Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni

2006Zeszyty naukowe nr 4

Bartłomiej Wrona

Istota, funkcje i nadrzędne zasady rachunkowości w gospodarce rynkowej

W latach 90 nastąpiła w Polsce przemiana systemu gospodarczo-ustrojowe-go. Zmiana systemu politycznego i gospodarczego na przełomie lat osiemdzie-siątych i dziewięćdziesiątych w Polsce spowodowała nieodwracalne odejście od zasad gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Przedsiębiorstwa zmieniły orientację na prozyskową. Konieczność prezentacji danych w sprawozdaniach finanso-wych na koniec roku zwróciła na nowo uwagę na rachunkowość.

Wraz ze zmianami gospodarczo-ustrojowymi wzrosła rola rachunkowości w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Musi ona obecnie w sposób jasny, przejrzysty i wiarygodny prezentować dane. Następujące w polskiej gospodarce przemiany systemowe wymusiły na jednostkach gospodarczych zmianę sposobu gospoda-rowania oraz ich podporządkowanie regułom rynku.

To właśnie rynek wymusza ekonomiczną racjonalność gospodarowania, gro-żąc bankructwem i eliminacją z rynku podmiotów, które się do niego nie dosto-sują. Przejście do gospodarki rynkowej i kierowanie się jej zasadami spowodo-wało zasadniczy wzrost roli i znaczenia rachunkowości. Przedsiębiorstwa zo-stały zmuszone do racjonalnego działania, a także ponoszenia odpowiedzialno-ści finansowej za podejmowane decyzje, osiągane przychody, ponoszone koszty i realizowane zyski. Reguły gospodarki, wynikające z mechanizmu rynkowego, przywracają właściwą rangę problemowi autentycznego gospodarowania, u któ-rego podstaw leży rachunek mikroekonomiczny, oparty na kryterium maksymali-zacji krótkookresowego zysku. Rynek szeroko wykorzystuje właściwie rozumia-ną rachunkowość w procesie zarządzania jednostkami gospodarczymi. I dlatego rachunkowość często określana jest jako „język biznesu”.1

Rachunkowość zrodziła się z potrzeb praktyki gospodarczej i rozwija się wraz z rozwojem gospodarki, szczególnie zaś gospodarki rynkowej. Współczesna rachunkowość odgrywa coraz większą rolę w funkcjonowaniu przedsiębiorstw, stanowiąc zarazem ważny instrument nowoczesnego gospodarowania.

Istotne znaczenie dla jej rozwoju miały również w tym zakresie: postęp techniczno-organizacyjny, rozwój międzynarodowej wymiany towarowej, mię-dzynarodowe przepływy kapitału, wymogi ochrony środowiska naturalnego itp.

126 127

Wszystko to doprowadziło do bardzo dynamicznego rozwoju rachunkowości w świecie. Ośrodki tego rozwoju zlokalizowane są zawsze tam, gdzie najbardziej dynamicznie rozwija się gospodarka i zawsze jest to gospodarka rynkowa. Skala i tempo ewolucji rachunkowości zależą od wielu czynników ekonomicznych, środowiskowych, technicznych, społecznych, ekologicznych i edukacyjnych. Właściwe dostosowanie rachunkowości do tych warunków jest warunkiem rozwoju gospodarczego.2

Dotychczas rachunkowość uważana była za dyscyplinę wiedzy wąsko-praktyczną, zbliżoną bądź do rzemiosła, bądź do sztuki prowadzenia ksiąg han-dlowych opisujących w wielkościach liczbowych działalność gospodarczą da-nego podmiotu według standaryzowanych algorytmów podwójnej księgowo-ści. Zasady podwójnej księgowości zostały rozpowszechnione początkowo w Europie, a następnie na całym świecie, tylko dlatego, że były one wyjątkowo przydatne przy prowadzeniu przedsiębiorstwa w większych rozmiarach, zwłasz-cza gdy transakcje rozciągnięte były w czasie i zachodziła obawa, że pamięć wła-ściciela zawiedzie. Rozwój przedsiębiorstw na przełomie XIX i XX wieku spo-wodował masowe zastosowanie księgowości podwójnej. Zaczęły się pojawiać nowe dziedziny księgowości (rachunek kosztów i bilanse majątkowe) wraz z ich analizą i interpretacją. Nazwa „księgowość” już nie oddawała pełnego zakresu zainteresowań tej dyscypliny wiedzy, i dlatego zaczęła się rozpowszechniać na-zwa „rachunkowość”.3

Rachunkowość jako jedna z najstarszych dyscyplin ekonomicznych spełnia w praktyce życia gospodarczego wiele istotnych funkcji. 4

Prawie w każdej organizacji gospodarczej system rachunkowości pełni waż-ną funkcję sieci informacyjnej. Księgowy w zakładzie może więc być uważany za zarządzającego informacjami. Jest on bowiem odpowiedzialny za dostarcza-nie informacji zarówno wewnątrz organizacji, jak i poza nią.5

Współczesna rachunkowość w przedsiębiorstwie nie przedstawia jednolite-go modelu. W małych przedsiębiorstwach mamy z reguły doczynienia z rachun-kowością retrospektywną (ewidencja), zaś w przedsiębiorstwach średnich i du-żych - ze zintegrowaną rachunkowością retro- i prospektywną (planowanie).6

W literaturze poświeconej rachunkowości można znaleźć wiele definicji tej dziedziny nauki i działalności praktycznej, wyjaśniających jej istotę.

Pojęcie „rachunkowość’ jest wieloznaczne. To jedna z dyscyplin ekonomicz-nych, a także system rachunkowości działający w konkretnej jednostce gospodar-czej. Dlatego często zdarza się zamienne używanie terminów „rachunkowość” i „księgowość”.7

S. Skrzywan, pisze, iż „rachunkowość jest szczególnym rodzajem ewidencji odzwierciedlającej działalność gospodarczą i sytuację majątkową jednostki go-spodarującej”. Natomiast jej celem jest „stworzenie podstaw liczbowych dla po-dejmowania decyzji na różnych szczeblach zarządzania”.8

126 127

Inną definicję rachunkowości podaje E. Burzymowa, która definiuje rachun-kowość jako „uniwersalny, elastyczny, podmiotowy system informacyjno-kon-trolny, zdeterminowany metodą bilansową, która jest nierozerwalnie z nim zwią-zaną metodą poznawczą, umożliwiającą tworzenie liczbowego obrazu powsta-wania, podziału i przepływu wartości oraz wynikających stąd rozrachunków mię-dzy podmiotami”. Uniwersalność rachunkowości przejawia się w jej zdolności do dostosowania się do właściwości i warunków działania podmiotu, zdolności do jednoczesnego spełniania kilku funkcji, umiejętności tworzenia obrazu licz-bowego opartego na wielkościach rzeczywistych i przewidywanych oraz zdol-ności dostosowania do różnych technik i form ewidencji.9

Jednak definicją, która najtrafniej odzwierciedla istotę rachunkowości jako systemu informacyjnego, jest sformułowanie Amerykańskiego Stowarzyszenia Księgowych (American Accounting Association) określające rachunkowość jako proces identyfikacji, pomiaru, oraz przekazywania informacji ekonomicznych, pozwalających na formułowanie opinii (sądów) i decyzji przez odbiorców infor-macji. Innymi słowy, rachunkowość to proces dostarczania informacji pomoc-nych zarządzającym w podejmowaniu racjonalnych decyzji.

Podobne podejście można zauważyć w definicji B. Micherdy i A.Jaklika, która mówi, że „rachunkowość jest uniwersalnym i elastycznym systemem infor-macyjno-kontrolnym, który odzwierciedla przebieg i rezultaty działalności go-spodarczej przedsiębiorstw”10.

System ten posiada następujące cechy11:- uniwersalność,- elastyczność.Uniwersalność rachunkowości polega na możliwości jej wykorzystania

w różnych warunkach działalności przedsiębiorstw dotyczących przedmiotu, za-kresu i rozmiarów tej działalności, zdolności do jednoczesnego pełnienia różnych funkcji i zadań szczegółowych, a także na możliwości wykorzystania różnych form i technik obliczeniowych. Cecha uniwersalności wskazuje na rozległą ska-lę możliwości rachunkowości.

Elastyczność rachunkowości to możliwość jej wykorzystania w każdej jed-nostce gospodarczej, przy czym nie ma znaczenia jej wielkość oraz możliwość dostarczania informacji o różnym zakresie i różnym stopniu szczegółowości.

Zakres wykorzystania cech rachunkowości (a tym samym jej możliwości), może być różny. Można jednak zauważyć, że gdy rosną uprawnienia decyzyjne przedsiębiorstwa, możliwości rachunkowości wykorzystywane są w dużo więk-szym stopniu.

Rachunkowość postrzegana jest często jako proces transformacji informa-cji, który obejmuje kilka następujących po sobie czynności, zaczynając od ob-serwacji, poprzez gromadzenie danych, dokonywanie zapisów, ich analizowanie, a kończąc na przekazaniu informacji ich użytkownikom. Dlatego można stwier-

128 129

dzić, że informacje księgowe mają szczególne znaczenie przy podejmowaniu de-cyzji, bowiem zadaniem rachunkowości jest przekształcanie surowych danych w informacje ekonomiczne.12

W miarę rozwoju gospodarki i cywilizacji zmieniał się zakres oraz przed-miot rachunkowości. Zmieniały się środki techniczne wykorzystywane do jej prowadzenia od prostych form ewidencji aż po wykorzystanie technik kompu-terowych. Wzrost zainteresowania rachunkowością wynika ze znaczenia, jakie spełnia ona w każdym systemie informacyjnym jednostki gospodarczej. Jest ona najbogatszym, najbardziej wszechstronnym oraz wiernym źródłem informacji i dlatego odgrywa główną rolę w systemie informacji ekonomicznej.13

Rachunkowość to nauka, która stawia sobie za cel analizę systemu informa-cyjnego. Sama rachunkowość posiada wszystkie cechy systemu i wykonuje jego podstawowe czynności obejmujące wejście, przetwarzanie i wyjście. Ponadto ra-chunkowość składa się ze wzajemnie ze sobą powiązanych podsystemów.

System informacyjny rachunkowości jest jednym z elementów zintegrowa-nej całości systemu informacyjnego przedsiębiorstwa, będącym jednym z naj-ważniejszych elementów tej całości. Powodowane jest to tym, że:

1) system informacyjny rachunkowości umożliwia tworzenie obrazu całości przedsiębiorstwa zarówno menadżerom, jak i odbiorcom zewnętrznym,

2) informacje tworzone przez system informacyjny rachunkowości mogą być wyrażone w kategoriach finansowo-księgowych.14

Rachunkowość rejestruje w odpowiednich przekrojach pieniężnych wartości liczbowe następujących zjawisk15 :

- stan środków i źródeł ich pochodzenia,- sposób wykorzystania środków w działalności gospodarczej,- wynik działalności gospodarczej każdego okresu.Rachunkowość to najlepiej udokumentowany układ przetwarzania danych

stanowiących źródło informacji ekonomicznych, ponieważ:- realizuje uniwersalizację danych przez ich wartościowanie,- posługuje się podwójnym zapisem chronologiczno-systemowym wprowa-

dzającym do ewidencji elementy samokontroli,- odznacza się systematyzowaniem i relatywizacją danych, co zabezpiecza

odpowiednie adresowanie (dostarczanie informacji właściwym osobom i instytucjom) oraz różną szczegółowość informacji,

- odznacza się bilansowaniem danych porównywalnych, służy ich kontroli.Rachunkowość dostarcza informacji o procesach gospodarczych zachodzą-

cych w przedsiębiorstwie, opracowuje je, co stwarza podstawy do podejmowa-nia decyzji.

Rachunkowość zajmuje się przeszłością przedsiębiorstw, lecz przez rejestra-cję zdarzeń minionego okresu może stać się instrumentem zarządzania, jeżeli jej metody i formy techniczne zostaną podporządkowane potrzebom podejmowania

128 129

decyzji przez kierownictwo przedsiębiorstwa. Ma to miejsce, gdy poszerzymy dotychczasowe zadania rachunkowości (opis i ewidencja) o nowoczesne metody analityczno-kontrolne, umożliwiające na podstawie danych z przeszłości podej-mowanie decyzji przyszłościowych.

Rachunkowość od samego początku pełniła służebną rolę w stosunku do podmiotu gospodarczego, jednak jej znaczenie nie było tak duże jak obecnie. Rola rachunkowości rosła w miarę doskonalenia jej form, a zwłaszcza w miarę rozszerzania różnych jej funkcji i zadań.16

Ich rozwój generowany jest potrzebami praktyki. Zadania i funkcje rachunko-wości zostały wyraźnie określone przez S. Skrzywana. Są to:

1) dostarczenie kierownictwu bieżących i okresowych informacji liczbowych niezbędnych w procesie decyzyjnym,

2) wykonywanie funkcji kontrolnej wewnętrznej i zewnętrznej,3) tworzenie podstaw liczbowych dla bieżących i okresowych analiz działal-

ności jednostki gospodarczej,4) tworzenie podstaw liczbowych dla stworzenia obrazu gospodarki.17

Przy tak sformułowanych zadaniach rachunkowość pełni następujące funk-cje:

- informacyjną,- kontrolną,- analityczną,- stymulacyjną.18

Funkcja informacyjna zawłaszcza w rozwiniętej gospodarce rynkowej wy-chodzi na pierwsze miejsce jako integralna część systemu informacyjnego przed-siębiorstwa. Bez niej sprawne funkcjonowanie zarówno małych spółek handlo-wych jak i ogromnych holdingów jest niemożliwe. Dostarczane w odpowiedni sposób informacje są wykorzystywane w szerokim zakresie. Po pierwsze, stano-wią podstawę do określenia zakresu działalności jednostki gospodarczej oraz po-szczególnych komórek (wydziałów, oddziałów).Podstawę tej oceny stanowią za-równo informacje o przebiegu poszczególnych procesów, jak i o ich efektach.

Po poddaniu informacji odpowiedniej analizie, stanowić one mogą ważną podstawę do podejmowania wielu decyzji zarówno operatywnych (bieżących), jak i strategicznych, wybiegających w przyszłość, zmierzających w końcowym wyniku do lepszego, efektywniejszego gospodarowania.19

Funkcja informacyjna rachunkowości zauważalna jest w tym, że dostarcza ona informacji niezbędnych do podejmowania decyzji w zarządzaniu, informuje o stanie i o zmianach środków gospodarczych (aktywów) i finansujących je kapi-tałów- funduszów (pasywów) oraz wyniku finansowego.20

Jak można zauważyć poprawność rachunku ekonomicznego, opartego i po-łączonego z rachunkowością oparta jest na tej ostatniej. Decydujące są zwłaszcza tworzone przez nią informacje.21

130 131

Przede wszystkim należy rozróżnić informacje od danych, gdyż te dwa po-jęcia często używane są zamiennie, co jest błędem. Dane dotyczą zdarzeń różne-go rodzaju. Informacje natomiast trzeba rozumieć bardziej szeroko. Są to przede wszystkim zbiory danych. Wiadomość zawarta w danych traktowana jest jako informacja tylko wtedy, gdy powiększa zasób wiedzy. Przykładowo sama licz-ba (np. 100) nie jest informacją, ponieważ nie powiększa zasobów naszej wie-dzy. Natomiast wykorzystanie tej samej liczby w raporcie powiększa zasób na-szej wiedzy (gdy np. wiemy, że produkcja wzrosła o 100 sztuk) i traktowane jest jako informacja.22

Informacja, aby była przydatna musi:1) dotyczyć interesującego kadrę menedżerską problemu,2) ujmować ilościowe, jakościowe, pieniężne i inne cechy tego problemu3) być aktualną, zrozumiałą i łatwo dostępną.23

Z. Messner zwraca uwagę na rzetelność, porównywalność, zwięzłość, i ak-tualność informacji.24

T. Wierzbicki pisze, że informacje winny być przede wszystkim „przydat-ne”, a takimi są tylko informacje:

- prawdziwe,- przedstawione w odpowiednich przekrojach,- czytelne i przejrzyste,- właściwie zaadresowane,- odpowiednio wyselekcjonowane,- dostarczone w odpowiednim czasie, z odpowiednią częstotliwością.25

D. Misińska skupia zaś swą uwagę na takich cechach informacji, które są warunkiem użyteczności rachunkowości w praktyce:

- istotność,- rzetelność,- wymierność.26 Z kolei E. Nowak, za Raportem Komisji Modeli Decyzyjnych Zarządzania

podaje inną definicję informacji, która mówi że „informacje rachunkowe to te, które odnoszą się do czegoś lub są użyteczne, tj. celowo ułatwiają zadanie, speł-niając zapotrzebowanie działalności gospodarczej”.27

Informacje dostarczane przez rachunkowość służą podejmowaniu takich de-cyzji, które umożliwią osiąganie najlepszych wyników finansowych, które po-mogą lepiej wykorzystać majątek i czas pracy, czy też optymalne programowa-nie realizacji zadań.28

Informacje tworzone przez rachunkowość służą także otoczeniu jednostki gospodarczej, związanymi z tym różnego rodzaju transakcjami gospodarczymi i powiązaniami kapitałowymi. Związki jednostki gospodarczej z jej otoczeniem dotyczą przede wszystkim 29:

- jej aktualnych właścicieli oraz potencjalnych inwestorów – są oni szczegól-

130 131

nie zainteresowani wynikami finansowymi i stopniem ryzyka działalności pro-wadzonej przez jednostkę gospodarczą,

- kredytodawców i pożyczkodawców – są oni szczególnie zainteresowa-ni stopniem płynności finansowej jednostki, warunkującym realność spłacania przez nią krótkoterminowych zobowiązań, jak i jej wypłacalnością – rzutującą na ocenę ryzyka kredytowego,

- kontrahentów rynkowych – są oni szczególnie zainteresowani oceną ogól-nej sytuacji finansowej jednostki i jej zamierzeniami na przyszłość,

- instytucji i organizacji administracji państwowej – są oni szczególnie zain-teresowani informacjami dla potrzeb makrostatystyki gospodarczej oraz polityki gospodarczej i fiskalnej,

- skarbu państwa – jest on szczególnie zainteresowany informacjami finan-sowymi kształtującymi wynik finansowy jednostki gospodarczej i służącymi do rozliczeń jej obciążeń podatkowych,

- pracowników – są oni szczególnie zainteresowani problemami wynagro-dzeń za pracę, a także perspektywami dalszego działania jednostki gospodarczej w kontekście ich zatrudnienia i spraw płacowych,

- władz lokalnych – są one szczególnie zainteresowane ogólną sytuacją fi-nansową jednostki gospodarczej i jej perspektywami w kontekście podatków lo-kalnych, problemów miejsc pracy, ochrony środowiska, lokalnych subwencji i dotacji,

- jednostek konkurencyjnych – są one szczególnie zainteresowane aspekta-mi finansowo-organizacyjnymi działalności jednostki gospodarczej dotyczącymi jej rentowności, rozmiarów i kierunków sprzedaży dóbr i usług, poziomu kosz-tów, cen i marż handlowych.

Należy również pamiętać, że zewnętrzni odbiorcy informacji z rachunkowo-ści muszą mieć zapewniony dostęp do danych. Gwarantują to im przepisy prawa o rachunkowości, które dokładnie precyzują formy i terminy ogłaszania sprawoz-dań finansowych jednostki gospodarczej.

Wszystkie te informacje stanowią warunek prawidłowego zarządzania za-równo gospodarką, jak i przedsiębiorstwem, dlatego stanowią najważniejszy ele-ment funkcji informacyjnej rachunkowości.30

Funkcja kontrolna rachunkowości przejawia się w tym, że rachunkowość jako uporządkowany i wzajemnie powiązany system ewidencji zdarzeń gospo-darczych stanowi najlepszy instrument kontroli wewnętrznej. Umożliwia on cią-głą kontrolę rozrachunków z kontrahentami, pracownikami i urzędami publicz-nymi.

Kontrolna funkcja rachunkowości posiada dwie strony31:1) bierną ochronę mienia przed zniszczeniem i kradzieżą,2) aktywne oddziaływanie na przebieg działalności gospodarczej umożli-

wiający osiągnięcie najlepszych wyników przy niedopuszczeniu do niegospodar-ności i marnotrawstwu.

132 133

Ochrona mienia przed kradzieżą i zniszczeniem jest możliwa dzięki stwo-rzeniu sprawdzonego i usankcjonowanego przepisami prawa systemu emitowa-nia, sprawdzania, akceptowania i archiwowania dokumentów. Dokumenty te sta-nowią podstawę wszelkich zapisów księgowych i umożliwiają sprawdzenie ich prawdziwości i kompletności.

Aktywna strona kontrolnej funkcji rachunkowości przejawia się w jej współudziale w ujawnianiu strat spowodowanych przestępczością, niedbal-stwem i niegospodarnością oraz w ciągłym uczestnictwie w zarządzaniu dzia-łalnością gospodarczą. Umożliwiają to odpowiednie jej formy, technika i or-ganizacja. Funkcja analityczna rachunkowości polega na interpretacji danych liczbowych dostarczanych przez rachunkowość poprzez dodatkowe czynności obrachunkowe i analityczne. Informacje te zawarte są w urządzeniach ewiden-cyjnych, a zbiorczo prezentowane są w postaci sprawozdań. Dane te posiada-ją określoną treść, która zinterpretowana w odpowiedni sposób pozwala na oce-nę działalności przedsiębiorstwa, efektywności wykorzystania zasobów, ujaw-nienie nieprawidłowości, wskazanie rezerw oraz podjęcie racjonalnych decyzji. Funkcja ta powiązana jest w ścisły sposób z funkcją kontrolną i informacyjną. Analiza danych liczbowych to bowiem dalsze pogłębienie kontroli, a rezultatem analizy są zawsze wnioski, które posiadają walory informacyjne.

Rachunkowość pełni wszystkie opisane funkcje równocześnie, wszystkie są równie ważne. Zmierzają one bowiem do ostatecznie do właściwego wykonania zadań przedsiębiorstwa i efektywnego wykorzystania zasobów.

W ramach każdej funkcji realizowane są różnorodne zadania szczegółowe. Charakteryzują się one zmiennością. Jedne występują stale, a inne realizowane są sporadycznie, w miarę występujących potrzeb. W związku z tym można wymie-nić kilka przykładowych grup32:

- rozliczanie komórek organizacyjnych przedsiębiorstwa z wykorzystania zasobów gospodarczych i osiąganych wyników,

- rejestrowanie operacji gospodarczych dotyczących zasobów gospodar-czych, przebiegu procesów gospodarczych i osiąganych wyników,

- rozliczanie osób odpowiedzialnych za majątek przedsiębiorstwa, - kontrola rozliczeń pieniężnych, - kontrola zapasów składników majątkowych,- pomiar i rozliczanie zużycia zasobów gospodarczych,- prowadzenie rozliczeń finansowych z bankami, budżetami i kontrahenta-

mi zewnętrznymi,- bieżące ujawnianie niegospodarności i rezerw gospodarczych,- dostarczanie informacji niezbędnych do kształtowania wielkości i struktu-

ry produkcji, kreowania cen i optymalizacji zysku,- ustalania i rozliczania wyniku finansowego,- ocena stanu przedsiębiorstwa z punktu widzenia potrzeb kredytowych, zabez-

132 133

pieczania możliwości rozwojowych, pomnażania zaangażowanego kapitału itp.Zróżnicowane zadania szczegółowe rachunkowości mają na swe źródło

w jej ogólnym celu. Jest nim pomiar wyniku działalności gospodarczej. W ra-mach tego pomiaru szczególne znaczenie ma zagadnienie wyniku finansowe-go, to jest wyniku lub straty. Wynika to z uzależnienia skali i tempa pomnażania wartości gospodarczych, wyrażonego w reprodukcji kapitału jednostek gospo-darczych, od wielkości zysku. Reprodukcja ta to warunek przetrwania i rozwo-ju. Dlatego pomiar wyniku finansowego ma szczególne znaczenie i wyraża się go jako cel rachunkowości.33

Wiarygodność informacji płynących z rachunkowości musi być niepodwa-żalna, gdyż jednym z zadań rachunkowości jest ochrona interesów majątkowych i podatkowych otoczenia jednostki gospodarczej. Ponadto konieczność ciągłe-go dostosowywania się jednostki gospodarczej i jej otoczenia do gry rynkowej zwiększa wyraźnie potrzeby informacyjne w tym zakresie, co wymusza dostar-czanie przez rachunkowość informacji wieloaspektowej, dokładnej i czytelnej dla jej użytkowników. Doprowadziło to, do ciągle doskonalonego, normowania podstawowych zasad funkcjonowania systemu rachunkowości. Normy te, okre-ślane są zazwyczaj jako powszechnie akceptowane zasady rachunkowości o za-sięgu krajowym, europejskim i światowym.34

Zasady te nie zostały ujęte w postaci standardów czy dyrektyw. Istnieją jed-nak normy rachunkowości, z których można wyprowadzić pewne nadrzędne za-sady, które są honorowane w poszczególnych standardach. Najważniejsze z nich to35:

- zasada podstawy memoriałowej,- zasada ciągłości działania,- zasada wiernego obrazu,- zasada ostrożnej wyceny,- zasada periodyzacji,- zasada podmiotowości.Zasada podstawy memoriałowej nakłada na jednostko gospodarcze obo-

wiązek zaliczania do kosztów i przychodów okresów obrachunkowych tych ope-racji, które w nich wystąpiły, przyczym nie ma znaczenia, czy rozrachunki po-wstałe w związku z nimi zostały w tych okresach uregulowane. Oznacza to, że obliczając wynik finansowy bierzemy pod uwagę wszystkie przychody ze sprze-daży towarów, wyrobów i usług, bez względu na to, czy odbiorcy za nie zapła-cili.

Zasada ciągłości działania wyraża przekonanie, że jednostka gospodarcza będzie kontynuować swą działalność w przyszłości.36 Zasada ta wyraża się rów-nież w tym, by w kolejno następujących po sobie latach stosować jednolite (jed-nakowe) zasady grupowania operacji gospodarczych, wyceny aktywów i pasy-wów, prowadzenia rachunku kosztów i ustalania wyniku finansowego, a także

134 135

sporządzania sprawozdania finansowego tak, aby stan aktywów i pasywów w bi-lansie otwarcia następnego roku obrotowego był zgodny z ich stanem wykaza-nym w bilansie zamknięcia na dzień kończący poprzedni rok obrotowy.37

Zasada wiernego obrazu rzeczywistości nakłada na jednostki gospodarcze obowiązek odzwierciedlania w ich rachunkowości realnej sytuacji majątkowej i finansowej z uwzględnieniem różnych warunków zewnętrznych, takich jak: sto-pa inflacji, wahania giełdowe, sytuacja na rynku zewnętrznym i wewnętrznym.

Zasada ostrożnej wyceny zwana też zasadą ostrożności lub zasadą ostroż-ności kupieckiej, dotyczy takiej bieżącej wyceny majątku i kapitału jednostki go-spodarczej , aby pomiar ten nie spowodował zmian i przeinaczeń wyniku finan-sowego. W praktyce ujmuje się to w kilku regułach wyrażających się hasłami: „nie wyżej niż cena rynkowa”, „lepszy zysk mniejszy niż przesadzony”. Zasadę tę konkretyzuje się poprzez przyjęcie pewnych konwencji, jak np.: systematycz-ne odpisywanie w ciężar strat „niechodliwych” towarów, obejmowanie rachun-kiem wyników zysków zrealizowanych, a strat – poniesionych i potencjalnych.

Zasada periodyzacji czyli ujmowanie działalności jednostek gospodar-czych w wyznaczonych odcinkach czasu, które są pewnymi umownymi datami, np.: od 1.01 do 31.12 lub od 1.01. do 31.05. Daty te nazwane są momentami bi-lansowymi, a okresy – okresami obrachunkowymi. Okresy obrachunkowe obej-mują:

1) rok obrotowy czyli okres od 1.01 do 31.12 bądź od daty rozpoczęcia działalności gospodarczej do 31.12 danego roku. Jeżeli przerywamy naszą dzia-łalność wcześniej, datę 31.12 zastępujemy data zakończenia działalności gospo-darczej. Za rok obrotowy możemy przyjąć okres inny niż 1.01 do 31.12 danego roku, gdy obejmuje on 12 kolejnych miesięcy.

2) okresy sprawozdawcze czyli poszczególne miesiące roku obrotowego. Zasada periodyzacji tworzy ramy czasowe, w których mogą być realizowane za-sady: podstawy memoriałowej i wiernego obrazu.

Zasada podmiotowości polega na prowadzeniu rachunkowości w jednost-kach gospodarczych, czyli podmiotach. Są one wyodrębnione pod względem ma-jątkowym, organizacyjnym i prawnym. I dlatego operacje gospodarcze rozpatry-wane są z punktu widzenia tej jednostki. I tak podjecie gotówki z rachunku ban-kowego do kasy dla jednostki gospodarczej jest wpłatą, a zaciągnięcie kredytu bankowego to dług (zobowiązanie), zaś dla banku wierzytelność (należność). 38

Oprócz tych głównych zasad wymieniane są też:39

- zasada zamkniętego zespołu kont syntetycznych,- zasada dokumentacji zapisów księgowych,- zasada podwójnego zapisu ( podwójnego księgowania ),- zasada powtarzanego zapisu,- zasada istotności,- zasada kompletności i chronologii zapisów,

134 135

- zasada wiarygodności danych księgowych,- zasada zgodności wewnętrznej ksiąg rachunkowych,- zasada systematycznej kontroli oraz aktualizacji aktywów i pasywów za

pomocą inwentaryzacji.Jak widać rachunkowość w nowej sytuacji gospodarczej i politycznej ma

spełniać różnorodne zadania. Ma nie tylko przedstawiać dane finansowe, ale być również ważnym elementem planowania i zarządzania. I właśnie temu podpo-rządkowane są jej nadrzędne zasady.

136 137

Bibliografia:

1. Brzezin W., Ogólna teoria rachunkowości, Wydawnictwo Politechniki Czę-stochowskiej, Częstochowa 1995

2. Burzym E., Istota, zadania i znaczenie rachunkowości w gospodarce narodo-wej, „Rachunkowość” 1977, nr 1 i 2

3. Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997

4. Gmytrasiewicz M., Karmańska A., Rachunkowość finansowa, Wydawnictwo DIFIN, Warszawa 2002

5. Jaklik A., Micherda B., Podstawy rachunkowości jednostek gospodarczych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Kraków 1992

6. Kamela-Sowińska A., Przedmiot i ogólny zakres zmian w rachunkowości, Ze-szyty Fundacji Własności Prywatnej Nr 2

7. Messner Z., Międzynarodowe standardy rachunkowości i ich znaczenie, Ze-szyty Naukowe AE Katowice Nr 135, 1944

8. Messner Z., Rachunek kosztów jako instrument operatywnego zarządzania przedsiębiorstwem przemysłowym, PWE, Warszawa 1972

9. Micherda B., Analityczna funkcja rachunkowości w okresie przejściowym do gospodarki rynkowej, Zeszyty Naukowe AE; Seria Specjalna: Monografie Nr 129, Wydawnictwo Uczelniane AE, 1997

10. Micherda B., Funkcje i struktura współczesnej rachunkowości, [w:] Podstawy rachunkowości, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2005

11. D. Misńska D., Podstawy rachunkowości, PWN, Warszawa 199412. Nowak E., System informacyjno-decyzyjny współczesnej rachunkowości, Pra-

ce Naukowe AE we Wrocławiu Nr 63813. Nowak E., Rachunkowość jako system informacyjny przedsiębiorstwa, Prace

Naukowe AE Wrocław Nr 690, 199414. Siwoń B., Współczesne tendencje rozwoju rachunku kosztów i wyników, PWE,

Warszawa 197215. Skrzywan S., Teoretyczne podstawy rachunkowości, PWE, Warszawa 197116. Wierzbicki T., Rachunek kosztów w warunkach nowoczesnej techniki oblicze-

niowej, PWE, Warszawa 197217. Żyznowski T., Rachunkowość jednostek gospodarczych, Difin, Warszawa 1995

136 137

Przypisy

1 B. Micherda, Analityczna funkcja rachunkowości w okresie przejściowym do gospodarki rynkowej, Zeszyty Naukowe AE; Seria Specjalna: Monografie Nr 129, Wydawnictwo Uczelniane AE, 1997, s.5

2 A. Jaklik, B. Micherda, Podstawy rachunkowości jednostek gospodarczych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Kraków 1992, s.18

3 W. Brzezin, Ogólna teoria rachunkowości, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1995, s.46-47

4 E. Burzymowa, Istota, zadania i znaczenie rachunkowości w gospodarce narodowej, „Rachunkowość” 1977, nr 1 i 2, s.3

5 E. Nowak, System informacyjno-decyzyjny współczesnej rachunkowości, Prace Naukowe AE we Wrocławiu Nr 638, s.71

6 W. Brzezin, op. cit., s.187 M. Dobija, Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1997, s.248 S. Skrzywan, Teoretyczne podstawy rachunkowości, PWE, Warszawa 1971, s. 229 E. Burzymowa, op. cit., s.3 10 A. Jaklik, B. Micherda, op.cit., s. 811 B. Micherda, Funkcje i struktura współczesnej rachunkowości, [w:] Podstawy

rachunkowości, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s.13

12 E. Nowak, „Rachunkowość jako system informacyjny przedsiębiorstwa”, Prace Naukowe AE Wrocław Nr 690, 1994, s. 79

13 Z. Messner, „Międzynarodowe standardy rachunkowości i ich znaczenie”, Zeszyty Naukowe AE Katowice Nr 135, 1944, s. 33

14 E. Nowak, op. cit., s.79-8115 Z. Messner, op. cit., s. 3316 Z. Messner, op. cit., s. 33-3517 S. Skrzywan, op. cit., s. 24-2518 B. Micherda, Funkcje i struktura współczesnej rachunkowości, op. cit., s. 1419 Z. Messner, op. cit., s.3520 T. Żyznowski, Rachunkowość jednostek gospodarczych, Difin, Warszawa 1995, s.22 21 B. Micherda, op. cit., s.4122 E. Nowak, op. cit., s.77.23 B. Siwoń, Współczesne tendencje rozwoju rachunku kosztów i wyników, PWE,

Warszawa 1972, s.33.24 Z. Messner, Rachunek kosztów jako instrument operatywnego zarządzania

przedsiębiorstwem przemysłowym, PWE, Warszawa 1972, s.17. 25 T. Wierzbicki, Rachunek kosztów w warunkach nowoczesnej techniki obliczeniowej,

PWE, Warszawa 1972, s. 17.26 D. Misńska, Podstawy rachunkowości, PWN, Warszawa 1994, s. 12.27 E. Nowak, op. cit., s.78.28 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., 9.

138

29 M. Gmytrasiewicz, A. Karmańska, I. Olchowicz, Rachunkowość finansowa, Wydawnictwo DIFIN, Warszawa 1997

30 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., s. 931 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., s. 10 32 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., s. 1033 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., s. 9-1034 M. Gmytrasiewicz, op. cit., s. 2135 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., s. 9-1036 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., s. 1437 A. Kamela-Sowińska, Przedmiot i ogólny zakres zmian w rachunkowości, Zeszyty

Fundacji Własności Prywatnej Nr 2, s. 16 38 A. Jaklik, B. Micherda, op. cit., s. 14-1539 T. Żyznowski, op. cit., s. 32