zastita prirode_publikacija

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiH

1

Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Konjic

ZATITA PRIRODEMEUNARODNI STANDARDI I STANJE U BOSNI I HERCEGOVINI

Konjic, novembar 2008. godine

2

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiHIzdava Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Konjic Priredio Amir Varii tampa IC tamparija, Mostar Fotografije Dino Kasalo / Denis elmo Izdanje Prvo Tira 300

Udruenje za zatitu okoline Zeleni Neretva Konjic

Publikacija je realizirana u saradnji sa Fondacijom Heinrich Bll, Ured za BiH.

Stavovi izraeni u ovoj publikaciji ne predstavljaju nuno i stavove Fondacije Heinrich Bll. Miljenja iznesena u publikaciji predstavljaju iskljuivo stavove autora.


3

SADRAJPredgovor ......................................................................................................................... 4 1. MEUNARODNI STANDARDI U ZATITI PRIRODE ............................................................. 5 1.1. Uvod........................................................................................................................... 5 1.2. Globalno prirodno naslijee ....................................................................................... 6 1.3. Ugroenost prirodnog naslijea ................................................................................. 6 1.4. Svrha i cilj zatite prirode ......................................................................................... 10 1.5. Meunarodna iskustva u zatiti prirodnih podruja .................................................. 14 2. ZATITA PRIRODE U BOSNI I HERCEGOVINI .................................................................... 19 2.1. Prirodne vrijednosti BiH ........................................................................................... 19 2.2. Institucionalni okvir zatite okoline u BiH ................................................................. 22 2.3. Zakonska legislativa o zatiti prirode u BiH ............................................................. 25 2.4. Zatieni objekti prirode u BiH ................................................................................. 30 2.5. Pregled trenutno zatienih podruja u BiH ............................................................ 36 2.6. Planirana zatiena podruja u BiH ......................................................................... 45 2.7. Uloga civilnog drutva u zatiti prirode ................................................................... 47 3. PRILOG - BUDUI NACIONALNI PARK PRENJ, VRSNICA, ABULJA ......................... 50 3.1. Istorijat inicijative za uspostavljanjem NP Prenj vrsnica - abulja................... 50 3.2. Opis podruja ........................................................................................................... 51 3.3. Karakteristike podruja (struni separati)................................................................. 52 Rjenik ............................................................................................................................ 68 Literatura ......................................................................................................................... 71

4


PREDGOVOROsnovni razlog za izradu ove publikacije je generalni nedostatak aktuelnog tiva o tematici zatite prirode u Bosni i Hercegovini. Oskudni podaci iz ove oblasti, koji se uglavnom mogu pronai na web stranama entitetskih ministarstava, nisu ni grupisani ni sortirani na nain da bi mogli posluiti svim zainteresovanim. Stoga je Udruenje Zeleni - Neretva, kao doprinos procedurama na zatiti prirodnih podruja, odluilo kreirati publikaciju koja obuhvata osnovne informacije o zatiti prirode, kako u meunarodnim okvirima, tako i u okvirima postojeeg stanja u BiH. Obzirom da je napisana jednostavnim jezikom ova publikacija e, nadamo se, pronai put do italaca iz nevladinih organizacija, djelatnika institucija lokalne samouprave, ali i svih drugih zainteresovanih grupa i pojedinaca. Potpuno osloboena bilo kakvih politikih komentara, publikacija sadri osnovne informacije o meunarodnim standardima u zatiti prirode, kao i procedure koje je potrebno provesti da bi se zakonski zatitile odreene prirodne vrijednosti u BiH. Takoer, pored trenutno postojeih, u publikaciji su navedene i kompletirane liste starih zatienih prirodnih objekata iako za veinu njih praktino vie ne vae zakonske odredbe zatite. Vjerujemo da e ove informacije doprinjeti otvaranju dijaloga izmeu nadlenih institucija i javnosti to bi trebalo olakati procese uspostavljanja novih prirodnih podruja u BiH. injenica da BiH ima samo oko 0,6 % zatienog prirodnog podruja svrstava je na samo dno ljestvice drava Evrope. Imajui u vidu opu situaciju u BiH, ne samo iz oblasti zatite prirode, jasno je da se moraju uiniti radikalniji potezi kako bi se na planu zatite prirode krenulo naprijed. To se nee i ne moe dogoditi sve dok se i javnost ne ukljui u podrku nadlenim institucijama koje rade na ovoj problematici. Pri tome se prije svega misli na nevladine organizacije, medije, fakultete i znanstvene institute koji bi trebalo da daju vlastiti doprinos u skladu sa svojim mogunostima (kampanja, podrka, istraivanje i sl.). Samo na taj nain se moe stvoriti opa drutvena klima koja bi rezultirala znaajnijim procesima u vidu uspostavljanja zatienih podruja velikih povrina. Istina, trenutno se u BiH vode procedure na uspostavi nekoliko veih zatienih podruja, ali te aktivnosti nailaze na brojne probleme. Prvenstveno se stvara sukob na relaciji izmeu nadlenih institucija (ministarstvo) i lokalne zajednice jer domae stanovnitvo zatiena podruja vidi iskljuivo kao skup zabrana, pri emu se razvojne mogunosti zanemaruju. Razlog tome je neinformiranost, ali i namjenski plasirane prie odreenih interesnih grupa kojima nije u interesu uspostavljanje zatienih podruja. Zbog toga lokalna zajednica dobija nerealnu sliku uslijed koje se stvara bojazan i otpor. Meutim, posmatranje zatienih podruja kao strogo zatienih i od lokalne zajednice izolovanih prostora je u svijetu davno prevazieno. U najveem dijelu zatienog podruja aktivnosti lokalnog stanovnitva se obavljaju normalno, u skladu sa odrivim razvojem, ali i zakonima koji su vaili i prije uspostavljanja zatite. Formiranjem zatienih podruja lokalno stanovnitvo ne smije biti gubitnik. Sve aktivnosti lokalnog stanovnitva u podruju budueg zatienog podruja, a koje su u skladu sa odrivim razvojem, te u okviru zakona, ne smiju biti reducirane ili dokinute. Izuzetno, u neznatnim sluajevima kada se u zoni najstroije zatite dokidaju ranije steena zakonska prava lokalna zajednica i mjesno stanovnitvo moraju biti pravino obeteeni. Praksa i iskustva u svijetu demantuju sve one skeptike koji izraavaju bojazan od osnivanja zatienih podruja.


5

1. MEUNARODNI STANDARDI U ZATITI PRIRODE1.1. UVODU svojoj relativno kratkoj historiji ovjek je preobrazio Zemljino lice u nevjerovatnoj mjeri; mnogo tota je izmjenio, mnogo toga istrijebio i unitio, ali je istovremeno mnogo toga izumio i izgradio. Meutim, ivotni splet svake prirodne zajednice, taj meusobno isprepleteni odnos tla, klime, ivotinja i biljaka tako je osjetljiv da se cjelina mijenja im se jedan njen dio nasilno izmjeni. Ve decenijama se poveava tuni spisak ivotinja i biljaka koje su zahvaljujui ovjeku nestale sa lica Zemlje te su ostale sauvane samo kao primjerci u muzejima i knjigama. Sila koja omoguuje ljudima da stvaraju i grade ista je ona koja im omoguava i da unitavaju. Dok ih je bilo malo, tete koje su ljudi inili nisu bile tako opasne; ali za posljednjih par stotina godina naune civilizacije broj ljudi se uveavao takvom brzinom da su prostrani dijelovi Zemljine povrine ve odavno prenaseljeni. Prosvjeeni ljudi najzad su poeli shvatati da naa planeta nije neiscrpni izvor prirodnih resursa. Zalau se za ouvanje i zatitu ivota u prirodi, ne samo zato to je izvorna priroda dragocjena i lijepa, ve zato to opstanak ljudske zajednice zavisi od toga. Budunost ovjeanstva ne zavisi kako bi to neki pisci naune fantastike eljeli da vjerujemo u naseljavanju neke druge planete ve iskljuivo u mudrom gazdovanju na ovoj naoj. Naslijedili smo Zemlju, ali jo ne znamo sigurno hoemo li je sauvati za sebe i postati dostojni nasljednici, puni razumjevanja i gospodari svoje sudbine?! Aktivnosti za zatiti prirode se mogu posmatrati kao pionirski koraci u stvaranju ekolokog pokreta. Zatitari prirode su se zalagali da se vrijedni i rijetki prirodni fenomeni stave pod zatitu kako ne bi trajno nestali uslijed ljudskog djelovanja. Iako je ekoloki pokret, kakvim ga danas poznajemo, 60-ih godina prolog stoljea dobio veliki zamah zatita prirode datira iz mnogo ranijeg perioda, odnosno aktivnosti na zatiti prirode su se pojavile znatno prije ostalih aktivnosti na zatiti okoline. Jo davne 1872. godine u Sjedinjenim Amerikim Dravama (SAD) je uspostavljen prvi nacionalni park Yellowstone. Bio je to prvi primjer sistemske zatite prirode sa ciljem ouvanja prirode u svom izvornom obliku. Na ulazu u taj nacionalni park jo uvijek stoji natpis: Za korist i zadovoljstvo naroda - to dovoljno govori o njegovoj namjeni. Danas je zatita prirode sve izraenija i aktualnija. to vie izvorne prirode nestaje pod ljudskim uticajem to je ona sve dragocjenija. Trenutno je na Zemlji zatieno oko 19 miliona kilometara kvadratnih kopnenih podruja ili oko 12,5 %. Jo 1962. godine taj broj je bio mnogo manji i iznosio je 2,4 % od ukupne povrine. Podruje djelatnosti u cilju zatite prirode jo uvijek je, naalost, uglavnom kopnena povrina Zemlje, a ne vodne povrine mora i okeana. Poznato je da akvatorij mora predstavlja ne samo prvotni ekosistem iz koga je ponikao cijeli ivi svijet na Zemlji ve je to podruje najrazvijenije bioloke raznolikosti, a morske dubine predstavljaju neistraenu oblast nebrojenih ivih vrsta. Istina, ine se pionirski koraci u zatiti pojedinih ugroenih morskih vrsta, a na zatiti podruja izuzetno bogate bioraznolikosti Australija je nesumnjivo najvie uinila (Veliki koralni greben). Mjere zatite takoer su prisutne na Mediteranu u koordiniranim aktivnostima mediteranskih zemalja. Mnoge zemlje, a prvenstveno lanice Evropske unije uvode ogranienja i kvote u izlovu ribljih vrsta, a pootravaju se i standardi i sankcije za sve zagaivae mora. Pored mora i okeana, moe se rei da je hidroloki aspekt zatite vodnih ekosistema na kopnu (rijeke, jezera, izvori i sl.) veoma kompleksan te da je problem zatite u tom sluaju neupitan. Zatita rijeka sa uim priobaljem nosi niz sloenih problema, a osnovni razlog tome je gusta naseljenost rijenih dolina te u skladu sa tim i visok nivo ljudskih negativnih uticaja. Naalost, Bosna i Hercegovina ne prati meunarodne trendove u zatiti prirode. Povrina naih zatienih podruja je meu najmanjim u Evropi i iznosi svega oko 0,6 % od ukupne teritorije. Trenutno se provode procedure za uspostavljanje veih zatienih podruja (nacionalnih

6


parkova), koji bi znatno uveali pomenuti postotak, ali taj proces tee veoma sporo. Ipak, ostaje nam nada da e vlasti i javnost BiH to prije prepoznati vanost zatite prirode i zatienih podruja pogotovo imajui u vidu da je sektor okolia jedan od visoko pozicioniranih prioriteta Evropske unije u procesu integracije. Naravno, zatita prirode nam ne treba samo zbog Evropske unije ve i radi samih sebe.

1.2. GlObAlNO PRIRODNO NASlIJEENaa planeta Zemlja, zajedniko prebivalite ljudi, ivotinja, biljaka, gljiva i protista je trei planet od Sunca. Voda, mora i okeani pokrivaju 71% povrine, a ostatak je kopno koje tvori kontinente. Po svim odlikama, moe se rei da je to idealni, i za ivot kakvim ga poznajemo, jedinstven planet. Ako povrinu zemlje, protkanu ivim biima, posmatramo kao ekosistem onda su atmosfera, litosfera, pedosfera, kriosfera, hidrosfera i biosfera njeni sastavni dijelovi. Kao prikladan nauni izraz upravo se namee termin ekosfera, kojim se izraava povezanost njenih dijelova u smislu globalnog ekosistema, budui da povezuje dva osnovna termina sfera i ekosistem. Tako definirana ekosfera predmet je istraivanja globalne, planetarne ekologije ili holekologije. Rast svjetskog stanovnitva, krenje uma, nedostatak pitke vode, promjena klime, smanjivanje raznovrsnosti biljnog i ivotinjskog svijeta, industralizacija, bezobzirno koritenje prirodnih resursa, oneienje i slino zahtijevae pouzdane znanstvene ocjene i predvianje daljnjeg razvoja kao osnove za razumnu meunarodnu politiku Ujedinjenih naroda i drugih meunarodnih organizacija. ovjek i sva iva bia mjenjaju okoli, ali za razliku od svih ostalih ovjek danas apsolutno dominira u ekosferi. Promjene na naem planetu, koje su se zbivale u milionima godina, sada se deavaju unutar jednog stoljea ili desetljea. Postalo je oito da ovjek moe koristiti prirodu i svoj ivotni okoli samo egocentrino (antropocentrino), prema svojim potrebama, u vremenu u kojem ivi i djeluje. Danas ne postoji ni jedan ekosistem na koji ovjek nije, vie ili manje, uticao ili ga svojim djelatnostima izmjenio. Istraivanje takvih promjena i uticaja u globalnim, regionalnim i lokalnim okvirima jedna je od glavnih zadaa ekologije. Pod pojmom priroda podrazumijevamo, u doslovnom smislu, neto to postoji ili samo po sebi nastaje. U opem smislu to je cijeli svemir sa svojom materijom i energijom, te sa svojim promjenama i zakonitostima. Pri tome razlikujemo ivu (biotiku) i neivu (abiotiku) prirodu pri emu se ekologija bavi prouavanjem njihovih meusobnih odnosa. Pod prirodom takoer podrazumijevamo i organiziranost okolia bez znatnijeg uticaja ovjeka ili sve ono to jo od njega nije posve promijenjeno. Nauka ralanjuje prirodu u sisteme koji su kao takvi predmet istraivanja. Sistem se najee definira kao ukupnost meusobno povezanih sastojaka koji ine svrsishodnu cjelinu. Bioloki i ekoloki sistemi su jasno ralanjeni i definirani i njihov poredak je odreen stepenom hijerarhije. Okosnicu te hijerarhije, s gledita ekologije, predstavlja ekosistem. Ekosistem je osnovna organizacijska jedinica prirode u kojoj su iva bia i njihov neivi okoli prostorno i vremenski integrirani protokom energije i krunim tokovima stvari, te koja posjeduje za nju svojstvene informacijske sadraje, sposobnost samoorganizacije, samoobnove i samoodranja. To jedinstvo ivotne zajednice (biocenoze) i njenog neivog okolia (ekotopa) s prepoznatljivim strukturnim i funkcionalnim obiljejima je predmet izuavanja ekologije kao nauke.

1.3. UGROENOST PRIRODNOG NASlIJEAivi svijet na planeti Zemlji ubrzano nestaje, i taj proces e se nastaviti sve dok ne budu preduzete hitne, ozbiljne akcije na globalnom nivou, sudei prema Crvenoj listi ugroenih


7

vrsta Svjetske unije za zatitu prirode (IUCN) ), koja predstavlja najpouzdaniju i najpriznatiju procjenu brojnosti biljnih i ivotinjskih vrsta na planeti. Krajem 2007. godine na svjetskoj Crvenoj listi ugroenih vrsta nalo se 41.415 vrsta, a od toga 16.118 vrsta su pred nestajanjem. Svaki dan na svijetu nestane, na ovaj ili onaj nain, oko 70 biljnih ili ivotinjskih vrsta, po tri svakog sata, odnosno godinje oko 26.000. U saoptenju IUCN-a ocjenjuje se da napori koji su do sada preduzeti na zatiti vrsta nisu dali dovoljne rezultate. Smanjenje bioloke raznovrsnosti / raznolikosti neprekidno se poveava, i neophodne su koordinisane, hitne akcije da se globalna kriza nestajanja vrsta zaustavi. Tim prije, jer je opstanak i ivot ovjeka mnogostruko povezan i uslovljen biolokom raznovrsnou. I pored nastojanja da se vrijednosti prirode ouvaju i zatite, priroda je ozbiljno ugroena brojnim faktorima, iji je osnovni uzrok uglavnom, neodgovorna i nekontrolisana ljudska djelatnost. Posljedice su oigledne, dalekosene, za ivi svijet esto pogubne. Jedan od etiri sisara, jedna od osam ptica, jedan od tri vodozemca i 70 odsto biljaka u svijetu su, prema Crvenoj listi u opasnosti. Radi opstanka nae planete i harmoninog suivota ovjeka i prirode, svijet bi trebao da se usmjeri na dva glavna cilja: ouvanje i odrivo koritenje biodiverziteta. Ouvanje biodiverziteta je konzervacija i obnavljanje naruenih ekosistema i prirodnih stanita, kao i ouvanje i oporavak biljnih i ivotinjskih vrsta. Odrivo koritenje (sustainable use) je takvo koritenje komponenata bioloke raznovrsnosti koje ne prouzrokuje naruavanje biodiverziteta, ve predstavlja racionalno koritenje prirodnih dobara i odravanje onog stepena potencijala biodiverziteta koji odgovara potrebama i tenjama sadanjih i buduih generacija. Jedna od najveih opasnosti po ivotinjski i biljni svijet predstavljaju krivolov i trgovina ivotinjama, biznis koji svake godine donosi izmeu pet i osam milijardi dolara i ije su rtve preko 350 miliona biljaka i ivotinja. 1. jula 1975. godine na snagu je stupila Konvencija o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje faune i flore (CITES) kojom je regulisana meunarodna trgovina ivotinjama i biljkama. Ipak, najvei uzronici nestanka pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta prije svega su gubitak stanita i loe raspolaganje zemljitem. Od 1960. do 1990. godine u zemljama u razvoju je uniteno oko 37% divljeg zemljita. Oko 20% tropskih uma, koje predstavljaju plua Zemlje, nestalo je od 1960. do 1990. godine. Od 1990. do 1998. godine isueno je oko 50% movarnog podruja. Zbog sedimentacije i neodrivog koritenja zemljita za 35% koralnih grebena postoji opasnost da potpuno izumru u narednih 30 godina. U elji da se intenzitet ovjekovog uticaja na biosferu prikae na jednostavan, ali jo uvijek sutinski nain, izabran je biodiverzitet kao pokazna i mjerna veliina. Poznate meunarodne institucije (WRI / UNEP / WWF) su izradile studiju Globalna strategija biodiverziteta (Global Biodiversitiy Strategy) koja je posluila kao osnova za Konvenciju o biolokom diverzitetu Ujedinjenih naroda. Potpisana je od oko 180 drava na UN-ovoj Konferenciji o okoliu i razvoju (UNCED) odranoj u Rio de Janieru 1992. godine. Povelja ima sljedee ciljeve: - ouvanje bioloke raznovrsnosti; - odrivo koritenje njenih sastavnih dijelova; - pravedan udio u iskoritavanju hemijskih i genetskih osobina pojedinih vrsta; U studiji Global Biodiversitiy Strategy i u opsenom prikazu UNEP-a (1995.) Global Biodiversity Assesment navode se slijedei uzroci smanjivanja bioloke raznovrsnosti: - krenje i devastacija uma, irenje poljoprivrednih povrina, ljudskih naselja i akvakultura; - poremeaj i rascjepkanost preostalih prirodnih ekosistema (nova naselja, izgradnja komunikacija, poari itd.); - unitavanje ili potpuna razgradnja stanita (erozija tla, graevinarstvo, vjetake akumulacije, odvodnjavanje movarnih i poplavnih podruja itd.); - bioinvazija stranih vrsta;

8

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiH- poveana poljoprivredna i industrijska proizvodnja (ubriva, pesticidi, vjetaka prehrana, lijekovi, hormoni, biotehnologija itd.); - oneiavanje tla, vode i atmosfere u lokalnim, regionalnim i globalnim razmjerama; - globalna promjena klime; Slika 1. Osnovni uzroci smanjivanja i odravanja bioloke raznolikosti

(UNEP, 1997.)

Gubitak biodiverziteta, izmeu ostalog, rezultira slijedeim posljedicama: poremeaj prirodnih procesa kruenja materije; globalne klimatske promjene; nestanak organskih vrsta i njihovog genetikog materijala; nestanak pojedinih tipova zemljita; smanjenje ekonomskih i estetskih vrijednosti prostora; poveanje siromatva (smanjenjem koliine i kvaliteta hrane i sl.); smanjenje opte kvalitete ivota i dr.

Generalno u kontekstu vrednovanja prirode sadrane su tri vrste razliitosti (diverziteta): bioloka raznolikost (biodiverzitet) geoloka raznolikost (geodiverzitet) ekosistemska raznolikost (prirodno naslijee)


9

1.3.1. BIODIVERZITET / BIOLOKA RAZNOLIKOSTRazlikujemo tri vrste diverziteta kojim se determinie raznolikost ivih biljnih i ivotinjskih vrsta i to: bioloki, genetiki i specijski diverzitet. Bioloka raznolikost (biodiverzitet) podrazumijeva raznolikost ivih organizama koji nastanjuju kopno i vodu, kao i raznolikost unutar razliitih vrsta, izmeu vrsta i ekosistema. Biodiverzitet nije samo sveukupna raznolikost oblika i pojava biljnog i ivotinjskog svijeta, ve i raznolikost funkcija ivih organizama. Radi opstanka nae planete i harmoninog suivota ovjeka i prirode, svijet bi trebao da se usmeri na dva glavna cilja: ouvanje i odrivo koritenje biodiverziteta. Ouvanje biodiverziteta je konzervacija i obnavljanje naruenih ekosistema i prirodnih stanita, kao i ouvanje i oporavak biljnih i ivotinjskih vrsta. Odrivo koritenje je takvo koritenje komponenata bioloke raznolikosti koje ne prouzrokuje naruavanje biodiverziteta, ve predstavlja racionalno koritenje prirodnih dobara i odravanje onog stepena potencijala biodiverziteta koji odgovara potrebama i tenjama sadanjih i buduih generacija. Ouvanje biodiverziteta podrazumijeva strategije na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou, utemeljene na ekolokim, drutvenim i etikim osnovama. U mjere ouvanja biodiverziteta ubrajaju se: vei stepen istraivanja (inventarizacija, identifikacija i dr.); redovni monitoring stanja biodiverziteta; racionalno koritenje biolokih resursa; konzervacija i obnavljanje naruenih ekosistema i stanita; ouvanje i oporavak organskih vrsta; upravljanje zatienim podrujima i primjena planova gazdovanja; uspostavljanje lista rijetkih i ugroenih vrsta; sprovoenje konvencija i zakonskih odredbi kojima su regulisana pitanja ouvanja i zatite biodiverziteta; edukacija i jaanje svijesti.

Genetiki diverzitet podrazumijeva varijabilnost ivih vrsta na Zemlji i genetiku informaciju o svim vrstama biljaka, ivotinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji koje, svaka ponaosob, imaju specifinu genetsku kombinaciju stvorenu evolucijom i koja se ne moe ponoviti u drugim vrstama (gen, genom, gen pol). Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta u svim ekosistemima na Zemlji, od prapoetaka ivota (jedinka, varijetet, podvrsta, vrsta, rod, porodica, red, razred). Prema nekim podacima, Zemlju nastanjuje izmedju 5 do 80 miliona biljnih i zivotinjskih vrsta, od kojih je poznato i opisano samo oko 1,5 miliona vrsta. Postoji milion malih beskikmenjaka (uglavnom insekata) koji ine 73% sveukupnog ivog svijeta. Od opisanih ivotinjskih vrsta 4.763 su sisari, 9.946 ptice, a reptila, vodozemaca i riba je vie od 35.000.

Geoloki diverzitet predstavlja raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala, reljefa, hidrogeolokih oblika i drugih determinanti stvarnih i potencijalnih biotopa odreenog prostora.Ekosistemski diverzitet oznaava ukupnu raznovrsnost stanita i biocenoza, kao i ekolokih procesa u biosferi (populacija, biocenoza, stanite, ekosistem, bioregija).

Pored nabrojanih vrsta raznolikosti poznajemo i pejzanu raznolikost, a ista se odnosi na dijelove prirodnog okolia koji su izdvojeni i najee zatieni posebnim zakonskim aktima te su prepoznati kao dobra sa identifikovanim visokim vrijednostima biolokog i geolokog diverziteta.

10


Prirodni pejza i uticaj ovjeka na njegov izgled i grau mogli bismo opisati sljedeim znanstvenim nazivima: 1. prirodni pejza (krajobraz); 2. kultivirani predindustrijski pejza; 3. kultivirani pejza industrijske dobi; 4. opustoeni prirodni pejza; 5. urbani pejza;

Tabela 1, Pregled procjene ukupnog broja vrsta na Zemlji (Centar za ivotnu sredinu 2006.)Organska grupa Virusi Bakterije Gljive Protozoe Alge Biljke Zglavkari Ostale ivotinje Ukupno Broj opisanih vrsta 4.000 4.000 72.000 40.000 40.000 270.000 1.065.000 255.000 1.480.000 Procijenjeni broj vrsta 400.000 1.000.000 1.500.000 200.000 400.000 320.000 8.900.000 900.000 13.620.000

1.4. SVRhA I cIlJ ZATITE PRIRODEPojam zatita prirode kod nas se esto poistovjeuje sa pojmom zatita okoline (okolina - okoli, ivotna sredina), ali to su ipak dva razliita pojma. Prije svega, zatita okoline i zatita prirode su dva osnovna zakonska koncepta pristupa okolini. Zatita okoline regulie ograniavanja uticaja ljudske zajednice na okolinu, a zatita prirode ograniava promjene u prirodi (ekosistemima). Drugim rijeima, zatita okoline se odnosi na podruja namjenjena urbanizaciji, industriji, saobraaju, poljoprivredi i za druge ovjekove aktivnosti, dok se zatita prirode odnosi na podruja posebne prirodne vrijednosti u kojima je ogranieno unoenje promjena u prirodne sadraje. Definicija zatite prirode po Svjetskoj uniji za zatitu prirode (IUCN) glasi: Zatita prirode podrazumijeva sve odgovarajue aktivnosti i mjere koje imaju za cilj spreavanje tetnih aktivnosti, oteenja ili zagaivanja prirode, smanjenje ili eliminisanje nastale tete i obnova prirode i dovoenje u prvobitno stanje. Pod pojmom prirode u ovom kontekstu se podrazmijevaju divlje biljne i ivotinjske vrste, minerali, fosili i prirodna geografska (kopnena ili vodena) podruja, odnosno svi dijelovi okoline (okolia, ivotne sredine) u kojoj ovjek svojim djelovanjem jo uvijek nije izvrio znaajan negativni uticaj. Zatiena podruja su najei nain ili alat na koji se vri zatita prirode. Na ovaj nain se direktno tite biljne vrste a zatitom prirodnih stanita se stvaraju osnovni preduslovi za zatitu ivotinjskih vrsta. Naravno, pored toga se upranjava i direktna zatita odreenih biljnih i ivotinjskih vrsta, a najee se primjenjuje kombinacija ova dva naina.

1.4.1. ZATITA PRIRODNIH PODRUJAPrvi najjednostavniji i najuinkovitiji odgovor na sve izraenije smanjenje biodiverziteta predstavlja uspostavljanje zatienih prirodnih podruja. Samo tako se mogu barem djelimino


11

nadoknaditi veliki gubici u dosadanjoj ljudskoj neprimjerenoj ophodnji prema prirodnim dobrima, osigurati opstanak velikog dijela biljnog i ivotinjskog svijeta i ouvati prirodne ekosisteme i osigurati prirodnu batinu za budue generacije. to je povrina zatienih podruja vea to smo blii jednoj od osnovnih zamisli trajno odrivog razvoja. Trenutno je na planeti pod zatitom prema kriterijima IUCN-a 12,65 % kopnenih predjela od njihove ukupne povrine (UN lista 2003 posljednji izvjetaj). Od ukupno 18,8 miliona km zatienih svjetskih povrina oko 60% je pod strogom zatitom dok je preostalih 40% pod djeliminom zatitom. Takoer, u meunarodnom sistemu zatite 220 miliona ha su rezervati biosfere, a 126 miliona ha su spomenici prirode. Ovi podaci se ne odnose na zatiena svjetska movarna podruja, koja su od globalnog znaaja, a ija povrina iznosi ukupno oko 77 miliona ha. Tabela br. 2 Poveanje broja i povrine ukupnih zatienih podruja u svijetu (UN lista zatienih podruja, - IUCN / UNEP World Conervation Monitoring Centre 2003) Povrina podruja Godina 1962 1972 1982 1992 2003 Broj podruja 9.214 16.394 27.794 48.388 102.102 (miliona km) 2,4 4,1 8,8 12,3 18,8

Dakle, odreeni prostori i vrste koji se odlikuju visokim nivoom bioloke raznolikosti, u kojima postoje vrijedni bioloki, geomorfoloki, hidroloki i drugi sadraji zatiuju se zakonom drave na ijem su teritoriju. Zatieni objekti su razliiti po specifinostima, veliini, oblicima i intenzitetu zatite i variraju od pojedinanih prirodnih lokacija (vodopad, peina i sl.) i odreenih vrsta biljaka i ivotinja pa sve do velikih teritorijalnih prostranstava mjerenih hiljadama kvadratnih kilometara. Iako je u praksi prisutno znatno variranje o preciznoj svrhi za koju su namjenjena zatiena podruja nabrojaemo ipak one koje se smatraju glavnima: Nauno istraivanje; Zatita divljine; Ouvanje raznolikosti vrsta i gena; Zatita specifinih prirodnih i kulturnih odlika; Turizam i rekreacija; Obrazovanje; Odriva upotreba resursa iz prirodnih ekosistema; Veoma vano je istai da zatiena podruja nude zatitarske, ali i razvojne mogunosti, emu uz duno potovanje zatitarskih koristi, treba davati prednost. Uvrijeeno miljenje o zatienim podrujima po kojem na tom prostoru ni travku ne moe ubrati je prevazieno i zastarjelo. Zatiena su podruja ivi pejza koji se ne moe praviti bez lokalnog stanovnitva koje tu ostvaruje svoje ekonomske planove i kvalitet ivota, naravno, sve u skladu sa zahtjevima ouvanja prirodne sredine i odrivog razvoja.

1.4.2. CRVENA LISTA UGROENIH VRSTACrvena lista ugroenih vrsta Svjetske unije za zatitu prirode IUCN-a predstavlja globalni prikaz statusa ugroenosti biljnih i ivotinjskih vrsta. Crvena lista je indikator bioloke raznolikosti te trenutno predstavlja najveu bazu podataka takvog tipa. Ona ukazuje na smanjenje bioloke raznolikosti, probleme u zatiti i na vrste kojima su potrebni programi zatite. Program Crvene liste (Red List Programme) ima za cilj identifikaciju vrsta kojima je zatita najneophodnija, kao i

12


da ocjeni globalni indeks naruenosti biodiverziteta. Veina drava se povodi prema podacima Crvene liste te na osnovu godinjih izvjetaja rade prioritete u lokalnim programima zatite ugroenih vrsta. Takoer, vri se kreiranje lokalnih lista prema kojima se vri nadopuna Crvene liste. Prema objavljenoj Crvenoj listi za 2008. godinu, ugroeno je 16.306 ivotinjskih vrsta, a od 2006. taj broj se poveao za 188 novih ugroenih ivotinjskih vrsta. Na listi je i 785 ivotinjskih vrsta koje su izumrle, dok dodatnih 65 vrsta vie ne postoji u prirodi, nego se uzgajaju u zatoenitvu, negdje radi ouvanja vrste, a drugdje radi njihovog krzna, mesa i slino. Crvena lista IUCN-a funkcionie po sljedeim principima: mora biti dostupna svima; proces procjene statusa ugroenosti treba da bude ist i jasan; spisak vrsta na listi mora biti odreen na osnovu kriterijuma i kategorija koje treba da budu podlone promjenama kada je to potrebno; mora da postoji u elektronskoj verziji; na svakih 5 godina izdaje se nova verzija crvene liste; informacije na mrei treba da budu interaktivne. Grupa strunjaka (Red List Authorities) za sve taksonomske grupe provjerava da li su ispotovani svi kriterijumi za ocjenu ugroenosti (najmanje jednom u 10 godina, a ukoliko je to mogue jednom u 5 godina). Svi podaci na crvenoj listi organizovani su pregledno, a pretrage se vre pomou kljunih rijei, regiona svijeta, tipa stanita. Svaki takson na listi potkrepljen je osim statusom konzervacije i nizom potrebnih informacija, od latinskog i narodnognaziva, preko stanita koje vrsta naseljava, pa do trenutnog statusa brojnosti odnosno trenda koji se zapaa u posljednjih par godina, kao i velikim brojem linkova na kojima se mogu nai sve dodatne informacije ili fotografije. Lista se stalno mijenja i provjerava tako da se na njoj deavaju stalne promjene. Kategorije ugroenosti vrsta Za kategorizaciju ugroenosti vrsta koriste se nauno zasnovani kriterijumi koji su univerzalno primjenljivi. Koritenjem kriterijuma za ketegorizaciju ugroenosti vrste jednostavno se dolazi do podatka o stepenu ugroenosti taksona i omoguava se sprovoenje programa zatite. Pregled kategorija ugroenosti vrsta prema IUCN-u EX-Izumrli Takson je izumro kada ne postoji osnovana sumnja da je posljednji primjerak mrtav. U ovoj kategoriji nalazi se ogroman broj vrsta koje su nedavno izumrle uslijed razliitih uzroka. EW-Iezli u prirodi Takson je iezao u prirodi kada je poznato da opstaje jedino u kulturi, u zatoenitvu ili kao naturalizovana populacija znatno izvan granica prethodnog rasprostranjenja. Pretraivanja terena na kojima vrste egzistiraju, u odreenim periodima godine je osnovni pokazatelj. CR-Krajnje ugroen Takson je krajnje ugroen kad je suoen sa izgledom najvie vjerovatnoe nestajanja u prirodi u najblioj budunosti. To se procjenjuje na osnovu nekoliko kriterijuma: redukcije brojnosti populacije za najmanje 80% u periodu od zadnjih 10 godina ili tokom poslednje tri generacije; procjenom da takson zauzima povrinu manju od 100 km, ili ako je zauzeta povrina manja od 10 km; ako je uoena izrazita fragmentacija populacije ili pojava lokalnosti, produeno opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzete povrine, kvaliteta stanita, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja zrelih jedinki; ukoliko populacija broji manje od 250 zrelih jedinki, a procjenjeno je produeno opadanje za najmanje 25% u toku tri godine ili jedne generacije;


13

ako je procjenjeno produeno opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u vidu izrazite fragmentacije, odnosno, ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji; ako populacija broji manje od 50 zrelih jedinki; ukoliko se pretpostavi da je vjerovatnoa nestajanja u prirodi vea od 50% u narednih 10 godina tj. u naredne tri generacije. EN-Ugroen Takson je ugroen ukoliko se suoava sa visokim rizikom od nestajanja u prirodi u bliskoj budunosti. Kriterijumi kojima se ovo potvruje su: redukcija brojnosti populacije za najmanje 50% u poslednjih 10 godina ili u toku tri zadnje generacije; ukoliko takson zauzima prostor manji od 5.000 km, ili ako je zauzeta povrina manja od 500 km; ako je uoena izrazita fragmentacija populacije ili utvreno postojanje na samo pet mjesta, produeno opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzete povrine, kvaliteta stanita, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja zrelih jedinki; ako je utvreno da populacija broji manje od 2.500 zrelih jedinki a procjenjeno je produeno opadanje za najmanje 20% u toku pet godina ili dvije generacije; ako je uoeno produeno opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u obliku izrazite fragmentacije odnosno, ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji; ako populacija broji manje od 250 zrelih jedinki; procjena da je vjerovatnoa nestajanja u prirodi vea od 20% u narednih 20 godina odnosno u narednih pet generacija. VU-Ranjivi Takson je ranjiv kad se suoava sa visokom vjerovatnoom nestajanja u prirodi, a to se procjenjuje na osnovu sljedeih kriterijuma: uoenom redukcijom brojnosti populacije za najmanje 20% u toku poslednjih 10 godina ili u poslednje tri generacije; procjenom da je veliina prostora na kome se takson pojavljuje manja od 20.000 km, ili je zauzeta povrina manja od 2.000 km; ukoliko je uoena izrazita fragmentacija populacije ili pojava postojanja na samo pet mjesta (lokalnost), produeno opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzete povrine, kvaliteta stanita, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja zrelih jedinki; ukoliko populacija broji manje od 10.000 zrelih jedinki a procjenjeno je produeno opadanje za najmanje 10% u toku 10 godina ili tri generacije; ako je uoeno produeno opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u vidu izrazite fragmentacije odnosno ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji; ukoliko je populacija vrlo mala (procjene da broji manje od 1.000 zrelih jedinki) ili usko rasprostranjena, tj. izrazito suena u pogledu zauzete povrine (obino ispod 100 km) ili broja lokalnosti (manje od 5); procjena da je vjerovatnoa najmanje 10% da e populacija iseznuti iz prirode u narednih 100 godina; LR-Niska vjerovatnoa opasnosti Taksoni uvrteni u ovu kategoriju dijele se na tri grupe: Zavisni od zatite(CD) - ukoliko bi program ouvanja i zatite bio okonan, takson bi mogao biti uvrten u neku od gore pomenutih kategorija; Skoro ugroeni (NT) - taksoni koji nisu uvrteni u program zatite, ali se nalaze blizu kategorije osjetljivih; Posljednja briga (LC) - taksoni koji nisu odreeni kao zavisni od zatite ni kao skoro ugroeni.

14


DD-Bez dovoljno podataka Taksoni koji ovde pripadaju nisu uvrteni ni u jednu kategoriju zbog nedovoljno podataka o stanju populacije, abundaciji, i arealu. NE-Neopredjeljen Takson je neopredjeljen ukoliko jo uvijek nije podvrgnut kriterijumima za procjenu njegovog statusa zatite.

1.5. MEUNARODNA ISKUSTVA U ZATITI PRIRODNIh PODRUJAU razvijenom svijetu se uveliko primjenjuje kriterij po kome se civilizacijska zrelost jednog naroda, izmeu ostalog, mjeri i njegovim odnosom prema prirodnoj i kulturno-historijskoj batini. Sve zemlje EU su donijele zakonske mjere za zatitu odreenih lokacija koje su znaajne za konzervaciju prirode kao zatiena podruja. Zatiena podruja predstavljaju kljuni instrument prilikom zatite zona sa znaajnim i/ili ugroenim biodiverzitetom i prirodnom batinom. Prema Svjetskoj organizaciji za zatitu prirode (The World Conservation Union - IUCN) zatieno podruje se definira kao: Podruje kopna i/ili mora koje je posebno posveeno zatiti i odravanju bioloke raznolikosti, kao i prirodnih i sa njima povezanih kulturnih resursa, a kojim se upravlja putem zakonskih ili drugih efektivnih mjera. Slika 2 Udio IUCN kategorisanih i nekategorisanih (BK) podruja u odnosu na ukupnu povrinu i broj zatienih podruja u svijetu (UN lista zatienih podruja, - IUCN / UNEP World Conervation Monitoring Centre 2003)


15

1.5.1. KATEGORIZACIJA ZATIENIH PRIRODNIH PODRUJAU zavisnosti od svojih prirodnih i teritorijalnih karakteristika postoji vie vrsta zatienih podruja koja se razlikuju po vidu (reimu) zatite koji se u njima sprovodi. Takoer, u mnogim dravama su prisutne razliite kategorizacije reima zatienih podruja. Prema IUCN-u, koji je najrelevantnija meunarodna organizacija za zatitu prirode, postoji est, odnosno sedam kategorija zatienih podruja, obzirom da se prva kategorija dijeli na dvije kategorije. Ia kategorija: strogi prirodni rezervat - predodreena samo za nauna istraivanja i/ili praenje okolia; Podruje koje posjeduje neke izvanredne ili reprezentativne ekosisteme, geoloke ili fizioloke karakteristike i/ili vrste dostupno prevenstveno za nauna istraivanja i/ili ekoloki monitoring. Ib kategorija: zona divljine namjenjen uglavnom za zatitu divljine; Velika zona neprominjenog ili neznatno promijenjenog kopna (i/ili mora), koja zadrava svoja prirodna obiljeja i uticaj, bez permanentne ili znaajne habitacije, kojom se upravlja na nain koji omoguava ouvanje njenih prirodnih uslova. II kategorija: nacionalni park zatieno podruje odreeno za zatitu ekosistema i rekreaciju; Prirodna povrina kopna (i/ili mora) namjenjena za a) zatitu ekolokog integriteta jednog ili vie ekosistema za sadaenje i budue generacije, b) iskljuenje eksploatacije ili radnji koje nisu u skladu sa namjenom svrhe zone i c) pruanje osnova za duhovne, naune, obrazovne, rekreacijske i posjetiteljske mogunosti, pri emu one moraju biti ekoloki i kulturoloki kompatibilne.

16


III kategorija: spomenik prirode zatieno podruje za konzervaciju specifinih prirodnih pojava; Povrina koja sadri jedan ili vie specifinih prirodnih (i/ili kulturnih) odlika koje su od izuzetnog znaaja uslijed nasljeene rijetkosti, reprezentativnosti ili estetskih kvaliteta ili kulturnog znaaja. IV kategorija: habitat (zona upravljanja stanitima / vrstama) zatieno podruje odreeno samo za konzervaciju i intervencije u upravljanju podrujem; Povrina kopna (i/ili mora) koja je predmet aktivne intervencije u svrhu upravljanja kako bi se osiguralo odranje stanita i/ili kako bi se ispunili zahtjevi odreenih vrsta. V kategorija: zatieni pejza (morsko podruje) zatiena podruja karakteristina po prirodnoj ljepoti namjenjena konzervaciji i rekreaciji (zatieni krajolik, park uma, park prirode, regionalni park i memorijalno podruje); Povrina kopna, sa obalom i morem gdje je to podesno, gdje su interakcije ljudi i prirode u toku vremena stvorile zonu izraenog karaktera sa znaajnim estetskim, ekolokim (i/ili kulturnim) vrijednostima, i esto sa visokim biodiverzitetom. Ouvanje integriteta ovih tradicionalnih interakcija je od vitalnog znaaja za ouvanje, odravanje i evoluciju jedne ovakve zone. VI kategorija: zatieno podruje prirodnih resursa zatieno podruje namjenjeno uglavnom za odrivo upravljanje prirodnim resursima (npr. gazdovanje resursima zatienog podruja); Zona koja dominantno sadri nemodificirane prirodne sisteme, ijim se upravljanjem osigurava dugorona zatita i odranje biodiverziteta, omoguavajui u isto vrijeme odrivi protok prirodnih proizvoda i usluga kako bi se zadovoljile i potrebe lokalne zajednice. Tabela 3. Broj i povrina zatienih prirodnih podruja u pojedinim regionima (UN lista zatienih podruja, - IUCN / UNEP World Conervation Monitoring Centre 2003.) Zatiena podruja (IUCN kategorije I IV) Broj podruja Australija i Novi Zeland Karibi Centralna Amerika Istona Azija Istona i juna Afrika Evropa Sjeverna Afrika i Srednji Istok Sjeverna Amerika Sjevrna Euroazija Pacifik Juna Amerika i Brazil Juna Azija Antarktik Jugoistona Azija Zapadna i Centralna Afrika Svijet (ukupno) 8.724 953 762 2.098 4.852 43.018 1.133 13.369 17.724 321 2.749 1.477 126 2.656 2.605 102.102 Povrina km 1.187.320 69.470 145.322 1.031.813 1.967.242 750.225 1.272.840 4.552.905 1.816.735 20.489 4.137.180 308.826 70.294 759.788 1.125.926 18.763.407 % od ukupne povrine 14,82 29,59 27,86 8,77 17,17 14,63 9,92 20,79 8,22 3,7 22,2 6,87 0,5 16,39 8,77 12,65


17

1.5.2. NACIONALNI PARKOVINajpoznatiji i najatraktivniji oblici zatienih podruja su nacionalni parkovi (NP). Razlozi za to su u injenicama da se radi o teritorijalno velikim prostorima, sa visokim estetskim, biolokim i drugim vrijednostima, a kojima je fiziki pristup, odnosno posjet veoma lako omoguen. Uostalom, sama definicija IUCN-a kae da se NP utvruje sa ciljem zatite prirodnih podruja od izuzetne vrijednosti, nacionalnog i meunarodnog znaaja za duhovne, naune, edukativne, rekreativne ili turistike svrhe. Meutim, jo uvijek se mogu uti pitanja o tome kakve su koristi od uspostavljanja nacionalnih parkova. Po miljenju eksperata koristi su viestruke: Zatitne: trajna zatita biodiverziteta kao i ostalog prirodnog i kulturno istorijskog naslijea; Ekonomske: promjena sticanja dohodka, odustajanje od kratkoronih ekonomskih interesa, novi duh pozitivnog umarstva, novi menadment prostora, atmosfera samoodrivosti; Razvojne: naputanje stereotipa donosi razliite mogunosti zapoljavanja lokalnog stanovnitva u turizmu (tranzitni, seoski, nauni, zdravstveni ...), proizvodnji zdrave hrane, servisi u funkciji parka (renderi, vodii, uprava parka), komunkacije sa svijetom; Politike: internacionalizacija, smanjenje ksenofobije kao posljedice rata, prevazilaenje nacionalnih tenzija; Socioloke: porast osjeanja samopotovanja, senzibilizacija stanovnitva; Obrazovne: stvaranje uslova za znanstveni rad, interakcija sa obrazovnim i znanstvenim ustanovama. Model zasnivanja nacionalnih parkova prema IUCN (50 % evropskih zemalja je prihvatilo ovaj model): 1. zona jezgra (apsolutna zatita) 2. rekreativna zona (regulirano rekreativno koritenje) 3. zona tradicionalnog koritenja (ogranieno gazdovanje) 4. zona odrivog koritenja (ekonomsko koritenje prostora) Zatiena podruja su jedan od najee koritenih alata u konzervaciji prirode. Naini i oblici zatite variraju od zemlje do zemlje i odreeni su nacionalnim zakonskim aktima. Pored toga postoji veliki broj meunardnih sporazuma, konvencija i dokumenata koji ureuju oblast prirode. Svjetska unija za zatitu prirode (IUCN) ima dugoroni cilj, a to je da svaka zemlja treba staviti pod zatitu minimalno 10% svoje teritorije. U veini drava se provode nacionalne akcije za zatitu prirode ovisno o tome koliko je javnost zainteresirana ali i o tome koliki su stvarni prirodni potencijali koji trebaju zatitu. Stoga u Evropi postoje znaajna odstupanja izmeu nekih zemalja. Uglavnom se mogu izdvojiti tri vrste aktivnosti koje se poduzimaju na konzervaciji prirode: - Aktivnosti za zatitu vrsta; - Aktivnosti na zatiti posebnih zona; - Aktivnosti namjenjene usklaivanju konzervacije prirode i strategija razliitih ekonomskih sektora; Tabela br. 4 Prikaz ukupne povrine zatienih podruja u zemljama blieg okruenja (UN lista zatienih podruja, - IUCN / UNEP World Conervation Monitoring Centre 2003.) Drava Makedonija Slovenija Hrvatska Srbija Crna Gora Povrina zatienih podruja (ha) 257.100 202.500 565.400 534.232 108.716 Postotak od ukupne povrine drave 7,9 % 7,4 % 6,9 % 6,5 % 7,8 %

18


Danas u svijetu egzistira vie od 1.050 zatienih podruja u rangu nacionalnog parka sa preko 256 miliona hektara. Svijest o potrebi ouvanja i zatite visoko vrijednih prirodnih prostora pojavila se prvo u SAD-u gdje je 1872. g. drava osnovala prvi nacionalni park Yellowstone. U Evropi je prvi nacionalni park osnovan 1909. g. u vedskoj, potom 1914. g. u vicarskoj, a nakon toga se mrea nacionalnih parkova (ali i ostalih vrsta zatienih podruja) u Evropi naglo iri i razvija. Do 1939. godine u Evropi je postojao 31 nacionalni park u 15 zemalja. Danas pojedine zamlje Evrope imaju veliki broj nacionalnih parkova (Finska 32, vedska 25, Rusija 22, itd.) dok neke imaju tek po jedan nacionalni park (Portugal, Latvija, Slovenija). Razvojne mogunosti koje se pruaju lokalnom stanovnitvu su sve vee to jasno dokazuju pozitivna iskustva irom svijeta. Primjera radi navodimo podatke o godinjem broju posjetilaca odreenih nacionalnih parkova: Plitvika jezera 800.000, Bayerische Wald 1,5 miliona, Hohe Tavern 4,5 miliona, nacionalni parkovi u SAD-u preko 120 miliona. Tabela br. 5 Zatiena podruja u ex Jugoslaviji (UN lista zatienih podruja, - IUCN / UNEP World Conervation Monitoring Centre 1985.) NAZIV PLITVICE Hrvatska BIOGRADSKA GORA Crna Gora BRIONI Hrvatska KORNATI Hrvatska MLJET Hrvatska PAKLENICA Hrvatska RISNJAK Hrvatska SUTJESKA BiH TRIGLAV Slovenija ERDAP Srbija FRUKA GORA Srbija GALIICA Makedonija KOZARA BiH LOVEN Crna Gora MAVROVO Makedonija PELISTER Makedonija DURMITOR Crna Gora POVRINA (ha) 19.000 3.400 2.700 30.200 3.100 3.617 3.014 17.250 2.000 64.000 25.000 23.000 3.375 2.000 73.088 10.400 33.000 GODINA OSNIVANJA 1949 1952 1983 1980 1960 1949 1953 1965 1961 1983 1958 1958 1967 1952 1949 1948 1952


19

2. ZATITA PRIRODE U bOSNI I hERcEGOVININesumnjivo je da Bosna i Hercegovina ima veliki broj prirodnih vrijednosti koje zasluuju, odnosno imaju potrebu da budu zatieni nekim od vidova zatite. Naalost, jo uvijek ne postoji dovoljno funkcionalan sistem zatite koji bi obezbijedio da se rijetke i ugroene vrste i visokovrijedni prirodni pejzai stave u funkciju zatite, odnosno da se sa njima postupa u skladu sa principima odrivog razvoja. U predratnim vremenima je postojao sistem zatite koji je, uprkos svemu, bio koliko toliko funkcionalan, ali povrina zatienih podruja, kao i broj zatienih vrsta, bila je izuzetno mala. Da stanje bude gore po prirodu danas je situacija ak i nepovoljnija kada se uzme u obzir injenica da sistemska zatita biljnih i ivotinjskih vrsta (izuzev zatite podruja) u praksi ne postoji te da je povrina pod zatitom ak i manja nego to je to bila u ranijem sistemu. Iako su jo 2002. i 2003. godine u Republici Srpskoj (RS) i Federaciji Bosne i Herecegovine (FBiH) usvojeni prihvatljivi zakoni o zatiti okolia i prirode njihova primjena nije zadovoljavajua. Tome znatno doprinosi nepostojanje veine potrebnih podzakonskih akata koji bi omoguili i praktinu primjenu zakona. Imajui u vidu dosadanju dinamiku usvajanja podzakonskih akata moemo zakljuiti da e se na njihovo kompletiranje itekako saekati. Posebno je alarmantna situacija sa zatitom vrsta i zatitom podruja obzirom da pri resornom ministarstvu zaduenom za okoli u FBiH ne djeluje tzv. agencija za zatitu prirode (u RS-u djeluje). Ovakva agencija je praktino djelovala sve do prije nekoliko godina (Zavod za zatitu kulturnog i prirodnog naslijea BiH) i njene aktivnosti su, pored zatite kulturno-historijskog naslijea, bile uglavnom usmjerene na poslove zatite prirode. Danas je oigledno da resorna entitetska ministarstva nemaju dovoljno vlastitih kapaciteta, ali ni razumijevanja od strane ostalih relevantnih institucija, da bi kvalitetno obavljali pomenute poslove. Generalno, u Bosni Hercegovini je svijest o zatiti okoline i prirode na veoma niskom nivou. Sa jedne strane radi se o nedostatku osnovne kulture i nedovoljnoj educiranosti dok sa druge strane kod odreenog sloja stanovnitva postoji jasna elja za sticanjem profita raznim neprihvatljivim sredstvima pri emu se ne preza ni od najradikalnijih zahvata u okoli. Nepostojanje kvalitetnog pravnog sistema omoguava, odnosno dozvoljava radnje koje bi trebale biti sankcionisane po ve postojeim zakonima bez da postoje odredbe o zatiti odreenih podruja. Takoer, ve zatiena podruja nisu nikakav garant da e priroda u njima biti ouvana u skladu sa vidom zatite koja bi trebala da egzistira na tom podruju. Klasian primjer je Prokoko jezero koje je od strane bive drave proglaeno kao rezervat prirode jo davnih ezdesetih godina prolog stoljea te je od 2004. ponovo proglaeno zatienim po novom federalnom zakonu o zatiti prirode. Meutim, to nije ni najmanje popravilo aktualnu situaciju pa se divlja gradnja, kao najvei problem ovog podruja, nastavila i dalje, a nije dolo ni do saniranja podruja i uklanjanja bespravno sagraenih objekata. Drugi primjer se odnosi na Blidinje jezero na vrsnici koje je postalo poligon za gradnju neprimjerenih vikend naselja, a takoer se radi o zatienom podruju. Negativnih primjera ima veoma mnogo i teko ih je sve i nabrojati. Meutim, ostaje nam nada da e vlasti i javnost BiH to prije prepoznati vanost zatite prirode i zatienih podruja pogotovo imajui u vidu da je sektor zatite okoline jedan od visoko rangiranih prioriteta Evropske unije u procesu integracije.

2.1. PRIRODNE VRIJEDNOSTI bOSNE I hERcEGOVINEU skladu sa principima Konvencije o biolokoj raznolikosti, biodiverzitet BiH se temelji na raznolikosti gena, raznolikosti vrsta i raznolikosti ekosistema i pejzaa. Specijski diverzitet (diverzitet vrsta) odlikuje se najviim stupnjem endeminosti na prostoru Evrope. Osim specijske, diverzitet BiH se odlikuje i izuzeno visokim stupnjem pejzane raznolikosti u koju su integrirani i svi oblici geoloke i bioloke razliitosti u najirem smislu. Bosna i Hercegovina je bogata biolokom raznolikou, izmeu ostalog, iz razloga to pripada trima razliitim geolokim i klimatskim regijama:

20

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiH- Mediteranska regija, - Eurosibirska-boreoamerika regija, - Alpska-visokonordijska regija.

Upravo na podruju BiH nalaze se brojni razvojni endemni centri, te centri reliktnosti refugijumi tercijarne flore i faune, koja se upravo u specifinim klimatskim uvjetima odrala i do danas. Uzevi u obzir broj vrsta (S) i relativno malu povrinu zemlje (A) S/A odnos Bosna i Hercegovina spada meu najbogatije zemlje u Evropi. ak 30% ukupne endemine flore Balkana (1.800) vrsta se nalaze u BiH. BiH takoer raspolae izuzetno visokim stepenom diverziteta biotopa. Tome doprinosi specifina orografija, geoloka podloga, hidrologija i ekoklima.

Tabela 6, Procjena diverziteta u BiH prema skupinama (Strategija zatite okolia FBiH, 2007.)Broj 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Skupina 1100 vrsta alga 500 vrsta mahovina 70 vrsta papratnjaa 4100 vrsta sjemenaa Vie od 100 vrsta riba 20 vrsta vodozemaca 35 vrsta gmizavaca 320 vrsta ptica 80 vrsta sisara Oko 10 000 vrsta beskimenjaka Oko 1400 vrsta gljiva Oko 300 vrsta liajeva vie hiljada nedovoljno poznatih prokariota

Geoloka raznolikost predstavlja raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala, reljefa, hidrogeolokih oblika i drugih determinanti stvarnih i potencijalnih biotopa odreenog prostora. Imajui u vidu povrinu zemlje, te broj do sada utvrenih geolokih rariteta, BiH spada u red najraznovrsnijih zemalja u Evropi. Iako pod izraenim antropogenim uticajem georaznolikost je jo uvijek lokalno ouvana pa je treba staviti pod odgovarajui sistem odrivog upravljanja. Geoloka raznolikost Federacije BiH je temeljna determinanta visokog stepena raznolikosti stanita, odnosno biotopa. Kao posljedica koegzistencije i visokog nivoa interakcija izmeu bioloke i geoloke raznolikosti, na itavom prostoru BiH je prisutan i visok stepen pejzanih raznolikosti. Uvaavajui biogeografske i fiziko-geografske specifinosti mogu se razlikovati slijedei tipovi pejzaa: - Mediteranski pejzai, - Supramediteranski pejzai, - Mediteransko-montani pejzai, - Pripanonski pejzai, - Planinski pejzai; Poseban peat unikatnosti prostoru BiH daju specifini pejzai koji su karakteristini za ukupni diverzitet i prema kojima se vri identifikacija ekosistema sa visokim prirodnim vrijednostima: 1. Visokoplaninski pejzai sa dominacijom ekosistema planinskih livada ili rudina, planinskih toila ili sipara, pukotina stijena, bazifilnih treseta, te pretplaninskih ekosistema klekovine bora, bukve, munike, smre i jele;


21

2. Raznoliki i polidominantni pejzai u refugijumima Bosne i Hercegovine: a. pejzai reliktnih borovih uma na dolomitima i ofiolitskoj zoni sa ekosistemima ilirskog bora, munike, b. pejzai reliktno-refugijalnih ekosistema u kanjonima i klisurama Une, Sane, Neretve, Bosne i Drine, u kojima je sadran najvei diverzitet ekosistema, zajednica, stanita, vrsta, te geolokih formi; 3. Movarni pejzai (Hutovo Blato, Buko Blato, Bardaa), planinska jezera Kupreke visoravni, Bjelanice, Prenja, vrsnice, atora, te movarna planinska podruja u obliku ostrva (Vranica, Zvijezda). 4. Sloeni ekosistemi krakih polja i polja u kru (Grahovsko, Livanjsko, Glamoko, Kupreko, uiko, Grudsko, Posuko, Dugo polje, Mostarsko blato, Ljubuko, Stolako i zapadni dio Popovog polja sa hidrogeolokim i morfolokim fenomenom peinom Vjetrenicom) Na osnovu Strategije zatite okolia FBiH generalno se mogu izdvojiti sljedee karakteristike bioloke i pejzane raznolikosti: - visok stepen specijske, genetike i ekosistemske raznolikosti; - visok stepen ouvanosti cjelina pejzane raznolikosti od evropskog i globalnog znaaja; - znaajan stepen promjena u odnosu na distribuciju i sastav klimatogenih ekosistema; - izraen trend gubitka bioloke i pejzane raznolikosti, uslovljen antropogenim uticajima; Prirodno naslijee BiH podrazumijeva dijelove prirodnog okolia koji su izdvojeni i prepoznati kao podruja od visokog znaaja te kao takvi zatieni zakonskim aktima. Ukupna povrina pod zatitom je veoma niska i ne odgovara prirodnim potencijalima koje BiH posjeduje. ak ni ona podruja koja posjeduju odreeni stepen zatite ne ostaju poteena raznih antropogenih destruktivnih aktivnosti. Stoga nije rijetkost da se u zatienim podrujima, pod isprikom odrivog razvoja, grade energetski objekti, otvaraju kamenolomi, vre neprimjerene sjee itd. Slika br. 3 Podruja pod pritiscima antropogenih (ljudskih) djelatnosti (NEAP BiH 2003.)

22

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiHOsnovni elementi koji utiu na gubitak bioloke raznolikosti su: - konverzija stanita, - prekomjerna eksploatacija prirodnih resursa, - zagaenje, - invazivne vrste, - uticaj klimatskih promjena, - ekoloka svijest.

Istovremeno, znaajan stepen ugroenosti bioloke i pejzane raznolikosti ogleda se kroz sljedee identificirane karakteristike: - kritino ugroene vrste / stanita / ekosistemi / pejzai od lokalnog i globalnog znaaja; - stanita i ekosistemi sa velikim brojem endeminih i reliktnih vrsta ili ugroenih vrsta ili sa visokom stopom bogatstva bioloke raznolikosti; - ekosistemi sa znaajnom ekonomskom i ekolokom vrijednou; - pejzai sa znaajnom biolokom i kulturnom raznolikou;

2.2. INSTITUcIONAlNI OKVIR ZATITE OKOlINE U bIhNa temelju Ustava Bosne i Hercegovine, upravljenje okoliem nije institucionalizirano na nivou drave, nego je u okviru organizacione strukture vlada entiteta koje imaju ministarstva koja se bave problematikom okolia. U Federaciji BiH nadlenost po pitanju zatite okolia najveim dijelom pripada Federalnom ministarstvu turizma i okolia, ali i drugim institucijama: Federalno ministarstvo prostornog ureenja, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Federalno ministarstvo energetike, rudarstva i industrije, Federalni zavod za geologiju, Federalni meteoroloki zavod, J.P. za Vodno podruje slivova rijeke Save, J.P. za Vodno podruje slivova Jadranskog mora; U Republici Srpskoj nadlenost uglavnom pripada Ministarstvu za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju, ali i drugim institucijama: Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede, Ministarstvo privrede, energetike i razvoja, Republiki hidrometeoroloki zavod, Institut za ekologiju, zatitu na radu i zatitu od poara (Banja Luka), Pravna lica koja su dobila licencu za obavljanje djelatnosti iz oblasti okolia; U distriktu Brko politika zatite okolia je u direktnoj nadlenosti Vlade Distrikta preko sektora za komunalne djelatnosti i sektora za poljoprivredu i umarstvo. U FBiH je dio odgovornosti upravljanja okoliem i u nadlenosti kantonalnih ministarstava. Poslove zatite prirode iz nadlenosti kantona vri kantonalno ministarstvo nadleno za poslove okolia. Iako u Bosni i Hercegovini ne postoji dravna agencija koja bi se bavila pitanjima okolia, Vlade Entiteta su saraivale po pitanju zajednikih interesa kroz Koordinacioni odbor za okoli koji je formiran sredinom 1998. godine. Osnivanjem meuentitetskog tijela za zatitu okolia 2006. godine prestao je sa radom Koordinacioni odbor za okoli, a treba spomenuti da od 2002. g. na nivou BiH, postoji i Upravni komitet za zatitu okolia i odrivi razvoj. Prema Zakonu o ministarstvima i upravi BiH, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH je odgovorno (u saradnji sa entitetskim ministarstvima) za izvravanje meunarodnih okolinskih obaveza na podruju BiH. Zakonom o ministarstvima i drugim tijelima uprave BiH (Slubeni glasnik BiH br. 5/03) se ovom ministarstvu daje izmedju ostalog nadlenost za prirodne resurse, energetiku i okoli.


23

2.3.1. MEUNARODNI SPORAZUMI IZ OBLASTI ZATITE OKOLINE KOJIMA JE PRISTUPILA BOSNA I HERCEGOVINA Konvencija o prekograninom zagaivanju zraka na velikim udaljenostima - 1994. Protokol uz Konvenciju o prekograninom zagaivanju zraka na velikim udaljenostima iz 1979. godine, o dugoronom finansiranju programa saradnje za praenje i procjene prekograninog prenosa zagaujuih tvari u zraku na velike daljine u Evropi (EMEP) 1994. Beka konvencija o zatiti ozonskog omotaa - 1994. Montrealski protokol o supstancama koje oteuju ozonski omota (izmjene i dopune) 2003. Okvirna Konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama - 2000. Meunarodna konvencija o zatiti biljaka - 2003. Konvencija (UN) o biolokoj raznolikosti - 2002. Konvencija o movarama od meunarodne vanosti, osobito kao stanite ptica movarica - 2001. Konvencija o uspostavljanju Organizacije za zatitu evropskih i mediteranskih biljaka 2005. Konvencija o pomoi u sluaju nuklearne nesree ili radioloke katastrofe - 1994. Konvencija o ranom obavjetavanju o nuklearnim nesreama - 1994. Konvencija o saradnji na zatiti i odrivoj upotrebi rijeke Dunav (Konvencija o zatiti rijeke Dunav) - 2004 Konvencija o zatiti Sredozemnog mora od zagaivanja - 1978. Protokol o zatiti Mediterana od zagaivanja sa kopna - 1998. Protokol o posebno zatienim podrujima i biolokoj raznolikosti Mediterana - 1998. Protokol o sprjeavanju zagaenja Sredozemnog mora potapanjem otpadnih i drugih tvari s brodova i aviona - 1998. Protokol o saradnji u borbi protiv zagaenja Sredozemnog mora naftom i drugim tetnim tvarima u sluajevima opasnosti - 1998. Meunarodna konvencija o spreavanju zagaivanja mora naftom - 1994. Meunarodna konvencija o zatiti od zagaivanja sa brodova - 1994. Konvencija o spreavanju zagaivanja mora otpacima i drugim tvarima - 1995. Bazelska konvencija o nadzoru prekograninog prometa opasnog otpada i njegovom odlaganju - 2000. Konvencija UN o suzbijanju desertifikacije u zemljama pogoenim jakim suama i/ili desertifikacijom, posebno u Africi - 2002. Kyoto Protokol 2007; (CS, ivotna sredina u propisima i planovima u BiH, 2007.)

24


2.3.2. MEUNARODNI SPORAZUMI IZ OBLASTI ZATITE PRIRODE KOJIMA BOSNA I HERCEGOVINA JO NIJE PRISTUPILA Protokol o biolokoj sigurnosti unutar Konvencije Ujedinjenih naroda o biolokoj raznolikosti; Protokol o smanjivanju acidifikacije, eutrofikacije i prizemnog ozona; Konvencija o zabrani razvoja, proizvodnje i stvaranju zaliha bakteriolokih (biolokih) i toksinih oruja i njihovo unitenje; tokholmska konvencija o trajnim organskim zagaivaima; Konvencija o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje flore i faune; Protokol o biolokoj sigurnosti unutar Konvencije Ujedinjenih naroda o biolokoj raznolikosti; Konvencija o zatiti evropskih divljih vrsta i prirodnih stanita (Bernska konvencija); Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine; Konvencija o ouvanju migracijskih vrsta divljih ivotinja; Meunarodna konvencija o zatiti ptica; Evropska konvencija o zatiti ivotinja za klanje; Evropska konvencija o zatiti ivotinja za uzgoj; Konvencija o pristupu informacijama, sudjelovanju javnosti u donoenju odluka i pristupu pravosuu u okolinim pitanjima (Arhuska konvencija); Konvencija o ribolovu u vodama Dunava; Sporazum o uspostavljanju Generalnog vijea za ribarenje za Mediteran; Konvencija o ribolovu i o ouvanju biolokih bogatstava otvorenog mora; Konvencija o kontinentalnim podvodnim grebenima/sprudovima; Konvencija o spreavanju zagaivanja mora otpacima i drugim tvarima; Sporazum o mjerama zatite morskih raia-kozica, jastoga, kampa i rakova u velikim dubinama mora; (CS, ivotna sredina u propisima i planovima u BiH, 2007.)

2.3.3. KONVENCIJA O BIOLOKOJ RAZNOLIKOSTIKonvencija o biolokoj raznolikosti doneena je na velikoj meunarodnoj konferenciji 1992. godine, a domain tog skupa je bio Rio de Janeiro (Brazil). Inae, ova konferencija Ujedinjenih nacija o zatiti ivotne sredine i razvoju (UNCED) bila je najvea od svih ikad odranih konferencija Ujedinjenih nacija. Prisustvovalo je blizu 10.000 zvaninih predstavnika iz oko 150 zemalja, ukljuujui i 116 nacionalnih politikih lidera. Konvencija je stupila na snagu 29.12.1993. g., dok je Bosna i Hercegovina pristupila 26.08.2002. g. a ratificirana je 04.10.2002. godine. Ovo je temeljna konvencija koja je zacrtala novu koncepciju zatite prirode, proirujui ovu djelatnost na ouvanje sveukupne bioloke i krajobrazne raznolikosti i osiguranje odrivog koritenja prirodnih dobara. Konvencija odreuje bioloku raznolikost kao raznolikost unutar vrsta, meu vrstama i meu ekolokim sistemima. Ona dakle obuhvaa sve oblike ivota koji u cjelini sami po sebi predstavljaju vrijednost koju treba ouvati, bez obzira posjeduju li jo neke posebne


25

vrijednosti koje im pripisuje ovjek. Konvencija uspostavlja ouvanje bioloke raznolikosti kao temeljno meunarodno naelo u zatiti prirode i zajedniku obavezu ovjeanstva. Osnovni cilj konvencije je ouvanje i odrivo koritenje bioloke raznolikosti to podrazumijeva koritenje na nain da se nee dugorono osiromaiti ivi svijet i njemu pripadajua stanita nego e prirodni potencijal zemlje ostati na koritenje buduim generacijama. Principi bioloke raznolikosti trebaju da budu osigurani unutar svake zemlje, ali isto tako i u okviru meunarodne saradnje, posebno imajui na umu da zemlje u razvoju posjeduju znaajnu bioloku raznolikost (to je od interesa za cijelu planetu), a razvijene zemlje posjeduju znanja o uticaju privrednog razvoja na prirodu i mogunostima okolinski prihvatljivog razvoja, kao i o okolinski prihvatljivim tehnologijama. Obaveze potpisnica konvencije su sljedee: - uspostavljanje sistema zatienih oblasti; - usvajanje i provoenje mjera za oporavak i rehabilitaciju ugroenih vrsta i za njihovo ponovno uvoenje u njihova prirodna stanita; - regulisanje uslova koritenja biolokih resursa; - promovisanje osjeaja za okolinu i odrivi razvoj; - upravljanje i kontrolisanje rizika povezanih sa upotrebom i oslobaanjem modificiranih ivih organizama proizvedenih biotehnologijama i uspostavljanje mehanizama meunarodne saradnje, tehnoloke saradnje i finansijske pomoi zemljama u razvoju.

2.3. ZAKONSKA lEGISlATIVA IZ OblASTI ZATITE PRIRODEU skladu sa Dejtonskim sporazumom, sva zakonska okolinska legislativa iz bive SR BiH je zadrana i bila je na snazi sve do donoenja novih zakona. Sredinom 2003. godine u FBiH (u RS-u 2002. g.) donesen je set okolinskih zakona, meu kojima se nalazi i Zakon o zatiti prirode. Tekst ovih Zakona se zasniva na zakonodavstvu EU iz oblasti zatite okolia i na pristupu koji koriste EU i njene zemlje lanice prilikom regulisanja i upravljanja zatitom okolia. Time su se u Bosni i Hercegovini eljele stvoriti predpostavke za djelotvornu zatitu okolia u skladu sa najsavremenijim saznanjima i evropskim tendencijama. Na ovaj nain, dva bh. entiteta su dobila primarno zakonodavstvo u oblasti zatite okolia. Da bi se zakoni u potpunosti primjenjivali potrebno je uskladiti kantonalne zakone (u FBiH), te je potrebno donijeti niz podzakonskih akata. Set ekolokih zakona: 1. Zakon o zatiti okolia (okvirni), 2. Zakon o zatiti prirode, 3. Zakon o zatiti voda, 4. Zakon o zatiti zraka, 5. Zakon o upravljanju otpadom, 6. Zakon o fondu za zatitu okolia. Kao to je to jasno iz samog naslova Zakon o zatiti prirode ureuje pitanja iz oblasti zatite i ouvanja prirode u najirem smislu. Zakonom o zatiti prirode FBiH uspostavljen je novi koncept zatite prirode u skladu sa Konvencijom Ujedinjenih naroda o biolokoj raznolikosti i drugim meunarodnim propisima, tj. ureuje se ouvanje bioloke raznolikosti kroz zatitu i ouvanje prirodnih stanita i divljih biljnih i ivotinjskih vrsta. Osim tradicionalne metode zatite prirode uspostavljanjem zatienh podruja, zatita prirode proiruje se na cjelokupnu bioloku i pejzanu raznolikost, ukljuujui zatitu stanita. Zatita stanita predstavlja ujedno i preduslov za zatitu biljnih i ivotinjskih vrsta koje obitavaju u tim stanitima. Stanite je podruje koje se razlikuje po geografskim, abiotikim i biotikim karakteristikama, koje sadri odgovarajue uslove za ivot odreenog organizma, njegove populacije ili zajednica organizama unutar prirodnog sistema gdje postoje svi okolinski uslovi, neophodni za njihov opstanak i razvoj. Cilj zatite stanita, koji je za

26


podruje Evrope naroito razraen EU direktivom o zatiti prirodnih stanita i divlje faune i flore iz 1992. godine (Direktiva o stanitima), jeste dugorono ouvati stanita vana za zatitu prirode u Evropi (ugroeni rijetki stanini tipovi na evropskom nivou) u tzv. povoljnom stanju. Zatita stanita Bosne i Hercegovine odreena je Konvencijom o biolokoj raznolikosti (1992), Sveevropskom strategijom ouvanja biloke i pejzane raznolikosti (1995), Nacionalnom strategijom i akcionim planom zatite bioloke i pejzane raznolikosti BiH (NBSAP BiH 2008 2015), koja ukljuuje mjere ouvanja stanita, kao i entitetskim strategijama zatite prirode. Obzirom da je sadraj ove publikacije prvenstveno fokusiran na tematiku zatienih podruja, a ista je definisana Zakonom o zatiti prirode, tako emo navesti ciljeve tog zakona. Osnovni cilj donoenja Zakona o zatiti prirode: odreivanje uslova i naina obnove, zatite i odrivog razvoja pejzaa, prirodnih podruja, biljaka, ivotinja i njihovih stanita, minerala i fosila, i drugih komponenti prirode, nadlenosti tijela koje vre poslove zatite prirode, ope i posebne mjere za zatitu prirode, informacijski sistem, finansiranje zatite prirode, nadzor itd. Do devedesetih godina prolog stoljea, zatiena podruja u Bosni i Hercegovini su kategorisana u skladu sa Zakonom o zatiti kulturno - historijskog i prirodnog naslijea, prema kome su postojale slijedee kategorije zatite: Nacionalni park Park prirode Regionalni park Opti (strogi) rezervat prirode Posebni (specijalni) rezervat prirode Spomenik prirode Memorijalna prirodna dobra Spomenik oblikovane prirode Aktualni Zakon o zatiti prirode FBiH podrazumijeva etiri (4) vida zatienih podruja: 1. Zatieno podruje prirode (Ia, Ib i IV kategorija IUCN-a); 2. Nacionalni park (II kategorija IUCN-a); 3. Spomenik prirode (III kategorija IUCN-a); 4. Zatieni krajolik (V kategorija IUCN-a). Prva i druga kategorija zatienih podruja su u nadlenosti federalnih vlasti dok su trea i etvrta u nadlenosti kantona na ijem podruju se nalaze. Osnovna pitanja koja se ureuju zakonom o zatiti prirode: - Uspostavlja se sistem zatite prirode koji je kompatibilan evropskim zakonima, standardima i praksi; - Utvruje se sistem zatite prirodnih vrijednosti, koji ukljuuje ne samo posebno zatiene prirodne vrijednosti, ve zatitu cjelokupne bioloke raznolikosti i raznolikosti krajolika; - Uspostavljaju se temelji za odrivo koritenje prirodnih dobara; - Uspostavljanje meu-entitetske i meunarodne saradnje; - Uspostavljanje Crvene liste stanita i vrsta; - Zatita staninih tipova i ekolokih sistema; - Uspostava ekoloke mree; - Unos novih i nestalih vrsta; - Proglaavanje zatienih prirodnih vrijednosti; - Voenje registra zatienih prirodnih vrijednosti; - Ukljuivanje u evropski program zatienih podruja NATURA 2000; - Upravljanje zatienim prirodnim vrijednostima (zatienim prirodnim podrujima, nacionalnim parkovima, spomenicima prirode, zatienim pejzaima); - Aktivnosti i njihova dejstva na zatienom podruju;

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiH-

27

Planiranje i organizacija zatite prirode - Strategija zatite prirode; Informiranje javnosti o stanju o zatiti prirode i sudjelovanje javnosti u odluivanju; Uspostava i voenje informativnog sistema zatite prirode; Koncepcija i sadraj Zakona temelje se na propisima Evropske unije, meunarodnim konvencijama i protokolima; Slika 4. Institucionalne nadlenosti u upravljanju zatienim podrujima u BiH

2.4.1. DEFINICIJE ZATIENIH PODRUJA PREMA DOMAEM ZAKONODAVSTVU(Izvod iz Zakona o zatiti prirode FBiH 2003. g.) 1. Zatita podruja lan 25. Zatieno podruje je dio kopna i/ili mora odreeno radi zatite i odravanja bioloke raznolikosti, prirodnih i kulturnih resursa. Zatiena podruja su : a) zatiena prirodna podruja ustanovljena u naune svrhe ili radi zatite divljine; b) nacionalni parkovi ustanovljeni u svrhu zatite ekosistema i rekreacije; c) spomenici prirode ustanovljeni u svrhu ouvanja specifinih prirodnih karakteristika, d) zastieni pejzai ustanovljeni u svrhu ouvanja kopnenih pejzaa, priobalnih podruja i rekreacije.

28

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiHlan 26. Zatiena prirodna podruja Zatieno prirodno podruje je: a) kopneno ili priobalno podruje sa izuzetnim ili reprezentativnim ekosistemima, geolokim ili fiziolokim karakteristikama i/ili vrstama od izuzetne vanosti, a koriste se u naune svrhe i/ili monitoring okolia, ili b) neizmjenjeno ili neznantno izmjenjeno kopneno i/ili priobalno podruje velike povrine, koje je zadralo svoje prirodne karakteristike i uticaj, bez stalnog ili znaajnog stanita ustanovljeno radi ouvanja prirodnih uvjeta, ili c) kopneno i/ili priobalno podruje izloeno aktivnoj intervenciji radi upravljanja s ciljem osiguranja odravanja stanita i/ili ispunjenja zahtjeva specifinih vrsta. Zatieno prirodno podruje utvruje se s ciljem: - ouvanja i neuznemiravanja stanita, ekosistema i vrsta, odravanja genetikih resursa u dinaminom stanju i stanju razvoja, odravanja utvrenih ekolokih procesa, ouvanja strukturalnih karakteristika pejzaa ili stijena, ouvanja uzoraka iz prirodnog okolia u naune svrhe, monitoringa okolia i obrazovanja, ukljuujui i podruja koja nemaju pristup, svoenja uznemiravanja na minimum putem paljivog planiranja i vrenja istraivanja i drugih odobrenih aktivnosti i ogranienje pristupa javnosti; - osiguranja sadanjim i buduim generacijama ouvanja prirodnih vrijednosti i kvaliteta okolia, osoguranja pristupa javnosti i odravanje kvaliteta divljine, - ouvanja i odravanja uvjeta stanita neophodnih za zatitu znaajnih vrsta, grupa vrsta, biotikih zajednica ili fizikih karakteristika okolia, tamo gdje je potrebna odreena ljudska intervencija za optimalno upravljanje; omoguavanja izvoenja naunih istraivanja i monitoringa okolia kao primarnih aktivnosti zajedno sa odrivim upravljanjem resursa; odreivanja podruja radi obrazovanja javnosti i razumijevanja karakteristika stanita i upravljanja divljim biljnim i ivotinjskim svijetom, eleminiranja i spreavanja eksploatacije u zatienim oblastima ili posjeta koje mogu uzrokovati promjene i oteenja prirode; omoguavanja benificija stanovnitvu koje ivi u zatienom podruju koje su u skladu sa drugim ciljevima upravljanja. lan 27. Nacionalni park Nacionalni park je prirodno kopneno i/ili priobalno podruje odreeno radi: a) zatite ekolokog integriteta jednog ili vie ekosistema za sadanje i budue generacije; b) iskljuivanja eksploatacije ili posjeta koje mogu uzrokovati promjene i oteenja prirode, c) osiguranja osnova za duhovne, naune, obrazovne, rekreacione i posjetilake svrhe. Nacionalni park utvruje se s ciljem: - zatite prirodnih podruja od izuzetne vrijednosti, nacionalnog i meunarodnog znaaja za duhovne, naune, edukativne, rekreacione ili turistike svrhe; ouvanja izvornog stanja biotikih zajednica, genetikih resursa i vrsta; osigunja ekoloke stabilnosti i raznolikosti; osiguranja korienja u inspirativne, edukativne, kulturne i rekreacione svrhe, iskljuujui eksploataciju ili posjete koje mogu prouzrokovati promjene i oteenja prirode; odravanja ekolokih, geomorfolokih i estetskih karakteristika zbog kojih je podruje proglaeno zatienim.

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiHlan 28 Spomenik prirode

29

Spomenik prirode je podruje sa jednom ili vie specifinih prirodnih/kulturnih karakteristika od izuzetne ili jedinstvene vrijednosti zbog svojih prirodnih, reprezentativnih ili estetskih osobina ili kulturne vanosti. Spomenici prirode utvruju se s ciljem : - zatite ili ouvanja trajnih prirodnih karakteristika od izuzetne vanosti, jedinstvenog ili znaajanog kvaliteta i/ili spiritualnog znaenja u skladu sa odreenim ciljevima, pruanja mogunosti za nauna istraivanja, obrazovanje, interpretaciju i procjenu od strane javnosti; - otklanjanja i spreavanja eksploatacije ili posjeta koje mogu dovesti do promjene i oteenja prirode; omoguavanja beneficija stanovnitvu koje ivi na tom podruju koje su u skladu sa ciljevima upravljanja. lan 29. Zatieni pejza Pejza je kopneno ili priobalno podruje nastalo meusobnim djelovanjem prirode i ovjeka sa izuzetnim estetskim, ekolokim i/ili kulturnim vrijednostima, i esto sa velikom bilokom raznolikou. Zatieni pejza utvruje se s ciljem: - odravanja usklaenosti meusobnog djelovanja prirode i kulture putem zatite kopnenog i/ili priobalnog pejzaa i tradicionalnog korienja zemljita, graenja, te drutvenih i kulturnih manifestacija; izvoenja ekonomskih aktivnosti u skladu sa prirodom i ouvanjem kulturnog sistema zajednica; odravanja raznolikosti pejzaa i stanita, srodnih vrsta i ekosistema; eleminiranja i spreavanja korienja zemljita i aktivnosti koje nisu u skladu sa ciljevima upravljanja, omoguavanja rekreacije i turizma koje odgovara kategoriji podruja; podsticanja naunih i edukativnih aktivnosti za dobrobit stanovnista za dui vremenski period; uea javnosti u zatiti okolia tog podruja; omoguavanja benificija kroz osiguranje prirodnih izvora (kao to su ume i ribe) i usluga (kao to su ista voda ili prihodi od turizma u cilju odrive upotrebe tog podruja) za lokalnu zajednicu. Nakon stupanja na snagu Zakona o zatiti prirode, slijedi izrada sekundarne legislative: - Strategija o zatiti prirode (l. 19); - Propis o proglaenju zatienog prirodnog podruja i nacionalnog parka (l. 30); - Plan implementacije Strategije zatite prirode (l. 20); - Posebni planovi upravljanja za svaki nacionalni park, zatieno prirodno podruje (l. 31); - Ciljevi ouvanja podruja i mjere zatite Program NATURA 2000 (l. 33); - Nain i uslovi zatite pejzaa van zatienih podruja (l. 21); - Nain izrade i vrste planova i projekata za zatitu pejzaa (l. 21); - Sadraj i metode voenja registra zatienih podruja (l. 30, stav 14); - Nain izrade plana upravljanja zatienim podrujem, sadraj i nadleno tijelo za sprovoenje posebnih mjera upravljanja (l. 31, stav 7); - Propis o uspostavljanju sistema praenja namjernog dranja i ubijanja zatienih ivotinja (l. 35, stav 2); - Propis o pokretanju mjera istraivanja ili ouvanja radi onemoguavanja da namjerno hvatanje ili ubijanje ima znaajan negativan uticaj na vrste (l. 35, stav 3); - Propis o uspostavljanju i upravljanju informacionim sistemom za zatitu prirode i vrenje monitoringa (l. 39, stav 1); - Uslovi pristupa zatienom podruju (l. 42, stav 5).

30


2.4. ZATIENI ObJEKTI PRIRODE U bIhZatiena podruja Bosne i Hercegovine, proglaena prije 1990. g., zauzimaju povrinu od 30766 ha, to od ukupne povrine (5120976 ha) iznosi oko 0,60 %. Na podruju BiH u periodu od 1954. godine zatieno je 16 strogih prirodnih rezervata, 9 prirodnih rezervata sa upravljanjem, 2 nacionalna parka, 5 specijalnih rezervata, 10 rezervata prirodnih predjela, 110 spomenika prirode, 1 zatieni pejza i 1 spomenik oblikovane prirode. Od zatienih podruja, najveu ukupnu povrinu zauzimaju nacionalni parkovi (20625 ha). Broj zatienih podruja u odnosu na stepen biodiverziteta i druge prirodne vrijednosti Bosne i Hercegovine generalno je veoma mali, te je neophodno pripremiti i primijeniti potpuno novi pristup u upravljanju prostorima specijalne namjene. Pri tome se mora istai i to da se zatienim podrujima koja se ve nalaze u bazi podataka ne upravlja shodno naunim ekolokim principima. Poslijeratnim zakonima koji se odnose na ovu oblast (Zakoni o zatiti prirode FBiH i RS) nije jasno istaknuto preuzimanje (prekvalifikacija) ranije zatienih podruja, te nisu utvrene paralele prema meunarodnoj relevantnoj (IUCN) kategorizaciji. Stoga dolazi, s jedne strane do zanemarivanja odreenih podruja kao zatienih, ili do proglaavanja zatienim ve ranije zatienih podruja. Drugim rijeima, veinski broj ranije zatienih podruja (do 1990. g.) praktino se ne tretiraju kao zatieni, odnosno njihov status trenutno nije definiran. Najvei dio postojeih zatienih podruja u BiH je jo uvijek teoretski regulisan Zakonom SR BiH o zatiti prirodnog i kulturno-historijskog naslijea iz 1985. godine. Tabela 7. Pregled zatienih podruja i vrsta prema Zakonu o prirodnom i kulturno-historijskom naslijeu SR BiH (NEAP BiH, 2003.) Grupa Kategorija zatite Strogi prirodni rezervat Upravljani prirodni rezervat Nacionalni park Specijalni rezervati Rezervati prirodnih predjela Biljne vrste ivotinjske vrste Ptice pjevice Ptice movarice Ptice grabljivice 9 7 5 153 66 38 Geoloki VIII Spomenici prirode Geomorfoloki Paleontoloki Pojedinana stabla Skupina stabala 3 65 1 21 1 Broj Podgrupa Broj

I II III IVV VI VII

3 2 2Geoloki Botaniki Ornitoloki

2 5 1


31

2.5.1. PREGLED ZATIENIH PODRUJA PREMA ZAKONU O PRIRODNOM I KULTURNO-HISTORIJSKOM NASLIJEU SR BIHI. STROGI PRIRODNI REZERVATI 1. 2. 3. 4. 5. Prauma Peruica u sklopu Nacionalnog parka Sutjeska Prauma Lom na planini Klekovai kod Bosanskog Petrovca Prauma Janj kod ipova Prauma ua-Ribnica, Ribnica kod Kaknja Prauma Pljeevica na planini Pljeevici kod Bihaa

II. UPRAVLJANI PRIRODNI REZERVATI 1. umski rezervat Omar iznad Skender Vakufa 2. umsko podruje Bukov Do kod Ljubinja 3. umsko podruje Masna Luka na vrsnici planini III. NACIONALNI PARKOVI 1. Sutjeska sa sjeditem u Tjentitu 2. Kozara sa sjeditem u Prijedoru IV. SPECIJALNI REZERVATI a) geoloki 1. Peina Vjetrenica u Zavali - Popovo Polje 2. Bijambarska peina kod Krivajevia - Ilija 3. Peina Hrustovaa u Vrhpolju kod Sanskog Mosta 4. Peina Banja Stijena u Banja Stijeni kod Rogatice 5. Zemljane piramide kod Miljevine-Foa 6. Peina Lednica u Resanovcima kod Bosanskog Grahova b) botaniki 1. Tresetno podruje na Zvijezdi planini kod Varea sa rijetkim biljkama 2. Tresetite sa maljavom brezom kod Han Krama Han Pijesak 3. Tresetite ilda na Zvijezdi planini kod Varea 4. Dolomitno podruje Vrtaljica kod Konjica 5. Mediteranetum u Neum Kleku 6. Panieva omorika na sljedeim lokalitetima: Gornja Brtanica - Viegrad Cerova Ravan selo Klanik Rakovac - Viegrad Tovarnica Viegrad tule Karaule Viegrad Bourevac Viegrad Veliki Stolac Viegrad Gostilja Viegrad Mehra, Sjeme pl. Rogatica Goli Vrh, Vratar Rogatica

32

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiHPanjak, Javor Rogatica Novo Brdo, Tesla pl. Rogatica Strugovi, Luke Srebrenica Tisovljak Vlasenica Viogor-ahdani ajnie Sokolina, Radomilja pl. Foa Plitina-Igrinik Srebrenica

c) ornitoloki 1. Hutovo Blato kod apljine 2. Jezero Bardaa kod Srbca V. REZERVATI PRIRODNIH PREDJELA 1. Trebevi planina iznad Sarajeva 2. Jahorina planina kod Pala 3. Suvajsko meugorje kod Bosanske Krupe 4. Kanjon Neretve od Jablanice do Drenice 5. Kanjon Rakitnice izmeu planina Bjelanice i Visoice 6. Kanjon Vrbasa od Jajca do Banja Luke 7. Klisura Uja kod Kladnja 8. Klisura ude kod Olova 9. Klisura Miljacke od Pala do Kozije uprije Sarajevo 10. Klisura rijeke Janj Otoka kod ipova 11. Vrelo Bune u Blagaju kod Mostara 12. Predjel Baajkovac iznad Livna 13. Predjel Kruica u Kruici planini kod Viteza 14. Predjel Tisovac kod Busovae 15. Predjel Bistriak kod Zenice 16. Cicelj planina iznad ajnia VI. POJEDINANE BILJNE VRSTE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Runolist (Leontopodium alpinium Cass.) Alpska rua (Rhododendron hirsutum L.) Gospin vlasak (Adiantum capillus veneris L.) Mesoderka (Drosera rotunddifolia L.) uta siritara (Gentiana sympgiandra Murb.) Hrvatska sibireja (Sibirea croatica Deg.) Paprat (Notholaena marantae)

VII. POJEDINANE IVOTINJSKE VRSTE 1. 2. 3. 4. 5. Voluharica (Dolomys marakovii Bolkay) Planinski triton (Triturus alpestris Reiseri) u Prokokom jezeru na planini Vranici 153 vrste ptica pjevica i ptica korisnih za poljoprivredu i umarstvo 66 vrsta ptica movarnih i drugih vodenih stanita 38 vrsta ptica grabljivica iz reda sokolovki i sovki

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiHVII. SPOMENICI PRIRODE a) geoloki 1. Sedrena podruja oko vodopada Kravice Ljubuki u Jajcu i okolini u potoku Sitnici kod Mokrog Pale u Jasenovi kod Mokrog Pale u Martin Brodu kod Bihaa na Palama u Crkvini kod Teslia u Studenoj kod Teslia u ajniu b) geomorfoloki 1. Veliko, Crno, Bijelo, Platno i Trokunsko jezero na Treskavici Planini 2. Jezera na planini Zelengori: Donje i Gornje Bare, Bijelo, Crno, tirinsko, Kotlaniko i Borilovako jezero 3. Prokoko jezero na planini Vranici 4. Blidinje jezero na vrsnici planini 5. atorsko jezero na ator planini 6. Borako jezero na Prenj planini 7. Blatako jezero na Bjelanici planini 8. Backo jezero na Crvanj planini 9. Dragni jezero na rijeci Plivi kod ipova 10. Oliko jezero na Plivi kod kod ipova 11. drimaka jezera kod Gornjeg Vakufa 12. Jezero Klinje kod Gacka 13. Jezero Krenice kod Gruda 14. Pauko jezero kod Kladnja 15. Izvori: rijeke Dabra kod Sanskog Mosta, Rijeke Plive kod ipova Crni izvor na rijeci Uncu kod Martin Broda, Paljanske Miljacke kod Pala Rijeke ue kod Kaknja Rijeke Janj kod Stojica ipovo Mlinitak kod Jablanice Rijeke Klokota kod Bihaa Tuevac kod Trebinja Rijeke Stavnje kod Varea Pridvorice kod Uloga Oko kod Trebinja Duman u Livnu umet u Mokrom Polju kod Trebinja Velika Voda kod Klotijevca Srebrenica Ostrovice u Kulen Vakufu Rijeke Sturbe kod Livna Bastaice kod Drvara Biotice kod Sokoca Rijeke Krunice kod Bosanske Krupe Rijeke Bregave kod Stoca Vrela Tihaljine kod Pe Mlina Ljubuki Vrelo Bunice sa jezerom kod Mostara

33

34

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiHVrelo Litice kod Boraka Litica Vrelo Vritice u Vitini kod Ljukog 16. Kameni svod na rijeci Miljacki kod Dovlia Sarajevo 17. Samar na rijeci Bistrici kod Sijerae Kalinovik 18. Kazani na rijeci eljeznici kod Turova Trnovo 19. Haduka vrata (Mijatov prolaz) na planini vrsnici 20. Vodopad Kravica na rijeci Trebiatu kod Ljubukog 21. Vodopad Koua na rijeci Trebiatu kod Ljubukog 22. Vodopad itice nie Borakog jezera 23. Vodopad Skakavac u praumi Peruici 24. Vodopad Skakavac kod Vogoe 25. Dva vodopada na rijeci Plakovac kod Travnika 26. Vodopad Bliha kod Fajtovca Sanski Most 27. Vodopad na rijeci Bregavi u gradu Stocu 28. Vodopad Buine na Trebiatu kod Ljubukog 29. Vodopad na potoku Sokolini u dolini Jakotine kod Kotor-Varoa 30. Vodopad Oevlje kod Oevlja Vare 31. Vodopad pod Sokolinom na rijeci Janju kod ipova 32. Vodopad kod Bukve na rijeci Janju kod ipova 33. Vodopadi na rijeci Kozici kod Crvenih Stijena Fojnica 34. Veliki slap na rijeci Uni u Martin Brodu 35. Milanev Buk na rijeci Uni kod Martin Broda 36. Srednji Buk na rijeci Uni kod Martin Broda 37. trbaki Buk na rijeci Uni kod Kestenovaca Martin Brod 38. Rijeka Munica kod Gacka 39. Peina Ledenica kod Sokoca 40. Velika peina kod izvora Biotice Sokolac 41. Peina Snjetica kod Rijeke, Gaj Nevesinje 42. Peina Provalija kod Rijeke, Gaj Nevesinje 43. Peina Rupija kod Biograda Nevesinje 44. Peina Vranjaa kod Biograda Nevesinje 45. Peina Novakua u Biini planini kod Nevesinja 46. Peina Dusina kod Fojnice 47. Vilinska peina na Sebei planini kod Travnika 48. Dabarska peina Dabar kod Sanskog Mosta 49. Peina u Brateljeviima, Brateljevii kod Kladnja 50. Peina kod Martin Broda 51. Meugorska peina na ator planini 52. uriina peina kod Krivajevia Ilija 53. Peina Glaviine u Boriji kod Kalinovika 54. Peina Zobnjak u Boriji kod Kalinovika 55. Peina pod Vrto planinom kod Fojnice 56. Vilina peina kod Gornjeg ieva Trebinje 57. Peina u Dolama vie sela Bihova Trbinje 58. Peina na Ilijinom brdu kod Narania Trebinje 59. Peina Govjetica kod Banje Stijene Rogatica 60. Peina Ponikva kod Varea 61. Peina Ljeljenica kod Dabra Bilea 62. Velika peina kod Fatnice Bilea 63. Peina Ponikva kod Dabra Bilea 64. Peina Brazilovka na Malom Troglavu kod Livna 65. Peina Propastva kod Viegrada 66. Subotia peina u Rastui kod Teslia

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiH67. Oberske peine Vranci kod Kreeva 68. Peina Veliki Oklop kod Kreeva 69. Peina Mali Oklop kod Kreeva 70. Peina evrljica kod Blagaja Mostara 71. Peina Vrelo kod Nevrene ivinice 72. Peina Mokra Megara kod Donjeg Rakovca Maglaj 73. Peina Suha Megara kod Donjeg Rakovca Maglaj 74. Peina Duman u Livnu 75. Mrana peina na planini Dinari kod Livna 76. Peina ispod starog grada urevca 77. Peina ukovec kod Vidova vrela Skender Vakuf 78. Peina u Srednjoj Jurkovici-Savino brdo Bosanska Gradika 79. Peina Tormonjaa u Radinskom potoku kod Stoca 80. Peina Hardomilje u Hardomilju kod Ljubukog 81. Peina Vrbine kod Kongore Grude 82. Peina Vrpe u Odaku Bjelimii kod Konjica 83. Mijatova peina ispod Vran planine Duvno 84. Praveva peina kod vrela Litice Litica 85. Ponor Zalomke kod Biograda Nevesinje 86. Ponor Bezdan u Borovom polju na ator planini 87. Ponor Pejov Do u Boriji kod Kalinovika 88. Ponor Zovnua u Fatnici Bilea 89. Ponor Obod u Fatnici - Bilea 90. Mahmutova jama-Jelaca-Mokra brda Kalinovik 91. Jama Velika Tegara u Boriji kod Kalinovika 92. Jadova jama u Gornjoj Paklenici kod Maglaja 93. Grkova jama u Miloevu dolu kod Ljubinja c) paleontoloki 1. Gornja Bijambarska peina kod Krivajevia Ilija 2. Zelena peina vie Blagaja kod Mostara d) stabla 1. Carski hrast kod Novog Travnika 2. Jablan u Sarajevu 3. Bijela topola u Turbetu 4. Grm bijele lijeske kod Nevesinja 5. Tisa kod Vranjske Vitez 6. Raeljka u Zalomu kod Nevesinja 7. Medvjea lijeska u Borikama kod Rogatice 8. Tisa u Bukovom Dolu kod Olova 9. Velika kruka na irokai Sarajevo 10. Koela Oraje kod Tebinja 11. Rijetko stablo smre na Han Brdu kod Sokoca 12. Tisa u Pepelarima kod Zenice 13. Tisa kod Travnika 14. Brljan u itomisliu kod Mostara 15. Velika medvjea lijeska u Soanima Kalinovik 16. Jela sa bradaviastom korom Bistrica Pale 17. Gigantski hrast Drijen Trebinje 18. Zeleni dub Divarsko Poljice Trebinje 19. Stara lipa Oevlje Vare 20. Gigantska lipa Donja Borovica Vare

35

36

ZATITA PRIRODE / Meunarodni standardi i stanje u BiH21. Koela u Mostaru 22. Stari bor u Pruscu kod Donjeg Vakufa 23. Veliki glog u Pruscu kod Donjeg Vakufa 24. Veliki bor u Klotijevcu kod Srebrenice 25. Stari hrast u Mravinju kod Skender Vakufa 26. Hrast u Zabru kod Kotor Varoa 27. Hrast Batine kod Kotor Varoa 28. Brijest u Turskim Luanima kod Dervente 29. Hrast u Lugu kod Dervente 30. Jasen u Maloj Rijeci kod epa 31. Bukva u Gornjoj Paklenici kod Maglaja 32. Jasen u Gornjem Koprivnu Modria 33. Hrast kod Obudovca 34. Hrast u Brvniku kod Bosanskog amca 35. Hrast u Zabru kod Kiseljaka 36. Velika topola u Duhrima kod Kiseljaka 37. Bukva Gornja Zima kod Visokog 38. Veliki hrast u Ularcima kod Doboja 39. Veliki brijest u Jastrbiu kod Kladnja

e) skupine stabala 1. Travnika lipa u Travniku 2. Mala sastojina tisa u Razdolju kod Ilijaa 3. etiri velike lipe u Ivankovu kod Varea 4. Dvije lipe u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnja 5. est bukava u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnja f) drvoredi 1. Drvored platana u Trebinju IX. MEMORIJALNI SPOMENICI PRIRODE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Titova peina u Drvaru Titova peina u Plahoviima kod Kladnja Titova peina u Bastasima kod Drvara Titova peina u Zabranima iznad Glavatieva Peina Podpola u ekoviima Jama Pandurica-Pandurica kod Ljubinja Jama Raeni Do kod Ljubinja

(FMOIT 2007. - spisak nije konano definiran i jo uvijek je u fazi dopunjavanja) 2.5. PREGlED TRENUTNO ZATIENIh PODRUJA U bIhObzirom da veina naprijed navedenih zatienih objekata nije usklaena prema novom Zakonu o zatiti prirode, odnosno nije izvrena njihova nova kategorizacija, tako se trenutno ne moe odrediti njihov pravni status. Za razliku od ovih podruja u BiH postoje zatiena podruja koja su se (dobrim dijelom) prilagodila novom Zakonu te egzistiraju kao regularne javne institucije sa upravom, uvarskom slubom i sl. Iako je na popisu vanih movarnih stanita (Ramsarsko podruje) Bardaa jo uvijek nije zatieno podruje po domaem zakonodavstvu i

zastita prirode_publikacija

Documents