁAD WYKORZYSTANIA PROJEKTU PERIURBAN PARKS
W KATOWICKIM PARKU LEŚNYM
2.1 Katowicki Park Leśny w projekcie Periurban Parks
Katowicki Park Leśny wraz z kompleksem leśnym położonym na terenie Katowic
(w większości) oraz Mysłowic i Tychów został włączony do projektu Periurban Parks, jako
przykład jednego z parków podmiejskich Metropolii „Silesia” (o łącznej powierzchni ok. 80
km2, z czego 98% to lasy). Miasta tworzące Metropolię „Silesia” – z uwagi na specyficzną
strukturę przestrzenno-funkcjonalną tego obszaru - nie posiadają typowej strefy
podmiejskiej, dlatego za kryteria wyboru obszaru opracowania przyjęto: znaczną
powierzchnię terenu, zróżnicowane elementy zagospodarowania oraz położenie na terenie
minimum 3 gmin spośród 14 miast członkowskich).
Wybrany obszar to „zaledwie fragment bogatego potencjału Metropolii „Silesia”, na który
składają się: liczne parki, dziesiątki zbiorników wodnych, ośrodki wypoczynkowe oraz
kompleksy leśne, zlokalizowane w granicach miast lub ich bezpośrednim otoczeniu”21. Ze
względów formalnych stanowił materiał wyjściowy do prac w projekcie, lecz w praktyce był
pretekstem do szerszego spojrzenia na walory całej Metropolii „Silesia”, a nie tylko wąskiego
– wytypowanego do projektu – obszaru opracowania. Warto zauważyć, że lasy i tereny
zieleni stanowią niemal 25% powierzchni miast członkowskich Górnośląskiego Związku
Metropolitalnego (z czego lasy to aż 23%).
2.2 Charakterystyka Katowickiego Parku Leśnego
Na terenie miast Metropolii “Silesia” występuje wiele parków o charakterze podmiejskim.
Stan ten częściowo jest następstwem utworzenia w 1968 r. Leśnego Pasa Ochronnego
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Z założenia miał on stanowić naturalny bufor
pełniący rolę zarówno przyrodniczą, jak i kulturowo-wypoczynkową dla ówcześnie wysoce
uprzemysłowionych miast tego obszaru.
Katowicki Park Leśny to jednocześnie największy park Katowic, o powierzchni 420 ha,
z czego: ok. 250 ha jest własnością Miasta Katowice, ok. 150 ha Lasów Państwowych, ok. 20
ha to tereny należące do podmiotów prywatnych. Park położony jest w malowniczej dolinie,
na dnie której płynie Potok Leśny, który w centralnej i północnej części parku zasila wodą
kolejne stawy i uchodzi do rzeki Rawy (stąd dawna nazwa – "Dolina Trzech Stawów";
tradycyjna śląska nazwa to Sztauwajery, a niemiecka: Stauweiher, gdzie weiher oznacza
staw). Tereny dzisiejszego Katowickiego Parku Leśnego wpisują się w charakter naturalnej
21 red. Gwoździewicz B., Szczepańska-Góra A., Zielona strona Metropolii „Silesia”, GZM 2010, s. 2
58
ostoi przyrody graniczącej z centrum miasta. Południową część parku stanowią lasy będące
pod nadzorem Nadleśnictwa Katowice.
Obszar ten obejmuje: lasy, łąki, stawy, potok, wyposażone w: place zabaw, ścieżki
edukacyjne i urządzenia sportowe. To miejsce wielofunkcyjne: odbywają się tu zarówno
imprezy sportowe, jak i kulturalne imprezy cykliczne – w tym Off Festival Katowice, Urodziny
Miasta Katowice.
Pod koniec lat 70. powstała koncepcja zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego,
obejmująca obszar znacznie większy od aktualnego oraz zakładająca powstanie m.in. miejsc
wypoczynku dla korzystających z parku czy obiektów sportowo–rekreacyjnych. Powołano
także Komitet Budowy Parku, który miał za zadanie wdrożenie tejże koncepcji
zagospodarowania. Przemiany ustrojowe oraz brak środków finansowych niestety
ograniczyły mocno koncepcję, nadając terenom zieleni bardziej naturalny, często wręcz leśny
charakter. Obecnie Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach planuje opracowanie koncepcji
zagospodarowania terenu, na podstawie wytycznych, wykonanych na zlecenie Wydziału
Kształtowania Środowiska w Katowicach.
Jednostką zarządzającą Parkiem jest Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach. Jako gminna
jednostka budżetowa nie prowadzi działalności komercyjnej, a co za tym idzie wszelkie
dochody pozyskiwane z terenu parku są odprowadzane do Urzędu Miasta Katowice.
Pochodzą one m.in. z dzierżawy terenów pod małą gastronomię lub udostępniania
powierzchni parkowej pod organizację imprez komercyjnych.
Wydatki związane z utrzymaniem parku są niewspółmiernie wyższe od dochodów. Jednakże
dzięki finansowaniu przez Urząd Miasta, oprócz bieżącego utrzymania (tj. sprzątanie
terenów, koszenie trawy, grabienie liści itp.) możliwe jest przeznaczanie części środków na
zadania inwestycyjne i remontowe (jak: remonty alejek i placów zabaw, nowe inwestycje -
np. skatepark).
2.3 Wdrażanie ustaleń projektu Periurban Parks w Katowickim Parku
Leśnym
Implementacja projektu Periurban Parks znajduje szerokie zastosowanie w praktyce z uwagi
na fakt, iż jego ustalenia odnoszącą się do wielu aspektów oraz przykładów parków
zróżnicowanych pod względem stopnia bioróżnorodności przyrodniczej i pełnionych funkcji
społecznych. Zwłaszcza ważna jest idea parków podmiejskich, jako kluczowych elementów
zielonej infrastruktury powiązanej z obszarami miejskimi. Tym samym przesłanie i wskazówki
wypracowanie w projekcie Periurban Parks znajdują zastosowanie w Katowickim Parku
Leśnym.
Przeanalizowano narzędzia wypracowane w trakcie realizacji projektu m.in. pod kątem:
utrzymywania parku w sposób zbliżony do zasad zrównoważonego rozwoju, zachowania jego
59
bioróżnorodności, w tym ochrony miejscowej flory i fauny, oraz promocji zdrowego trybu
życia. Bazowano na dokumentach wypracowanych przez partnerów projektu: pt. Tool Kit
i Analizy Terytorialne, elektroniczny Guide Book – patrz pkt 4.3) a także na oświadczeniach
pozyskanych w trakcie seminariów i wizyt studialnych.
Analiza dokumentu pt. Tool Kit (opisany w pkt. 4.3 tego opracowania) wskazała, że Katowicki
Park Leśny zalicza się do parków typu C tj. parków leśnych, głównie dzięki znacznemu
udziałowi lasów w ogólnej jego powierzchni. Parki tego typu występują w sąsiedztwie strefy
miejskiej (Katowicki Park Leśny leży ok. 2 km od centrum Katowic) i pełnią istotne funkcje
społeczne związane właśnie z tym sąsiedztwem i lokalną społecznością (dla Katowickiego
Parku Leśnego to bliskość osiedla Paderewskiego i dzielnicy Brynów).
Z uwagi na specyfikę położenia tego typu parków, słusznie uważa się, iż ich egzystencja jest
„uzależniona” od różnego typu dokumentów – strategicznych, planistycznych i finansowych.
Biorąc pod uwagę Katowicki Park Leśny, kluczowe dokumenty mające wpływ na zarządzanie
parkiem to:
miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który – jako prawo miejscowe – jest
skutecznym instrumentem kształtowania polityki przestrzennej poprzez ustalenie
przeznaczenia terenu i zasad jego zagospodarowania, w dłuższej perspektywie czasowej;
budżet Zakładu Zieleni Miejskiej – ustalający w cyklu rocznym wielkość nakładów
ponoszonych na utrzymanie bieżące parku oraz na inwestycje i prace remontowe;
niektóre zadania natomiast mogą być zaplanowane do wykonania na kolejne 2-3 lata,
zależnie od stopnia skomplikowania i możliwości finansowych jednostki je wdrażającej,
Plan Urządzenia Lasu – dokument dla terenów leśnych określający szczegółowe wytyczne
przyrodnicze dotyczące kształtowania przestrzeni leśnej w perspektywie 10 lat (od
opisów taksacyjnych, przez mapy drzewostanów, wyznaczenie zabiegów, pożytków itp.),
Koncepcja Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego – obecnie opracowano
Wytyczne do Koncepcji, a realizację zadania planuje się w najbliższych latach.
Odwołując się do poszczególnych bloków tematycznych dyskutowanych w projekcie
Periurban Parks, przeanalizowano i przypisano im odpowiednie zagadnienia do wdrożenia
w kontekście Katowickiego Parku Leśnego:
a) aspekty formalno-prawne
Projekt Periurban Parks promuje ideę zrównoważonego rozwoju, a znajomość jego założeń
i wniosków jest istotna dla wzajemnej wymiany doświadczeń. Dlatego warto upowszechniać
projekt szeroko rozumianej opinii publicznej.
Obecnie informacja o projekcie znajduje się na tablicy umieszczonej w pobliżu placu zabaw
pod nazwą „Zaczarowana Dolina Zabaw” w Katowickim Parku Leśnym, natomiast na stronie
60
www.zzm.katowice.pl znajduje się odnośnik do strony internetowej projektu Periurban
Parks.
[źródło: Lech Marek]
Rys. 11 Tablica informacyjna przy nowo zrealizowanym placu zabaw w Katowickim Parku Leśnym zawierająca informacje o projekcie Periurban Parks
Wskazane jest szersze propagowanie Katowickiego Parku Leśnego w kontekście jego
przynależności do terenów typu „periurban parks”. Do tego celu mogą służyć takie środki
przekazu jak: broszura informacyjna, kolejne tablice informacyjne na terenie parku, szersza
informacja na stronie internetowej, a także w trakcie prelekcji prowadzonych przez
pracowników Zakładu Zieleni Miejskiej, w tym podczas corocznej Międzynarodowej
Konferencji Zieleń Miejska Katowice.
Kluczowym aspektem jest włączenie założeń wynikających z projektu do lokalnych
i regionalnych dokumentów strategicznych. Dlatego też idei projektu Periurban Parks
poświęcono rozdział w „Wytycznych do Koncepcji Katowickiego Parku Leśnego” , wskazując
na potrzebę zaimplementowania zaleceń z zakresu zarządzania i ochrony środowiska w tej
Koncepcji (którą planuje się wykonać w najbliższych latach).
Specyficzne położenie parku przynosi miastu wiele korzyści, lecz pociąga również za sobą
wiele zagrożeń, szczególnie dla obecnej struktury parku. Są to przede wszystkim nowe
inwestycje o bardzo ekspansywnym charakterze oraz istniejąca i nowopowstająca
infrastruktura drogowa i teletechniczna. Pożądanym rozwiązaniem byłaby więc ochrona
istniejących terenów zieleni poprzez ustalenia w miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego; to jednak w chwili obecnej wydaje się trudne z poziomu jednostki
budżetowej, jaką jest główny zarządzający tym terenem, czyli Zakład Zieleni Miejskiej.
Stosunkowo dobra sytuacja dotycząca ochrony potencjału przyrodniczego jest na terenach
zarządzanych przez Lasy Państwowe. Wynika to m.in. z przepisów prawa, głównie ustawy
61
z dnia 28 września 1991 r. o lasach, z późn. zm., a także ustawy z dnia 27 marca 2003 r.
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.
Przepisy dopuszczają zmianę przeznaczenia gruntów leśnych na cele nieleśne, szczegółowo
określa to Artykuł 38 ustawy o lasach cytowany poniżej, taka zmiana wiąże się jednak
z wymogiem uzyskania zgody Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych lub Ministra
Środowiska;
Art. 38 Ustawy o lasach:
1. Sprzedaż lasów, gruntów i innych nieruchomości Skarbu Państwa znajdujących się
w zarządzie Lasów Państwowych, z zastrzeżeniem art. 40a, może następować
w przypadkach:
1) zbywania udziałów lasów stanowiących własność Skarbu Państwa we
współwłasnościach;
2) regulacji granicy polno-leśnej;
3) stwierdzenia przez nadleśniczego nieprzydatności gruntów, budynków i budowli na
potrzeby gospodarki leśnej;
4) zmiany przeznaczenia na cele nieleśne i nierolnicze;
5) podyktowanych ważnymi względami gospodarczymi lub społecznymi, o ile nie narusza
to interesu Skarbu Państwa.
2. Sprzedaż, o której mowa w ust. 1 pkt 1–4, wymaga zgody Dyrektora Generalnego,
z zastrzeżeniem ust. 3, a sprzedaż, o której mowa w ust. 1 pkt 5, może nastąpić na
wniosek Dyrektora Generalnego za zgodą ministra właściwego do spraw środowiska.
3. Nadleśniczy może samodzielnie sprzedać grunty leśne i nieleśne o powierzchni do 1 ha,
jeśli stanowią enklawę wśród gruntów innej formy własności.
4. […]”
b) aspekty zarządzania
Teren parku podmiejskiego jest własnością kilku podmiotów, zarówno publicznych, jak
i prywatnych. Stąd proces zarządzania parkiem jest podzielony. Strukturami ponoszącymi
odpowiedzialność za Katowicki Park Leśny są:
Zakład Zieleni Miejskiej – jednostka budżetowa, podlegająca Urzędowi Miasta Katowice,
nieposiadająca osobowości prawnej; zakład istnieje w obecnej formie od 1991 r.,
Nadleśnictwo Katowice – podmiot nieposiadający osobowości prawnej; Nadleśnictwo
Katowice jest jednostką organizacyjną Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych
w Katowicach (która podlega Dyrekcji Generalnej w ramach państwowej jednostki
organizacyjnej: Państwowe Gospodarstwo Leśne – Lasy Państwowe),
62
Inne podmioty prowadzące działalność na terenie Katowickiego Parku Leśnego: Stadnina
Koni, prywatna firma ogrodnicza, restauracje, klub sportowy.
Nie przewiduje się w przyszłości zmiany struktury zarządzania parkiem. Większa niezależność
często pociąga za sobą niedobory finansowe, a co za tym idzie potencjalną konieczność
odpłatnego udostępnienia parku lub jego części, co mogłoby się spotkać ze sporą krytyką
lokalnej społeczności. Aktualna struktura zarządzania gwarantuje stałość wpływów w zamian
za pewnego rodzaju „zależność” od kondycji finansowej: Miasta Katowice - w przypadku
Zakładu Zieleni Miejskiej i kondycji Lasów Państwowych w przypadku Nadleśnictwa
Katowice.
W odniesieniu do posiadania strategii zarządzania parkiem, dokument ten mógłby określać
zasady jego funkcjonowania oraz możliwości ingerencji w jego strukturę, a także
wykorzystanie zasobów parku i jego przestrzeni na imprezy kulturalno–rozrywkowe.
Dokument wprowadzony w życie mógłby być lepiej przestrzegany i wykorzystany dla celów
ochrony parku. Założenia te występują w Planie Urządzenia Lasu oraz w Wytycznych do
Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego.
c) aspekt środowiskowy
Parki podmiejskie, w tym Katowicki Park Leśny, dzięki integrowaniu przyrody z terenami
miejskimi ustalają standardy jakości życia, odgrywając rolę ekologiczną, jak i społeczną.
W Katowickim Parku Leśnym występują obszary typowo leśne, łąki i stawy - tworząc swoistą
ostoję przyrody ożywionej i nieożywionej oraz infrastruktura sportowo–rekreacyjna
stanowiąca zaplecze aktywnego spędzania wolnego czasu w środowisku przyrodniczym.
Niezwykle istotnym aspektem jest tu planowanie sposobu wykorzystania parku, następnie
tworzenie i zarządzanie obszarem, w taki sposób, aby pogodzić oczekiwania społeczne
z polityką ochrony środowiska.
Park podmiejski powinien być częścią większej ekologicznej struktury - systemu
przyrodniczego. W kontekście uwarunkowań przestrzennych i funkcjonalnych miast
tworzących Metropolię “Silesia” powinno dbać się o aspekt środowiskowy. Kontynuując ideę
Leśnego Pasa Ochronnego należałoby stworzyć sieć parków podmiejskich łączących się w
jednolitą strukturę przyrodniczą, dzięki korytarzom ekologicznym czy naturalnym zbiornikom
wodnym. Niestety w chwili obecnej nie planuje się tak daleko idącego regionalnego
programu integrującego tereny przyrodniczo cenne. Na uwagę zasługuje fakt, iż Lasy
Państwowe, zarządzając terenami leśnymi zgodnie z zasadami wprowadzonymi przez Plan
Urządzenia Lasu i ustawę o lasach, dbają o lesistość regionu i nie dopuszczają do pogorszenia
stanu przyrody na swoich terenach.
Ekologiczne funkcje parku powinny być chronione i uważane za wartość dodaną dla
otoczenia. Pomimo oczywistych ograniczeń związanych z występowaniem terenów
63
nieurządzanych i niezagospodarowanych (np. brak infrastruktury, brak mediów itp.) należy
tak ukształtować park, aby zachować jego bioróżnorodność i strefy przyrodniczo czynne.
O ile na terenach Lasów Państwowych wynika to z samej natury rzeczy, to na terenach
miejskich należy zwrócić szczególną uwagę na ilość i jakość dodatkowych atrakcji, tak by nie
przekształcić parku będącego zazwyczaj miejscem wypoczynku w park rozrywki.
Pod względem prawnym podstawowymi aktami prawnymi określającymi granice interakcji
na linii człowiek – przyroda są: ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (z późn.
zm.) – dla terenów zieleni, oraz ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (z późn. zm.) – dla
terenów leśnych.
d) aspekty społeczne i informacyjne
Założeniem wypływającym z postulatów projektu Periurban Parks jest zaangażowanie
lokalnych podmiotów i jednostek zarządzających, wspólny dialog dla polepszenia
funkcjonowania parku oraz reagowanie na społeczne oczekiwania.
W te kwestie doskonale wpisują się takie działania jak:
głosowanie na nową nazwę placu zabaw: przeprowadzono akcję promocyjną związaną
z wyborem nazwy dla nowopowstałego placu zabaw; dzieci w wieku przedszkolnym same
zgłaszały propozycje własnej nazwy, a następnie pomysły te poddano głosowaniu na
stronie Zakład Zieleni Miejskiej Katowice;
wybudowanie obiektu sportowego Skatepark Plaza: po konsultacjach z użytkownikami,
w miejscu, w którym spontaniczne gromadziły się osoby jeżdżące na deskorolkach;
odpowiadanie na wnioski społeczne kierowane do Urzędu Miasta Katowice lub Zakładu
Zieleni Miejskiej: np. wnioski w zakresie toalet i miejsc do przewijania dzieci przy placach
zabaw czy też toru do jazdy na rolkach i rowerach.
W projekcie Periurban Parks proponowany jest nowy model relacji między jednostką
zarządzającą parkiem a ich użytkownikami, stawiający obie strony na jednym, wspólnym
poziomie. Za przykład wzajemnego komunikowania się warto podać Platformę Konsultacji
Społecznych, która powstała w Urzędzie Miasta Katowice. Zakład Zieleni Miejskiej zamieszcza
tam na bieżąco informacje o inwestycjach, celem uwzględnienia uwag i propozycji
mieszkańców.
Wskaźnikiem społecznego zaangażowania i odpowiedzialności za obszar, na którym zależy
zarówno zarządzającemu, jak i użytkownikowi jest liczba użytkowników parku lub
społeczności lokalnej biorącej udział w konsultacjach na temat tworzenia i utrzymania parku.
Zaangażowanie to podnosi jakość utrzymania parku i kulturę korzystania z jego walorów
i infrastruktury. Dlatego też konsultacje społeczne przyjęto za integralną część procesu
tworzenia Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego. Obecnie liczba
użytkowników Katowickiego Parku Leśnego nie podlega pomiarom. Jednak przeprowadzenie
64
tego typu monitorowania mogłoby uzmysłowić zarówno zarządzającym, jak i Urzędowi
Miasta społeczną rangę tego terenu; mogłoby być też cennym argumentem w „batalii”
o dodatkowe środki na nowe inwestycje bądź remonty już istniejącej infrastruktury.
Komunikacja jest kluczem do promocji parku. Podczas happeningów czy koncertów warto
przekazać wiedzę uczestnikom na temat walorów rekreacyjnych parku, dziedzictwa
kulturowego czy przyrodniczego. Imprezy odbywające się w Katowickim Parku Leśnym mają
głównie charakter kulturalno–rozrywkowy. Należałoby więc położyć nacisk na promocję
parku - w kontekście jego walorów przyrodniczych - w trakcie ich trwania poprzez np.
wystawę zdjęć wraz z opisami parku, konkursy o wiedzy na temat Katowickiego Parku
Leśnego czy kolportowanie ulotek o parku, itp. Wiedza użytkowników na temat parku,
bioróżnorodności i potrzebie ochrony przyrody wpływa bowiem pozytywnie na jego
kondycję. Zgodnie z tym założeniem Zakład Zieleni Miejskiej, jak i Nadleśnictwo Katowice
prowadzą własną polityką dotyczącą edukacji ekologicznej, wyrażającą się m.in. poprzez
wykłady, budowę ścieżek edukacyjnych czy tablic informacyjnych na ternach przez siebie
zarządzanych.
e) aspekty kulturowe
Dziedzictwo kulturowe determinuje kierunki tworzenia i rozwoju parku. Nowoczesny wymiar
parku oznacza prowadzenie działań edukacyjnych, które kształcą obecnych i przyszłych
użytkowników, uczą szacunku do posiadanego dziedzictwa kulturowo-historycznego, a także
są czynnikiem zachęcającym ludzi do korzystania z parku.
Katowicki Park Leśny odpowiada tym potrzebom: są tu ścieżki i tablice edukacyjne oraz
różnego typu oznaczania informacyjne. Podczas tworzenia Koncepcji Zagospodarowania
Katowickiego Parku Leśnego należy zwrócić szczególną uwagę na zaprojektowanie nowych
miejsc edukacji - może być to np. park edukacyjny.
f) aspekt ekonomiczny
Park podmiejski powinien promować swoją wyjątkową zdolność pozytywnego oddziaływania
na tereny otaczające - w warstwie społecznej, przyrodniczej i ekonomicznej. Finansowa
niezależność parku mogłaby przyczynić się do jego rozwoju, szczególnie w dzisiejszych
czasach, kiedy środki publiczne często są ograniczane.
W przypadku Katowickiego Parku Leśnego pozyskiwanie dodatkowych środków finansowych
na zadania inwestycyjne, projekty, itp. mogłoby pochodzić z opłat za różne formy
korzystania z parku. Niestety w związku z małą przewidywalnością wielkości i częstości tych
wpływów, tego typu finansowanie nie będzie mogło pokryć kosztów nowych zadań. Obecnie
nie jest określona skala ekonomicznej działalności, która nie naruszałaby struktury
ekologicznej i równowagi parku.
Podczas tworzenia Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego należy
usystematyzować sposób wykorzystania parku oraz jego intensywność. Wskazane byłyby
65
formy finansowania zewnętrznego dla polepszenia kondycji parku, lecz ze względu na opinię
publiczną bardziej pożądaną formą mogłoby być partnerstwo publiczno-prywatne lub
wykorzystanie funduszy unijnych. Partnerstwo publiczno-prywatne nie ma obecnie jednak
powszechnego zastosowania; ogranicza się tylko do sporadycznych projektów o niewielkim
znaczeniu.
Każdorazowo należy przeprowadzać konsultacje społeczne dla wprowadzenia nowej formy
finansowania. Potencjalnymi źródłami finansowania, które można zaimplementować
w Katowickim Parku Leśnym są:
- opłaty za istniejące usługi i wprowadzenie nowych: mogą być to opłaty za wstęp do parku
lub do niektórych jego obiektów, odpłatne użytkowanie infrastruktury sportowej,
organizowanie płatnych zajęć, opłaty za „korzystanie ze środowiska” np. wędkarstwo;
z uwagi na fakt, iż wszelkie opłaty są kontrowersyjne, należy przedłożyć konkretny plan,
co można sfinansować z wpływów za bilety;
- współpraca i tworzenie partnerstwa publiczno-prywatnego: współpraca
z zainteresowanymi podmiotami (publicznymi instytucjami, rolnikami, firmami
prywatnymi, sponsorami, itp.) może wyrażać się poprzez wspólne sponsorowanie imprez
podczas których zbierano by środki na nowe inwestycje, wspólne budowanie ścieżek
rowerowych, tablic informacyjnych i innej elementów infrastruktury;
- działania proekologiczne na rzecz parku: potencjał przyrodniczy parku pozwala na
generowanie zysków przy współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami; może to być np.
wynajem terenów pod imprezy organizowane przez firmy komercyjne, co po części dzieje
się w chwili obecnej w Katowickim Parku Leśnym, lub też pozyskiwanie zasobów
naturalnych w celach komercyjnych (np. drewna);
Wszelkie formy aktywnego pozyskiwania funduszy powinny być poprzedzone debatą na
temat zasad funkcjonowania budżetowych jednostek publicznych, gdyż w chwili obecnej
zyski wypracowane z terenu parku w całości zasilają budżet Miasta Katowice; stąd też brak
bezpośredniego powiązania finansowego między przychodami a wydatkami.
g) aspekt infrastruktury i dostępności
Jakość i ilość infrastruktury oraz jej dostępność są kluczowymi aspektami z punktu widzenia
użytkownika parku. Należy mieć tu na uwadze zarówno transport, jak i usługi publiczne oraz
ogólnodostępne wyposażenie parku, które w pełni pozwoli na korzystanie z oferty
przyrodniczej, kulturowej oraz sportowej.
Katowicki Park Leśny jest dobrze wyposażony w infrastrukturę pozwalającą korzystać z jego
dobrodziejstw, typu: ścieżki rowerowe, trasy rolkowe, ścieżki spacerowe wraz z ławkami,
place zabaw, skatepark, strefy fitness, miejsce do kąpieli.
66
W celu zachęcenia lokalnej społeczności do korzystania z parku Zakład Zieleni Miejskiej
w ostatnich latach przeprowadził szereg inwestycji celem dostosowania terenu i oferty do
bieżących potrzeb, jak np.
remont stawu kąpielowego wraz z plażą,
budowa skateparku,
budowa stref fitness,
budowa nowych placów zabaw wraz z tablicami informacyjnymi oraz edukacyjnymi,
budowa infrastruktury energetycznej na potrzeby odbywających się tu imprez (koncerty,
imprezy sportowe, kulturalne, festyny itp.).
Dzięki staraniom Zakładu Zieleni Miejskiej udało się wprowadzić rodzaj strefowania
w przestrzeni parku: imprezy sportowo–kulturalno–rekreacyjne odbywają się na tzw. Łąkach
Koncertowych u zbiegu ul. Francuskiej i Trzech Stawów; place zabaw, skatepark i restauracje
rozmieszczone są w północnej części parku; pozostały teren to lasy i ostoje przyrody.
W zakresie obsługi komunikacyjnej: obecnie bardzo duża liczba użytkowników parku
przyjeżdża transportem prywatnym, natomiast liczba miejsc parkingowych jest zbyt mała, co
skutkuje „rozjeżdżaniem” trawników i parkowaniem samochodów na ścieżkach rowerowych.
W perspektywie najbliższych lat należałoby usystematyzować transport publiczny dowożący
użytkowników parku np. poprzez przywrócenie połączenia autobusowego w okolicach stawu
Kąpielowego (dawniej parking „51” posiadał przystanek autobusowy, co poprawiało
dostępność parku dla osób podróżujących komunikacją publiczną).
Niestety infrastruktura drogowa ma duży wpływ na komfort przebywania w parku i stan
przyrody; stąd powinno się dążyć do maksymalnego odgrodzenia parku od dróg,
wykorzystując zarówno bariery sztuczne (jak ma to miejsce wzdłuż autostrady A4), jak
i naturalne (szpaler drzew i krzewów).
Poniższa tabela przedstawia ocenę dostępności, potrzeb w zakresie rozbudowy lub realizacji
nowej infrastruktury:
Lp. Rodzaj infrastruktury Aktualny
stan (od 1 do 5)
Potrzeba rozbudowy
(1 do 5) Uwagi / zalecenia
1 Parkingi 3 3 Problemem są samochody firm prywatnych parkujące na terenie parkingów w parku.
2 Transport publiczny 3 2 Przywrócenie 1 przystanku, promocja transportu publicznego.
3 Dostępność wody pitnej 1 3 Obecnie tylko w restauracjach.
Budowa poidełek wskazana.
4 Wypożyczalnia sprzętu pływającego
2 2 Obecnie możliwe tylko w Klubie kajakowym „4”.
67
Lp. Rodzaj infrastruktury Aktualny
stan (od 1 do 5)
Potrzeba rozbudowy
(1 do 5) Uwagi / zalecenia
5 Wypożyczalnia rowerów, leżaków itp.
2 3 Obecnie tylko rowery w okresie letnim.
6 Oznakowanie parku 2 4 Odtworzenie oznakowania ścieżek rowerowych, więcej tablic inf. oraz edukacyjnych.
7 Ścieżki, trasy, punkty widokowe
4 1 Stan dobry. Miejscami wymagany remont.
8 Place zabaw 5 1 Na terenach miejskich stan bardzo dobry. Na terenie LP należy wyremontować lub zlikwidować stary plac zabaw.
9 Urządzenia sportowe (skatepark, fitness, rolkostrada itp.)
4 1 Stan dobry. Warto rozszerzyć ofertę sportową.
10 Mała architektura 4 3 Wskazane odnowienie ławek i elementów małej architektury.
11 Ekrany dźwiękochłonne 2 3 Obecnie są wzdłuż Al. Górnośląskiej (Autostrada A4). Pożądane wybudowanie wzdłuż ul. Bielskiej.
Powyższa analiza powinna być wykorzystana dla przeprowadzenia głosowania
internetowego bądź innej formy konsultacji społecznych na temat kierunków dalszego
rozwoju infrastruktury w Katowickim Parku Leśnym.
2.4 Wnioski
Reasumując analizę Katowickiego Parku Leśnego pod kątem wdrożenia wyników
wypracowanych w projekcie Periurban Parks warto podkreślić, iż część ustaleń już została
uwzględniona w zadaniach dotyczących utrzymania parku, bądź pokrywa się z istniejącymi
w Zakładzie Zieleni Miejskiej standardami; część natomiast planowana jest do wprowadzenia
w przyszłości.
Poniżej przedstawiono główne osiągnięcia oraz cele do zrealizowania w zakresie
wykorzystania ustaleń projektu Periurban Parks w rozwoju Katowickiego Parku Leśnego:
a) Zadania wykonane zgodnie z ustaleniami projektu Periurban Parks:
Projekt Periurban Parks został uwzględniony w Wytycznych do Koncepcji
Zagospodarowania Katowickiego Parku Leśnego. Dokument ten wyznaczać będzie
kierunku rozwoju tego parku, stanowiące podstawę stworzenia szczegółowego
opracowania zawierającego opis flory i fauny oraz istniejącej i planowanej infrastruktury;
Międzynarodowa Konferencja Zieleń Miejska Katowice 2011 i 2012 zawierała blok
tematyczny poświęcony projektowi Periurban Parks (~3 godziny), w trakcie którego
zaprezentowano założenia projektu, a goście zagraniczni (partnerzy projektu)
przedstawili swoje doświadczenia w temacie parków podmiejskich;
68
Na stronie internetowej Zakładu Zieleni Miejskiej22 umieszczono bezpośredni link do
strony Periurban Parks, dzięki czemu zwiększyła się dostępność do informacji o projekcie;
W 2012 r. uroczyście otworzono w Katowickim Parku Leśnym plac zabaw wraz ze strefą
fitness o nazwie “Dolina Zaczarowanych Zabaw”; przy wejściu do "Doliny" umieszczono
tablicę informacyjną, na której opisany jest projekt Periurban Parks; dzięki strefie fitness
z placu mogą korzystać nie tylko dzieci, lecz także osoby dorosłe; znajduje się tutaj także
ogród sensoryczny, drewniane cymbały i tablice edukacyjne. Wszystko to sprzyja
integracji ze środowiskiem naturalnym oraz integracji międzypokoleniowej. Nazwa placu
została wybrana w głosowaniu internetowym, co udowodniło, iż lokalna społeczność
bierze czynny udział w życiu parku;
W ramach współtworzenia parku przez jego użytkowników, została stworzona przez
osobę prywatną ścieżka do narciarstwa biegowego, w latach 2011/2012; inicjatywa ta
sprzyja promocji zdrowego trybu życia oraz jest popierana i wspierana przez Zakład
Zieleni Miejskiej; informacje o ścieżce również umieszczono na stronie
www.zzm.katowice.pl;
Na terenie Katowickiego Parku Leśnego były podejmowane i realizowane przez osoby
prywatne takie inicjatywy jak: prowadzenie darmowych zajęć z jogi, co służyły promocji
zdrowego trybu życia (2012 r.) oraz umieszczenie 30 szt. budek lęgowych dla ptaków
(przy wsparciu Zakładu Zieleni Miejskiej).
b) zadania planowane do wykonania zgodnie z ustaleniami projektu Periurban Parks:
Przygotowywana jest kolejna Międzynarodowa Konferencja Zieleń Miejska Katowice
2013, podczas której Zakład Zieleni Miejskiej planuje poświęcić blok tematyczny
problematyce związanej z parkami podmiejskimi. Podczas sesji „Periurban Parks”
zostanie podsumowany projekt, który mimo oficjalnego zakończenia w 2012 r. nadal
"żyje swoim życiem" dzięki zaangażowaniu osób biorących udział w projekcie oraz dzięki
wnioskom, które są spójne z kierunkami działań większości jednostek zarządzających
parkami typu „periurban”, odwołującymi się do takich kwestii jak: zrównoważony rozwój,
promowanie bioróżnorodności, ochrona środowiska;
Kontynuacja współpracy w zakresie promowania zdrowego trybu życia poprzez takie
działania jak: ścieżka narciarska, zajęcia z jogi, corocznie odnawiany ogród sensoryczny,
nowe ścieżki edukacyjne itp.;
Dzięki uwzględnieniu w Wytycznych do Koncepcji Zagospodarowania Katowickiego Parku
Leśnego założeń projektu Periurban Parks, dokument który powstanie w najbliższych
latach wyznaczy kierunki rozwoju parku, w oparciu o które będzie można stworzyć
22 www.zzm.katowice.pl
69
szczegółowe opracowanie zawierające zarówno kwestie przyrodnicze, opis flory i fauny,
jak i opis istniejącej i planowanej infrastruktury;
Planowane jest dalsze poszerzenie bazy sportowo–rekreacyjno–wypoczynkowej. Obecnie
trwają prace projektowe nad odtworzeniem i przebudową części alejek w parku na
odcinku wzdłuż lotniska Muchowiec, wzdłuż stawu Kajakowego oraz przy stawie Łąka.
W 2013 r. planuje się wykonanie części tych projektów.
70
3
3. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ
Z WYBRANYCH PARKÓW
PODMIEJSKICH
UCZESTNICZĄCYCH
W PROJEKCIE PERIURBAN
PARKS
71
3.1 Aspekty zarządzania
a) samodzielne jednostki zarządzające parkami
b) certyfikacja ISO 14001 dla parku
c) monitoring frekwencji na terenach parkowych
d) bezpieczeństwo na terenach parkowych
72
a) Samodzielne jednostki zarządzające parkami
Doświadczenia projektu Periurban Parks:
Analiza parków uczestniczących w projekcie wskazuje w wielu przypadkach na istnienie
wyodrębnianych struktur zarządzających danym parkiem lub kilkoma parkami. Mają one
charakter samodzielnej jednostki publicznej, która jest dotowana z budżetów regionalnych
i lokalnych, ale które dodatkowo mogą pozyskiwać środki z działań komercyjnych.
To rozwiązanie stwarza określoną swobodę i samodzielność działania, rozumianą m.in. jako
możliwość tworzenia wieloletniej strategii działania, większej autonomii w kwestiach
finansowych.
Przykłady jednostek zarządzających parkami:
General Council Management of Green Spaces (parki w departamencie Seine-Saint-
Denis) Francja;
Espace Naturel Lille Métropole (parki w Metropolii Lille), Francja;
Rząd regionu Lombardia – Regione Lombardia(w tym zarząd Parco Nord Milano, Włochy
i Parco Agricolo Sud Milan);
Rząd regionu Andaluzja (Junta de Andalucia), Hiszpania
Uwarunkowania polskie:
Analiza uwarunkowań polskich wskazuje, że odrębne zarządy dla parków są rozwiązaniem
występującym w określonych sytuacjach, m.in.:
na mocy ustawy o ochronie przyrody: dla terenów chronionych ustawowo, takich jak
parki narodowe, parki krajobrazowe;
indywidualnie dla jednostkowych obszarów jak np.:
Park Śląski (dawnej WPKiW), będący pod zarządem Marszałka Województwa
Śląskiego23; władze Parku: Zarząd, Rada Nadzorcza, Walne Zgromadzenie;
Śląski Ogród Botaniczny: instytucja formalnie utworzona w 2003 r. jako Związek
Stowarzyszeń24 - stanowiący organ prowadzący; Władze Związku to: Walne
Zgromadzenie, Zarząd (organ wykonawczy) oraz Komisja Rewizyjna; działalność opiera
się na statucie.
23 [w:] http://www.wpkiw.com.pl/wpkiw-sa/raport-roczny.html 24 Członkowie zwyczajni:
Województwo Śląskie, Powiaty: mikołowski i raciborski, gminy: Mikołów, Lyski, Radzionków, PAN, Uniwersytet
Śląski, Towarzystwo Przyjaciół Śląskiego Ogrodu Botanicznego, Towarzystwo Miłośników Ziemi Raciborskiej,
Polski Klub Ekologiczny, Stowarzyszenie Wspólnota, Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew; członkowie
wspierający: Górnośląskie Towarzystwo Lotnicze S.A. [w:] http://www.sibg.org.pl/index.php?id_dzial=6
73
W Polsce zarządzanie terenami typu „periurban parks” podlega:
w przypadku terenów zieleni w mieście: określonemu wydziałowi w ramach urzędu
miasta lub wyodrębnionej jednostce budżetowej jemu podległej; podmioty te są jednak
odpowiedzialne za wszystkie tereny zieleni w mieście, a nie za konkretny obszar lub
wybrane obszary, a także wykonują liczne inne przypisane im zadania. W kwestiach
finansowych nie posiadają pełnej samodzielności (inaczej: tego typu zarządzanie narzuca
ograniczenia w dysponowaniu środkami) - z jednej strony otrzymują one coroczne środki
ze wspólnego budżetu miasta, a z drugiej strony zobowiązane są zwracać do tego
budżetu wszelkie dochody wygenerowane przez te podmioty. W zależności od lokalnych
uwarunkowań oraz polityki miasta praktycznym utrzymaniem terenów zieleni mogą
zajmować się: jednostki budżetowe miasta, firmy prywatne na zlecenie urzędu, spółki
z częściowym udziałem miasta bądź jednostki pozostające w formie zarządu;
w przypadku lasów, na poziomie lokalnym i regionalnym: określonemu nadleśnictwu
(nadleśnictwo podlega regionalnej dyrekcji lasów państwowych); nadleśnictwo jest
odpowiedzialne za lasy i gospodarkę leśną na określonym terytorium, które nie pokrywa
się z podziałem administracyjnym gmin; nie ma wyodrębnionego budżetu i zarządcy dla
pojedynczego kompleksu leśnego, nie mniej jednak podstawową komórką zarządzającą
określonym fragmentem lasu jest leśnictwo, posiadające plan urządzania lasu, gdzie
określone są kierunki jego rozwoju (plan gospodarczy).
b) Certyfikacja ISO 14001 dla parku
ISO 14001 to norma zarządzania środowiskowego. Określa zasady nadzoru nad działaniami,
które mają wpływ na środowisko, m.in. nad wykorzystaniem zasobów naturalnych, ściekami
i odpadami przemysłowymi, zużyciem energii. Może być również wdrażana w odniesieniu do
parków.
Dla jednostek administrujących przestrzeniami publicznymi certyfikat ISO pozwala na
kontynuowanie procesu rozwoju z uwzględnieniem czynnika środowiskowego. To dobre
narzędzie praktyczne, pozwalające na stałe utrzymywanie określonego standardu, co
kontrolowane jest corocznie przez jednostkę certyfikującą (audyt).
jednostka zarządzająca parkiem posiadająca ISO 14001: General Council Management of Green Spaces, department Seine-Saint-Denis, Francja:
od 1990 r. kładzie nacisk na dostosowanie sposobów zarządzania parkiem do wymogów
zrównoważonego rozwoju i tym samym zwiększania jego bioróżnorodności. Wysiłki te
doprowadziły w 2009 r. do uzyskania standardu zgodnego z normą/międzynarodowym
certyfikatem ISO 14001:
daje to możliwość zdefiniowania polityki środowiskowej w parku, jej celów
i priorytetów dla ciągłego zwiększania jakości środowiska;
74
redukuje negatywny wpływ i podkreśla pozytywny wpływ działań w zakresie
aranżowania i zarządzania parkami w całym departamencie Seine-Saint-Denis.
Wytyczne dla zarządzania i zagospodarowania parkami podmiejskimi, Metropolia Lille
W 2005 r. Opracowany został dokument pn. Charte d’aménagement des sites de l’Espace
Naturel Métropolitain, który określa sposób zarządzania, zasady zagospodarowania oraz
sposoby efektywnego zwiększania potencjału parków pozostających w zarządzie Espace
Naturel Lille Metropole; dokument ten definiuje m.in.:
rodzaje wyposażenia dozwolonego w parkach;
sposoby konstrukcji urządzeń parkowych m.in. alei parkowych, bram, koszy,
ograniczników prędkości, oznakowania parkowego;
rodzaje materiałów zalecanych do stosowania - generalnie zakłada się używanie
materiałów najwyższej jakości i przyjaznych środowisku;
rodzaje roślinności, które powinny być stosowane w zależności od danego miejsca.
Kontrolę nad przestrzeganiem zaleceń zawartych w ww. dokumencie sprawują władze
Metropolii Lille. W przypadku nieprawidłowości jednostka zarządzająca parkiem ma usunąć
błędy.
Rys. 12 Przykładowe ustalenia z dokumentu zawierającego wytyczne dla zarządzania i zagospodarowania parkami w Metropolii Lille
75
c) Monitoring frekwencji w parkach
Narzędziem badania frekwencji w parkach są eco-countery, czyli urządzenia z czujnikami,
które rejestrują ilość osób mijających je. Są one montowane przy strefach wejściowych do
parku lub w miejscach, o szczególnie dużym natężeniu użytkowników.
Dane z eco-counterów służą nie tylko do budowania statystki, ale i w debatach nad
przyznawaniem funduszy - dane pozwalają potwierdzić potrzeby parku i są „twardym”
argumentem w pozyskiwaniu funduszy.
eco-countery: Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja
Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis: park odwiedzany jest rocznie przez ok. 2 mln
osób; regularnie prowadzone są badania frekwencji w parku oraz stopnia zadowolenia
z oferty parku i oczekiwań użytkowników; z badań tych wynika, że dla ok. 1,5%
odwiedzających czynnik edukacyjny jest głównym powodem przyjścia do parku;
ankietyzacja użytkowników: Parki Metropolii Lille, Francja
W parkach Metropolii Lille: co pięć lat jednostka zarządzająca tymi parkami organizuje
serię badań wśród użytkowników parków w celu ich pozyskiwania na temat oceny stanu
istniejącego i oczekiwań wobec parków. Stanowi to wskazówki w procesie zarządzania
parkami (patrz: Aspekt społeczno-informacyjny).
d) Bezpieczeństwo na terenach parkowych
Kwestia zapewnienia bezpieczeństwa w parkach rozwiązywana poprzez specjalnie
powoływaną do tego straż – nie tylko „etatową”, ale i ochotniczą.
Park Nord Milano, Włochy
Ochotnicza Ekologiczna Straż Parkowa to straż społeczna, licząca ok.120 ochotników;
mimo społecznego charakteru pracy strażnicy posiadają status urzędników, co pozwala
im na wyciąganie konsekwencji w stosunku do osób naruszających przepisy prawne na
terenie parku;
Osoby ubiegające się o stanowisko w straży muszą przejść szkolenie, a następnie zdać
egzamin przed przedstawicielem władz regionalnych;
Strażnik zobowiązany jest m.in. do:
odbycia czternastogodzinnej miesięcznej służby,
dyspozycyjności przez 15 dni w miesiącu,
wypełniania funkcji w sposób zgodny z umową, w czasie i miejscu wskazanym przez
przełożonego,
wypełniania raportów w ciągu 48 godzin po zakończonej służbie,
noszenia munduru i odznaki.
76
Celem straży jest przede wszystkim ochrona środowiska, ale także25:
propagowanie informacji na temat obowiązujących przepisów prawnych dotyczących
ochrony środowiska;
aktywne działanie na rzecz ochrony środowiska;
wykrywanie naruszeń prawa ochrony środowiska;
wspieranie imprez organizowanych przez Zarząd parku;
gotowość do współpracy z właściwymi organami w działaniach społecznych,
w przypadku zaistnienia katastrofy lub klęski ekologicznej.
[http://www.parconord.milano.it/servizio-volontario-di-vigilanza-ecologica]
Rys. 13 Straż parkowa: Park Nord Milano, Włochy
25 Analiza Terytorialna Region Lombardia
77
Park Georges Valbon, La Courneuve, departament Seine-Saint-Denis, Francja
park posiada własną straż w liczbie 25 strażników patrolujących obszar konno lub na
rowerach;
park dostępny jest przez cały rok, lecz tylko w wyznaczonych godzinach, a większa część
parku jest ogrodzona (tj. 384 ha z 415 ha);
Parki podmiejskie Metropolii Lille, Francja
Straż parkowa - eco-guards - została powołania m.in. z uwagi na fakt, że w parkach
Metropolii Lille realizowany jest szeroki wachlarz aktywności (jak np. obserwacja
przyrody, wycieczki rodzinne, rolnictwo, myślistwo, wędkarstwo, spacery, jazda na
rowerze i wiele innych), co generuje różnego typu konflikty. Straż ta m.in.:
czuwa nad bezpieczeństwem w czterech parkach podmiejskich,
monitoruje stan środowiska / prowadzi nadzór nad stanem roślinności I zwierząt na
terenie parku,
prowadzi akcje edukacyjne skierowane do młodzieży szkolnej oraz rodzin
odwiedzających park.
w parkach Metropolii Lille zatrudnionych jest 10-ciu strażników pełnoetatowych:
3-ech w obszarze Val de Marque (tj. bagana i łańcuch jezior w dolinie rzeki Deûle
ciągnący się na długości 37 km),
3-ech w obszarze Val de Lys (tj. obszar położony wzdłuż 16 km odcinka kanału rzeki
Deûle, w granicach którego znajduje się park Près du Hem - 120 ha),
3-ech w obszarze Parc de la Deûle (tj. obszar o pow. 350 ha), w granicach którego
znajduje się m.in. Le Jardin des cultures – Mosaic czyli Ogród kultur - Mosaic (o pow.
33ha),
1-en strażnik nadzorujący pracę pozostałych strażników w różnych obszarach.
każdy strażnik zobowiązany jest do pracy w dwa weekendy w miesiącach o zwiększonym
natężeniu ruchu w parkach. Ponadto straż współpracuje z innymi służbami mundurowymi
tj. z policją, strażą myśliwską oraz rybacką.
78
3.2 Aspekty środowiskowe
(patrz też: aspekty informacyjne)
a) obszary Natura 2000
b) działania edukacyjne
c) wsparcie rolnictwa ekologicznego
d) promocja walorów przyrodniczych
e) infrastruktura edukacyjna
79
3.2 ASPEKTY ŚRODOWISKOWE
a) Obszary Natura 2000
Zgodnie z prawodawstwem UE, najwyższą formą ochrony bioróżnorodności, tj. zachowania
określonych typów siedlisk i gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej
Europy jest utworzenie obszaru Natura 2000.
Niektóre z parków podmiejskich, w tym także te powstałe na terenach poprzemysłowych czy
nieużytkach lub zlokalizowane w obszarach zurbanizowanych, posiadają taki status. Pomimo
tego, poprzez zastosowanie odpowiednich mechanizmów zarządzania parkiem można
z powodzeniem łączyć realizację celów przyrodniczych z rekreacyjnymi i edukacyjnymi.
Park Georges Valbon, departament Seine-Saint-Denis, Francja;
obszar Natura 2000 jest jednym z niewielu znajdujących się w terenach
zurbanizowanych;
ochroną objęte są ptaki (ok. 140 gatunków), płazy, gady, flora, grzyby;
status obszaru Natura 2000 pozwala zarządzać nim w sposób korzystny dla jego
bioróżnorodności oraz angażować w proces ochrony i zwiększania bioróżnorodności
inne podmioty, a w szczególności przedstawicieli władzy.
[źródło: http://parcsinfo.seine-saint-denis.fr/spip.php?article550]
Rys. 14 Lokalizacja obszarów Natura 2000 w departamencie Seine-Saint-Denis, Francja
80
Staw z żabami Georges Valbon park © CG93
[źródło: http://parcsinfo.seine-saint-denis.fr/spip.php?article550]
Bączek Natura 2000 bird ©Van ingen
Rys. 15 Gatunki objęte ochroną w ramach obszarów Natura 2000 w departamencie Seine-Saint-Denis (Francja)
Park Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy:
Na terytorium parku wyznaczono dwa obszary, które w 1982 r. zostały objęte ochroną,
a następnie uzyskały status obszaru Natura 2000: Havránka i Salabka:
obszar Havránka (o powierzchni 4,2 ha): obejmuje ścieżkę dydaktyczną o łącznej
długości 3 km, z 9 przystankami i tablicami informacyjnymi; ponadto przebiega tu
zielony-szlak turystyczny Czech Tourist Club;
obszar Salabka (o powierzchni 0,85 ha): objęty ochroną ze względu na zbiorowisko
roślinności stepowej i wrzosy porastające strome zbocze w pobliżu Praskiego Ogrodu
Botanicznego; dla przeciwdziałania procesowi zarastania tego obszaru przez gatunki
inwazyjne w okresie letnim wypasane są tu owce i kozy; w pobliżu przebiega ścieżka.
81
tablica informacyjna
w obszarze Natura 2000 wrzosowisko w obszarze Natura 2000
Obszar Havranka, Park Drahaň, Praga, Czechy [http://cs.wikipedia.org/wiki/Havr%C3%A1nka]
Pomnik Przyrody Salabka, Praga, Czechy
[źródło: http://cs.wikipedia.org/wiki/Salabka]
Rys. 16 Obszary Natura 2000 w Parku Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy
82
b) Działania edukacyjne
Ścieżki edukacyjne: Parc de la Deûle i Parc Les Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja
Na bazie istniejących bagien stworzono ścieżkę edukacyjną. Można spacerować po
podestach, a tabliczki informacyjne opisują stanowiska przyrodnicze.
ścieżki nad bagnami, Parc Les Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja
ścieżki nad bagnami, Parc de la Deûle, Metropolia Lille, Francja [źródło: http://tortue.brodeuse.free.fr/wavrin.htm; Szczepańska-Góra Agnieszka]
Rys. 17 Ścieżki edukacyjne w parkach podmiejskich Metropolii Lille, Francja
83
c) Wsparcie rolnictwa ekologicznego
Dotacje dla rolników i zaangażowanie architektów krajobrazu: Metropolia Lille, Francja
Trzy spośród parków Metropolii Lille tj. Val de Marque, Val de Lys/Basse Deûle and Parc de la
Deûle utworzyły w 2005 r. sieć współpracy z okolicznymi rolnikami. Formalnie partnerami
sieci są: Espace Naturel Lille Metropole (jednostka zarządzająca parkami podmiejskimi
w Metorpolii Lille), La Chambre d'Agriculture du Nord (jednostka regionalna odpowiedzialna
za rolnictwo) oraz oczywiście rolnicy.
Celem działania sieci współpracy jest:
promowanie lokalnych upraw i pracy rolników,
zachęcenie mieszkańców do odkrywania uroków terenów podmiejskich i kupowania
produktów lokalnych.
Rolnik, który chce się przyłączyć do projektu musi zostać zaakceptowany przez komisję
złożoną z 2 przedstawicieli Espace Naturel Lille Metropole, 2 członków z La Chambre
d'Agriculture du Nord i 1 osoby reprezentującej biuro turystyczne lub organizację
konsumentów. Następnie rolnik podpisuje umowę z Espace Naturel Lille Metropole oraz La
Chambre d'Agriculture du Nord, na mocy której zobowiązuje się dotrzymywać wysokiego
poziomu jakości upraw, kontrolowanego przez Regionalny Wydział Rolnictwa. Espace
Naturel Lille Metropole zobowiązuje się natomiast do promowania przyjętego do sieci
gospodarstwa rolniczego. W ramach tej współpracy architekci krajobrazu pomagają
rolnikowi zintegrować budynki gospodarcze z otaczającym krajobrazem, pomagają również
w oznakowaniu gospodarstwa, wykonaniu ulotek i bilbordów reklamowych i innych
działaniach promocyjnych.
Po przyłączeniu się do sieci współpracy rolnicy okresowo poddawani są niezapowiedzianym
kontrolom przez ekspertów z jednostki zarządzającej parkami podmiejskimi czy przestrzegają
oni postanowień umowy.
W celu podnoszenia atrakcyjności i dochodowości gospodarstw, przy jednoczesnym
zachowaniu walorów krajobrazowych podejmowane są zarówno działania edukacyjne, jak
i inwestycyjne, na które udzielane jest wsparcie finansowe. Warunkiem koniecznym tych
działań i ich powodzenia jest jednak współpraca z miejscowymi rolnikami i właścicielami
gruntów, obejmująca m.in.: włączanie w proces kształtowania krajobrazu, tj.:
zainteresowani rolnicy dobrowolnie uczestniczą w 3-5 dniowym szkoleniu prowadzonym
przez izbę rolniczą i ekspertów m.in. nt. korzyści dbania o swoje gospodarstwo i troski o
lokalny krajobraz; po szkoleniu współpracują z architektem krajobrazu, który w ciągu
kilku dni przygotowuje projekt wraz z kosztorysem, w zakresie działań uatrakcyjniających
i zwiększających komfort gospodarstwa; na realizację projektu przyznaje się 2000 euro
(max. 3 razy w ciągu 5 lat);
84
[Źródło: http://www.lillemetropole.fr/index.php?p=1183&art_id=17860&archive=17860]
Rys. 18 Przykład współpracy z rolnikami: kształtowanie krajobrazu,
Metropolia Lille, Francja
Ważnym elementem rozwoju gospodarczego, bazującego na rolnictwie jest promowanie
produktów rolnych, poprzez:
wycieczki „odkrywające” walory danego miejsca: co 2 lata organizowany jest dzień
wymiany doświadczeń między rolnikami z Belgii, Francji i Anglii;
angażowanie się w utrzymanie terenów przyrodniczych: utrzymywanie we właściwym
stanie przestrzeni między plantacjami; zachęcanie do stosowania rozwiązań bardziej
przyjaznych dla środowiska (w użytkowaniu wody, pestycydów, itp.);
coroczna impreza o nazwie: "Soupes, Patates et randos" (zupy, ziemniaki i turystyka)
podczas której zrzeszeni rolnicy sprzedają swoje produkty oraz prezentują
odwiedzającym metody swojej pracy np. jak zrobić masło, jak pozyskać miód, jak szczepić
rośliny; we wrześniu 2012 r. impreza odbyła się w Centrum ogrodniczym w wiosce
Gruson, na terenie parku Val de Marque;
85
targ warzywny i serowy, Metropolia Lille, Francja
wspólne spotkanie lokalnych producentów żywności (farmerów)
[źródło: Espace Naturel Metropole Lille]
Rys. 19 Przykład współpracy z rolnikami: promocja produktów rolnych,
Metropolia Lille, Francja
Farma ekologiczna: Park Agricolo Sud Milano, Włochy
Park Agricolo Sud Milono to rozległy rolniczy obszar wokół Mediolanu, obejmujący szereg
pomniejszych miejscowości. W wielu z nich prowadzone są ekologiczne gospodarstwa rolne
i hodowlane, produkujące tzw. zdrową żywność”. W niektórych gospodarstwach, prócz
sprzedaży wędlin i serów, zainstalowane są „mlekomaty”, a nawet „winomaty”. Staje się to
rodzajem regionalnej specjalności i swego rodzaju atrakcji turystycznej, zwłaszcza dla
mieszkańców wysoce zurbanizowanego Mediolanu; dużą popularnością cieszą się
weekendowe wycieczki, kiedy można dzieciom pokazać „skąd się bierze mleko” lub kupić
„domowe” produkty. Działalność promocyjna Parku Agricolo Sud Milano i organizowanie
imprez przyciąga każdorazowo nawet do 5000 odwiedzających typu lokalne gospodarstwa
rolne i targi żywności. Przyczyniło się nie tylko do wzrostu świadomości społecznej na temat
rolnictwa ekologicznego, ale głównie do wzrostu ich dochodu, średnio o 20-25% w skali roku.
86
wytwórcy produktów regionalnych i ekologicznych
fama ekologiczna, Park Agricolo Sud Milano, Włochy
[Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 20 Przykład współpracy z rolnikami: promocja rolnictwa ekologicznego,
Park Agricolo Sud Milano, Włochy
87
Parco Agricolo Sud Milano od 1999 r. prowadzi także coroczne badanie populacji ptactwa
wodnego (waterfowl). Jest to przydatne dla planowego zarządzania ich siedliskami , gdyż
ptaki te są przydatne dla ochrony i odtworzenia terenów podmokłych i bagien.
d) Promocja walorów przyrodniczych
Parki podejmują wiele ciekawych inicjatyw, aby uatrakcyjnić w nich pobyt i przyciągnąć jak
największą rzeszę odwiedzających.
Festiwal Bioróżnorodności: Park Nord Milano, Włochy
Co roku organizowany jest festiwal bioróżnorodności (szósta edycja w 2012 r.). W ramach
tego wydarzenia odbywają się różnego typu gry, jest okazja do próbowania zdrowej
żywności i promowania „low food” czyli powolnego jedzenia, wyświetlane są filmy
o tematyce przyrodniczej oraz odbywa się wiele innych imprez towarzyszących.
W ramach III-go Festiwalu Bioróżnorodności w 2003 r. zaprojektowano i wykonano
kukurydziany labirynt. Powstał on w Parku Nord Milano na powierzchni 25.000 m2, jako
atrakcja skierowana szczególnie do dzieci i młodzieży. Labirynt był udostępniany wszystkim
zainteresowanym bezpłatnie w każdą sobotę i niedzielę czerwca i lipca, a w pozostałe dni
tygodnia dla grup zorganizowanych po uprzednim umówieniu wizyty.
[źródło: http://www.festivalbiodiversita.it/2009/elenco_eventi.asp?Data=07/06/2009]
Rys. 21 Przykład działań promocyjnych w obszarze rolniczym: labirynt w kukurydzy,
Parco Nord Milano, Włochy
88
[źródło: http://www.festivalbiodiversita.it/eventi.asp]
Rys. 22 Kalendarz festiwalu bioróżnorodności, Park Nord Milano, Włochy
89
edukacja przyrodnicza: Nadleśnictwo Katowice, Polska; Park Narodowy Vitosha, Sofia,
Bułgaria
W ramach statutowych zadań Nadleśnictwa Katowice prowadzone są szerokie działania
mające na celu promocję zarówno flory i fauny występującej na terenie administrowanym
przez nadleśnictwo, jak i ochronę przyrody czy edukację ekologiczną, dotyczącą m.in.
gatunków chronionych i bezpieczeństwa przeciwpożarowego, są to26:
Leśne Pogotowie – schronisko dla rannych i chorych dzikich zwierząt, znajdujące się w
Mikołowie. gdzie pod opieką leśników zwierzęta otrzymują opiekę medyczną. W związku
ze sporą liczbą zwierząt trafiających tutaj corocznie (ok. 1000 sztuk) pogotowie stało się
lokalnym centrum edukacji ekologicznej. Młodzież z całego regionu przybywa tu
posłuchać o zwyczajach zwierząt mieszkających w schronisku.
Leśna Sala Edukacyjna Nadleśnictwa Katowice – wyposażona w najnowocześniejszy
sprzęt multimedialny, dostosowana do grup w różnym wieku, także dla osób
niepełnosprawnych, zawiera eksponaty flory i fauny występującej na terenie Górnego
Śląska. Ekspozycja wyposażona jest w wiele nowoczesnych rozwiązań, które pozwalają w
sposób przystępny i ciekawy poznać przyrodę Nadleśnictwa Katowice, specyfikę
prowadzenia gospodarki leśnej i bogactwo zasobów przyrodniczych. Zainstalowany tam
nowoczesny system multimedialny pozwala odwiedzającym samodzielnie odtworzyć
zgromadzone dźwięków zwierząt, opowieści o lesie, a także muzykę myśliwską.
Zwiedzający mogą korzystać z mikroskopu stereoskopowego połączonego z projektorem
multimedialnym oraz eksponatami, które – w przeciwieństwie do innych ekspozycji –
mogą być dotykane przez zwiedzających, aby „poczuć” ich strukturę i fakturę.
[www.czaswlas.pl]
Rys. 23 Leśna Sala Edukacyjna, Katowice, Polska
26 http://www.katowice.lasy.gov.pl/web/katowice/home; https://www.facebook.com/LesnaSalaEdukacyjna
Nadleśnictwo Katowice, Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński 2011, Monkinie; Leśna Sala Edukacyjna Nadleśnictwa Katowice (ulotka) , Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński 2012, Monkinie; Ścieżka Dydaktyczna przy Nadleśnictwie Katowice (ulotka), Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński 2012, Monkinie.
90
Ścieżka dydaktyczna przy Nadleśnictwie Katowice – znajduje się tu ekspozycja ponad
250 gatunków roślin, których rozpoznawanie ułatwiają tabliczki informacyjne. Na
szczególną uwagę zasługuje unikatowy ul pokazowy, gdzie można zobaczyć na żywo jak
wygląda praca pszczół. Ścieżkę zaprojektowano tak, aby umożliwić bytowanie różnych
gatunków ptaków. Jest ona ogólnodostępna, jednak poza godzinami pracy Nadleśnictwa
Katowice dostępna jest tylko część tablic. Istnieje możliwość zwiedzania ekspozycji
z przewodnikiem – leśnikiem, po wcześniejszym umówieniu.
Na terenie Nadleśnictwa Katowice ustawionych jest wiele tablic edukacyjnych, z których
można dowiedzieć się o pracy leśników, lokalnej florze i faunie, roli lasu w życiu człowieka
i jego ochronie.
Dni Otwarte w Nadleśnictwie Katowice – oprócz zwiedzania Sali Edukacyjnej i ścieżki
przyrodniczej można spotkać się wtedy z leśnikami i myśliwymi, poznać zwyczaje leśne,
uczestniczyć w konkursach wiedzy, czy zapoznać z naturalnymi metodami leczenia
opartymi na ziołach i miodzie.
Gry terenowe w lasach Nadleśnictwa – tzw. „geocaching”, na terenie zarządzanym przez
Nadleśnictwo Katowice ukryto skrzynki geocachingowe w najciekawszych miejscach,
celem ukazania bogactwa przyrody i historii Górnego Śląska.
Rys. 24. Broszura na temat ścieżki dydaktycznej Nadleśnictwa Katowice, Polska
91
„Muzeum niedźwiedzia” i „Muzeum sowy”: Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria
To proste drewniane domki, z podobiznami zwierząt wykonanymi z gipsu i drewna. Tego
typu prezentacje pokazują faunę i florę typową dla danego miejsca.
Muzeum niedźwiedzia, Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria
Muzeum sowy, Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria
[źródło: Filip Helbig]
Rys. 25 Edukacja przyrodnicza w Parku Narodowym Vitosha, Sofia, Bułgaria
92
e) Infrastruktura edukacyjna
Budynki edukacyjno-administracyjne: Seine-Saint-Denis, Francja; Metropolia Lille,
Francja; Koszyce, Słowacja
W niektórych parkach (np. Park Ggeorges Valbon, Seine-Saint-Denis; Parc Le Lac du Héron,
Metroplia Lille) znajdują się budynki przeznaczone do prowadzenia edukacji ekologicznej lub
do wynajęcia na cele szkoleniowo-konferencyjne; funkcja ta bywa łączona z częścią biurową
jednostki zarządzającej parkiem.
Pod względem formy architektonicznej obiekty te mogą być zarówno nowymi budynkami,
wznoszonymi dla potrzeb parku lub historycznymi, adaptowanymi dla tych celów.
Ważna jest również forma wykonania budynku oraz materiały użyte do ich realizacji. Z racji
pełnienia wzorcowej roli w zakresie ochrony środowiska inwestorzy/zarządcy tych budynków
dokładają wszelkich starań, aby były one ekologiczne w konstrukcji i użytkowaniu tj.
minimalizujące zużycie energii elektrycznej.
Dobrym przykładem budynku ekologicznego jest Eko Centrum Sosna w Koszycach, do
budowy którego użyto materiałów naturalnych typu glina, krowi nawóz i koński (jako
okładzina ścian narażonych na intensywną penetrację wód deszczowych). Dachy budynków
Centrum pokryto darnią. Również we wnętrzu budynku zastosowano rozwiązania
ograniczające niekorzystny wpływ działalności Centrum na środowisko m.in. poprzez
budowę ekologicznych toalet.
“Maison Edward Guissant”, Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja
93
Centrum edukacji ekologicznej w budowie, Parc de la Deûle, Metropolia Lille, Francja [Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Eko Centrum Sosna, Koszyce, Słowacja
[Źródło: Filip Helbig, Ekocentrum Sosna]
Rys. 26 Przykłady budynków edukacyjno-administracyjnych we Francji i na Słowacji
tablice edukacyjne: klify, Aberdeen, Szkocja; Park Drahaň, Praga; Park Bankov, Koszyce,
Słowacja
Tablice edukacyjne informujące o ciekawych i/lub chronionych gatunkach fauny i flory lub
szczególnych walorach krajobrazu są powszechnie znanym i stosowanym rozwiązaniem.
tablica edukacyjna przy ścieżce widokowej nad klifem, Aberdeen, Szkocja
94
Park Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy Park Bankov, Koszyce, Słowacja
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 27 Przykłady tablic edukacyjnych w parkach Czech, Słowacji i Szkocji
tablice informacyjne: Katowicki Park Leśny, Polska; parki Metropolii Lille, Francja
Tablice informacyjne są zróżnicowane w treści i mogą występować pojedynczo,
w odróżnieniu do tablic edukacyjnych, które zwykle występują jako integralny element
ścieżki edukacyjnej.
Tablice informacyjne w formie mapy ilustrującej park, z głównym układem ścieżek
i elementów zagospodarowania umieszczane są w strefie wejściowej do parku lub w innym
ważnym, często uczęszczanym jego miejscu.
Przykładami tablic informacyjnych są:
tablica o Katowickim Parku Leśnym,
tablica na temat nowo zrealizowanego placu zabaw (jest tam także umieszczona
informacja o projekcie Periurban Parks, gdyż Katowicki Park Leśny był obszarem
opracowania w ramach tego projektu).
tablica informacyjna w Ogrodzie kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
95
tablica informacyjna w Katowickim Parku Leśnym, Katowice, Polska
[źródło: Lech Marek]
Rys. 28 Przykłady tablic informacyjnych w parkach Francji i Polski
Audioprzewodniki: Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja
W recepcji przed wejściem do ogrodu można wypożyczyć (bez dodatkowej opłaty)
przewodniki multimedialne w językach francuskim, angielskim i holenderskim. Dostępnych
jest 50 zestawów, przy czym 5 jest przeznaczonych dla osób niedowidzących (łatwiejsze
w obsłudze, a opis atrakcji parkowych jest bardziej szczegółowy niż w przypadku pozostałych
zestawów).
96
3.3 Aspekty społeczne
i informacyjne
a. informowanie społeczeństwa
b. pozyskiwanie informacji zwrotnej
97
a) Informowanie społeczeństwa
Kalendarze, broszury, periodyki, Internet: Espace Naturel Lille Metropole, Francja; Park
Nord Milano, Włochy
Szeroko prowadzona działalność informacyjna przekłada się na ilość osób odwiedzających
parki, korzystających zarówno z bezpłatnej, jak i płatnej infrastruktury parkowej, jak również
ilości uczestniczących w imprezach organizowanych na terenie parków.
Współcześnie popularnym i powszechnym środkiem komunikowania się jest internet. Na
stronie internetowej jednostki zarządzającej parkami zwykle znajduje się kompleksowa
informacja na temat poszczególnych parków znajdujących się pod jej zarządem. Przykładem
jest Espace Naturel Lille Metropole, która na swojej stronie internetowej zamieszcza
informacje na temat uwarunkowań lokalizacyjnych i przyrodniczych oraz oferty
poszczególnych parków z rozróżnieniem grup wiekowych i zainteresowań potencjalnych
użytkowników, a także planu wydarzeń parkowych, itp.
[źródło: www.enm-lille.fr]
Rys. 29 Widok strony internetowej Espace Naturel Lille Metropole, Francja
98
Ciekawostką jest kalendarz wydarzeń parkowych, wydawany w cyklu rocznym, w formie
papierowej. Co ważne układ graficzny wydania papierowego jest identyczny z kalendarzem
dostępnym poprzez stronę internetową.
[źródło: www.enm-lille.fr]
Rys. 30 Kalendarz wydarzeń parkowych w Metropolii Lille (przykład: kwiecień 2012)
Niezmienne jednak mają zastosowanie tradycyjne materiały drukowane, jak np.:
broszury informacyjne dla pojedynczych parków, kilku wybranych parków (ze względu na
podobieństwo oferty, sąsiedzkie położenie itp.);
broszury tematyczne np. poświęcone drzewom występującym w danym parku;
wydawanie periodycznych biuletynów informacyjnych, np. miesięcznik „la Feuille”
wydawany przez Espace Naturel Lille Metropole;
konferencje prasowe, Metropolia Lille – kilka razy do roku;
[źródło: www.enm-lille.fr]
Rys. 31 Broszura tematyczna prezentująca parki Metropolii Lille, Francja
(przykład Ogród kultur – Mosaic)
99
Inny przykład wykorzystania Internetu jako środka przekazu informacji to internetowy
kalendarz imprez parkowych oraz internetowy newsletter na temat działania parku Nord
Milano, Włochy.
[źródło: http://www.parconord.milano.it/eventi-e-feste]
Rys. 32 Internetowy kalendarz, Park Nord Milano, Włochy
materiały mapowe: Praga, Czechy; Andaluzja, Hiszpania
Dla Pragi wydana została „Zielona mapa Pragi” adresowana do pieszych i rowerzystów,
pokazująca trasy oraz atrakcje, jakie można napotkać w trakcie wędrówek po mieście.
100
Rys. 33 Przykład mapy adresowanej do pieszych i rowerzystów: “Zielona strona Pragi”,
Czechy
Innym przykładem schematycznych map i broszur prezentujących atrakcje turystyczne
i środowiskowe są materiały wydawane przez Junta de Andalucia – rząd regionu Andaluzji.
101
Rys. 34 Broszury informacyjne o poszczególnych parkach podmiejskich
regionu Andaluzji, Hiszpania
102
działania społeczno-informacyjne: Nadleśnictwo Katowice, Polska
udział w szkoleniach, konferencjach, prelekcjach – Nadleśnictwo włączyło się
w edukację przyrodniczą m.in. przez współorganizowanie corocznej Konferencji Zieleń
Miejska Katowice (2011, 2012), gdzie przedstawiciele Nadleśnictwa omawiali
problematykę związaną z ochroną przyrody i ingerencją człowieka w strukturę ożywioną
i nieożywioną lasu;
wydawnictwo broszur informacyjnych – książka zawiera informacje o historii
nadleśnictwa, lasach zarówno pod kątem gospodarczym, jak i przyrodniczym,
zwierzętach i roślinach, obszarach prawnie chronionych (m.in. Rezerwat Przyrody Las
Murckowski, Rezerwat Ochojec, Zespół Przyrodniczo – Krajobrazowy Źródła Kłodnicy,
Użytek ekologiczny Płone Bagno), także o gatunkach chronionych i pomnikach przyrody,
edukacji ekologicznej i o bezpieczeństwie przeciwpożarowym. Nadleśnictwo wydało
także ulotki informacyjne o ścieżce edukacyjnej i Leśnej Sali Edukacyjnej.
aktywność internetowa – Nadleśnictwo stworzyło swój profil na portalu
społecznościowym Facebook. Dzięki temu na stronie internetowej
https://www.facebook.com/LesnaSalaEdukacyjna możemy dowiedzieć się o aktualnych
wydarzeniach czy akcjach prowadzonych przez pracowników Nadleśnictwa.
publikacja „10 zasad zachowania się w parku”: Seine-Saint-Denis, Francja
Rys. 35 Przykład publikacji informacyjno-edukacyjnej: „10 zasad zachowania się w parku”, Seine-Saint-Denis, Francja
103
b) Pozyskiwanie informacji zwrotnej od społeczeństwa
ankieta Urzędu Miasta Koszyce, Słowacja:
Przykładem jednorazowego badania satysfakcji odwiedzających park jest ankieta
przygotowana przez Urząd Miasta w Koszycach:
104
Rys. 36 Przykład ankiety badającej satysfakcję odwiedzających park:
Park Tahanovce, Koszyce, Słowacja
badanie opinii publicznej: Espace Naturel Lille Metropole, Francja
Przykładem okresowego badania opinii publicznej wśród odwiedzających park są działania
prowadzone co 5 lat przez Espace Naturel Lille Metropole:
w parkach, do których wstęp jest płatny badania te służą poprawie jakości świadczonych
usług,
w parkach ogólnodostępnych poznaniu oczekiwań odwiedzających.
Badania te pozwalają prześledzić trasy przemieszczenia się odwiedzających, motywacje ich
wizyt, odczucia na temat utrzymania parków, bezpieczeństwa, wartości ekologicznych itp.
i na tej podstawie dostosować działania do oczekiwań.
Badania są również realizowane w formie sondażu telefonicznego przez wynajętą firmę.
W latach 2002 i 2007 badaniem objęto tylko mieszkańców Francji, natomiast we wrześniu
2012 badano również przygraniczne terenu Belgii.
Szczególną formą pozyskiwania opinii zwrotnej od użytkowników parku są bezpłatne
wycieczki z przewodnikiem. Espace Naturel Lille Metropole organizuje ok. 170 takich
wycieczek rocznie, a pod jej koniec uczestnicy wypełniają krótką ankietę na temat poziomu
satysfakcji z oferty parkowej.
105
3.4 Aspekty kulturowe
a. wykorzystanie tradycji (akcentów z przeszłości)
b. park jako przestrzeń działalności artystycznej
106
a) Wykorzystanie tradycji (akcentów z przeszłości)
Open Air Museum, Val de Marque, Metropolia Lille, Francja
Skansen w parku – park w skansenie. Na powierzchni 14 ha zgromadzonych jest 23 obiektów
prezentujących bogactwo i różnorodność architektury ludowej z XVII, XVIII i XIX w. oraz życia
na wsi. Stanowi to połączenie walorów przyrodniczych z historyczno-kulturowymi.
[Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 37 Przykład wykorzystania w parku akcentów z przeszłości: Open Air Museum, Val de Marque, Metropolia Lille, Francja
107
Adaptacja zabudowań rolniczych/gospodarskich na nowe funkcje edukacyjne lub administracyjne, Park Le Lac du Héron, Metropolia Lille, Francja
[Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 38 Przykład adaptacji zabudowań rolniczych na nowe funkcje: Park Le Lac du Héron, Metroplia Lille, Francja
Pamiątki historyczne w parkach:
Kaplica św. Jana Nepomucena, Park Bankov, Koszyce, Słowacja
Neogotycka kaplica wzniesiona w 1922 roku w miejscu wcześniejszej drewnianej kaplicy o tej
samej nazwie. Znajduje się nad źródłem Jana Nepomucena w połowie drogi między Dolnym
Parkiem Bankov, a Alpinką. Zbudowana z betonu zbrojonego na kwadratowym fundamencie
z cegieł przez znanego w Koszycach budowniczego i architekta Josepha Wirtha.
108
[źródło: www.google.pl]
Rys. 39 Przykład pamiątki historycznej w parku: Kaplica św. Jana Nepomucena,
Park Bankov, Koszyce, Słowacja
zabytkowy wagon i tory kolejowe, jako brama i wejście do Ogrodu kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja
Przykładem wykorzystania elementów ówczesnego zagospodarowania, tj. nieczynnych
torów kolejowych, jest stworzenie bramy wejściowej do parku/ogrodu z wykorzystaniem
wagonu kolejowego, który pełni jednocześnie funkcję recepcji.
[źródło: http://lesailesdelamour.over-blog.com/4-categorie-11160917.html]
109
[Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 40 Przykład pamiątki historycznej w parku: wagon kolejowy w Ogrodzie kultur - Mosaic, Park de la Deûle, Metropolia Lille, Francja
pamięć o II wojnie światowej – bunkry zakładów Bredy: Park Nord Milano, Włochy
W czasie II wojny światowej (w 1942 r.) w pobliżu zakładów Breda produkujących broń
i samoloty, zbudowano schron przeciwlotniczy mający chronić robotników przed atakami
aliantów. Bunkier składał się z wysokich na dwa i szerokich na półtora metra betonowych
korytarzy przedzielonych salami i łazienkami. Ma on długość 100 m i mieści 400 ludzi.
W pierwszych latach powojennych lokalizacja bunkrów została „wymazana” z map, a wejścia
do nich zasypane, dlatego też o ich istnieniu zapomniano na długie lata. Dopiero deszcz
i burze w marcu 2008 r. ujawniły ich istnienie, a głębsza eksploracja wykazała ich dobry stan
techniczny. Dzięki finansowemu wsparciu Banca Popolare di Milano Park Nord Milano
przeprowadził renowację podziemnego schronu, który wrócił do społeczeństwa jako
dziedzictwo pamięci zbiorowej: „podziemne przejście między historią, pamięcią i sztuką
wizualną”.
Inicjatywa ta ma wielką wartość kulturową i historyczną – to promocja "miejsca pamięci",
miejsca wspólnej historii. Dzisiaj bunkier jest odwiedzany przez grupy szkolne oraz
organizowane są tu pokazy i przedstawienia.
110
[źródło: http://www.verdebpm.it/default.asp?id=353&id_n=363&Pagina=1]
Rys. 41 Przykład pamiątki historycznej w parku: bunkier zakładów Breda,
Park Nord Milano, Włochy
pamięć o II wojnie światowej – pomnik poświęcony deportowanym: Park Nord Milano, Włochy
Pomnik poświęcony jest wszystkim obywatelom, którzy pracowali w dużych i małych
fabrykach obszaru przemysłowego Sesto San Giovanni i zostali aresztowani przez
hitlerowców, a następnie deportowani do hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Na
wielkim kamieniu leżącym na początku brukowanej drogi można przeczytać dedykację
poświęconą wszystkim deportowanym, autorstwa architekta Ludwiga Belgioioso (dawny
deportowany) i jego syna Alberico Belgioioso, którzy to byli pomysłodawcami pomnika,
a wykonali go wspólnie z Mistrzem Giuseppe Lanzani.
111
[źródło: www.google.pl]
[źródło: http://www.parconord.milano.it/index.php?option=com_content&task=view&id=2503&Itemid=138]
Rys. 42 Przykład pamiątki historycznej w parku: pomnik poświęcony deportowanym,
Park Nord Milano, Włochy
Mały Teatr „Breda” - pozostałości po przemysłowym charakterze terenu dzisiejszego Parku Nord Milano, Włochy
Park Nord Milano powstał pod koniec lat 60-tych XX w. na terenie po zakładach
mechanicznych Breda. Na pozostałościach dawnych obiektów przemysłowych stworzono
teatr – zwany „teatr ino” czyli teatr mały - będący miejscem spotkań mieszkańców. Teatr
stworzono usypując w 1994 r. wzgórze Montagnetta, a następnie zbudowano na nim
konstrukcję z betonu odzyskanego ze starej czternasto filarowej konstrukcji wspierającej
dźwig/suwnicę służącą do załadunku i rozładunku odpadów wielkopiecowym. Przy budowie
teatru zastosowano także elementy z drzewa, które porośnięte roślinnością tworzą swoiste
sklepienie. Roślinność pełni tu także rolę czynnika zwiększającego akustyczność teatru. Ławki
na których zasiada widownia zbudowano natomiast z materiału pozyskanego z podkładów
kolejowych. W takiej scenerii odbywają się przedstawienia teatralne.
112
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: http://www.parks.it/parco.nord.milano/Epun.php]
Rys. 43 Przykład pamiątki historycznej w parku: Mały Teatr „Breda”,
Park Nord Milano, Włochy
113
tradycja winiarska, Park Drahaň, Praga, Czechy
W przestrzeni parku znajdują się nie tyko winnice, ale i akcesoria z tym związane, jak
ogromne beczki i drewniane wozy do ich przewożenia.
Winnica, Park Drahaň (dzielnica Troja), Praga, Czechy
[Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Broszura informacyja o tradycji winiarskiej z obszaru Pragi
Rys. 44 Przykład pamiątki historycznej w parku: kultywowanie tradycji winiarskiej
w Parku Drahaň (dzielnica Troja), Praga, Czechy
114
b) Park jako przestrzeń działalności artystycznej
imprezy i spektakle plenerowe: Park Près du Hem, Metropolia Lille, Francja; Katowicki Park Leśny, Polska
Parki są również miejscami w których chętnie organizowane są imprezy zarówno cykliczne,
jak i okazjonalne.
Park Près du Hem, Metropolia Lille, Francja
[źródło: Filip Helbig]
[źródło: http://www.lillemetropole.fr/index.php?p=1183&art_id]
115
OFF Festiwal 2010, Katowicki Park Leśny, Polska
[źródło: Biuro Górnośląskiego Związku Metropolitalnego]
Rys. 45 Przykłady imprez i spektakli plenerowych organizowanych w parkach podmiejskich we Francji i Polsce
116
park jako przestrzeń ekspozycyjna: Czechy, Francja, Polska, Słowacja
Park bywa miejscem ekspozycji, tworzącym specyficzną, naturalną scenografię. Może być
miejscem prezentowania rzeźb w plenerze, a ciekawym rozwiązaniem jest wykorzystywanie
ściętych pni drzew jako materiału rzeźbiarskiego, „naturalnie” zamocowanego do podłoża. W
parku mogą być także realizowane okazjonalne, czasowe ekspozycje.
Rzeźby plenerowe, Park Les Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja
Rzeźby plenerowe,
Park Drahaň, Praga, Czechy Rzeźby plenerowe,
Park Bankov, Koszyce, Słowacja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: Filip Helbig]
Katowicki Park Leśny, Katowice, Polska
[źródło: http://www.panoramio.com/photo/33060129]
117
Czasowe instalacje plenerowe
Park de la Deûle, Metropolia Lille, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra, http://mincoin.free.fr/lille/mosaic/mosaic1_8.htm]
Rys. 46 Przykłady ekspozycji w parkach podmiejskich Czech, Francji, Polski i Słowacji
Utwór muzyczny dedykowany parkowi: Park Nord Milano, Włochy
Promowanie parku odbywać się może nie tylko poprzez organizowanie imprez – cyklicznych
lub okazjonalnych, czy też biuletyny i foldery, ale także np. poprzez utwór muzyczny, który
kojarzony jest właśnie z danym miejscem. Przykładem takiego działania jest skomponowanie
piosenki specjalnie dla Parku Nord Milano. Reklamowy utwór i wykonawca zostali wyłonieni
w drodze konkursu, który przeprowadziła jednostka zarządzająca parkiem. Piosenka
„Rinascerò come il vento” jest dostępna na stronie internetowej27.
27 http://www.youtube.com/watch?v=pV7JOVkKKMw&sns=em
118
3.5 Aspekty infrastrukturalne
i dostępność
a. urozmaicenie programu rekreacyjnego parku
b. mała architektura
c. obsługa komunikacyjna parków
d. wyposażenie dla osób niepełnosprawnych
119
a) Urozmaicenie programu rekreacyjnego parku
Le Jardin des cultures – Mosaic (Ogród kultur – Mosaic), Metropolia Lille, Francja
Park zajmuje powierzchnię 33 ha, obejmując staw i tereny leśne. Zaprojektowany został
przez francusko-belgijską grupę architektów krajobrazu (Jacques Simon, Jean-Noel Capart
i Yves Hubert); lecz pomysłodawcami było 30. artystów z Francji, Włoch, Portugalii i Anglii.
[Źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 47 Przykład praku oferującego bogaty program rekreacyjny: Ogród kultur – Mosaic, Houplin-Ancoisne, Metropolia Lille, Francja
Wiodącą koncepcją parku jest pokazanie wielokulturowości kraju, wyrażonej poprzez 10
ogrodów tematycznych, takich jak m.in. ogród: winny, kamienny, deszczowy, terasy Morza
Śródziemnego, afrykańska wyspa, „ogród pierwotny” poświęcony ludziom z epoki
neolitycznej, czy też odwołania do takich krajów jak Hiszpania, Tunezja, Japonia, Holandia.
Ogród deszczowy (Rain Garden) – nawiązanie do Wielkiej Brytanii Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
120
Ogród pleciony Terasy Morza Śródziemnego
[źródło: http://www.lillemetropole.fr] [źródło: http://www.lillemetropole.fr]
Afrykańska wyspa
[źródło: http://www.lillemetropole.fr]
Kraje śródziemnomorskie
121
Spojrzenie na starożytne kultury trzech sąsiadujących ze sobą krajów:
Grecja, Turcja, Bułgaria [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 48 Bogactwo oferty rekreacyjnej Ogrodu kultur – Mosaic, Houplin-Ancoisne, Metropolia Lille, Francja
gra w przemytników i celników „przemytnicze bagna”: Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja
W parku Les Prés du Hem znajduje się „przemytniczy szlak”, mający swoje źródło w h istorii
tego obszaru, graniczącego z Belgią. W XVII w. był on przedmiotem ciągłych wojen, bowiem
Król Francji Ludwik XIV rościł sobie prawa do tej części Niderlandów, szczególnie do Flandrii.
Wojny nękające te przygraniczne tereny oraz blokada handlu były przyczyną rozwoju
zjawiska kontrabandy, czyli przemycania towarów przez granicę. W tym przypadku był to
głównie tytoń i czekolada.
Na kanwie historycznych wydarzeń w parku utworzono szlak z licznymi przeszkodami;
rozgrywana jest gra terenowa pomiędzy „dzielnymi celnikami” oraz „odważnymi
i przebiegłymi handlarzami”.
122
[źródło: www.google.pl, Espace Naturel Lille Metropole]
Rys. 49 Na przemytniczym szlaku: Park Les Prés du Hem, Armentières,
Metropolia Lille, Francja
ścieżka bosych: Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja
To ścieżka sensoryczna, o długości 1 km, do przejścia dosłownie bosą nogą, niemal przez
każdego. To ciekawa przygoda pozwalająca poczuć „pod stopą” 50 rodzajów bardzo różnych
nawierzchni, a zwieńczeniem trasy jest możliwość przejścia przez przysłowiowe „błoto do
kolan”. Ścieżka została stworzona w 2011 r.
Początek i koniec trasy to miejsce z szafkami, gdzie można pozostawić buty oraz inny zbędny
ekwipunek. To miejsce skąd wyrusza się na odkrywanie 5 światów i ponad 50 różnych
tekstur. Wejście jest gładkie, pokryte niemal angielskim trawnikiem. Wkrótce jednak dociera
się do obszarów pokrytych mniej przyjemnymi dla bosej stopy materiałami: zrębki kory,
mech, ziemia, muszle, piasek, otoczaki i kanciaste kamienie wbijające się w stopy. Na ścieżce
są też klimaty związane ściśle ze światem przyrody i rolnictwa tzn. ścieżka wysypana ziarnem
lnu, jęczmienia czy pszenicy. A potem znowu zamiana w fakirów i marsz po szkle, cegłach,
węglu i betonie, aby do natury powrócić przez kwiaty, rośliny, źdźbła traw i błoto.
Meta wyposażona jest w kilka kranów i szczotek, gdzie można umyć brudne nogi, poddając je
kąpieli wodnej i słonecznej, jest tam bowiem swoista suszarka do stóp. To podpórka, gdzie
można oprzeć stopy leżąc na leżakach.
123
124
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra, www.google.pl (zdjęcie 4)]
Rys. 50 Ścieżka bosych - przykłady różnych nawierzchni: Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja
Ogrody kwiatowo-warzywne: Park Nord Milano, Włochy
Małe ogrody kwiatowo-warzywne są ważnym elementem krajobrazu Parku Nord Milano.
Potrzeba ich utworzenia zrodziła się z faktu istnienia w parku zdewastowanych terenów do
adaptacji na inne funkcje, a z drugiej strony z potrzeby społecznej realizacji takiej
działalności.
W latach 80-tych powstało 35 pierwszych ogrodów kwiatowo-warzywnych, a w późniejszych
latach jeszcze kolejnych 8, każdy o powierzchni 50 m2. Sposób urządzenia i użytkowania
ogrodów musi być zgodny z obowiązującym Regulaminem parku. Co istotne dopuszczona
jest wyłącznie uprawa ziemi, z zakazem wznoszenia jakichkolwiek obiektów.
Utrzymywanie takich ogrodów w parku jest rozwiązaniem użytecznym z różnych względów:
zapobiega degradacji i nielegalnemu wykorzystaniu terenów obrzeżnych parku, stanowi
czynnik uatrakcyjnienia jego przestrzeni oraz jest elementem polityki społecznej,
aktywizującym osoby starsze (nie tylko poprzez pracę w ogrodach, ale i przez ich udział
w imprezach i spotkaniach tematycznych w parku). Ogrody te są zazwyczaj powierzane
dwóm osobom, które rocznie uiszczają opłatę ok. 26 euro.
125
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: http://www.parks.it/parco.nord.milano/Eser.php]
Rys. 51 Ogrody kwiatowo-warzywne: Park Nord Milano, Włochy
Przejażdżki kolejką: Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja; Park Bakov, Koszyce, Słowacja
W parku Les Prés du Hem, Metropolia Lille jest kolejka obwożąca użytkowników po parku.
W parku Bankov jeździ zabytkowa kolejka wąskotorowa w dolinie Čermeľ. Została
zbudowana wlatach 1955/56 r.; kursuje od wiosny do jesieni pomiędzy stacyjkami Čermeľ a
Alpinka (Centrum Rekreacyjne). Pociągi prowadzone przez lokomotywę spalinową, jedynie
podczas wcześniej zapowiedzianych imprez kursuje lokomotywa parowa "Katka". Długość
trasy wynosi 3,9 km. Przejazd trwa 15-22 minut. Kolejka znajduje się na peryferiach Koszyc,
można do niej dojechać autobusem.
Kolejka turystyczna, Park Les Prés du Hem, Armentières, Metropolia Lille, Francja
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
126
Kolejka dziecięca, Koszyce, Słowacja
[źródło:http://kolej.darlex.pl/index.php?option=com_content&view= article&id=375]
[źródło: www.google.pl]
Rys. 52 Przykłady kolejek turystycznych w parkach podmiejskich Francji i Słowacji
Plażowanie i sporty wodne: park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja
Woda zawsze jest atrakcyjnym elementem zagospodarowania, a spędzanie czasu na plaży
nad zbiornikiem wodnym oraz uprawianie sportów wodnych to bardzo popularna forma
spędzania czasu wolnego.
Plac zabaw i piaszczysta plaża
Przystań i sporty wodne, Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 53 Przykłady zagospodarowania zbiornika wodnego w parku podmiejskim: Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja
127
Atrakcje centrum rekreacyjnego Alpinka w Parku Bankov, Koszyce, Słowacja
Infrastruktura dla dzieci i młodzieży – typu place zabaw i parki liniowe - to ważny i jeden z
podstawowych elementów zagospodarowania.
[http://visitkosice.eu/sk/co-vidiet-a-zazit/atrakcie/lanovy-park-tarzania]
Rys. 54 Oferta Centrum rekreacyjnego Alpinka, Park Bankov, Koszyce, Słowacja
Wieża widokowa: Park Bankov, Koszyce, Słowacja
Wieża widokowa o wysokości 21,5 m zlokalizowana jest na wzgórzu w Parku Bankov (466 m
n.p.m.). Z jej szczytu roztacza się widok na Koszyce i okolicę.
[źródło: http://www.visitkosice.eu/sk/co-vidiet-a-zazit/atrakcie/vyhliadkova-veza-a-hrad]
Rys. 55 Wieża widokowa i panorama Koszyc, Park Bankov, Koszyce, Słowacja
128
b) Mała architektura
Do podstawowych elementów małej architektury ławki, stoły i zadaszenia. Ciekawostką są
np. instrumenty muzyczne instalowane w plenerze; zawsze cieszą się one popularnością.
instrumenty muzyczne w plenerze - elementy małej architektury: Francja, Polska
„grające kalosze”
Ogród kultur – Mosaic Metropolia Lille, Francja
Park Les Prés du Hem Metropolia Lille, Francja
[źródło: http://mincoin.free.fr/lille/mosaic/mosaic0_entree911.html; Agnieszka Szczepańska-Góra]
Inne grające instrumenty
Katowicki Park Leśny, Polska Park Drahaň, Praga, Czechy
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: Lech Marek]
129
Park Drahaň, Praga, Czechy
[źródło: Lech Marek]
Rys. 56 Przykłady plenerowych instrumentów muzycznych w parkach podmiejskich
Czech, Francji i Polski
Szachy na wolnym powietrzu: Park Nord Milano, Włochy
W parku Parku Nord Milano znajdują się dwie szachownice do gry na wolnym powietrzu;
dostępne bezpłatnie za okazaniem dowodu tożsamości. usługa ta jest dostępna
w wyznaczonych godzinach, w soboty i w niedziele.
Park Nord Milano, Włochy Katowicki Park Leśny, Polska [źródło: http://www.parks.it/parco.nord.milano/Eser.php] [źródło: www.fotopolska.eu]
Rys. 57 Przykłady szachów na wolnym powietrzu w parkach Polski i Włoch
130
Ławy i zadaszenia: Bułgaria, Francja, Polska
Drewniane ławy w formie gąsienic: Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja
Drewniane ławy i stoły pod zadaszeniem namiotowym, Ogród kultur - Mosaic, Metropolia Lille, Francja
Drewniane ławy i stoły, Park Les Prés du Hem, Metropolia Lille, Francja
131
Zadaszenia i drewniane ławy, Park Narodowy Vitosha, Sofia, Bułgaria
Zadaszenie, Park Georges Valbon Seine-Saint-Denis, Francja
Drewniane ławki, Katowicki Park Leśny, Polska [źródło: Agnieszka Szczepańska]
Rys. 58 Przykłady ław i zadaszeń w parkach podmiejskich Bułgarii, Francji i Polski
132
Wykorzystanie naturalnych materiałów i form jako elementów małej architektury
Plac zabaw, Park Drahan, Praga, Czechy
Drewniana kompozycja, Park Georges Valbon Seine-Saint-Denis, Francja
Drewniany stojak na rowery, Katowicki Park Leśny, Polska
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 59 Przykłady małej architektury wykonanej z materiałów naturalnych w parkach podmiejskich Czech, Francji i Polski
133
c) Obsługa komunikacyjna
wypożyczalnie rowerów: Park Nord Milano, Włochy
Niektóre parki podmiejskie są tak rozległe, że piesze zwiedzenie całego ich obszaru
wymagałoby dużej kondycji fizycznej i czasu. Dlatego też m.in. w niektórych parkach
funkcjonują wypożyczalnie rowerów, zwykle bezpłatne.
Jest to doskonały sposób na propagowanie zdrowego trybu życia oraz ekologicznych
środków transportu.
Automat do wypożyczania rowerów
Park Nord Milano, Włochy
Parkowe rowery (o jednakowym wyglądzie) Park Nord Milano, Włochy
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 60 Wypożyczalnie rowerów w Parku Nord Milano, Włochy
parking: Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja
Istotną kwestią w dobie powszechności i prymatu samochodu nad innymi środkami
komunikacji jest zapewnienie właściwej ilości miejsc parkingowych. To nie tylko ułatwia
dostęp do danego obszaru, ale i sprzyja jego ochronie, eliminując niekontrolowane wjazdy
na teren parku i parkowanie „na dziko”, co dewastuje środowisko przyrodnicze.
134
Dobrym przykładem jest sposób rozmieszczenia i urządzenia parkingu przed wejściem do
parku Georges Valbon, Seine-Saint-Denis – jest to duża, otoczona drzewami przestrzeń, co
prócz naturalnego źródła cienia stanowi zadrzewione przedpole parku.
Parking przed wejściem do parku Georges Valbon
Seine-Saint-Denis, Francja
Zadrzewione wejście do parku Georges Valbon
Seine-Saint-Denis, Francja [źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 61 Przykład aranżacji parkingu w Parku Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja
rowerowy dojazd parku Bankov, Koszyce, Słowacja
Park Bankov oddalony jest od centrum Koszyc o ok. 6 km. Dlatego właśnie istnieje możliwość
dojazdu do niego linią autobusową nr 14, której tabor umożliwia przewóz rowerów.
135
Autobus oferuje możliwość przewozu roweru w weekendy i święta. Autobusy są oznaczone
odpowiednim piktogramem (symbol roweru). Pasażer w pojeździe może przewozić rowery
w przestrzeni przeznaczonej do przewozu wózków dziecięcych.
[http://imhd.zoznam.sk/ke/doc/sk/8252/index.html]
Rys. 62 Autobus nr 14 linii Koszyce-Park Bankov dostosowany do przewozu rowerów
Park Bankov, Koszyce, Słowacja
d) Wyposażenie dla osób niepełnosprawnych
Park Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja
W większość toalet parkowych i dróg jest urządzona w sposób dostępny dla osób
niepełnosprawnych. Również budynek Centrum Edukacyjnego (Mandarin House)
pozbawiony jest barier architektonicznych.
Ciekawostką jest wóz konny służący do przejażdżek po parku wyposażony w platformę /
dźwig do załadunku osób na wózkach inwalidzkich. Tym samym wymiary wozu są
dostosowane do rozmiarów wózków inwalidzkich.
136
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra] [źródło: www.google.pl]
Rys. 63 Wóz konny przystosowany do przewozu osób na wózkach inwalidzkich
w Parku Georges Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja
Leśna Sala Edukacyjna, Nadleśnictwo Katowice:
Ekspozycja dostosowana dla osób niewidzących i niedowidzących oraz osób poruszających
się na wózkach.
Park de la Deûle Marsh, Metropolia Lille, Francja
Wyposażenie tablic informacyjno-edukacyjnych w oznaczenia w alfabecie Braille’a - czytelne
dla osób niewidzących lub niedowidzących są ważnym, lecz nie tak powszechnym
rozwiązaniem.
137
[źródło: Espace Naturel Lille Metropole]
Rys. 64 Tablice informacyjne dla osób niewidzących i niedowidzących (pisane Braille’m) Parc de la Deûle Marsh, Metropolia Lille, Francja
138
4
Podstawowe informacje na
temat wybranych parków
z projektu periurban parks
139
4. PODSTAWOWE INFORMACJE NA TEMAT WYBRANYCH PARKÓW
Z PROJEKTU PERIURBAN PARKS
podmiot realizujący projekt
REGIONE LOMBARDIA
jednostka zarządzająca parkami w regionie
Lombardia
informacja:
www.regione.lombardia.it www.parconord.milano.it
lokalizacja:
Mediolan, Włochy
podstawowe informacje:
Regione Lombardia jest jednostką zarządzającą parkami od lat 80. Spośród 24 parków regionalnych 4 mają status parku podmiejskiego: Parco Agricolo Sud Milano, Parco Nord Milano (włączone do projektu Periurban Parks) oraz Parco delle Groane i Parco Spina Verde.
W 1983 r. wprowadzono prawo regionalne (86/83), które nadaje status parków podmiejskim obszarom położonym w sąsiedztwie miast, o strategicznym znaczeniu dla równowagi przyrodniczej, krajobrazu i ochrony środowiska oraz odtwarzania tzw. zielonych pasów i powiązań miejskich systemów przyrodniczych z terenami wiejskimi.
[źródło: http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c99e00a9b830&ids=4c90d968c2f17&l=en]
Rys. 65 Lokalizacja parków regioniu Lombardia, Włochy
140
podmiot realizujący projekt
REGIONE LOMBARDIA
nazwa parku:
PARCO NORD MILANO
informacja:
www.parconord.milano.it
lokalizacja:
Mediolan, Lomabardia, Włochy
podstawowe informacje:
Parco Nord Milano, o pow. 650 ha położony jest w obszarze zurbanizowanym; corocznie odwiedza go ok. 2,5 mln osób. Został założony w 1975 r. i jest miejscem spędzania czasu wolnego oraz edukacji ekologicznej dla mieszkańców Mediolanu.
Duża część obecnego parku do końca II wojny światowej była terenem przemysłowym, dlatego też na swym terytorium posiada pozostałości obiektów historycznych i poprzemysłowych. W procesie naturalnej sukcesji teren ten przekształcił się w łąki, lasy i mokradła, stając się środowiskiem życia dla lokalnych gatunków ptaków.
[źródło:
http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c90d968c2f17&ids=4c8ff07964a15&l=en http://www.yeslife.it/milano-piani-di-sviluppo-per-una-citta-piu-verde-2268
Rys. 66 Park Nord Milano, Mediolan, Lombardia, Włochy
141
podmiot realizujący projekt
REGIONE LOMBARDIA
nazwa parku:
PARCO AGRICOLO SUD MILANO
infomracja:
http://www.parks.it/parco.sud.milano/
lokalizacja:
Mediolan, Włochy
podstawowe informacje:
Parco Agricolo Sud Milano został założony w 1990 r.; Obejmuje obszar ponad 64 000 ha w tym: uprawne tereny rolne, łąki, uprawy topoli, lasy i tereny podmokłe, a także kanały irygacyjne. Park ten łączy funkcje rolniczce z rosnącym zapotrzebowaniem na otwarte przestrzenie dla realizacji potrzeb społecznych.
Jest to jeden z 4 parków o statusie parków podmiejskich z regionu Lombardia i zarządzany jest z poziomu regionalnego (Regione Lombardia)
[źródło: http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c90d968c2f17&ids=4c8ff07964a15&l=en]
Rys. 67 Park Agricolo Sud Milano, Lombardia, Włochy
142
podmiot realizujący projekt
CONSEIL GÉNÉRAL DE LA SEINE SAINT-DENIS, FRANCJA
(GENERAL COUNCIL MANAGEMENT OF GREEN SPACES)
jednostka zarządzająca parkami w departamencie
Seine-Saint-Denis
informacja:
http://parcsinfo.seine-saint-denis.fr/spip.php?rubrique2
www.parcs93.info
lokalizacja:
departament Seine-Saint-Denis, Francja
podstawowe informacje:
Obszar Seine-Saint-Denis, o pow. 236 km², obejmuje 40 miast/miejscowości, o wysokim stopniu zurbanizowania (ok. 90%)
Rada departamentu (County Council of Seine-Saint-Denis), od momentu jego utworzenia w 1964r., prowadzi aktywną politykę w zakresie wdrażania strategii na rzecz terenów zieleni, bioróżnorodności i krajobrazu.
Dzięki grantom przyznawanym miastom, powierzchnia terenów przyrodniczo czynnych wzrosła z 300 ha (w 1969 r.) do 1782 ha (2010)
Cele stawiane terenom przyrodniczo czynnym:
zapewnienie wystarczającej ilości terenów zieleni dla mieszkańców – wola polityczna wyrażona w latach 70-tych XX w.;
ochrona i promocja bioróżnorodności w tych obszarach; zapewnienie funkcjonalnego zróżnicowania: ekologiczne (gatunki, siedliska) + społeczne
(krajobraz, czas wolny, edukacja).
Departemant Seine-Saint-Denis inicjuje różnego typu działania na rzecz poprawy i osiągnięcia ww. celów: zrównoważone zarządzanie, tworzenie obszarów Natura 2000, tworzenie “zielonych systemów”, działania komunikacyjne i promocyjne na rzecz budowania świadomości społecznej.
[http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c9924ae15630&ids=4c90d968c2f17]
Rys. 68 Lokalizacja parków w departamencie Seine-Saint-Denis, Francja
143
[źródło: http://parcsinfo.seine-saint-denis.fr/spip.php?rubrique2]
Rys. 69 Parki departamentu Seine-Saint-Denis będące pod zarządem General Council Management of Green Spaces
144
podmiot realizujący projekt:
CONSEIL GÉNÉRAL DE LA SEINE SAINT-DENIS, FRANCJA
(GENERAL COUNCIL MANAGEMENT OF GREEN SPACES)
nazwa parku:
PARC GEORGES VALBON
informacja:
http://parcsinfo.seine-saint-denis.fr/spip.php?rubrique7
lokalizacja:
La Courneuve
departament Seine-Saint-Denis, Francja
podstawowe informacje:
Parc Ggeorges Valbon to największy park w departamencie Seine-Saint-Denis (415 ha) i trzeci co do wielkości w regionie Paryża – po Lasku Bulońskim (1000 ha) i Bois de Vincennes (850 ha):
obejmuje 5 miejscowości (La Courneuve, Saint-Denis, Plamy, Dugny, Garges-les-Gonesse - Val d'Oise);
utworzony w latach 1960-2000 na podmokłych terenach rolniczych, które stopniowo przekształcono w zadrzewione tereny rekreacyjne, poprzecinane licznymi ścieżkami spacerowymi;
zaprojektowany został przez dwóch architektów krajobrazu, którzy stworzyli zupełnie nowy krajobraz z licznymi dolinami, wzgórzami, jeziorami i punktami widokowymi, ukształtowany w sposób odseparowujący przestrzeń parku od wysoce zurbanizowanego otoczenia;
zarządzany jest przez General Council Management of Green Spaces (tj. jednostka zarządzająca parkami w departamencie Seine-Saint-Denis).
[źródło: http://parcsinfo.seine-saint-denis.fr/spip.php?rubrique7]
Rys. 70 Plan zagospodarowania parku Georges-Valbon, Seine-Saint-Denis, Francja
145
podmiot realizujący projekt
ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE LILLE METROPOLITAN NATURAL
SPACE OFFICE
jednostka zarządzająca parkami w Metropolii Lille
informacja:
www.lillemetropole.fr
lokalizacja:
Metropolia Lille, Francja
podstawowe informacje:
Espace Naturel Lille Metropole to stowarzyszenie 87 jednostek terytorialnych, w tym 40 miast Lille Métropole Communauté Urbaine (jednostki publicznej zrzeszającej 85 miejscowości i wsi).
Stowarzyszenie zostało powołane w 2002 r. celu rozwoju i zarządzania zieloną i niebieską infrastrukturą Lille i sąsiadujących z nim terenów. Decyzja o jego utworzeniu była odpowiedzią na wyniki badań ekonomicznych z 1991 r., wskazujących na problemy w pozyskiwaniu inwestorów spowodowane negatywnym postrzeganiem tego obszaru, wynikającym z braku terenów przyrodniczych.
Utworzenie Stowarzyszenia poprzedzone zostało opracowaniem w 2000 r. planu strategicznego „zielona i niebieska infrastruktura” – na rzecz tworzenia terenów przyrodniczych (wyznaczono potencjalne obszary do zagospodarowania, w tym tereny do rekultywacji i rewitalizacji, jak np. nieużytki, nieczynne trasy kolejowe czy kanały wodne).
Stowarzyszenie obecnie zarządza obszarem o pow. 1200 ha i 120 ha wód, które należą do następujących regionów: Le Val de Lys – Basse Deûle; Le Parc de la Deûle – espace naturel des Périseaux; Le canal de Roubaix – la Marque Urbaine; Le Val de Marque – la Chaîne des Lacs.
Roczny budżet Stowarzyszenie jest montażem wpływów (podział procentowy jest szacunkowy): 75 %
z budżetu Métropole Communauté Urbaine, 20% wpływy z 40 miast, 5 % opłaty ze wstępów.
[źródło: http://www.lillemetropole.fr/index.php?p=983&art_id=]
Rys. 71 Obszary zarządzanie przez Espace Naturel Lille Metropole, Francja
146
podmiot realizujący projekt
ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE
LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE
nazwa parku:
PARC DE LA DEŬLE WRAZ Z LE JARDIN DES CULTURES – MOSAIC
(ogród kultur - Misaic)
informacja:
http://www.lillemetropole.fr/index.php?p=1052&art_id=
lokalizacja:
Metropolia Lille
Francja
park o powierzchni 350 ha, w tym 20 ha bagien i podmokłych łąk
[źródło: http://www.paulantoine.info/blog/archives/22-le-temps-des-cerises.htm]
http://mincoin.free.fr/lille/mosaic/mosaic.html (logo Ogrodu kultur - Mosaic)
Rys. 72 Plan parku De la Deŭule wraz z Le Jardin des cultures – Mosaic (Ogród kultur), Meropolia Lille, Francja
147
podmiot realizujący projekt
ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE
LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE
nazwa parku:
PARC PRES DU HEM
informacja:
http://www.lillemetropole.fr/index.php?p=1104&art_id=
lokalizacja:
Metropolia Lille
Francja
park o powierzchni 120 ha
[źródło: Agnieszka : Szczepańska-Góra; http://www.lillemetropole.fr/index.php?p=983&art_id=]
Rys. 73 Plan Parku i tablica informacyjna: Parc Pres du Hem, Metropolia Lille, Francja
148
podmiot realizujący projekt
ESPACE NATUREL LILLE MÉTROPOLE
LILLE METROPOLITAN NATURAL SPACE OFFICE
nazwa parku:
LE MARAIS DE FRETIN
informacja:
http://www.lillemetropole.fr/index.php?p=1104&art_id=
lokalizacja:
Metropolia Lille
Francja
park o powierzchni 22 ha bagien (raj dla ptactwa wodnego)
[źródło: Agnieszka Szczepańska-Góra]
Rys. 74 Tablica informacyjna o parku Le Marais de Fretin, Metropolia Lille, Francja
149
podmiot realizujący projekt
Rząd Regionu Andaluzja
jednostka zarządzająca parkami w regionie Andaluzja
informacja:
www.juntadeandalucia.es/medioambiente/site/web/
lokalizacja:
Andaluzja, Hiszpania
podstawowe informacje:
Consejería de Medio Ambiente to Ministerstwo Środowiska dla regionu Andaluzja. Odpowiedzialne jest za regionalne zarządzanie środowiskiem, a zwłaszcza za Sieć Przyrodniczych Obszarów Chronionych Andaluzji (Protected Natural Areas Network of Andalusia - Red de Espacio Naturales Protegidos de Andalucía) oraz zintegrowany system różnych obszarów chronionych, obejmujący m.in. parki podmiejskie.
W Andaluzji ochroną objętych jest 209 obszarów, w tym obszary Natura 2000 zajmują powierzchnię ponad 2,5 mln ha, co stanowi ponad 29% powierzchni regionu i 30% wszystkich obszarów chronionych w Hiszpanii.
[źródło: http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c90d968c2f17&ids=4c8ff07964a15&l=en]
Rys. 75 Parki regionu Andaluzji, Hiszpania
150
podmiot realizujący projekt
Dyrekcja Parku Narodowego Vitosha
nazwa parku:
PARK NARODOWY VITOSHA
informacja:
www.park-vitosha.org
lokalizacja:
Sofia, Bułgaria
podstawowe informacje:
Dyrekcja Parku Narodowego Vitosha to część (oddział) Krajowej Agencji Leśnej;
Park o pow. 26 606 ha utworzony w 1934 r.; obejmuje łagodny masyw górski Vitoszy, u stóp którego leży stolica Bułgarii - Sofia. Ciekawostka: znajduje się tu najdłuższa jaskinia w Bułgarii;
[źródło:
http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c90d968c2f17&ids=4c8ff07964a15&l=en http://www.adriatyk.com.pl/439,986,park-narodowy-vitosha-witosza.html]
Rys. 76 Położenie i krajobrazy Parku Narodowego Vitosha, Sofia, Bułgaria
151
podmiot realizujący projekt
Miasto Koszyce
nazwa parku:
Park Moňok i Bankov
informacja:
www.kosice.sk
lokalizacja:
Koszyce, Słowacja
podstawowe informacje:
Park BANKOV: porasta drzewostan liczący 150 lat; wyposażony jest w infrastrukturę rekreacyjną oraz posiada elementy kulturowe I historyczne; jest dobrze skomunikowany z terenami mieszkaniowymi; główną grupą odwiedzających są dorośli;
Park MOŇOK: to teren jeszcze nie zagospodarowany pod względem infrastruktury rekreacyjnej, położony w bezpośrednim sąsiedztwie osiedla mieszkaniowego i tym samym “naturalnie” jest miejscem codziennych spacerów; główną grupą odwiedzających jest młodzież z pobliskiego osiedla-blokowiska;
[źródło: Tőkőly M., Tomaštík J., Municipal Forests of Kosice ]
Rys. 77 Położenie i krajobrazy Parków Moňok i Bankov, Koszyce, Słowacja
152
podmiot realizujący projekt:
CZECH UNIVERSITY OF LIFE SCIENCES PRAGUE
nazwa parku:
PARK DRAHAŇ
informacja:
www.czu.cz/en
lokalizacja:
Praga (dzielnica Troja) Czechy
podstawowe informacje:
powierzchnia 579 ha,
położenie w granicach czterech dzielnic Pragi: Troja, Bohnice, Čimice i Dolní Chabry (większość: ok. 300 ha leży w dzielnicy Troja);
[źródło: http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c90d968c2f17&ids=4c8ff07964a15&l=en]
Rys. 78 Widok Parku Drahaň, Praga (dzielnica Troja), Czechy
153
podmiot realizujący projekt:
Dyrekcja Parku Narodowego Danube-Ipoly
(National Park Directorate)
nazwa parku:
Park Narodowy Danube-Ipoly
informacja:
www.dinpi.hu
lokalizacja:
Budapeszt, Węgry
podstawowe informacje:
Dyrekcja Parku Narodowego Danube-Ipoly to regionalna organizacja ochrony przyrody, zarządzająca
obszarem 880,000 ha;
Jest to dziewiąty Park Narodowy Węgier, o pow. 60 314 ha, założony w 1997 r., obejmuje: wzgórza Pilis,
Visegrád i Börzsöny, „nienaruszony” odcinek doliny Ipoly oraz część wyspy Szentendre;
Wzgórza Pilis rozciągające się od Esztergomu do Budapesztu są utworzone z wapieni i dolomitów, pełnych
form krasowych, przede wszystkim jaskiń.
[źródło: http://mappery.com/Duna; http://www.panoramio.com/photo/60087144; http://www.periurbanparks.eu/live/index.php?a=open&id=4c90d968c2f17&ids=4c8ff07964a15&l=en]
Rys. 79 Położenie i krajobrazy Parku Narodowego Danube-Ipoly, Budapeszt, Węgry
154
ZIELONA STRONA
EUROPY
ANEKS
Policy Recommendations
organizacje zajmujące się problematyką parków podmiejskich
projekty pokrewne
do projektu Periurban Parks
155
1. Policy Recommendations
(Rekomendacje w zakresie polityki
wobec parków podmiejskich)
156
Rekomendacje w zakresie polityki wobec parków podmiejskich
Partnerzy z Projektu INTERREG IVC wraz z dwoma unijnymi sieciami współpracy zajmującymi się obszarami podmiejskimi - dzięki praktycznej wymianie doświadczeń - wypracowali wspólne wnioski dotyczące terenów przyrodniczych towarzyszących miastom. Zostały one sformułowane w formie rekomendacji adresowanych do władz lokalnych, regionalnych, krajowych oraz Unii Europejskiej:
Projekt „PERIURBAN Parks” – Poprawa Warunków Środowiskowych na Pograniczach Obszarów Miejskich (w ramach INTERREG IVC);
FEDENATUR (Europejska Federacja Metropolitalnych oraz Podmiejskich Terenów Przyrodniczych i Wiejskich) - sieć wymiany doświadczeń między podmiotami zarządzającymi parkami, działająca w skali europejskiej;
PURPLE – sieć zrzeszająca regiony, której celem jest podniesienie świadomości społecznej w zakresie zrozumienia problematyki przeludnionych parków podmiejskich w Europie, ich cech charakterystycznych, walorów i potencjału.
W celu:
poprawy społeczno-ekonomicznych warunków w często zdegradowanych podmiejskich obszarach miast Europy oraz ograniczania zjawiska rozlewania się miast („urban sprawl”)
promowania społecznego dobrostanu, głównie w kontekście miejskim, w którym warunki środowiskowe bezpośrednio wpływają na zdrowie publiczne
zmniejszenia zagrożeń środowiskowych, w tym: powodzi i skutków zjawiska „miejskiej wyspy ciepła” pogłębiającego się w skutek zmian klimatycznych
wzmocnienia bioróżnorodności, często silnie zredukowanej na terenach miejskich i podmiejskich
oferowania nieodpłatnych form rekreacji i spędzania czasu wolnego oraz związanych z nimi nowych miejsc pracy - w kontekście obecnej trudnej sytuacji gospodarczej
157
Mając na uwadze, że:
Tereny przyrodnicze i rolne położone w obszarach podmiejskich, właściwie utrzymywane i zarządzane, mogą spełniać powyższe cele, gdyż stanowią zasadnicze elementy KRAJOBRAZU I ZIELONEJ INFRASTRUKTURY.
oraz, że:
tereny te mogą dostarczać miastu i jego mieszkańcom takich ważnych usług, jak:
usługi regulacyjne (sekwestracja węgla, łagodzenie skutków miejskiej wyspy ciepła, podnoszenie jakości powietrza, gromadzenie wód powodziowych i ochrona przeciwpowodziowa, itp.),
usługi zdrowotne i wpływające na dobrostan społeczny (czystsze powietrze, tereny sportowe na otwartym powietrzu - do codziennego korzystania, ciche miejsca odpoczynku, itp.),
usługi przyrodnicze i z zakresu bioróżnorodności (siedliska fauny i flory, uprawa lub hodowla gatunków tradycyjnych i lokalnych, itp.),
usługi zaopatrzeniowe (produkcja żywności i naturalnych włókien, rolnictwo, eksploatacja gruntów dla potrzeb miejskich, ochrona i zapewnienie zasobów wody pitnej, itp.),
usługi związane z szeroko pojmowaną kulturą (ochrona i promocja dziedzictwa kulturowego, popularyzacja rekreacji, zwiększanie wiedzy w zakresie lokalnej historii, przyrody i turystyki, itp.),
usługi społeczno-gospodarcze (wzmacnianie tożsamości i przynależności, rozwój lokalnych rynków żywości, rolnictwo, leśnictwo, sport, usługi restauracyjne oraz działania na rzecz ekoturystyki, itp.),
a także oferować atrakcyjne miejsca rekreacji dla mieszkańców miast, przyczyniające się do kreowania pozytywnego, tętniącego życiem wizerunku miejsca zamieszkania.
Za konieczne uważa się, aby władze zarówno lokalne, jak i regionalne, krajowe oraz Unii Europejskiej brały pod uwagę następujące rekomendacje:
1 Ochrona podmiejskich terenów przyrodniczych i rolnych, stanowiących istotne elementy idei zrównoważonego rozwoju miasta i/lub regionu i/lub obszaru metropolitlanego.
2 Uwzględnianie terenów podmiejskich i ich roli w planowaniu przestrzennym.
158
3 Promowanie tworzenia wielofunkcyjnych parków podmiejskich, zdolnych do pełnienia funkcji ekologicznych, społecznych i gospodarczych. A także wspieranie i powiększanie istniejących parków podmiejskich oraz odtwarzanie zdegradowanych terenów tego typu.
4 Tworzenie odpowiednich struktur zarządzających parkami podmiejskimi, w tym w postaci partnerstw lub jednostek ds. zarządzania, wraz z narzędziami finansowymi i prawnymi.
5 Powiązanie z otoczeniem terenów podmiejskich, będących kluczowymi komponentami sieci „zielonej infrastruktury”, aby nie stanowiły one wyodrębnionych „wysp” w środowisku zurbanizowanym.
6 Powiązanie parków podmiejskich z obszarami zurbanizowanymi w celu zapewnienia ich dostępności wszystkim członkom danej społeczności.
7 Promowanie parków podmiejskich jako europejskiej marki/wizytówki świadczącej o społecznej, środowiskowej i gospodarczej roli tych terenów dla miast i metropolii.
Florencja, 25 października 2012 r.
Slimane Tir
President
FEDENATUR
Przewodniczący
Maria Clelia Mele
Responsible for Regional Planning
Region Tuscany
Pracownik ds. planowania regionalnego
Region Toskania
Barney Crockett
Councillor
Aberdeen City Council
Radny
Rada Miasta Aberdeen
Zuzana Sukova
Departament of the Chief Architect
The City of Košice
Wydział Głównego Architekta
Miasto Koszyce
159
Leonardo Salvemini
Assessor Green systems and landscapes
Region Lombardy
Radny ds. systemów zieleni i krajobrazów
Region Lombardia
Katalin Bokros
Deputy director
Danube Ipoly National Park Directorate
Zastępca dyrektora
Dyrekcja Parku Narodowego Danube Ipoly
Slimane Tir
President
Lille Metropolitan Natural Space Office
Przewodniczący
Biuro ds. Terenów Przyrodniczych Metropolii Lille
Josef Kozák
Professor
Czech University of Life Sciences Prague
Profesor
Czeski Uniwersytet Nauk Przyrodniczych w Pradze
Esperanza Perea Acosta
General director
Directorate General of Natural Areas and Citizen Participation, Regional Ministry for Agriculture, Fisheries and the Environment – Andalusia
Dyrektor generalny
Dyrekcja Generalna Terenów Przyrodniczych i Partycypacji Społecznej, Ministerstwo Regionalne ds. Rolnictwa, Rybołówstwa i Środowiska – Andaluzja
Josiane Bernard
Vice-President responsible for Urban ecology and Environment
Department of Seine-Saint-Denis
Wiceprzewodniczący odpowiedzialny za ekologię terenów zurbanizowanych i środowiska
Departament Seine-Saint-Denis
160
José Sá Fernandes
Responsible for environment and green spaces
City of Lisbon
Pracownik ds. środowiska i terenów zieleni
Miasto Lizbona
Dawid Kostempski
President
Board of Metropolitan Association of Upper Silesia
Przewodniczący
Zarząd Górnośląskiego Związku Metropolitalnego
Michalis Zanos
Director
Larnaca district development agency
Dyrektor
Agencja Rozwoju Larnaki
Dobromira Dimova Petrova
Vice-director
Vitosha Nature Park Directorate
Wicedyrektor
Dyrekcja Parku Narodowego Vitosha
161
2. Organizacje zajmujące się
problematyką terenów typu
„periurban parks”
a) Europejska Federacja Metropolitalnych i Podmiejskich Terenów
Przyrodniczych oraz Wiejskich - FEDENATUR
b) Federacja Europejskich Parków Narodowych - EUROPARC
162
a) Europejska Federacja Metropolitalnych i Podmiejskich Terenów Przyrodniczych oraz
Wiejskich - FEDENATUR28
Europejska Federacja Metropolitalnych i Podmiejskich Terenów
Przyrodniczych oraz Wiejskich FEDENATUR została utworzona
w 1997 r. przy okazji drugiego sympozjum dotyczącego obszarów
przyrodniczych na terenach metropolitalnych i podmiejskich
(periurban), które odbyło się w Barcelonie w 1995 r. i było
inspirowane Szczytem w Rio w 1992.
Podjęto wtedy decyzję, aby powołać sieć wymiany doświadczeń
pomiędzy jednostkami zarządzającymi terenami podmiejskimi w Europie, zwłaszcza
przyrodniczymi obszarami miejskimi i podmiejskimi, chronionymi przez prawo miejscowe lub
przepisy krajowe.
Główne cele federacji Fedenatur – na podstawie Statutu:
poprawa jakości zarządzania i polityki względem zachowania różnorodności
ekosystemów i krajobrazów w obszarach przyrodniczo cennych i wiejskich
zlokalizowanych na obrzeżach ośrodków metropolitalnych lub w rejonach podmiejskich;
wymiana doświadczeń pomiędzy członkami Federacji m.in. poprzez realizowanie
wspólnych projektów;
przykładanie większej uwagi do potrzeb rekreacyjnych oraz w zakresie spędzania czasu
wolnego mieszkańców miast, jednakże w zgodzie z przeznaczeniem danych terenów
i przy jednoczesnym zapobieganiu lokowania w tych terenach aktywności mogących
osłabić ich potencjał środowiskowy.
rozwój narzędzi do zwiększenia świadomości środowiskowej mieszkańców miast,
przekazywania informacji oraz edukacji ekologicznej;
promowanie problematyki ochrony podmiejskich terenów przyrodniczych i wiejskich na
poziomie międzynarodowym;
utworzenie sieci informacyjnej i dokumentacyjnej na potrzeby realizacji celów
statutowych oraz regularnego informowania członków Stowarzyszenia;
koordynowanie działań badawczych i wymiany doświadczeń oraz prowadzenie studiów
w zakresie ochrony i zachowania podmiejskich terenów przyrodniczych i wiejskich;
promowanie wykorzystania zasobów podmiejskich terenów przyrodniczych i wiejskich,
zgodnego z zasadą zrównoważonego rozwoju;
28 http://www.fedenatur.org/
163
Tryb pracy i korzyści wynikające z członkowstwa w FEDENATUR:
Członkostwo w FEDENATUR pozwala korzystać z międzynarodowej wymiany wiedzy poprzez
udział w seminariach, warsztatach roboczych i konferencjach oraz dostęp do publikacji
branżowych. Ponadto członkowie Stowarzyszenia są reprezentowani na forum europejskim,
w strukturach działających na rzecz środowiska przy Komisji Europejskiej.
Tryb pracy to Stowarzyszenia:
2 razy do roku organizowane są warsztaty techniczne („dni robocze”) na terenie jednego
z parków członkowskich. Podczas warsztatów prowadzone są dyskusje na temat
bieżących problemów zgłaszanych przez członków Stowarzyszenia;
coroczne raz w roku odbywa się zgromadzenie członków Stowarzyszenia w celu
przedyskutowania spraw bieżących i zaakceptowania programu działania;
na wniosek członków powoływane są komisje tematyczne dla zapewnienia lepszej
wymiany doświadczeń m.in. w zakresie planowania, zarządzania, ochrony
bioróżnorodności, podnoszenia świadomości ekologicznej, finansowania, prac
technicznych.
Członkostwo:
Istnieją trzy formy członkostwa:
członek zwykły/pełnoprawny z prawem głosu: organizacja zarządzająca podmiejskim
terenem przyrodniczym o minimalnej powierzchni 200 ha; w przypadku mniejszych
podmiotów zalecane jest nawiązywanie współpracy pomiędzy parkami, aby osiągnąć
wymaganą minimalną powierzchnię;
roczna opłata dla parków z Polski o statusie „zwykłego członka”: 1070 euro (kraje
„starej UE”: 2140 euro)
członek stowarzyszony bez prawa głosu: organizacje, które nie zarządzają żadnym
terenem przyrodniczym lecz są zainteresowanie problematyką utrzymania
metropolitalnych i podmiejskich terenów przyrodniczych i wiejskich.
roczna opłata dla organizacji z Polski o statusie „stowarzyszonego członka”: 535 euro
(kraje „starej UE”: 1070 euro)
Obserwator bez prawa głosu – o status obserwatora można ubiegać się na okres 3 lat;
nowa kategoria utworzona dla nowych członków UE i dla organizacji, które były
członkami FEDENATUR, ale ze względów ekonomicznych utraciły status członka zwykłego
(nie były w stanie ponosić pełnych kosztów);
roczna opłata 270 euro
164
Dodatkowe coroczne koszty związane są z udziałem w corocznych spotkaniach FEDENATUR;
Dodatkowe koszty ponoszone przez poszczególnych członków co kilka lat: organizacja
dwudniowego spotkania członków FEDENATUR (co roku u innego partnera)
Obecnie FEDENATUR zrzesza 34 członków z 6 krajów Europy Zachodniej:
Belgia – 1 park,
Francja - 7 parków i organizacji zarządzających terenami zieleni,
Grecja – 2 parki i organizacje zarządzające terenami zieleni,
Hiszpania – 15 parków i organizacji zarządzających terenami zieleni,
Portugalia – 1 park,
Włochy – 8 parków.
Rys. 80 Rozkład członków Stowarzyszenia FEDENATUR w Europie
165
b) Federacja Europejskich Parków Narodowych EUROPARC29
Federacja Europejskich Parków Narodowych - EUROPARC powstała
w 1973 r. Pomimo, iż parki narodowe w większości kojarzą się
z terenami oddalonymi od miast, to jednak czasami zlokalizowane są
one w granicach miast lub ich najbliższym otoczeniu. Celem Federacji
jest pomoc tym obszarom chronionym w wypełnianiu ich roli
w zachowaniu przyrodniczego piękna Europy i jej różnorodności.
Główne cele Federacji EUROPARC to:
promowanie dobrych praktyk w zarządzaniu terenami chronionymi,
promowanie tworzenia nowych obszarów chronionych,
wzrost roli obszarów chronionych jako kluczowych terenów ochrony wartościowych
zasobów naturalnych i wspomaganie ich ochrony i zarządzania,
oddziaływanie na tworzenie polityk i programów ochrony środowiska i krajobrazu
w Europie.
Federacja EUROPARC liczy ok. 430 członków z 35 krajów europejskich i 1 z USA. Federacja
odpowiada za zarządzanie obszarami chronionymi : parkami narodowymi, parkami
krajobrazowymi, obszarami NATURA 2000, parkami regionalnymi, rezerwatami biosfery oraz
wieloma innymi obszarami przyrodniczo cennymi.
Międzynarodowy zespół tworzący biuro Federacji mieści się w Ratyzbonie oraz w Brukseli.
Więcej informacji znajduje się na stronie internetowej: http://www.europarc.org/home/
29 www.europarc.org
166
3. Projekty pokrewne do
projektu Periurban Parks
a) Projekt SURF
b) Projekt Parkatlantic
c) Projekt Hybrid Parks
167
Ponad 80% mieszkańców Europy żyje w miastach i na terenach podmiejskich. Dlatego też
ilość i jakość lasów i terenów zieleni stanowi z jednej strony o jakości życia mieszkańców,
z drugiej zaś o zdolności do zachowania bioróżnorodności. Tereny zieleni są ponadto
elementem zrównoważonego rozwoju danego obszaru, i wpływają na zachowanie jego
wartości kulturowych i społecznych.
Problematyka terenów zieleni przylegających do obszarów zurbanizowanych czy też szeroko
rozumianych terenów przyrodniczych o funkcji rekreacyjnej jest elementem różnych
projektów badawczych i inwestycyjnych oraz wymiany doświadczeń. Zasadniczo, podstawą
ich realizacji jest angażowanie możliwie szerokiego grona partnerów i wzajemna wymiana
doświadczeń.
Poniżej podano przykłady międzynarodowych projektów będących w trakcie realizacji lub
właśnie zakończonych, o tematyce zbliżonej do omawianej w projekcie Periurban Parks.
a) Projekt SURF - Sustainable Urban Fringes – Zrównoważone Przedmieścia30
Projekt realizowany jest przez partnerów i ekspertów
z obszarów Morza Północnego. Uczestniczy w nim 13
partnerów z 5 krajów: Wielskiej Brytanii, Holandii,
Belgii, Niemiec oraz Szwecji. Celem projektu była wymiana informacji i wypracowanie
wspólnego podejścia do problematyki zrównoważonych przedmieść (urban fringes).
Przedmieścia traktowane są jako wartościowy zasób, który może pełnić rolę terenów
o wysokich walorach środowiskowych w ramach systemu miejskiego, będącymi obszarami
ważnymi z punktu widzenia zdrowia i dobrostanu społeczności lokalnych. Rola przedmieść
w podnoszeniu wartości europejskich miast i regionów, i ich znaczenia dla zrównoważonego
rozwoju, były motywacją podjęcia tego międzynarodowego projektu. Najważniejsze
wyzwania w projekcie dotyczą: niskiego stopnia powiązań przedmieść z miastem, braku
prawnego wsparcia przedmieść oraz potrzeby inwestowania w rozwój i zarządzanie tymi
obszarami.
Partnerzy pracując wspólnie na bazie zebranych informacji, zakładają stworzenie zestawu
narzędzi mogących wpłynąć na przyszłe planowanie i zarządzanie przedmieściami.
W ramach projektu prowadzono badania i analizy nad stanem przedmieść, a ich wyniki
zostały zawarte w dokumencie pn. „Conceptual and Analytical Framework”. Dokument ten
odnosił się do 4 obszarów tematycznych:
1. Gospodarka i konkurencyjność;
2. Rola i wartość terenów zielni;
3. Planowania przestrzenne oraz zaangażowanie społeczności lokalnych;
30 http://www.sustainablefringes.eu/home/home.asp
168
4. Zarządzanie (Governance).
W raporcie końcowym projektu31 zaprezentowane zostały główne informacje o kluczowych
kwestiach wypracowanych w projekcie, m.in.: nowe podejście do zarządzania, rekomendacje
dla decydentów i polityków lokalnych, elastyczne (dynamiczne) podejście do problemu
planowania, zarządzania i rozwoju przedmieść. Wnioski z raportu końcowego projektu
wskazują na potrzebę prawnego uregulowania problematyki rządzenia i zarządzania tymi
obszarami oraz wskazują na możliwości, jakie te obszary miejskie mogą dać przyszłym
pokoleniom.
Dodatkowo projekt SURF wskazał na współzależności pomiędzy interesami miast i wsi i tym
samym potrzebę połączenia polityk miejskich i wiejskich na poziomie europejskim i Szersza
wiedza nt. także zagadnień związanych z funkcjonowaniem terenów przedmieść była
również pozyskana poprzez wymianę doświadczeń i informacji z innymi projektami
realizowanymi w Europie oraz z sieciami tematycznymi, powiązanymi z zagadnieniami:
zdrowia i poprawy jakości życia, relacji miasto – wieś oraz obszarów wzrostu gospodarczego.
Projekt SURF uzyskał finansowanie w ramach programu Interreg IVB North Sea Region
w latach 2009 - 2013.
Czas trwania projektu to: 2009 - 2013
Więcej informacji na stronie projektu: http://www.sustainablefringes.eu/home/home.asp
b) Projekt PARKATLANTIC32
W projekcie podejmowana jest problematyka parków. Projekt
realizowany jest przez partnerów z miast leżących nad Oceanem
Atlantyckim: Santiago de Compostela (Hiszpania), Angers (Francja),
Pau w imieniu Communauté d'agglomération Pau-Pyrénées
(Francja), Limerick poprzez Mid-West Regional Authority (Irlandia)
oraz Vila Nova de Famalicão we współpracy z ADRAVE (Agencia de Desenvolvimento
Regional do Val do Ave, Portugalia).
Wszystkie te miasta posiadają zasoby cenne kulturowo i przyrodniczo. Zostały tak dobrane,
aby się wzajemnie uzupełniać w projekcie, m.in. w zakresie wielkości, wartości ich zasobów
przyrodniczych i kulturalnych.
Celem projektu jest znalezienie rozwiązań na rzecz poprawy wizerunku miasta w kontekście
jego równoważonego rozwoju. Dla realizacji tego celu nawiązana została współpraca
wewnątrz projektu na rzecz tworzenia studiów i planów zarządzania miastem.
Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że lokalne studia i plany rozwoju miast nie opierają
się na perspektywie ponadlokalnej i nie wykorzystują wspólnych doświadczeń wynikających
31
http://www.sustainablefringes.eu/nmsruntime/saveasdialog.asp?lID=519&sID=16 32 http://www.parkatlantic.eu/index.php?idioma=en
169
ze współpracy z innymi obszarami nadmorskimi - położonymi nad Atlantykiem czy nad
innymi zbiornikami morskimi Europy. W ramach projektu powołano tzw. Laboratorium
Miejskie, które działając jako biuro techniczne, jest odpowiedzialne za podejmowanie takich
działań jak:
badania na rzecz stworzenia wspólnego katalogu zasobów miejskich i podmiejskich,
opracowywanie Planów Działania na rzecz Zrównoważonego Rozwoju,
tworzenie zawartości baz on-line mających na celu szkolenie pracowników urzędów
w miastach zaangażowanych w projekt.
ParkAtlantic skupia się przede wszystkim na 5 miastach – będących uczestnikami projektu –
z obszaru Atlantyku, które podkreślają konieczność podnoszenia wartości parków miejskich
i podmiejskich oraz konieczność zrównoważonego zarządzania miastem.
Partnerzy zostali zobligowani do zidentyfikowania i stworzenia katalogu przyrodniczych
zasobów miejskich i podmiejskich - ich potencjału i braków oraz możliwości poprawy.
W ramach projektu został opracowany Wspólny Plan na rzecz Zrównoważonego,
Atlantyckiego Planowania i Zarządzania Miejskiego, w taki sposób, aby każde uczestniczące
miasto mogło z niego skorzystać – zarówno we współpracy z aktualnymi, jak i potencjalnymi,
przyszłymi partnerami. Partnerzy wsparli także francuskie stowarzyszenie Plante et Cite
(Roślina i Miasto), którego działalność skupia się na funkcjonowaniu parków w obszarach
miejskich.
Czas trwania projektu to: 2011 – 2013.
Więcej informacji na stronie projektu: http://www.parkatlantic.eu/index.php?idioma=en
c) HYBRID PARKS - Parki hybrydowe33,34
Przedmiotem projektu są historyczne i nowoczesne parki
oraz ogrody. To intensywnie pielęgnowane obszary
środowiska przyrodniczego wysokiej jakości, które wpływają na zwiększenie atrakcyjności
i konkurencyjności miast oraz regionów, jak również wpływają na jakość społeczności
lokalnych i turystów.
Celem projektu jest pełniejsze wykorzystanie parków i ogrodów na rzecz zrównoważonego
rozwoju miast i regionów, jak również na potrzeby łagodzenia zmian klimatycznych. Oznacza
to wzmocnienie i wykorzystanie możliwości tych obszarów dla celów ekonomicznych,
społecznych i ekologicznych. Połączenie tych potencjałów powinno być uwzględniane
w lokalnych i regionalnych działaniach, i ma służyć zwiększaniu synergicznych korzyści
między obszarem zurbanizowanym, a parkami i ogrodami.
33
http://www.hybridparks.eu 34 http://www.hybridparks.eu/wp-content/uploads/downloads/2012/06/PS_polish.pdf
170
W projekcie uczestniczy 16 partnerów z dziesięciu krajów, reprezentujących miasta i regiony,
które od dawna aktywnie i na szeroką skalę promują parki, skutecznie wykorzystując je
w różnych dziedzinach, m.in. w rozwoju gospodarczym, dywersyfikacji obszarów wiejskich,
ochronie: środowiska, krajobrazu rolniczego i dziedzictwa kulturowego czy rewitalizacji
miast.
Inspiracją do zawiązania tej partnerskiej współpracy w ramach niniejszego projektu stała się
Europejska Sieć Miast Ogrodów EGHN, zainicjowana w 2003 r. jako projekt
współfinansowany ze środków programu INTERREG. Partnerzy projektu są świadomi
bogactwa zasobów i potencjału parków i ogrodów, jak również korzyści wynikających ze
współpracy z siecią. Współpraca sieci ogrodów i osiągnięcie społecznych i środowiskowych
korzyści jest jednak możliwe poprzez zapewnienie właściwych środków finansowych.
W ramach projektu planowane jest opracowanie analizy potencjału parków i ogrodów dla
turystyki, rewitalizacji miast, aktywnego angażowania społeczności lokalnych, czy
podnoszenia świadomości ekologicznej. Projekt jest wdrażany poprzez wymianę
doświadczeń w trakcie warsztatów, podróży studialnych i konferencji.
Czas trwania projektu to: 2012 - 2014
W projekcie uczestniczy partner z województwa śląskiego: Śląski Ogród Botaniczny.
Więcej informacji na stronie projektu: www.hybridparks.eu
171
Wykonawca
P.U.H.T.P. EKO-CHART
41-219 Sosnowiec
ul. Witkiewicza 24/51
NIP 644-293-93-61
e-mail: [email protected]
www.ekochart.pl
Wykonawca pragnie podziękować pracownikom Biura Górnośląskiego Związku
Metropolitalnego: Agnieszce Szczepańskiej–Górze, Bognie Gwoździewicz i Filipowi
Helbigowi za udostępnienie materiałów źródłowych, przekazanie informacji nt. projektu
oraz możliwość wykorzystania zdjęć wykonanych przez pracowników w trakcie trwania
projektu.