zarys historii polskiej bankowoŚci centralnej · historia polskiej bankowości centralnej została...

WARSZAWA

ZARYS HISTORII POLSKIEJ

BANKOWOŚCICENTRALNEJ

Warszawa 2010

Cecylia Leszczyńska

Recenzent: Paweł Wyczański

Ilustracje wykorzystane w opracowaniu pochodzą z następujących źródeł:

Archiwum rodziny Grabskich: –zdjęcieWładysławaGrabskiego

Archiwum Państwowe m.st. Warszawy: –gmachBankuPolskiegoprzyplacuBankowymwWarszawie

(rycinaautorstwaFryderykaKrzysztofaDietricha) –zdjęciasiedzibyBankuPolskiegoprzyul.BielańskiejwWarszawie –zdjęciesiedzibyNarodowegoBankuPolskiegoprzyul.Nowogrodzkiej

wWarszawie

Cyfrowa Biblioteka Narodowa: –KsaweryDrucki-Lubecki(rycinaautorstwaWalentegoŚliwickiego,

ok.1825r.) –HutaBankowawDąbrowieGórniczej(rycinaautorstwaIgnacegoMoycho,

1849r.)

Muzeum Narodowe w Warszawie: –projektsiedzibyNBPautorstwaBohdanaPniewskiego

Narodowy Bank Polski

WydałNarodowyBankPolskiDepartamentEdukacjiiWydawnictwtel.226532335,faks226531321

ISBN-13-978-83-901094-5-9

www.nbp.pl

-�-

WSTĘP...................................................................................................... 4

BANKPOLSKI1828–1886 ...................................................................... 6

POLSKAKRAJOWAKASAPOŻYCZKOWA1918–1924 ....................... 14

BANKPOLSKISA1924–1945.............................................................. 18

Statusizakresczynności .................................................................. 18

Działalnośćemisyjnaikredytowa .................................................... 23

Wczasiewojny.BankEmisyjnywGG ............................................... 34

NARODOWYBANKPOLSKI ................................................................ 38

Wsystemiefinansowymsocjalizmupaństwowego1945–1989 ......... 38

StatusNBPizakresczynności ..................................................... 38

Działalnośćemisyjno-kredytowa .................................................. 47

Wwarunkachgospodarkirynkowejdemokratycznegopaństwa ....... 53

Status,zadaniaidziałalnośćNBPwlatach1989–1997 .............. 54

Status,zadaniaidziałalnośćNBPpo1997r. ............................... 66

BIBLIOGRAFIA ..................................................................................... 76

SPISTABELIWYKRESÓW ..................................................................... 85

Spis treści

-�-

Wstęp

Początki polskiej bankowości centralnej przypadają – podobnie jak bankówcentralnychwielupaństweuropejskich–napierwszedziesięcioleciaXIXw.1Wartowtymmiejscuzwrócićuwagęnahistorycznąodmiennośćokreśleńbankcentralnyibankemisyjny,którychdzisiajczęstoużywamyzamiennie.Bankcentralnymożnauznaćzaagentapaństwa,którepowierzyłomuokreślonyzakresczynności,zmieniającysięwkolejnychepokach.Napoczątkubyłytouprawnieniaemisyjne(emisjabiletówbankowych wymienialnych na pieniądz kruszcowy) oraz wykonywanie niektórychczynnościnarzeczpaństwa–stąddlaopisutychinstytucjiużywanookreśleniabankemisyjny2. Przez wiele dziesięcioleci banki emisyjne wykonywały także operacjedepozytowo-kredytowe właściwe bankom komercyjnym. Z czasem – zasadniczowostatnichdziesięcioleciachXIXw. – zaczęto impowierzać funkcjeprzybliżająceichstatusdotego,cowspółcześnierozumiemyjakobankcentralny(bankemisyjny,bankpaństwaibankbanków).Procestenprzebiegałodmienniewposzczególnychkrajach i zależał od wielu okoliczności (w tym od stanu rozwoju bankowościkomercyjnej)3. W krajach peryferyjnych jeszcze w pierwszych dziesięcioleciachXXw.czynności„pierwszegobanku”byłybliższebankowiemisyjnemuzXIXw.niżbankowicentralnemu.Status i zakres czynności banków emisyjnych określane były w specjalnych

dokumentach,mającychzazwyczajcharakteraktówustawowych.Czynnościemisyjnewiązałyichhistorięzhistoriąpaństwa–wszakposiadaniewłasnegopieniądzabyłojednymzatrybutówpaństwowości.Pozostałefunkcjebyłyodbiciempoziomurozwojusystemufinansowegoorazcechsystemugospodarczego.Pierwszym polskim bankiem emisyjnym był Bank Polski powstały w 1828 r.

wKrólestwiePolskim4. Jegodziałalność trwałaniemal60 lat.Został zlikwidowanyw1886r., kilkanaście lat wcześniej – wraz z likwidacją odrębności monetarnejKrólestwa – odebrano mu uprawnienia emisyjne. Historia polskiej bankowościcentralnej zostałaprzerwananawiele lat.Wpolskichprowincjachnależącychdopaństwzaborczychfunkcjeemisyjnewykonywałybankicentralnetychpaństw.WXXw.ażczteryinstytucjepełniływPolscefunkcjębankuemisyjnego:Polska

Krajowa Kasa Pożyczkowa, Bank Polski SA, Bank Emisyjny w Polsce i NarodowyBank Polski. Najważniejsze z nich to Bank Polski SA i Narodowy Bank Polski.

1 Jedynie nieliczne banki europejskie mają dłuższą historię. Za najstarszy bank emisyjny (centralny)uznajesięBankAnglii(1694),któryistniejenieprzerwaniedoczasówobecnych.StarszyodniegobyłbankemisyjnySzwecji(1668),którypokrótkimokresiedziałalnościupadł.

2 W niektórych krajach prawa emisji miało wiele podmiotów i dopiero z czasem koncentrowano jewjednymbanku.BankAngliipoczątkowomiałmonopolemisji jedyniena terenieLondynu,BankFrancji(1801)–naterenieParyża.WSzwajcariiw1849r.dokonanocentralizacjidecyzjimonetarnych,aleSzwajcarskiBankNarodowyuzyskałmonopolemisyjnydopierow1907r.,po latachograniczanialiczbybankówemisyjnych.Reichsbankrozpocząłemisjęw1876r.,aleprawotoażdo1935r.zachowałytakżebankiczterechlandówBadenii,Bawarii,Saksonii,Wirtembergii.

3 Wrazzpowstawaniemdużychbankówprywatnychrozpocząłsięprocespozbawianiabankówemisyjnychtypowychczynnościkredytowo-depozytowych.Wtensposóbzacząłsięformowaćdwupoziomowysystembankowy,któregoczłonytworzyłybankikomercyjneorazbankcentralny.Tenostatniopróczczynnościemisyjnych i banku państwa zaczął wykonywać zadania banku banków i stawać się kredytodawcąostatniej instancji.Historycznybankemisyjnystawałsięwięcbankiemcentralnymwewspółczesnymtegosłowaznaczeniu.

4 Królestwo Polskie zostało utworzone na Kongresie Wiedeńskim (1815) i stanowiło mały fragmentterytoriumpaństwapolskiegozkońcaXVIIIw.Mimożepołączonebyłouniąpersonalnązcesarstwemrosyjskim(cesarzRosjibyłrównocześniejegowładcą),przezwielelatmiałoautonomięekonomiczną,wtymwłasnybankemisyjnyorazodrębnyodrosyjskiegosystempieniężny.

-�-

Zarys historii polskiej bankowości centralnej

Działalność Banku Polskiego SA założonego w 1924 r. przerwał wybuch drugiejwojny światowej. Jego władze kontynuowały ograniczoną do niewielu czynnościdziałalnośćwLondynie, natomiastmajątekw kraju został przejęty przez państwaokupacyjne.Wkońcu1939 r.wczęści okupowanegokrajunazwanejGeneralnymGubernatorstwemwładzeniemieckiepowołałyBankEmisyjnywPolscez siedzibąwKrakowie. W chwili zakończenia wojny istniały więc dwie instytucje emisyjne:BankPolskiSAorazBankEmisyjny.Wstyczniu1945r.zostałutworzonyNarodowyBankPolski,podjętoteżdecyzjęolikwidacjiBankuEmisyjnegoicofnięciuuprawnieńemisyjnychBankowiPolskiemuSA(zostałonzlikwidowanyw1951r.).NarodowyBank Polski wykonuje czynności banku centralnego nieprzerwanie od 1945 r. doczasówobecnych.Zasadniczezmianywjegodziałalnościprzyniósłprzełomlat80.i 90., związany z budową nowego ustroju gospodarczego i politycznego.W ciąguminionego dwudziestolecia Narodowy Bank Polski zyskał pełną podmiotowośćistałsięjednąznajważniejszychinstytucjipaństwazpozycjąizakresemczynnościwłaściwymwspółczesnymbankomcentralnym.Brakciągłościinstytucjonalnejpowoduje,żedziałalnośćkażdegozwymienionych

wyżejbankówopisywanajestosobno.Charaktertegoopracowaniaijegoograniczonaobjętość spowodowały, że w przypisach wskazano jedynie te pozycje, do którychodwoływanosiębezpośredniowgłównymtekście.

-�-

WARSZAWA

Bank Polski1828–1886

Jędrzej Kapostas, Planta ułożenia projektu Banku Narodowego, 1790 r. (karta tytułowa)

-�-


BANK POLSKI 1828–1886

OpotrzebiezałożeniawPolscebanku„narodowego”zaczętodebatowaćwdrugiejpołowieXVIIIw.ZainteresowanietąproblematykąnasiliłosięwczasiepracSejmuCzteroletniegoidyskusjiosposobachzwiększeniadochodówpaństwa5.Projektówipomysłówbyłowiele,ichtwórcy–zdaniemS.A.Kempnera–zasadniczokierowalisiędobremskarbu,aletakżechęciąodebraniadochodówbankierom,którzydotądudzielalipożyczekpaństwubądźpośredniczyliwichzaciąganiu(m.in.zagranicą)6.Dominowało przekonanie, że bank powinien być publiczny, a kapitały na jegozałożeniepowinnypochodzićzesprzedażydóbrpaństwowych7.Przyszłąinstytucjęemisyjną wyobrażano sobie różnie; wniektórych drukach pisano oemitowaniu przez nią asygnat (biletów) skarbowych bądź listów zastawnych ziemskich, winnych – biletów bankowych8. Najbardziej znany i dojrzały był projektwarszawskiego bankiera Jędrzeja Kapostasa Planta ułożenia projektu Banku Narodowego(1790)9.

Zdaniem Kapostasa banki biletowe zakładano w Europie głównie z powoduniedostatkukapitału, poprzez emisję stawały się oneniejako jego źródłem.Tego typu Bank Narodowy Biletowy potrzebny był Polsce. Miał zostać powołanyna 20 lat z prawem emisji asygnat bankowych do 40mln złp.Weszłyby one doobiegu jako „(...) nakaz sejmu by wszystkie podatki publiczne były opłaconewpołowiebiletami,awpołowiegotówką”.NadichemisjąmiałaczuwaćKomisjaBankowa. Bilety miałyby kurs przymusowy, ich obieg zostałby wymuszonyprzez obowiązek uiszczania w nich połowy podatków. Emisja asygnat miałastać się też źródłem dochodów skarbu państwa. Kapostas zakładał, że częśćtych dochodów można będzie przeznaczyć na założenie, wespół z prywatnymi akcjonariuszami, banku kredytu długoterminowego – Lombardu – oraz banku

5 S.A.Kempner,Rozwój gospodarczy Polski od rozbiorów do niepodległości,Warszawa1924,s.18.ProjektywcześniejszetrafiałyzazwyczajdoRadyNieustającej,niektóre„adresowano”doposłów.WedługKorzonacinieprzejawialiwiększegozainteresowaniatymisprawami,niezajmowałyoneteższerzejówczesnychuczonych.T.Korzon,Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta 1764–1794,Kraków1884,t.III,s.311.ZgłaszaneprojektyprzeanalizowałA.Grodekwpracy Idea banku narodowego, geneza Banku Polskiego 1763–1828,Warszawa1936.

6 S.A.Kempner,Dzieje gospodarcze Polski porozbiorowej, Warszawa1920,s.67.7 JakopierwszypisałotymStanisławKonarski.WdzieleO skutecznym rad sposobie(1763)proponował

sprzedaż dóbr narodowych, by „sumy zebrane wielkim stały się funduszem na Bank Rzplty, jakAngielski,Holenderski, Szwedzki, Genueński...”. Nieznany autor broszury O Banku Narodowym łatwo ustanowić się mogącymproponowałBank„składmilijonów”pochodzącyzesprzedażystarostwizarządzanyprzezpaństwo,przyjmującydepozytyiudzielającykredytów.

8 MichałOssowskiw pracyO pomnożeniu dochodów publicznych, wynalezieniu kapitału publicznego ku zasileniu nowych potrzeb Rzeczypospolitej z oszczędzeniem podatków(1789)pisałoemisjibiletówskarbowych (do 20 mln złp), którą miała prowadzić Komisja Skarbu Koronnego. Zabezpieczeniememisji byłyby dobra państwowe, ich sprzedaż tworzyłaby fundusz służący stopniowemu umarzaniubiletów.Wprojekcie nieznanego autora (1774) pojawił się zamysł „utworzeniamonety papierowej”,przypominającejlistyzastawnetowarzystwkredytowychziemskich.WedługJackaJezierskiegoemisyjnyBankKrajowypowinienbyćzałożonyna20 lat,emisja„papierowa”miałasięgać80mlnzłp,wydatkipublicznebyłybywpołowiepokrywanewbanknotach.Ichposiadaczemoglibyjewymieniaćnakruszecwkasachbanku.Przybankumiałdziałać lombardudzielający7-procentowychpożyczekpod zastawkruszców, klejnotów i nieruchomości. Karol Glave proponował założenie banku w postaci spółkizudziałemskarbupaństwa (1/3) z40-letnimprzywilejememisji.Państwootrzymałobyzaudzielenietegoprzywileju„dużą”6-procentowąpożyczkę.T.Korzon,Wewnętrzne dzieje,op.cit.,s.306–315.

9 WedługKempneraKapostassporządziłprojektjakoaktwdzięcznościzaotrzymanieszlachectwa.Wydrukowałgo,bywszyscyzainteresowanimoglisięznimzapoznać.S.A.Kempner,Dzieje gospodarcze,op.cit.,s.68.

-8-

WARSZAWA


kredytuhandlowego–MontesPietatis.Lombardmiałmiećprawoemisjiwłasnychbiletów(dokwoty40mlnzłp)10.Projekt Kapostasa stal się przedmiotem polemik. Ponieważ papierowe asygnaty

stanowiłybyzobowiązaniepaństwa,ichemisjaoznaczałabypowstaniedługupublicznego.Wywoływało to niepokój szlacheckich posłów zpowodu „nieszczęścia jakim jestjarzmo długu narodowego dotąd niebyłego”. Inne obawy wynikały zprzekonaniao„ogólnejszkodliwościpapierowychpieniędzy”.Zwracanouwagę,żePolskaniema„górkruszcowych”,dlategoteżniepowinnosięemitować„milionów”papierowychbiletów11.Przypominano fatalne skutki francuskiego eksperymentu Johna Lawa zpoczątku XVIIIw.12 W tym kontekście argumenty, że umiarkowana emisja rozwiążeproblem braku gotówki (z powodu odpływu kruszcu wynikającego z ujemnego bilansuhandlowegoidobrejjakościpolskichmonet)iprzyniesiekorzyści„jakgdybyrzeczywiścieprzybyłozłotaisrebradokrajowejcyrkulacji”, byłynieprzekonujące13.Upadek państwa polskiego spowodował, że dyskusja nad bankiem narodowym

zostałaprzerwana.JakpiszeS.A.Kempner:„ProjektyBankuNarodowegozXVIIIwiekuprzeszłydohistorii(...),pozostawiającposobiejakośladdośćznacznąilośćbroszuriartykułówpolemicznych”14.Problem konieczności powołania banku emisyjnego powrócił kilkadziesiąt lat

późniejwKrólestwiePolskim.Wpublicystyceorazwdyskusjachsejmowychprzewijałsięprzedewszystkimpostulatzałożeniainstytucjikredytudługoterminowego,któraprzyszłabyzpomocąwłaścicielommajątkówziemskichzniszczonychizadłużonychpowojnachnapoleońskich.Kwestiapowołaniabankukrajowegobyławtymkontekściedrugoplanowa.Dopowstaniaobuinstytucjidoszłowlatach20.XIXw.Towarzystwo Kredytowe Ziemskie rozpoczęło działalność w 1826 r., Bank Polski w 1828r. Twórcą obu instytucji był książę Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu Królestwawlatach1821–183015.

10 Emisjaasygnatowartości40mlnzłp,biletówbankowychorazobiegmonetzdawkowychdawałybywciągu3,5roku90mlnzłp(wyliczeniaKapostasa).Byłabytokwotaporównywalnazobiegiemmonetsrebrnych,tak więc cały obieg sięgałby 180 mln złp. Zabezpieczeniem emisji miały być: gotówka (50mlnzłp,wtym10mlnzłpzłożonychprzezakcjonariuszy),hipotekanadobrachakcjonariuszy(10mlnzłp)orazgwarancjerządowe.Kapostasuznał,żeproporcjemiędzyzabezpieczeniemaemisjąsąwłaściwe.

11 M.in. broszura [b.a.] O Banku Narodowym w Polszcze ustanowić się łatwo mogącym, w którejstwierdzano,żerealizacjaprojektuniedojdziedoskutku,boskarbniedażadnychgwarancji.

12 W XVIII w. emisja papierowych banknotów była traktowana jako sposób na poszerzenie operacjibankowychikreacjękredytów,banknotybyływymienialnenapieniądzkruszcowy.Nieostrożnaemisjadoprowadziła jednak do wielu bankructw. Najgłośniejszym, które odbiło się echemw całej Europie,było bankructwo banku Johna Lawa.W 1716 r. uzyskał on zgodę króla Francji na założenie bankuSociéteGenerale,mającegoprawa emisji banknotówprzez20 lat (potembank został przejęty przezkróla i zmienił nazwę na Banque Royale). Law udzielił państwu pożyczki na wykupienie długówpaństwowych,aśrodkinaniąpozyskałzemisjiakcji.Jegooperacjebyłyryzykowne.Zabezpieczeniemkolejnychemisjipieniądzabyłyakcjekompaniihandlowych,popytnaakcjebrałsięzemisji.W1720r.„bańka”pękła,zabrakłopieniędzynawypłatędywidend,rozczarowaniposiadaczeakcjisprzedawalije,wzamianotrzymującpieniądzpapierowy,którychcieliwymienićnakruszec.Ponieważwartośćbiletówwobieguwynosiła2,5mldliwrów,podczasgdywkasiebankubyłotylko50mlnliwrówwsrebrzeizłocie,wymienialnośćzawieszono.BanqueRoyaleupadł,Lawuciekł,posiadaczebanknotówmoglijezamienić (naniekorzystnychwarunkach)naobligacjerentypaństwowej.

13 T.Korzon,Wewnętrzne dzieje,op.cit.,s.314;T.Korzon,Odrodzenie w upadku,Warszawa1965,s.149.14 S.A.Kempner,Dzieje gospodarcze,op.cit.,s.68.15 KrólestwoPolskiedo1830r.cieszyłosiędośćszerokąautonomiąpolitycznąigospodarczą.Popowstaniu

listopadowymiprzegranejwojniezRosjąnastąpiłastopniowalikwidacjatejautonomiiorazintegracjazCesarstwemRosyjskim.

-�-


Ksawery Drucki-Lubecki (1778 – 1846)Minister skarbu w latach 1821–1830, zwolennik wspierania przez państwo narodzin przemysłu krajowego, założyciel Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie i Banku Polskiego.

Pierwszy projekt Lubeckiego o powołaniu banku emisyjnego pojawił się jakozałącznik pt. Zbiór myśli względem ustanowienia Banku Narodowego do listuskierowanegodonamiestnika JózefaZajączka z 1820 r.16 Do kwestii tej Lubeckiwracałwpóźniejszejkorespondencji.Wynikazniej,żezprzyszłymbankiemwiązałdużenadzieje.W1824r.pisał,żejegoplan„jestjużnaszkicowany”,żebankmożeprzynieśćkrajowi„nieobliczalnekorzyści”,ożywićoperacjefinansowe i„popchnąćnaprzódrozwójprzemysłu”17.BankPolski rozpocząłdziałalność6maja1828r. JegoprezesemzostałLudwik

Jelski,wiceprezesemJózefLubowidzki,dyrektoramiIgnacyBolesta,PawełGłuszyńskiiHenrykŁubieński.SiedzibęBanku stanowił specjalniewybudowanygmachprzyzbieguulicElektoralnej i SenatorskiejwWarszawie. Aż do lat 60.Bankniemiałoddziałów.

16 L. Gluck, Bank Polski 1828–1885, w: Bank Polski 1828–1885: dla upamiętnienia 160 rocznicy powstania Banku Polskiego,pr.zb.,Warszawa1988,s.24.Załącznikówsięniezachował.

17 Ibidem.

-10-

WARSZAWA


Gmach Banku Polskiego przy placu Bankowym w Warszawie

Bank Polski był bankiem państwowym. Jego kapitał zakładowy (30 mln złp)pochodziłzfunduszyrządowych.Dekretcesarskipowołującygodożyciastanowił,żejegogłównymcelempowinnobyć„zaspokojeniedługunarodowegoirozszerzenieprzemysłu ihandlu”.DziałalnośćBankuregulowałyUstawaBankuPolskiegoorazspecjalneinstrukcje.Bank Polski miał realizować różnorodne funkcje. Po pierwsze był bankiem

emisyjnym,miałprawoemisjibiletów–złotegopolskiego–dowysokościkapitałówzakładowych.Emisjaodbywałasięwedługtzw.monometalizmusrebrnego(papierowebiletybyływymienialnenamonetysrebrne),jejrozmiaryzależałyodzasobówsrebraposiadanegoprzezBank.Biletycieszyłysięzaufaniemludności.Ichkursnaogółbyłrównywartościmonetsrebrnych,jedyniewczasiewojnyzRosją,wczerwcu1831r.spadłdo14%wstosunkudomonet18.Oprócz emisji Bank zajmował się obsługą długu publicznego, emisją pożyczek

skarbowych,przechowywałdepozyty i fundusze instytucji publicznych (sądowych,administracyjnych, ubezpieczeniowych), które były zobligowane do deponowaniaw nim swoich wolnych środków. Prowadził także działalność charakterystycznądla banku handlowego tamtej epoki. Dokonywał operacji dewizowych, kupowałisprzedawałpapierywartościowe,prowadziłrachunkidepozytoweosóbipodmiotówgospodarczych. Zajmował się handlem podstawowymi towarami (zboże, drewno,sukno) na własny rachunek, kupował je (miał własne magazyny) i sprzedawał,nawiązywałbezpośredniekontaktyzeksporteramiiimporterami.Bardzodużeznaczeniemiaładziałalnośćkredytowa.Środkinaniąmiałypochodzić

zemisji,funduszywłasnychorazdepozytów.ZakresdziałalnościkredytowejBankubyłbardzoszerokiiobejmowałzarównokredytykrótko-,jakidługoterminowe.Bankudzielał pożyczek wekslowych i lombardowych – dopuszczano zastaw rzeczowywpostaci środków trwałych, towarów, kosztowności, papierów publicznych, listówzastawnych.Dotyczyłyonewszystkichdziedzingospodarki–odrolnictwapohandel.

18 A.Jezierski,Bank Polski 1828–1885,Warszawa1988,s.21.

-11-


Jegokredytybyłyniskooprocentowane(4–8%).Należypamiętać,żewowymczasiekapitał prywatny nie dysponował środkami, które pozwalałyby na finansowaniewiększych przedsięwzięć przemysłowych. Istniejące banki prywatne – główniewWarszawie–posiadałyrazemkapitałyniższeniżkapitałzakładowyBankuPolskiego.ZtegowzględuwyrastałonnanajwiększąinstytucjęfinansowąKrólestwa.Szczególne oczekiwania wiązał Lubecki ze wsparciem pożyczkowym Banku

dla inicjatyw rządowych, prowadzących w szczególności do rozwoju górnictwaihutnictwaoraz rozbudowy infrastruktury.Początkowo środkinanowe inwestycjepłynęłyzbudżetupaństwa;po1828r.doszłowsparciezestronyBanku.Powstanie listopadowe zmieniło sytuację politycznąKrólestwa; Lubecki przestał

być ministrem skarbu. Prezesem Banku został Józef Lubowidzki, wiceprezesemHenryk Łubieński, dyrektorem Benedykt Niepokoyczycki. Sytuacja finansowarządowegogórnictwaihutnictwabyłafatalna;niemiałoonośrodkównaprodukcję,przestało spłacać odsetki z tytułu zaciągniętych kredytów. Do wyboru były dwawarianty:cofnięciedotacjirządowych(nawetkosztemnieukończeniarozpoczętychobiektów) bądź sprzedaż zakładów osobom prywatnym. Wybrano rozwiązaniepośrednie:uwolnionoskarbpaństwaod„garbu”wpostacinierentownegorządowegogórnictwaiprzekazanoadministrowanienimnajwiększemuwierzycielowi–BankowiPolskiemu.Niektóre inwestycje rozpoczęteprzed1830 r.miały zostaćprzerwane,inne – kontynuowane. Docelowo Bankmiał za wszelką cenę dążyć do sprzedażyzakładów,awkrótkimokresiestaraćsię„wygospodarowaćjakieśdochody”19.

19 J.Jedlicki,Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji,Warszawa1964,s.55.

1 złoty z 1831 r. 5 złotych z 1830 r.

-12-

WARSZAWA


Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej

Na mocy uchwały Rady Administracyjnej z 1833 r. górnictwo rządowe zostałoprzekazanewtymczasowąadministracjęBanku.Jegonowewładzewiązałyprzyszłyrozwój przemysłu ciężkiego nie ze Staropolskim Okręgiem Przemysłowym, aleZagłębiemDąbrowskim;tamteżmiałybyćskierowaneśrodki inwestycyjne.Wtensposób Bank zaczął się silniej angażować w nowe projekty (m.in. budowę HutyBankowejwDąbrowieGórniczej).Bank pozostawał administratorem zakładów górniczo-hutniczych przez 10 lat,

udzielającimwtymczasienowychkredytów.Pokilkulatachokazałosię,żewieleprzedsięwzięćjestnierentownychizakładynależydofinansowywać,bymogłynadalpracować. Niektóre należało w końcu zamknąć20. Bank udzielał także kredytówspółkomprywatnym,którepodejmowałysiębudowyzakładówhutniczychwZagłębiuDąbrowskim,podpisującznimispecjalnekontrakty.Późniejszebadaniahistorykówdowiodły, że popełniono przy tej okazji wiele nadużyć; pomoc kredytowa Bankusłużyła do wspierania interesów różnych „entreprenerów i subentreprenerów”.Odpowiedzialnośćzatoponosiłym.in.władzeBanku,bezpośredniozaangażowanewniektóreprzedsięwzięcia21.Zobowiązania zakładów górniczo-hutniczychwobec Banku z tytułu uzyskanych

kredytów spadły ostateczniena barkiministerstwa skarbu –wszakBankbył tylkoadministratorem zakładów rządowych. By je uregulować, skarb państwa musiałwyemitowaćw1841r.obligacje(60mlnzłp).ZmienionowładzeBankuPolskiego,usunięto dyrektorów oskarżonych o nadużycia, po przeprowadzonych procesachskazano ich na kary więzienia. Administracja górnictwa i hutnictwa wróciła donadzorowanejprzezwładzerosyjskieKomisjiPrzychodówiSkarbu.

20 Przyczyn niepowodzenia było wiele; najważniejszymi były: brak rzetelnego rachunku opłacalnościinwestycji,nieracjonalnośćniektórychprzedsięwzięć,marnotrawstwośrodków,korupcjaibliskiezwiązkipersonalneosóbzarządzającychzakładamizwładzamiBanku.

21 J.Jedlicki,Nieudana próba,op.cit.,s.46–89;A.Jezierski,M.Zawadzki,Dwa wieki przemysłu w Polsce.Zarys dziejów,Warszawa1966,s.77–82.

-13-


Tabela 1. Działalność operacyjna Banku Polskiego w latach 1828–1885 (w tys. rubli srebrnych)

Wyszczególnienie 1828–1830 1832–1840 1841–1850 1851–1860 1861–1870 1871–1880 1881–1885

Kapitał zakładowya 4 500 6 300 8 000 8 000 8 000 8 000 8 000

Depozyty i wkładya 15 728 12 155 40 154 37 678 74 717 56 944 49 525

Pożyczki pieniężneb, c

– na rozwój przemysłud

– handlowe

88082753

352158194

304108196

787271516

1 359193

1 166

1 095–

1 095

1 422–

1 422

Dyskonto wekslib 926 3 615 1 604 2 399 8 315 42 763 54 654

Portfel wekslowya 877 871 439 819 2 695 15 482 14 706

aStanwkońcuokresu.bPrzeciętneroczne.cBezkrótkoterminowychpożyczekdlazakładówprzemysłowych(wlatach1828–1850średniorocznieokoło68tys.rubli,łącznie1488tys.rubli).dOd1870r.BankPolskibyłpozbawionyprawaudzielaniatychpożyczek;łącznakwotaudzielonychkredytówdługoterminowychwyniosła9,5mlnrublisrebrnych.

Uwaga:BankPolskiwypracowywałzysk,stopazyskuwynosiłaod5%doponad10%.

Źródło:J.Łukasiewicz,Finanse 1795–1918,w:Historia Polski w liczbach,t.II,Gospodarka,red.A.Jezierski,A.Wyczański,Warszawa2006,s.299–300.

Powycofaniu się z działalności inwestycyjnej BankPolski skoncentrował się naoperacjach krótkoterminowych. Rozwijając je, powołał w latach 60. 11 oddziałów(filii)wnajważniejszychmiastach.Osiągnął sporo sukcesów,udostępniająckredytrolnictwu,zakładomprzemysłowymihandlowym.

WrazzograniczaniemautonomiiKrólestwa,apotemjejlikwidacjąpopowstaniustyczniowym nasilała się rusyfikacja Banku. Od 1841 r. podstawową jednostkąpieniężnąKrólestwabyłrubel;napozostającychwobiegubiletachBankuPolskiegopojawiły się dwujęzyczne napisy. Ostatnia emisja pieniądza Królestwa nastąpiław1866r.,aczterylatapóźniejBankowiPolskiemuostatecznieodebranoprzywilejemisyjny.PrawotoprzejąłrosyjskiBankPaństwa,utworzonyw1860r.W1865r.powstałprojektprzekształceniaBankuPolskiegowbankakcyjnyohandlowymprofiludziałania,jednakwładzerosyjskieniezgodziłysięnato.Bank Polski przez cały okres swej działalności był najważniejszą instytucją

kredytową Królestwa Polskiego. Jego funkcje wykraczały poza uprawnieniawspółczesnegobankucentralnego.Przezwielelatbyłbankiememisyjnym,bankiempaństwa,bankiemdepozytowo-kredytowymorazinstytucjąbezpośredniowspierającąnarodzinyirozbudowęprzedsiębiorstwprzemysłowych,wtympaństwowych.Dziękijegokredytompowstałateżinfrastruktura(drogi,KanałAugustowski).1stycznia1886r.BankPolskipostawionowstanlikwidacji.Jegomajątekiagendy

przejął rosyjski Bank Państwa. Następny rozdział dziejów polskiej bankowościcentralnejtworząbankiemisyjnePolskiniepodległej.

WARSZAWA

-14-

Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa1918–1924

POLSKA KRAJOWA KASA POŻYCZKOWA 1918–1924

JednymzbardziejoczywistychcelówpierwszychrządówIIRzeczypospolitejstałosięstworzeniewłasnejinstytucjiemisyjnejipowierzeniejejemisjipieniądzanowegopaństwa.Wokresieprzejściowym,zgodniezdekretemzgrudnia1918r.,czynnościtemiaławypełniaćPolskaKrajowaKasaPożyczkowa,„(...)zanimnamocyuchwałysejmowejniezostaniepowołanydożyciaBankPolski”22.Walutąobiegowąpozostaćmiaławprowadzonadoobieguw1917r.markapolska,dopókiniezastąpijejzłoty23.Latem1919 r. nowowybrany sejm zapoznał się z projektem statutu przyszłego

BankuPolskiego.JegoautorembyłministerskarbuStanisławKarpiński.Podjętowieleprzygotowań: zamówiono za granicą bilety złotowe, stworzono specjalny funduszwzłocie (skarb narodowy) na kapitał zakładowy przyszłego banku emisyjnego.Ostatecznie do powołania Banku Polskiego nie doszło, a Polska Krajowa KasaPożyczkowapełniłafunkcję„instytucjizastępczej”przezpięćlat,ażdo1924r.24Działalność PKKP przypadła na szczególnie trudne lata polskiej niepodległości,

do 1920 r. zdominowanych przezwojny o granice kraju, potem przez odbudowę,unifikację i integrację niemal wszystkich dziedzin życia. Przejawem problemówpolitycznychtegookresubyłyniestabilnasytuacjapolitycznaiczęstezmianyrządów.Wyrazem trudności gospodarczych był kryzys finansów państwa, polegający naniemożności sfinansowania bieżących wydatków budżetu za pomocą normalnychdochodówpodatkowych.Występowaniedeficytubudżetowegobezpośredniopowojniemożnausprawiedliwiać

wielomaprzyczynami: zniszczeniami,dezorganizacjąaparatu skarbowego,wydatkaminaprowadzeniewojnyogranicepaństwaczytworzenieaparatupaństwowego.Jednakwrazzestabilizowaniemsytuacjiprzyczynytepowinnyustawać,arozmiarydeficytu–maleć.WPolscesytuacjawyglądałainaczej:zrokunarokdeficytwujęciunominalnymrósł:oilewkońcu1920r.wynosił58,5mldmarekpolskich,otyletrzylatapóźniejjuż113704mldmarek.W1920r.stanowiłponad70%wydatkówbudżetowych,w1923r.–55%25.Odpowiedzialnośćzatenstanrzeczyponosiłprzedewszystkimsejm,któryniegodziłsięnaradykalnedecyzje–urealnienieobciążeńpodatkowychbądźobniżeniewydatkówbudżetowych.Upadałykolejnegabinety,zmienialisięministrowieskarbu,pojawiającesięprogramy„sanacji”finansówpaństwaizaostrzeniapolitykifiskalnejnieznajdowałyszerszegopoparciapolitycznego.Sposobemfinansowaniadeficytustałysiękredytyzaciąganeprzezskarbpaństwa

w PKKP, pochodzące z emisji marki polskiej. Zgodnie z obowiązującym prawemKasa udzielała skarbowi bezprocentowych pożyczek na mocy postanowieniaRadyMinistrów zatwierdzanego przez Naczelnika Państwa, a od stycznia 1919r.

22 DziennikPraw1918,nr19,poz.56.PKKPbyłainstytucjąkasowo-bankową,powołanąprzezNiemcóww1916r.wGeneralnymGubernatorstwieWarszawskim,rozpoczęładziałalnośćw1917r.Miałaprawoemisjimarkipolskiej.

23 Pojawiałysiępomysłynadaniapolskiejwalucienazwylech,kościuszko,polon.Otym,żebędzietozłoty,przesądziła decyzja sejmu z 28 lutego 1919 r. S. Karpiński, Pamiętnik dziesięciolecia 1915–1924,Warszawa1931,s.207–208.

24 Dyrektorami PKKPw latach 1919–1924 byli kolejno: StanisławKarpiński, Ernest Adam,WładysławByrka, Jan Kanty Steczkowski, Kazimierz Bigo i Karol Rybiński.W.Morawski, Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku,Warszawa1998,s.34.

25 E.Czapska,Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa,„BankiKredyt”1988,nr5–6,s.27;RocznikiStatystykiRzeczypospolitej Polskiej z lat 1920–1922, 1923, 1924.Deficytwujęciu realnymdo 1922 r. spadał,w1923r.rósł.

-15-


przez sejm26. Od 1921 r. PKKP mogła pobierać odsetki od części udzielanychpożyczek27.ZadłużenieskarbuwPKKPwzrosłoz59,6mldmarekwkońcu1920r. do111332,0mldmarekwkońcu1923r.Wtymsamymczasieobiegmarekzwiększyłsięz49,4mlddo125372,0mldmarek.

Tabela 2. Obieg marek polskich a dług Skarbu Państwa w PKKP w latach 1919–1923 Stan na koniec roku/miesiąca (w mln mkp)

Lata Obieg biletów Przyrost obiegu Dług Skarbu Państwa

Przyrost długu Skarbu Państwa

1918 1 023,8a x 117,8 x

1919 5 316,3a 4 292,5 6 825,0 6 707,2

1920 49 361,5 44 045,2 59 625,0 52 800,0

1921 229 537,6 180 176,1 221 000,0 161 375,0

1922 793 437,5 563 899,9 675 600,0 454 600,0

1923 III 1 841 205,6 1 047 768,1 1 752 000,0 1 076 400,0

VI 3 566 649,1 1 725 443,5 2 996 500,0 1 244 500,0

IX 11 197 737,9 7 631 088,8 10 265 500,0 7 269 000,0

XII 125 371 955,4 114 174 217,5 111 332 000,0 101 066 500,0

1924 IIIb 596 244 205,6 470 872 250,2 291 700 000,0 180 368 000,0

a Danenieobejmująobieguwalutpaństwzaborczych.Wlatach1919–1920walutytezostaływymienionenamarkępolską.Ichuwzględnieniedałobynastępującełącznekwotyobiegu:8mldmarekw1918r.i15,3mldmarekw1919r. b Markaprzestałabyćprawnymśrodkiempłatniczym1lipca1924r.,wkwietniudoobieguwszedłzłoty.

Źródło:Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1920/1922, cz. II,Warszawa 1923, s. 225;Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1923,Warszawa1924,s.187;Rocznik Ministerstwa Skarbu za 1924 rok,Warszawa1925,s.122–123.

Kredytyudzielanerządowibyłygłównąprzyczynąwzrostuobiegu,choć– jakwidaćztabeli 2 – był on od 1921 r. wyższy od wzrostu zadłużenia skarbu. Wynikało to znormalnej działalności kredytowej PKKP. Zgodnie ze statutem wykonywała onaczynności kredytowo-depozytowe banku handlowego, przekazowe, rozliczeniowe.Udzielała kredytów zarówno bankom, jak i podmiotom gospodarczym. Działalnośćkredytowąadresowanądoprzedsiębiorstwrozwinęłaszerzejwłaśnieod1921r.iwówczasstałasięonadrugą–obokkredytówdlaskarbupaństwa–przyczynąwzrostuemisji28.

26 Dekretemz7grudnia1918r.pułappożyczekokreślonona500mlnmarek,dekretemz7lutego1919r.podniesiono go o 260mlnmarek, 6 czerwca 1919 r. o 600mlnmarek. Pułap pożyczek podnoszonowkolejnych latach.Z.Landau, J.Tomaszewski,Gospodarka Polski międzywojennej, t.1, 1918–1923,Warszawa 1967, s. 279.Ustawa z 14 lipca 1920 r. rozszerzyłamożliwościwykorzystywania emisji napotrzebyskarbupaństwa,zliberalizowanoteżwarunkiudzielaniakredytu.Dz.U.1920,nr62,poz.402.

27 Ustawaz15kwietnia1921r.,Dz.U.1921,nr38,poz.227(art.12).28 Potwierdzeniemtego jestwzrostudziałukredytówgospodarczychwaktywachPKKP(stannakoniec

roku,w%):1919–0,9,1920–7,3,1921–18,0,1922–22,2,1923–26,5.Udziałzadłużeniaskarbuwaktywachwynosił:1919–55,7,1920–77,9,1921–73,7,1922–65,6,1923–47,6.ObliczononapodstawiesprawozdańPKKP.

WARSZAWA

-16-

Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa1918–1924

Corazwiększaemisjaprzyniosłainflację,któraw1923r.przerodziłasięwhiperinflację.Problematykatazostałabardzoszerokoopisanaprzezekonomistówihistoryków,którzywskazywalinajejróżneaspekty,zastanawialisięnadprocesemjejnarastania,fazamii konsekwencjami29. Ichustaleniawskazują, żenajistotniejsząprzyczyną inflacji byłdeficytbudżetowyfinansowanyzapomocąkredytuwinstytucjiemisyjnej,prowadzącydonadmiernegowzrostuilościpieniądzanarynku30.Następstwemrosnącejemisjibyłacorazwiększanierównowaganarynkudóbrinarynkupieniężnym,przejawiającasięwzrostemcenhurtowychtowarówicenwalutobcych.

Tabela 3. Wskaźnik cen hurtowych i kursu dolara w latach 1918–1924. Stan na koniec roku

Lata Ceny hurtowe, 1914 = 1 Kurs dolara

1918 . 2,14

1919 . 26,36

1920 . 137,99

1921 570 702,71

1922 3 428 4 242,10

1923 1 423 007 1 502 976,00

31 marca 1924 2 452 779 2 220 238,00

Źródło:E.Taylor,Inflacja polska,Poznań1926,s.22–23.

Wykres 1. Ceny hurtowe i kurs dolara w latach 1919–1923 (koniec poprzedniego miesiąca = 100)

Źródło:obliczeniawłasnenapodstawie:E.Taylor,Inflacja polska,op.cit.,s.22–23.

29 ProblematykętęnajszerzejprzeanalizowałE.TaylorwpracyInflacja polska,Poznań1926.30 Nailośćmarekwobieguwpoczątkowymokresiemiałateżwpływwymianapieniądza„czasurozbiorów”.

Szacowano, że łącznie stanowiła równowartość około 7mldmarek.W porównaniu z kwotami obieguw1920i1921r.niebyłatodużaliczba.Ujednolicanieobiegutrwałodo1922r.(rubleikoronywymienianow1919 r.,marki niemieckiew1920 r.wWielkopolsce i naPomorzu, naGórnymŚląskuw1922 r.). NaobszarzeWolnegoMiastaGdańskaobowiązywałguldengdańskiemitowanyprzezBankvonDanzing.

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

31 XII1921

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III

Ceny hurtowe towarów Kurs dolara

1922 1923 1924

-17-


20 marek polskich z 1919 r.

10 mln marek polskich z 1923 r.

Koszty inflacji były ogromne i dotyczyły bardzo wielu dziedzin życia. Od strony finansowej ponosili je wszyscy posiadacze marki polskiej, stając się płatnikami podatkuinflacyjnego31.

31 W.Fabierkiewicz,Jakie warstwy społeczne i w jakiej wysokości opłacają podatek emisyjny,w:Skarb Rzeczypospolitej[b.d.w.],s.46inast.;T.SzturmdeSztrem,Żywiołowość w opodatkowaniu,Warszawa1924, s. 38 inast.;E.Taylor, Inflacja polska, op.cit., s. 255 inast.; J.Zdziechowski,Finanse Polski w latach 1924 i 1925,Warszawa1925,s.13–16.

WARSZAWA

-18-

Bank Polski SA1924-1945

BANK POLSKI SA 1924–1945

Status i zakres czynności

Rozwój sytuacji na rynku pieniężnym w drugiej połowie 1923 r. przyniósłdestabilizację gospodarki oraz niepokoje wewnętrzne. Zmusiło to władze państwado stanowczych i szybkich działań. Reforma finansów i reforma walutowa stałysię zasadniczym celem sformowanego w grudniu 1923 r. gabinetu WładysławaGrabskiego. Przygotowania do niej rozpoczęto jużw czasie, gdy funkcję premierasprawowałWincentyWitos.Realizacjareformwymagała,wprzekonaniuGrabskiego,specjalnychuprawnień

dla jego gabinetu. Uzyskał je od sejmu na 6 miesięcy. W tym czasie miała byćzrealizowana zasadnicza część programu, obejmującego działania prowadzonerównoleglewtrzechdziedzinach:przywrócenierównowagibudżetowej,osiągnięcierównowaginarynkupieniężnymprzezustabilizowaniekursumarkiiwymianęjejnanowąwalutę–złotego–orazzorganizowanienowegobankuemisyjnego.

Władysław Grabski (1874–1938)Ekonomista, historyk, polityk. Działalność publiczną rozpoczął przed I wojną światową jako poseł do Dumy rosyjskiej, po wojnie dwukrotny premier i kilkakrotny minister skarbu, wykładowca i rektor SGGW.

-19-


OswoichplanachpisałGrabskinastępująco:

„To,żenajważniejszymczynnikiemnaprawyskarbujestrównowagabudżeturealnegotaka,którabystale,miesiącpomiesiącu,pozwalałapokrywaćwydatkidochodamibieżącymi,stałosiętopowszechniewyznawanympostulatem.(...)Planmójpolegałnatym,bypobieraćpodatekmajątkowywprzyspieszonymtrybie, tak by starczył on na pokrycie deficytu pierwszych kilku miesięcy.Wciąguzaśtychkilkumiesięcynależałodokonaćreformywalutowej,którabypołożyłakresciągłejgroźbieponownegospadkuwaluty.Obliczyłem(...)żeprzystałejwalucierównowagajestzasadniczomożliwadoutrzymania,bylebypostawićnaszekolejetak,ażebydonichniedopłacać,orazbylebyrozwinąćdochodowośćnaszychmonopoli”32.

Program reformy został zamieszczony w ustawie O naprawie Skarbu Państwaireformiewalutowejz11styczniu1924r.33Jedenzpunktówdotyczyłpowołaniadożyciabankuemisyjnegoiokreślałjegostatus.

„(...)namocyspecjalnegostatutujakobankuakcyjnegozudziałemPaństwa– podlegającego nadzorowi państwowemu z mianowaniem prezesa bankuizatwierdzeniemkierowników,udzieleniebankowiemisyjnemuuprawnieniaoemisji biletów bankowych, będących prawnym środkiem płatniczymi pokrytych conajmniejw jednej czwartej do jednej trzeciej części złotemlubzapasemzłota idewiz (...)przekazaniemuwdrodzealienacjimajątkupaństwowego znajdującego się w posiadaniu Polskiej Krajowej KasyPożyczkowej, jak również majątku Skarbu Narodowego, tudzież zawarciezbankiememisyjnymumowy,ustalającejjegostosunekdoSkarbuPaństwa,który nie może korzystać z kredytu w banku emisyjnym ani na pokryciebieżącychpotrzebadministracyjnych,aniinwestycyjnych”34.

20stycznia1924r.statutBankuPolskiegoSAzostałpodpisanyprzezPrezydenta

RP,25styczniaogłoszonywDziennikuUstaw,azarazpotemrozpoczętosubskrypcjęakcji.StatutwskazywałnazakresczynnościBanku,regulowałzasadyemisjibiletóworaz zawierał zapisy dotyczące nominacji władz. Bank Polski otrzymał wyłącznyprzywilejemisjido31grudnia1944r.(w1939r.przedłużonogodo1954r.)35.Wartośćzłotegowzłocieokreślałorozporządzenieprezydentawydane–podobnie

jakstatut–20stycznia1924r.Złotyzawierał1/3,444gczystegozłotaiodpowiadałfrankowi byłej Unii Łacińskiej36.

Zrównanie złotego ze złotym frankiemmiało co

najmniej dwie przyczyny. Franka nie dotknęły powojenne załamania inflacyjne,był walutą stabilną i szeroko stosowaną w międzynarodowych rozliczeniachfinansowych.ZrównaniezłotegozwalutąotaksolidnejpodstawiemiałoprzekonaćPolakówostabilnościpolskiej jednostkimonetarnej.Przyjęciepowyższegoparytetu

32 W.Grabski, Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925), Warszawa,Rzeszów2003, s.70–73.

33 Dz.U.1924,nr4,poz.28.34 Punkt12bustawy;Dz.U.1924,nr4,poz.28.35 StatutBankuPolskiego(jakozałącznikdorozporządzeniaprezydentaz20stycznia1924r.),Dz.U.1924,

nr8,poz.75.36 Dz.U.1924,nr7,poz.65.

WARSZAWA

-20-


automatycznie określało relacje kursowe złotego wobec innych walut – stałykurs walutowy wynikający ze złotego parytetu, np. kurs 1 dolara USA wynosił 5,18262zł37.Statutowe cele działalności Banku Polskiego nie zostały szczegółowo opisane.

Artykuł 1 stanowił jedynie, że Bank powołuje się w celu „regulowania obiegupieniężnegoiułatwieniakredytu”.Statutniezawierałzapisu,żeBankodpowiedzialnyjest za wartość złotego; nie zawierał też klauzuli, że wymiana złotego na walutyobcemusisięodbywaćpostałymkursie38.Niemniejzarównodlatwórcówstatutu,jak iwładzBanku było oczywiste, żenajważniejszym zadaniemBanku jest staniena straży stabilności złotego, którą utożsamiano przede wszystkim ze stałąwartością wymienną nawaluty obcewedług oficjalnego kursu. Stabilność złotegobyła zabezpieczona dwojako: przez nadanie Bankowi daleko idącej autonomii wrelacjachzrządem–niezależnośćmiałgwarantowaćstatusspółkiakcyjnej39orazprzezprzyjęteregułypolitykiemisyjnej.EmisjazłotegozostałaopartanasystemieGoldExchangeStandard(GES),nazwanym

dewizowo-złotym. Nawiązywał on częściowo do przedwojennego systemu waluty złotej i był zalecany przezmiędzynarodowe koła finansowe (konferencja wGenuiw1922 r.) dla państw niemających dużych rezerw złota40. Obieg biletów BankuPolskiegomiałbyćpokrytyconajmniejw30%zapasamizłotawmonetachisztabachorazwalut idewizniepodlegającychznacznymwahaniomkursowym.Oznaczało to,żezmniejszeniestanurezerwmusiałopowodowaćzaostrzeniepolitykiemisyjnejinaodwrót – wzrost stanu rezerw pozwalał na jej liberalizację. Pozostała część biletówwobiegumiałaznajdowaćpokryciewsrebrzeibilonie(ichzapasniemógłprzekraczać5%ogólnejemisjibiletów),wekslach,papierachwartościowychizobowiązaniachskarbupaństwaztytułubezprocentowegokredytu.Zasadypokryciamogłybyćzmienianetylkodrogą ustawową. Znajdujące się wobiegu bilety podlegały opodatkowaniu na rzeczskarbupaństwawedługzasadustalonychwstatucie41.Kapitał założycielskiw kwocie 100mln zł rozpisanona1mln akcji, które zna-

lazłysięwrękachosóbprywatnych,przedsiębiorstw,różnychinstytucjiorazbanków.SkarbPaństwamiałpoczątkowojedynie1%42.Założycielskiezebranieakcjonariuszy

37 Ustalonacena1kgzłota(3444zł)oznaczała,że1złwzłociemiałrównowartość0,29g,aprzyparyteciezłotymdolara1,504gzłotajegokurswynosił5,18262zł.

38 Pośredniowynikałotozzasadwymianyzłotegonazłoto,tejjednakwpierwszychlatachnierealizowano.39 Za takim rozwiązaniem opowiadał się Grabski i współautor statutu, znany historyk skarbowości

iekonomista,RomanRybarski.Popierałygotakżepolskibiznesimiędzynarodowekołafinansowe,któreuznawałyniezależnośćbankuemisyjnegoza jedenzwarunkówstabilizacjipieniądza.WrzeczywistościBank Polski pozostawał pod silnym wpływem „czynników” rządowych, zwłaszcza w latach 30. Por.A.Jezierski, C. Leszczyńska, Bank Polski 1924–1951, Warszawa 1994, s. 23–24; Z. Karpiński, Bank Polski 1924–1939. Przyczynek do historii gospodarczej okresu międzywojennego,Warszawa1958,s.17;S.Karpiński,Pamiętnik, op.cit.,s.324;Z.Landau,Rząd a Bank Polski w latach 1924–1939,„MateriałyiStudiaNBP”1992,z.28,s.7inast.

40 Państwa uczestniczące w konferencji (także Polska) przyjęły specjalne rezolucje dotyczące zasadprzyszłego ustroju monetarnego. Resolutions of the Financial Commission recommending certain resolutions for adoption by the Conference. Reports of the Committee of Experts appointed by the Currency and Exchange Sub-Commissions of the Financial Commission. InternetArchive.CanadianLibraries.www.archive.org/details/resolutions.SzczegółowyopisrozwiązańemisyjnychniemalwszystkichpaństweuropejskichiniektórychpozaeuropejskichprzedstawiłS.Pszczółkowski,Zasady pokrycia kruszcowego emisji banknotów, PraceBiuraEkonomicznegoBankuPolskiego,nr1,Warszawa1926.

41 Artykuły51–53statutu.42 Akcje banku były przedmiotemwolnego obrotu na giełdzie, dawały prawo podejmowania decyzji na

walnychzebraniachakcjonariuszy,atakżeprawododywidendy(wypłacanojąregularnienapoziomie9–12%wartościnominalnej).

-21-


zawiązującespółkęBankPolskiodbyłosię15kwietnia1924r.WtymsamymdniuukazałosięobwieszczenieministraskarbuWładysławaGrabskiego,ustalającedatęrozpoczęciadziałalnościBankuna28kwietnia1924r.Natęuroczystośćprzygotowa-noodsłonięcietablicypamiątkowejumieszczonejwgłównejsali.

Tablica upamiętniająca powołanie Banku Polskiego w 1924 r.

DoXIX-wiecznegoBankuPolskiegonawiązałw swympierwszymprzemówieniuprezesBankuStanisławKarpiński:„Przezprzodkównaszychwroku1828stworzonyBankPolskibyłwłasnościąichlubąnarodu,tworzonydzisiajwszczęśliwszychwa-runkachBankPolski,bezwzględunainneformyprawneorganizacji,należyrównieżdonaroduijemutylkosłużyćbędzie”43.Kilkalatpóźniej,w1928r.wsetnąrocznicępowstaniaBankuPolskiegowybitopamiątkowymedal iwydanoksięgę rocznicowąBank Polski 1828–1928.

Medal z brązu wybity na 100-lecie Banku Polskiego (na awersie podobizna Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i pierwszego prezesa Ludwika Jelskiego)

43 A.Jezierski,C.Leszczyńska,Bank Polski,op.cit.,s.27.

WARSZAWA

-22-


Siedziba Banku Polskiego przy ul. Bielańskiej w Warszawie Gmach wzniesiono w latach 1907–1911. Został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo w czasie powstania warszawskiego, kiedy stanowił redutę oddziałów powstańczych.

BankPolskiSArozpocząłdziałalność28kwietnia1924r.JegosiedzibąbyłgmachbyłegorosyjskiegoBankuPaństwaprzyul.BielańskiejwWarszawie.Bankuruchomiłteżoddziaływwiększychmiastach;wlatach30.byłoichponad5044.Wraz z rozpoczęciem działalności przez Bank Polski Polska Krajowa Kasa

Pożyczkowa została postawiona w stan likwidacji; rozpoczęto też wymianęmarekpolskich na złote według relacji 1 złoty = 1 800 000 marek45. Stosunek tenwyznaczononapodstawierelacjikursowejmarkidodolara46.Zastosowanogotakżedo przeliczania cen ipłac oraz należności i zobowiązań z okresu luty – kwiecień1924r.Dlazobowiązańinależnościsięgającychokresówwcześniejszychokreślonoodrębneprzelicznikiwustawienazwanejlex Zoll47.Najważniejszym organem statutowym, mającym nadawać „ogólny kierunek

działalnościBanku”inadzorowaćpracęorganówwykonawczych,byłaRadaBankureprezentującaakcjonariuszy.Miałaonadecydowaćopolitycekredytowej,stopach

44 Bankkorzystałtakżeztzw.zastępstw,którychwlatach30.było250.A.Jezierski,C.Leszczyńska,Bank Polski,op.cit.,s.49–50.

45 RozporządzeniePrezydentaRPz14kwietnia1924r.ozmianieustrojupieniężnego,Dz.U.1924,nr34,poz.351.Zdniem1lipca1924r.markaprzestałabyćprawnymśrodkiempłatniczym,jejwymianęnazłoteprowadzonodo31maja1925r.

46 Wpierwszychmiesiącach1924r.podjętodziałaniastabilizującekursmarki:zaprzestanokorzystaniazkredytówPKKPnacelebudżetowe,zwiększanosprzedażwalutobcych(główniedolara)nagiełdziepieniężnej.Doprowadziłotodoobniżeniakursudolaraz10,2mlndo9,2mlnmarek.Wokresie luty–czerwiec1924r.dziękiinterwencjinarynkuwalutowymutrzymywanokurs9255tys.marekzadolara,coprzyzgóryokreślonymkursie5,18złzaUSDwskazywałonaprzelicznik1800,0tys.marek=1zł.

47 RozporządzeniePrezydentaRPz14maja1924r.,Dz.U.1924,nr42,poz.441.Wrozporządzeniuz17marca1924r.określonozasadyprzeliczaniazobowiązańSkarbuPaństwaztytułupożyczekpaństwowychorazichkonwersji.Dz.U.1924,nr27,poz.274.PrzelicznikiprzedstawiaRocznik Ministerstwa Skarbu za 1924 rok,Warszawa1925,s.124–125.

-23-


procentowych, do niej należały decyzje o nabywaniu i sprzedaży nieruchomości,zatwierdzała budżet i roczne sprawozdania. Wybierała naczelnego dyrektora,członkówDyrekcjiorazczłonkówkomitetówdyskontowychwoddziałach.Była teżforum prezentacji poglądów dotyczących polityki pieniężno-kredytowej. Ponieważskupiałaprzedstawicieliświatabiznesu,istniałoniebezpieczeństwo,żemożeonzbytsilniewpływaćnajejdecyzjewzakresiepolitykikredytowej.Jakpokazałpóźniejszybiegwydarzeń, po 1926 r. Rada, podobnie jak pozostałewładzeBanku, popadaławcorazsilniejszązależnośćodministraskarbuirządu48.Prezesa (i wiceprezesa) mianował prezydent państwa na pięcioletnią kadencję

nawniosekRadyMinistrów. Sprawował on nadzór nad całą działalnością Banku,miałprawozawieszaniauchwałRady,jeślijegozdaniembyłysprzecznezinteresamipaństwalubstatutemBanku(ostatecznadecyzjanależaładoministraskarbu).

Prezesi Banku PolskiegoStanisław Karpiński IV 1924 – IV 1929

Władysław Wróblewski IV 1929 – IV 1934IV 1934 – II 1936

Adam Koc II 1936 – V 1936Władysław Byrka V 1936 – III 1941Bohdan Winiarski III 1941 – III 1946b

Wiceprezesi Banku Polskiegoa

Feliks Młynarski IX 1924 – IX 1929Jan Piłsudski IX 1932 – IX 1937

a Wlatach1929–1932i1932–1939Bankniemiałwiceprezesa.W1939r.stanowiskotozostałozlikwidowane.b PowygaśnięciukadencjiWiniarskiegoprezesemzostałEdwardDrożniak,pełniący jednocześnie funkcjęprezesaNarodowegoBankuPolskiego.

Źródło:A.Jezierski,C.Leszczyńska,Bank Polski,op.cit.,s.40–48,122,136.

Dokompetencjiministraskarbunależałozatwierdzanieczłonkówdyrekcjibankuwybieranych przez Radę oraz wskazywanie komisarza dla „utrzymania łącznościzBankiem”. Miał on prawo uczestniczenia w posiedzeniach Rady (i dyrekcji)zgłosemdoradczym,mógłwymagaćodwładzBankuwyjaśnień49.

Działalność emisyjna i kredytowa

PodstawowączynnościąBankubyłaemisjazłotego.Zgodniezzasadamipolskiegosystemumonetarnego bilety złotowe były jedynymprawnym środkiempłatniczymmającymnieograniczonąmoczwalnianiazezobowiązań50.RozmiaryichemisjibyłyokreślaneprzezwładzeBankuzgodniezprzepisamistatutuorazgłównymicelamidziałalności.

48 Z.Landau,Rząd a Bank Polski,op.cit.,s.14inast.49 Komisarzami byli m.in. Leon Barański i Adam Koc. Leon Barański był komisarzem do 1931r.,

równocześnie w latach 1930–1933 pozostawał członkiem Rady Banku Polskiego, w 1931 r. zostałzastępcąnaczelnegodyrektora,aod1934r.(formalnieod1935r.)naczelnymdyrektorem.AdamKocbyłkomisarzemwlatach1932–1936,następnieprzezkilkamiesięcyprezesembanku.

50 Takisamcharaktermiałymiećzłotemonety,jednakniewprowadzonoichdoobiegu.Ostatecznytekstrozporządzeniadotyczącego systemumonetarnego został ogłoszony jako załącznikdo rozporządzeniaministraskarbuz23kwietnia1924r.(Dz.U.nr37,poz.401).

WARSZAWA

-24-


10 zł z 1929 r.

Polski system pieniężny tworzyły ponadto monety srebrne bite przez mennicę na rachunekMinisterstwa Skarbu oraz bilety zdawkowe. Rozmiary emisji monetsrebrnych określało Ministerstwo Skarbu51, biletów zdawkowych – władzaustawodawcza. Rozporządzeniem z 14 kwietnia 1924 r. upoważniono ministra skarbu do ich emisji – jako tymczasowego środka płatniczego – w odcinkach do2złdołącznejkwoty150mlnzł(zdolnośćumarzaniaprzezniezobowiązańzostałaograniczonado10zł,miałyonepozostawaćwobiegudo1stycznia1925r.,potemprawotoprzedłużano)52.

51 Braksrebraspowodował,żeemisjatanieprzybraładużychrozmiarów.52 Wrozporządzeniuz28czerwca1924r.(Dz.U.nr56,poz.564)przedłużonoterminwycofaniabiletów

„na czas nieokreślony” i wprowadzono obowiązek ich wymiany przez Centralną Kasę Państwowąnamonetysrebrne.Ustawąz28 listopada1925r. (Dz.U.nr119,poz.859)powiększono ichemisjęo50,0mlnzł,awrozporządzeniuz22października1926r.(Dz.U.nr106,poz.610)wysokośćichemisjiustalonona460,0mlnzł.Nazwębiletzdawkowyzastąpionookreśleniembiletpaństwowy,zwiększonomocumarzaniazobowiązańdo1000zł.Biletyzostaływycofanedo1931r.poprzyjęciuw1927r.planustabilizacyjnego.

-25-


Tabela 4. Obieg pieniężny w latach 1924–1939

Wyszczególnienie 1924 1929 1934 1938 1939a

w mln zł

Ogółem 676b 1 600 1 365 1 866 2 383

Bilety Banku Polskiego 551 1 340 981 1 406 1 883

Bilety zdawkowec 89 64 – – –

Bilon 34 196 384 460 500

– srebrny 3 123 290 370 382

– inny 31 73 94 90 118

w %

Ogółem 100,0c 100,0 100,0 100,0 100,0

Bilety Banku Polskiego 81,5 83,8 71,9 75,3 79,0

Bilety zdawkowec 13,2 4,0 – – –

Bilon 5,0 12,2 28,1 24,7 21,0

– srebrny 0,4 7,7 21,2 19,9 16,0 – inny 4,6 4,5 6,9 4,8 5,0

a Stan na 31 lipca. b W tym bilety Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej o równowartości 1,8 mln zł,nieuwzględnionewdalszympodziale.cWycofaneostateczniezobieguw1931r.

Źródło: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1927, Warszawa 1927, s. 269; Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1930,Warszawa1930,s.201;Mały Rocznik Statystyczny Polski wrzesień 1939 – czerwiec 1941,Londyn1941,s.94.

Oprócz funkcji emisyjnych Bank Polski wykonywał operacje kredytowe. StatutBanku określał, że będzie on udzielał kredytów dyskontowych i lombardowych(podzastawzłotaipapierówwartościowychostałymoprocentowaniu).Pamiętającodoświadczeniach z lat 1919–1923, ograniczono możliwości udzielania kredytuskarbowi państwa – kwota bezprocentowego kredytu miała wynosić 50 mln zł.Z kredytów Banku miały korzystać banki, ale także najlepsze przedsiębiorstwa(onajwyższym standingu). Bank emisyjny stawał się więc konkurentem bankówprywatnych,cozresztąpóźniejuznawanozadziałalnośćszkodliwązpunktuwidzeniaichsytuacjiimożliwościrozwoju53.Przyjęcietakiegorozwiązaniapodyktowanebyłozasadniczo dwiema przyczynami: dążeniem premiera Grabskiego do obniżeniacenkredytunarynku ioczekiwaniemśrodowiskgospodarczych,żebankemisyjnyzaspokoi poinflacyjny „głód kredytowy”54. Stopy procentowe Banku (dyskontowai lombardowa) były dużoniższeniż stopy bankowe.Bankmiał takżepodejmowaćdziałania restrykcyjne w stosunku do banków komercyjnych zawyżających swojestopy procentowe, np. odmawiać im kredytu redyskontowego.Warto wspomnieć,że dla walki z „lichwiarskimi” zachowaniami banków minister skarbu wyznaczałmaksymalną stopę procentową, wynoszącą 24% w 1924 r. i obniżaną w latachnastępnych55.

53 W. Morawski, Bankowość prywatna w II Rzeczypospolitej, „Monografie i Opracowania SGH”, Warszawa1995,s.124.

54 C.Leszczyńska,Ł.Lisiecka,Działania Władysława Grabskiego na rzecz taniego kredytu, w: Osiemdziesiąta rocznica reform rządu profesora Władysława Grabskiego 1924–2004, red. T. Głowiński,Wrocław 2004, s.100–116.

55 C.Leszczyńska,Ł.Lisiecka,Rynek pod kontrolą – stopy procentowe w II Rzeczypospolitej,„RocznikiDziejówSpołecznychiGospodarczych”,t.LXV,2005,s.167–194;C.Leszczyńska,Ł.Lisiecka, Useful or harmful? Money Usury Law in the 2nd Republic of Poland, „StudiaHistoriaeOeconomicae”2006,vol.26,s.67–88.

WARSZAWA

-26-


Wykres 2. Stopa dyskontowa Banku Polskiego i maksymalna stopa ustawowa w latach 1924–1938

Uwaga:naosipoziomejpodanomiesiące,wktórychzmienianostopyBankuPolskiego(ostatniaw1936r.).Stopybankówakcyjnychutrzymywałysięnapoziomiezbliżonymdostopymaksymalnej.

Źródło:T.Sołowij,Rynek pieniężny i stopa procentowa w Polsce,Warszawa1939,s.84–88.

Bank Polski posługiwał się tradycyjnymi narzędziami polityki kredytowej:kontyngentowaniem kredytów, cenzurowaniem materiału wekslowego i stopąprocentową. Kontyngentowanie kredytów sprowadzało się do określenia dlakażdego akredytowanegowBankuprzedsiębiorstwaprzemysłowego, handlowegoczy instytucji kredytowejmaksymalnej kwoty kredytu, która zależała od sytuacjifinansowej danej jednostki i polityki kredytowej Banku. Cenzurowanie wekslipolegałonaocenieichjakości;badano,czyspełniająwymogiformalne(zgodnośćzprawemwekslowym)isformułowaneprzezBank(charaktergospodarczyweksla,terminpłatności).StopędyskontowąustalanozależnieodmożliwościkredytowychBanku, kształtowania się stóp za granicą i potrzeb polityki gospodarczej.

Wobec

nieistnieniawPolsceotwartegorynkupieniężnegoBankPolskiniestosowałoperacjiotwartegorynku56.Bank Polski wykonywał też inne czynności. Prowadził działalność przekazową,

operacje dewizowe, kupował oraz sprzedawał kruszce i waluty obce, przyjmowałwkłady, kupował papiery procentowe (komunalne, hipoteczne i państwowe) na rachunekwłasnych funduszy.Na żądanieministra skarbumiał także spełniaćpewne obowiązki na rzecz skarbu państwa: bezpłatnie przyjmować wpłatyidokonywaćwypłat,prowadzićkomisowowszelkieoperacje(oileniewynikałoznichsaldoobciążająceskarbpaństwa).

Rozwiązaniaprzyjętew1924r.porazpierwszyzostałypoddanepróbiejużw1925r.,kiedy pojawiła się recesja, zwana kryzysem poinflacyjnym. Towarzyszył jej deficytbudżetowy,ujemnesaldowbilansiehandlowymorazinflacja.Sytuacjatamiałakilkaprzyczyn.Wzrost cen wynikał z pojawienia się na rynku dużych ilości pieniądzaskarbowego (biletów zdawkowych), których emisja była następstwem trudności

56 J. Kostanecki, Polityka otwartego rynku, „Ekonomista” 1937, kwartał IV, s. 4–8; T. Sołowij,Rynek pieniężny,op.cit.s.11–39;48–51.

24 2424

18

1413 12 13 13

12 12 1211 11

9,5 9,5

12 10 1210

9 8,5 8 9 8,5 87 6,5 7,5

65 4,5

468

101214161820222425%

192

4 IV

1924

XII

1925

VIII

1926

VIII

1927

II

1927

IV

192

7 VI

1929

IV

1929

XII

1930

II

193

0 IV

1930

VI

193

0 X

1932

X

1933

X

1936

XII

Stopa ustawowa (maksymalna) Stopa dyskontowa Banku Polskiego

-27-


ze sfinansowaniemdeficytu budżetowego.Towarzyszyły temu trudnościwhandluzagranicznymzwiązanezkoniecznościązwiększeniaimporturolnegoiwojnącelnązNiemcami(załamanieeksportuwęglanarynekniemiecki).Recesjawgospodarceoznaczałapogorszeniesytuacjiprzedsiębiorstw,a tospowodowałoutratępłynnościprzezbankikomercyjne.Następstwemtegostałsiękryzysbankowy57.Istotnącechązałamaniagospodarczego1925r.byłkryzyswalutowy.Odkońcalipca

1925r.rozpocząłsięsilnyspadekkursuzłotego,najpierwnarynkachzagranicznych,potem takżena rynkukrajowym.W listopadziekurs rynkowy stanowił około80% poziomu parytetowego, w grudniu – 57%58. Rozpoczął się silny spadek rezerwdewizowych Banku. Pokrycie emisji utrzymywane w 1924 r. na poziomie 60%,wpierwszejpołowie1925 r.wynosiłoponad50%,od sierpnia1925 r. obniżyło siędo 40% i nadal spadało. Przez ponadmiesiąc Bank Polski prowadził interwencjęmającąnaceluutrzymaniekursunapoziomieoficjalnym,ograniczanoteżsprzedażwalutidewiz.Zkoleirządzaostrzyłograniczeniawobrociepłatniczymzzagranicą.Ponieważdziałaniatenieprzynosiłyrezultatówinotowaniarynkowezłotegocorazsilniej odbiegały od kursu parytetowego, pod koniec sierpnia uznano, że dalszasprzedażwalutpocenieoficjalnejdoprowadzijedyniedowyczerpaniarezerw.Kurspozostawiono więc rynkowi, dokonując interwencji „korygującej”, a w listopadzie–poostrymspadkuzłotego–zrezygnowanozinterwencji.ZdecyzjąwładzBankuniezgadzałsiępremier Grabski,uważałbowiem, żedalszaobronakursuzłotegojestkonieczna.Ostatecznieuznałpowstałąsytuacjęzaswojeosobisteniepowodzenie–jaknapisałpóźniej:„Całymójautorytetopartybyłnazłotym”.NiemogącznaleźćwspólnejpłaszczyznydziałaniazkierownictwemBankuPolskiego,krytykowanyprzezopozycję,w listopadzie 1925 r. podał się do dymisji.Ocena jego działalności byłaprzedmiotemwielusporów,szczególniegorącychzajegożycia.Upływczasustudziłemocje,pozwalałnaspojrzeniezszerszejperspektywyiobiektywizm.Ponad80latodtamtychwydarzeńdoceniamyjegodeterminacjęorazzasługidlawyprowadzeniapolskichfinansówzchaosuhiperinflacyjnego.

Wprowadzony w 1924 r. system pieniężny, po doświadczeniach 1925 r. zostałzmodyfikowany w 1927 r. Poprzedziły to pertraktacje z zachodnimi kołamifinansowymi, program reformy walutowej uwzględniał zalecenia amerykańskiegorzeczoznawcyEdwinaW.Kemmerera.Wpaździerniku1927 r. rządPolskiprzyjąłtrzyletniplanstabilizacyjny59.Odstronyfinansowejopierałsięnapożyczcewkwocie62 mln dolarów i 2 mln funtów szterlingów, udzielonej przez międzynarodowekonsorcjumbankowe,wktórymnajwiększyudziałmiałybankiamerykańskie.Rządpolskizobowiązałsiędoutrzymaniatrwałejrównowagibudżetupaństwa,zniesieniawszelkich ograniczeńw obrocie dewizowym, utrzymania pełnej autonomii BankuPolskiego wobec rządu ipodwyższenia jego kapitału akcyjnego do 150 mln zł60.MiałotosłużyćprzedewszystkimprzełamaniunieufnościzagranicydoPolski.Nad

57 W.Morawski,Polski kryzys bankowy 1925 roku,„MateriałyiStudiaNBP”1992,z.29.58 Wlistopadzie1925r.cenadolarawynosiła6,51zł,awgrudniu9,10zł.Wpierwszychmiesiącach1926r.

nastąpiłaprzejściowastabilizacjakursunapoziomie68–69%poziomuparytetowego(cena1USDwynosiła7,5–7,8zł).Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1925/1926,Warszawa1927,s.320.

59 PlanzostałogłoszonyrozporządzeniemzmocąustawyPrezydentaRzeczypospolitejz13października1927 r. i stanowił załącznik wraz z upoważnieniem rządu do zaciągnięcia pożyczki zagranicznej (Dz.U.nr88,poz.789).Towarzyszyłmudekretostabilizacjipieniądza(Dz.U.nr88,poz.790).Szerzej:Z.Landau,Plan stabilizacyjny. Geneza, założenia, wyniki,Warszawa1963.

60 ZapisyteznalazłysięwnowymstatucieBankuPolskiegoogłoszonym28listopada1927r.,Dz.U.nr113,poz.966.

WARSZAWA

-28-


realizacjąplanuczuwaćmiałprzedstawicielpożyczkodawców,mającystatusdoradcyrządupolskiegoiulokowanywBankuPolskimjakoczłonekRady.Zmienionezostałyzasadysystemupieniężnegoipokryciaemisjizłotego.Wobiegu

znajdować sięmogły biletyBankuPolskiego oraz emitowaneprzez skarbpaństwamonetyzłote,srebrneibilon,przyczymjedyniebiletybankoweorazmonetyzłotemiały nieograniczonąmoc zwalniania ze zobowiązań61. Co najmniej 40% biletówbankowychoraznatychmiastpłatnychzobowiązańmusiałomiećpokryciewrezerwiedewizowo-złotej, przy czym zapas złota w monetach i sztabach wynosić miał conajmniej 3/4 minimalnego pokrycia (2/3 zapasu złota miało być przechowywanewkraju).Pokrycieemisjimogłospadaćponiżej40%,alewtedyBankzobligowanybyłpłacićskarbowispecjalnypodatekemisyjnyipodnieśćstopęprocentową.Przyjęcietego rozwiązania uelastyczniało politykę emisyjną, eliminowało też wadliwą – jakpokazałkryzys1925r.–zasadęsztywnegoprogupokrycia62.Dekret o zmianie ustroju pieniężnego obniżał parytet złotego; dokonano jego

oficjalnejdewaluacji63.Cenę1kgzłotawyznaczononapoziomie5924,44zł(1złotystanowił równowartość 0,16879 g złota), kurs dolara wzrósł z 5,18 do 8,91 zł64.Przeliczononanowezłotezobowiązaniaopiewającenazłotewzłocie;zobowiązaniawzłotychbieżących(bezdodatkuw„złocie”)zachowałyswąnominalnąwartość.

Tabela 5. Kursy dolara i złotego w 1927 r.

Wyszczególnienie

Kurs dolara w złotychKurs złotego w % parytetu

z 1924 r.rynkowy parytetowy 1924 = 100

Styczeń 8,99 173,5 57,6

Październik – grudzień 8,91 172,0 58,1

Źródło: S.Starzyński,Stan finansowy Polski w 1927 roku, BibliotekaTygodnikaPrzemysłiHandel,Warszawa1928,s.26.

Plan stabilizacyjny i dekret o stabilizacji złotego wprowadzały Polskę w system,który z istoty rzeczy eliminował aktywną politykęwalutową i pieniężną. Jak pisałJerzyZdziechowski,zasadysystemuzmuszałydowyrzeczeniasię„złych”obyczajówmonetarnychpolegającychnaregulacjipoziomuobieguikredytuprzezpaństwo65.Polskazobowiązywałasięprzestrzegaćregułgry,wktórejswobodnyobrótpieniężny

61 ZasadyteregulowałPlanstabilizacyjny,częśćII(Dz.U.nr88,poz.789)orazdekretyostabilizacjipieniądzaizmianieustrojupieniężnego.Zawierałyonezapisomożliwościbicianieograniczonejilościmonetzłotych(wymienialnych bez ograniczeńna bilety bankowe –w rzeczywistości zapisu tego nie zrealizowano) orazograniczonejcodoilościemisjimonetsrebrnych(do140mlnzł)ibilonu(do180mlnzł);poziomtenrządmógłprzekroczyćzazgodąBanku.Skarbzrzekałsięemisjibiletówzdawkowych,miałyonezostaćwycofanezobiegu(wpołowiemiałyzostaćwykupioneprzezrząd,wpołowiezastąpioneprzezmonetysrebrneibilon).

62 Kiedy w 1925 r. zbliżało się ono do statutowego 30-procentowego minimum, bank centralny miałograniczone polemanewru: przy spadku rezerwmusiał obniżać emisję, tak by pokrycie nie spadłoponiżejpoziomuwymaganegostatutem.Zbliżaniesiędonormy30%wywoływałoteżnerwowośćrynkuispekulacyjneoperacjewalutowe,jedyniepogłębiająceproblemy.

63 ZasadysystemumonetarnegookreślałorozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejz5listopada1927r.(Dz.U.nr97,poz.855).

64 Relacjekursowewobecinnychwalutbyłynastępujące:1frankzłoty=1,71998zł,1funtszterling= =43,38025zł.Złotybyłrówny0,5814frankazłotego,0,1122USDi0,02805funta.

65 J.Zdziechowski,Mit złotej waluty,Warszawa1937,s.238.

-29-


ikapitałowyorazdostosowywaniecenkrajowychdozagranicznychmiałyprzywracaćautomatycznierównowagęwobrotachpłatniczych.Przezeksponowanieautomatyzmusystemuponiekądpomijanorolęinstytucjigouzupełniających,instytucjitworzącychrynekpieniężny.WPolsceówrynekde facto nie istniał,dopieronależało tworzyćwłaściwedlańpodmiotyiinstrumenty.Sytuacjatastanowiłaistotnąbarieręrealizacjipolitykimonetarnej; jakpisałLeonBarański,„niemiałaonamożnościstosowaniaogólnieprzyjętychreguł i ryzykowała,żeoprzesięnastanie faktycznymmającymjedyniepozóranalogiizestaneminnychpaństw”66.

Zupełnie nowym doświadczeniem, z którym miały się zmierzyć rządy i bankicentralnecałegoświata,byłWielkiKryzyslat30.Głębokośćzałamaniakoniunktury,rozległość i zakres geograficzny recesji czyniły ją całkowicie nieporównywalną zewszystkimipoprzednimi.„Kurczeniesię”gospodarkirozpoczęłosięw1929r.itrwało4–5lat,„dno”przypadłonalata1933–1934,potemrozpoczęłosięożywienie.WPolsce,podobniejakwinnychkrajach,objawemkryzysubyładeflacja(spadek

cenwynosiłprawie50%,cenproduktówrolnych–prawie60%),spadekprodukcjiprzemysłowej (o prawie 40%), załamanie się kursów akcji (do poziomu 20%wstosunkudookresuprzedkryzysowego)iobrotówwhandluzagranicznym(do30%).Zmniejszyły się inwestycje, problemem stały się deficyty budżetowe, bankructwabanków i przedsiębiorstw. Ten ponury obraz uzupełniały spadek zatrudnieniaimasowebezrobocie(stopafaktycznegobezrobociaprzekraczała30%).Kryzysmiałteżinneoblicze–poprawiłasięsytuacjadochodowatych,którzyniezbankrutowaliimielizatrudnienie(por.wskaźnikpłacyrealnej).Politykapieniężno-kredytowaBankumusiałauwzględniaćdwiezasadniczekwestie.

Zjednejstronyodkońca1929r.trwałodpływwalut,któryzmuszałdozmniejszaniaobiegu przez zastosowanie ograniczeń kredytowych. Z drugiej strony trudna byłasytuacjaprzedsiębiorstw,któreoczekiwały liberalizacjipolitykikredytowej. Dotegonależydodaćpresję czynników rządowychoraz sprzeczne interesyprzedstawicieliróżnychśrodowiskgospodarczychzasiadającychwRadzieBanku.

Wykres 3. PKB, ceny i płace w czasie Wielkiego Kryzysu (1928 = 100)

Źródło:Mały Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa1939,s.3–4,245;A.Jezierski,C.Leszczyńska,Historia gospodarcza Polski,Warszawa2001,s.263.

66 L.Barański,Przedmowa,w:T.Sołowij,Rynek pieniężny,op.cit.,s.6.

40

60

80

100

120

140

160

1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

Ceny hurtowe Koszty utrzymaniaStawki płac nominalnych (przemysł) Wskaźnik płacy realnejZatrudnienie (przemysł) Dochód krajowy (PKB)

WARSZAWA

-30-


DziałalnośćkredytowaBankuPolskiegomusiałabyćzgodnazzasadamistatutowymi.Pogarszanie sytuacji walutowej, spadek zapasów dewiz i walut obcych oznaczałyzmniejszanie podstaw pokrycia emisji, za tym szły ograniczenia kredytowe. Polemanewruniebyłowięcduże;Bankstarałsiędziałaćelastycznie.Pomimoodpływuzłota i dewiz,wynoszącegow czasie kryzysu około 700mln zł, spadek rozmiarówdziałalnościkredytowejbyłwsumieniewielki(wykres4).W1929r.portfelwekslowyBankuwynosił740mlnzł,w1930r.–672mlnzł.Wyraźnyspadeknastąpiłw1932r.,wgrudniuportfelwekslowywynosił540mlnzł.Jednocześniew1932r.podniesionokwoty bezprocentowego kredytu dla skarbu państwa do 100 mln zł, dokonującstosownejzmianystatutu.Wnastępnych latachportfelwekslowyrazwzrastał,razkurczyłsięwzależnościodtego,jakprzyznawanebyłykredyty.Naogółprzekraczał650mlnzł, aw1935r.osiągnął689mlnzł.Podobne tendencjedotyczyły innychkredytówBanku67.

Wykres 4. Kredyty Banku Polskiego (wekslowe i lombardowe) w latach 1924–1939

Przy„rozdziale”kredytówuprzywilejowanebyłyrolnictwo,bankiiprzedsiębiorstwapaństwowe(wiązałosiętozgwarancjamiudzielanymiprzezskarb).

Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieRocznikówGUSiRocznikówMinisterstwaSkarbu.

Utrzymaniedziałalnościkredytowejnapoziomieoczekiwanymprzezśrodowiskagospodarcze i rząd,przymalejącychrezerwach,wymagałozwiększeniazdolnościemisyjnej Banku przez obniżenie procentowego pokrycia obiegu biletówinatychmiast płatnych zobowiązań. W 1933 r. zmieniono statut i obniżono jedo 30%, przez co miano stworzyć „polskiemu społeczeństwu potężne rezerwy,a Bankowi Polskiemu możność ożywienia życia gospodarczego, kiedy się onowkońcuockni”68.Rzeczywistepokrycienieznacznieprzekraczałoustawowe30%.Większemu„poluzowaniu”politykiemisyjnejwładzeBankuirządbyłyprzeciwne.Zdumąpowtarzano,żezłotyjestjednąznajzdrowszychwalutświatainiktnie„pójdzienainflację”69.

67 Z.Karpiński,Bank Polski 1924–1939, op.cit.,s.236–237.68 Stenogram walnego zwyczajnego zebrania akcjonariuszy Banku Polskiego SA w dniu 9 lutego 1933 r.

Archiwum Akt Nowych, zespół 291 Bank Polski SA, sygn. 13, s. 127. Zmianę statutu ogłoszono wDz.U.nr22,poz.171.PrzyobliczaniupokryciapotrącanokwotypożyczekzabezpieczonychzłotemorazzobowiązaniaBankuwwalutachzagranicznychpłatnewciągu90dni.

69 A.Jezierski,C.Leszczyńska,Bank Polski,op.cit.,s.72.

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

mln zł

-31-


Załamanie gospodarekwczasieWielkiegoKryzysu skłaniałodo stawianiapytańnatury zasadniczej, dotyczących słuszności prowadzenia polityki pieniężnej i walutowej w ramach obowiązujących rozwiązań systemowych. Kolejne państwaporzucały sztywne ramy systemuGoldStandard bądźGoldExchangeStandard. Metodąwalkizkryzysemstałysiędewaluacjebądźograniczeniawobrociepieniężnym, bądź jedno i drugie70. Uciekały się do tego nawet potęgi gospodarcze. Niemcy wprowadziły kontrolę niektórych operacji na rynku pieniężnym już w 1931 r., z kolei Brytyjczycy iAmerykanie dokonali dewaluacji swoich walut: funta o 40%(1931r.),dolarao41%(1933r.)71.Przez pierwsze lata kryzysuPolska starała się przestrzegać zasadGES.Stawało się

to jednak coraz trudniejsze, zwłaszcza że sytuacja na międzynarodowych rynkachfinansowychprzestałabyćprzewidywalna,arezerwywalutoweBankubyłydramatycznieniskie (wykres 5). Po dewaluacji funta i dolara, kiedy kurs złotego uległ aprecjacji (dopoziomu5,3zł za1USD), jednymznajważniejszychzagadnieństało siępytanieokierunkipolitykiwalutowej.Pytanie:dewaluować złotego czynie, byłoprzedmiotemwielu dyskusji zarówno kierownictwa Banku Polskiego, jak i w sferach rządowych.Ostatecznieniepodjętożadnychdecyzji.Wydajesię,żesprawęprzesądziłostanowiskoFrancji,którapofiaskukonferencjiz1933r.wsprawieokreśleniamiędzynarodowychkierunkówpolitykidewizowej stanęłanaczelegrupykrajówgotowychbronić systemuopartegonazłocie.Utworzyłyonewlipcu1933r.tzw.ZłotyBlok.OpróczFrancjiznalazłysięwnimBelgia,Holandia,Włochy,Polska,Szwajcaria.Zasadyprzyjęteprzeztepaństwadotyczyłyutrzymaniawymienialnościwalutnazłoto iobronyparytetuwalutykrajowejprzyzachowaniupełnejswobodyobrotówpłatniczychzzagranicą.PolskapozostawaławiernazasadomBlokudokwietnia1936r.Wynikałotoprzede

wszystkimzprzekonańekonomicznychpolitykówobozurządzącego,atakżezobawprzedzałamaniemsięzaufaniadozłotego.Pojawiałysięteżkwestiemiędzynarodo-we,wtymproblemobsługipolskiegozadłużenia.Przeciwnaprzeprowadzaniu„eks-perymentów pieniężnych” była też częśćwładzBankuPolskiego.Opowiadano sięraczejzawprowadzeniemreglamentacjidewizowejniżdewaluacją.OstatecznienanaradzieuprezydentaMościckiego21kwietniaprzesądzonookoniecznościwpro-wadzeniareglamentacjidewizowej(uznano,żedewaluacjabyłabynieszczęściem)72.26kwietnia1936r.zostałwydanydekretoobrociepieniężnymzzagranicąoraz

obrociezagranicznymi ikrajowymiśrodkamipłatniczymi.Uzasadnienie tejdecyzjiznajdujemym.in.wogłoszonejdeklaracjirządu:

„Od 10 lat polska polityka finansowa opiera się na dwóch podstawowychzasadach: stałościwaluty i swobodzie ruchu kapitałowego. (...)Wmomenciezaznaczającejsiępoprawygospodarkikrajowejzarysowałysięostatniotendencje,nie pozostawające wżadnym związku z obiektywną oceną gospodarczejifinansowej sytuacji Polski. (...) Rząd uważał za swój obowiązek zapobiectego rodzaju osłabianiu życia gospodarczego (...). W nowych warunkach

70 Wlatach1931–1937reglamentacjędewizowąwprowadzonow43państwach(następniewsześciujązniesiono),zkolei33państwaodstąpiłyodsystemuwalutyzłotej (tylko jedenkrajdoniejpowrócił).J.Świdrowski,Zagadnienie reglamentacji dewizowej i kursu waluty,„RuchPrawniczy,EkonomicznyiSocjologiczny”1938,z.3,s.354.

71 Przyjętawówczascenauncjizłotanapoziomie35dolarów(1USD=0,8887gzłota)zostałautrzymanado 1971 r., choć w praktyce wolny handel złotem na rynku wewnętrznym USA był ograniczony.W.Morawski,Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości,Warszawa2002,s.164.

72 Z.Landau,Polityka walutowa rządu polskiego w latach 1936–1939,„PrzeglądHistoryczny”1986,z.2,s.270.

WARSZAWA

-32-


obrotu dewizowego zobowiązania Polski z tytułu handlu zagranicznego,jak i zobowiązania kredytowe, będą nadal respektowane. Wprowadzającprzejściowokontrolęnadobrotamidewizowymi,rządstwierdzakategorycznie, że są one pomyślane jedynie jako ochrona gospodarczo aktywnej częścispołeczeństwaprzedzakusamispekulacjiidefetyzmuekonomicznego”73.

Wprowadzenie ograniczeń w obrotach dewizowych i usztywnienie rynkuwalutowego miały też stanowić grunt dla rozpoczętego przez rząd programuinwestycyjnego, który zakładał wysoki przyrost środków na inwestycje cywilneiwojskowe.Wprowadzenieograniczeńdewizowychstworzyłowarunkifinansowedoprzebudowystrukturalnejgospodarkiidozbrojenia–mówiłwicepremieriministerskarbu Eugeniusz Kwiatkowski74. Dzięki tym rozwiązaniom rząd uzyskał teżmożliwośćmechanicznegoprzywracaniarównowagiwbilansiepłatniczym75.Wbrew deklaracji rządu reglamentacja nie była przejściowa; ograniczenia

wprowadzonew1936r.byłyzaostrzanewlatachnastępnych76.Wobrociepłatniczymzzagranicązacząłobowiązywaćsystemzakazów,nakazówizezwoleń.Kontrolipaństwapoddano wszelkie transakcje, których następstwem był przywóz bądź wywóz złota,dewiziwalutzagranicznychorazwalutykrajowej.Zawieszonowolnyhandelwalutąnarynkuwewnętrznym,zakazanoposługiwaniasiękursamiinnymiodoficjalnych.Prawohandlumiałytylkobanki,któreuzyskałyodpaństwazezwolenie(tzw.bankidewizowe).Wolnobyłonatomiastposiadaćzarównozłoto,jakizagraniczneśrodkipieniężne.Doświadczenia kryzysu lat 30. przyniosły wiele pytań na temat roli banku

centralnego wżyciu gospodarczym. Czy ma być tylko jego biernym obserwatorem,czy też powinien czynnie na niego oddziaływać? Czy polityka pieniężna powinnakoncentrowaćsięnaobroniestabilnościpieniądza,czyteżpowinnabyćinstrumentemwpływanianakoniunkturę?Praktycznąodpowiedziąnatepytaniabyłyzmiany,którezaszływpolitycemonetarnejwielupaństw.WprzypadkuPolskicechowałająostrożnośćiobawa przed „eksperymentowaniem”. Ten swoisty konserwatyzm był też obecnywpolityce wicepremiera Kwiatkowskiego, odpowiedzialnego za politykę gospodarczą.Wykazywałondalekoidącaostrożnośćiniechęćdoposunięć,któremogłybyzagrażaćstabilności złotego. Uważał, że lepsze rezultaty daje stosowanie klasycznych zasad:zrównoważony budżet, stała wartość pieniądza, unikanie „jaskrawej przewagi tendencji inwestycyjnych nad konsumpcyjnymi”77. Według niego rezultaty„eksperymentów”stosowanychprzezróżnepaństwaniebyłyjednoznaczniepozytywneiniepozwalałyustalić„prymatujednejnowejwiaryitechnikiekonomicznej”78.Słabsi–mówił–próbowalinaśladowaćsilniejszych,alezupływemczasurosływątpliwościcodosłusznościwybranychmetod.Wlutym1938r.Kwiatkowskimówił,żepaństwa,któresąwpodobnej sytuacji jakPolska (równolegle realizująplanobronny i inwestycyjny),

73 Komunikat tej treści ukazał się wMonitorze Polskim z 27 kwietnia, opublikowano go też w prasiecodziennej.J.Vogelfanger,I.Blei,Reglamentacja dewizowa i towarowa,Lwów1937,s.9.

74 Z.Szempliński,Rozwój polskiej polityki inwestycyjnej,„PolskaGospodarcza”1938,z.50,s.1787.75 Przemówienie Pana wicepremiera i ministra skarbu inż. Eugeniusza Kwiatkowskiego w sejmie,„Polska

Gospodarcza”1938,z.49,s.1751.76 Wartonadmienić,żeprawodewizowez1936r.byłonatlerestrykcyjne,żeobowiązywałodo1952r.77 E.Kwiatkowski,Przemówienie Pana wicepremiera i ministra skarbu w sejmie, „PolskaGospodarcza”

1939,z.6,s.214.78 Kwiatkowski wskazywał na skutki francuskiej dewaluacji, załamanie gospodarki amerykańskiej

od połowy 1937 r., przejściowe załamanie w Belgii, Włoszech czy negatywne objawy niemieckiego„przepompowywania”przezkasyinstytucjipublicznychipaństwowychponad50%dochoduspołecznego.E.Kwiatkowski,Przemówienie,op.cit.s.214.

-��-


mają dowyboru: kompromismiędzy potrzebami bieżącymi aprzyszłymi, półoficjalneinflacjealbosystematycznywzrostpożyczekwewnętrznych.Obliczeniaprzeprowadzonew1938r.wMinisterstwieSkarbuwskazywały,żezaspokojeniewszystkich„słusznych”potrzebwymagałobywyasygnowaniaśrodkówpublicznychrównychrocznemubudżetowi (około2,5mldzł).WprzekonaniuKwiatkowskiegoprowadziłobytodorozregulowaniarynku pieniężnego. Uważał on, że polityka inwestycyjna państwa musi się mieścićwgranicachrealizmuimożliwościrynkupieniężnego79. Tapostawawładzrządowychpowodowała,żepolitykaemisyjnabyłaostrożna,ana

rynku pieniężnym utrzymywała się równowaga mimo realizowania czteroletniegoplanuinwestycyjnegoisześcioletniegoplanumodernizacjiarmii.Dopieroodjesieni1938 r. (Monachium) wraz z intensyfikacją przygotowań wojennych rozluźnionozasadyemisji iposzerzonomożliwościkorzystaniaprzezrządzpożyczekwBankuPolskim(rozmiaryemisjinatlepoprzednichokresówpokazujewykres5).

Wykres 5. Obieg biletów Banku Polskiego oraz rezerwy złota i dewiz w latach 1924–1939. Stan na koniec roku, według parytetu z 1927 r.

Uwaga:opróczbiletówBankuPolskiegowobiegubyłbilonemitowanyprzezSkarbPaństwa(około140mlnzłwdrugiejpołowielat20.,ponad300mlnzłwczasiekryzysuiprawie500mlnzłw1939r.).

Źródło:Z.Karpiński,Bank Polski,op.cit.,s.236–237;Mały Rocznik Statystyczny 1939,Warszawa1939,s.210.

Zwiększanie emisji od 1938 r. wymagało zmian statutu Banku, ale nawet w tej sytuacjiwicepremierKwiatkowskizastrzegałsię,że„reformastatutuniebędzienadużytaw celach obcych zadaniom Banku Polskiego”80. Statut zmieniono w lutym 1939r.Podniesionobezprocentowykredytdlaskarbupaństwado150mlnzł.PonadtoBankmiałudzielićskarbowikredytu(515mlnzł)naskonsolidowanezobowiązaniabankówpaństwowych81. Podwyższono kwoty zakupu papierów procentowych państwowych,

79 C. Leszczyńska, Dylematy polityki inwestycyjnej w latach 1936–1939, w: COP. Przeszłość. Teraźniejszość. Przyszłość,red.J.Konefał,StalowaWola2007,s.37–39.

80 A.Jezierski,C.Leszczyńska,Bank Polski,op.cit.s.76.81 Niebyłytonowekredyty,alekonwersjazamrożonychweksliztytułukredytówudzielonychod1931r.

BankowiGospodarstwaKrajowegoiPaństwowemuBankowiRolnemu,przejętychprzezskarbpaństwajakowłasnezobowiązanie.Ponieważstatutnieprzewidywałtakiejsytuacji,należałowprowadzićwnimzmiany.Długskarbupaństwaztegotytułumógłbyćzamienionynaobligacjeskarbowebądźobligacjefunduszy państwowych.OprocentowaniewierzytelnościBanku z tego tytułuustalonona3% rocznie(stopadyskontowawynosiła4,5%).

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 400

1 600

1 800

2 000

1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

Złoto

mln zł

Pieniądze zagraniczne i dewizyRazem złoto, pieniądze zagraniczne i dewizy Obieg biletów

WARSZAWA

-��-


komunalnych i hipotecznych oraz pożyczek lombardowych. Wprowadzono zapis, że Bank może kupować i sprzedawać bilety skarbowe dopuszczone do obrotugiełdowego do kwoty 400 mln zł (wcześniej Bank przyjmował je do dyskonta, ichwartość nie przekraczała 100 mln zł). Ponieważ poziom rezerw walutowych byłbardzoniski(pokryciew1938r.spadłoponiżej30%),wprowadzonozapis,żepokryciezłotemdotyczyemisjipowyżej800mlnzł(emisjafiduicjarna),przyczymRadaBankumogła za zgodą ministra skarbu podnieść ją do 1 200mln zł82. Powyższe zmianydotyczyłypodstawdziałalnościpieniężno-kredytowejBankuPolskiego.Zjednejstronyoznaczały legalizację istniejącego stanu faktycznego, z drugiej pozwalały na dalszezwiększaniedziałalnościkredytowej.Wybuchwojnyspowodował,żemożliwościtychniewykorzystanodocelówgospodarczych;odnotowanywokresiesierpień–wrzesieńsilnywzrostkredytówiemisjimiałzwiązekzfinansowaniemwydatkówwojennych.BankPolskiSAłączyłczynnościbankuemisyjnego,poczęścibankupaństwaoraz

bankuhandlowego.Niemiałuprawnieńnadzorczychwobecinnychbanków(prawoto należało do ministra skarbu), był poniekąd konkurentem prywatnych bankówwzakresiedziałalnościoperacyjnej.Jegoklientamibyłypodmiotygospodarczeibanki.Ów zakres czynności nie zmienił się do 1939 r. Modyfikacji podlegały natomiastzasadypolitykipieniężnejiwalutowej,dokonywanepodwpływemsytuacjinarynku,ażpopraktyczniezawieszeniezasadsystemuGoldExchangeStandardw1936r.

W czasie wojny. Bank Emisyjny w GG

Po wybuchu wojny, 2 września 1939 r. w drugim dniu nadzwyczajnej sesjiparlamentu, zatwierdzono zmiany statutu Banku Polskiego, umożliwiającezwiększenie kredytów dla rządu oraz przekazujące Radzie Banku uprawnieniawalnegozebraniaakcjonariuszy.WcentraliBankuioddziałachprzygotowywanosiędo ewakuacji, zabezpieczano dowywozu złoto, waluty obce, bilety złotowe, kliszei dokumenty. Podjętowiele działań formalnoprawnych zabezpieczającychmajątekBankuprzedwykorzystaniemgoprzezNiemców.

Zniszczona siedziba Banku Polskiego SA przy ul. Bielańskiej

82 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Bank Polski, op.cit., s. 76, 104–106. Kwota 800 mln zł była bliska sumie zobowiązań instytucji publicznych i skarbu państwa. Emisja fiduicjarna była rozwiązaniempraktykowanym przez wiele banków emisyjnych, w tym Bank Anglii od XIX w. J. Partyka, Emisja fiduicjarna banków centralnych,„PolskaGospodarcza”1939,z.5,s.175–178.

-��-


20 zł i 50 zł, emisje z sierpnia1939 r.

WARSZAWA

-��-


100 zł z 1941 r.

5wrześniawładzeBankuwyjechałyzWarszawywkierunkuLublina,15wrześniabyłyjużBukareszcie,aczterydnipóźniejwParyżu.Okresparyskinietrwałnawetroku.PoagresjiNiemiecnaFrancjękolejnymetapempodróży,od1lipca1940r.,stałsięLondyn83.WtymsamymczasiewokupowanejPolsce,naterenachwłączonychdoNiemiec iZSRRoddziałyBankuPolskiegouległy likwidacji, a złotegozastąpiływobiegumarkairubel.WojennelosyBankuPolskiegosplotłysięzlosamipolskiegorząduiwieluinstytucji

publicznych.DziałalnośćBankuwczasiepobytuwLondyniekoncentrowałasięnafinansowaniuniektórychwydatków rządupolskiego, administrowaniu składnikamimajątku i aktywami zdeponowanymi w bankach zagranicznych. Udzielano takżepomocymaterialnejpracownikomznajdującymsięwwojsku,obozachjenieckichitp.Ponadtoprzygotowywanosiędowznowieniadziałalnościpowojnie,np.wydrukowanonowebilety,któremiaływejśćdoobiegupopowrociedokraju.PrzedstawicieleBankuPolskiegoSAuczestniczyliwkonferencjachfinansowych,

m.in.wspotkaniuwBrettonWoodsw1944r.Na terenie Generalnej Guberni, po epizodzie funkcjonowania kas kredytowych

Rzeszy Niemieckiej, władze okupacyjne podjęły w grudniu 1939 r. decyzję

83 Z.Karpiński,O Wielkopolsce, złocie i dalekich podróżach. Wspomnienia 1860–1960, Warszawa1971,s.201inast.Wiele informacjio losachzłotaBankuPolskiegoznajdzieczytelnikwksiążceW.Rojka,Odyseja skarbu Rzeczypospolitej. Losy złota Banku Polskiego 1939–1950, Kraków2000.

-��-


outworzeniuBankuEmisyjnegowPolscezsiedzibąwKrakowie.Dojegogłównychczynnościnależałodyskontowanieweksli,udzielaniekrótkoterminowychpożyczek,przyjmowanie wkładów w obrocie depozytowym i żyrowym (rozliczeniowym).Bank emitowałwprowadzonądo obieguna terenieGuberniwalutę zwaną złotymkrakowskim(powybuchuwojnyniemiecko-radzieckiejw1941r.zostaławprowadzonarównieżwdystrykciegalicyjskim).Formalnie władze niemieckie nie zlikwidowały Banku Polskiego. Wiązało się

to z chęcią przejęcia jego zasobów (złota i dewiz zdeponowanych w bankachzagranicznych) i możliwości dysponowania nimi. Dzięki krokom podjętym przezwładzeBankuprzedwyjazdemzkraju,jakteżdziałaniomczynionymwczasiewojnyzasobytezostałyuratowane.

NaposiedzeniuPKWNwMoskwie22lipca1944r.ogłoszonazostałakoncepcjapowołania nowego banku emisyjnego – Narodowego Banku Polskiego84. Wartozauważyć, żenaprzełomie lipca i sierpnia1944 r.premierStanisławMikołajczykprowadził w Moskwie rozmowy z przedstawicielami PKWN w sprawie powołaniawspólnegorządu.Anijego,aniwładzBankuPolskiegonieinformowanoopodjęciuprzez PKWN działań zmierzających do powołania NBP. W sierpniu 1944 r. do Lublina, będącego przejściową „stolicą” wyzwolonego od Niemców obszarunazwanego potem Polską „lubelską”, zaczęły nadchodzić z Moskwy transporty biletówzłotowychznapisemNarodowyBankPolski85.

84 Z.Landau,Polityka finansowa PKWN,Warszawa1965,s.79.Trudnodziśocenić,nailepowołanieNBPbyłoautonomicznąinicjatywąpolskichkomunistówwMoskwie,anailerząduZSRR.

85 Z.Landau,Polityka finansowa, op.cit., s.21.

WARSZAWA

-38-


NARODOWY BANK POLSKI

W systemie finansowym socjalizmu państwowego 1945–1989

Status NBP i zakres czynności

DekretpowołującydożyciaNarodowyBankPolski,noszącydatę15stycznia1945r.,wszedłwżyciezdniemogłoszenia–2 lutego1945r.86WidniejąpodnimpodpisyprezydentaKrajowejRadyNarodowej,prezesaRadyMinistrówiministraskarbu.Otojegonajważniejszezapisy:

Art.1.Celemuregulowaniaobiegupieniężnegoikredytu,powołujesiędożycia instytucjępaństwowąpodnazwą„NarodowyBankPolski”,wyposażonąprzezPaństwowprzywilejemisjibiletówbankowychinazywanąwniniejszymdekrecieBankiem.

Art.14.(1) Bank posiadawyłączne prawowypuszczania biletów banko-wychnaobszarzePaństwaPolskiego.(2)WysokośćemisjiokreślaRadaMinistrównawniosekMinistraSkarbu.

Art.15.Emitowane bilety bankowe są zabezpieczone całym majątkiempaństwowymiwszystkimidochodamiSkarbuPaństwa.

Art.19.Łączna kwota znajdujących się w obiegu biletów bankowych inatychmiastpłatnychzobowiązańwinnabyćpokrytawcałości(...):1)złotemwmonetachisztabach,2)pieniędzmizagranicznymiidewizamipłatnyminajdalejwcią-gu6-ciumiesięcy,

3)innymiaktywamibanku.

Art.44.Dekretniniejszywchodziwżyciezdniemogłoszenia.Równocześnietracąmocobowiązującąprzepisyzawartewart.46–55[Artykułytedotyczyłyobowiązywaniaprzywilejuemisjido31grudnia1954r.oraz wykonywania czynności bankowych – przyp. C.L.] statutu Banku Polskiego (obwieszczenie Ministra Skarbu z dnia 2maja1939r.Dz.U.RPnr46,poz.296),zaśwart.1tegostatutuskreśla się słowa „wyposażone przez Państwow przywilej emisji biletówbankowych”.

Pierwsze prace organizacyjne podjęto jesienią 1944 r., natomiast bezpośrednieprzygotowaniadouruchomieniacentraliiniektórychoddziałówrozpoczęłysięwstyczniu1945r.WlutymokreślonoprogramdziałalnościNBPnanajbliższyokres.Obejmowałonm.in.przejęcieczynnościprowadzonychdotądprzezCentralnąKasęSkarbową

86 Dz.U.1945,nr4,poz.14.

-��-


(emisja87, rozrachunki międzypaństwowe, wypłaty na rzecz rządu, zakończeniewymianypieniądza),atakżeuruchomieniekredytówdlaprzedsiębiorstw,przejęcieizabezpieczenie na rzecz rządu majątku wszystkich niemieckich banków, a narzeczNBPwalut,kruszcówiwalorówzagranicznych,przejęciemajątkuruchomegoinieruchomegoBankuPolskiegoSAiBankuEmisyjnego88.Najważniejszym zadaniem było dokończenie wymiany pieniędzy okupacyjnych.

Rozpoczęto ją 10 stycznia, a więc przed formalnym powstaniem NBP, i zgodniezogłoszonymi dekretami zamierzano zakończyć do 28 lutego (z tym dniem naterenieGeneralnejGuberniinaziemiachwcielonychdoRzeszyokupacyjneznakipieniężne przestawały być środkiem płatniczym).W rzeczywistości cała operacjatrwała dłużej, zgodnie z zamierzeniami „zdjęto” z rynku znaczną część pieniędzy–wedługszacunkówwymienionojedynie37%złotych„krakowskich”89.

50 zł z 1944 r.

87 Formalnie odbiorcą biletów były kolejno PKWN, Rząd Tymczasowy i Tymczasowy Rząd JednościNarodowej. Równolegle przez cały czas część pieniędzy odbierały ambasada polska w Moskwiei Gosbank. NBP przejął pełną kontrolę nad emisją dopiero w sierpniu 1945 r. Por. A. Jezierski, C. Leszczyńska, Pierwsze lata działalności Narodowego Banku Polskiego. Narodziny systemu finansowego PRL,Warszawa1996,s.15,61–62.

88 A.Jezierski,C.Leszczyńska,Pierwsze lata, op.cit.,s. 19–21.89 Ibidem,s.49–55.

WARSZAWA

-40-


1000 zł z 1945 r.

NBP rozwijał swoją działalność w kraju, tymczasem w Londynie nadal działałacentrala Banku Polskiego SA. Formalnie nie został on zlikwidowany, nowa władzaprzekazała NBP jedynie jego uprawnienia emisyjne. Istnienie dwóch banków stałosię kwestią politycznie kontrowersyjną. Konieczne było rozwiązanie tego problemupotym,jakpaństwazachodniewkońcuczerwcainapoczątkulipca1945r.cofnęłyuznaniedlarząduwLondynieinawiązałystosunkizTymczasowymRządemJednościNarodowej (TRJN). Konsekwencją tego faktu byłom.in.: uznanie prawa TRJN doprzejęciawszelkichzobowiązańiwierzytelnościpaństwapolskiegooraznabycieprawmajątkowych do jegowłasności poza granicami kraju. Sprawa tytułuwłasności niebyłanatomiastjednoznacznawprzypadkuzłotaBankuPolskiego.ByłoonowówczasrozlokowanewbankachemisyjnychFrancji,Kanady,USA,WielkiejBrytaniiiwBankuRozrachunków Międzynarodowych w Bazylei; część złota pozostawała w kasachBankuPolskiegowLondynie.Rozmowywtejsprawierozpoczęłysięwlipcu1945r. wLondyniewtrakciewizytyEdwardaDrożniaka(prezesaNBP)jakoprzewodniczącegoKomisjidlazabezpieczeniaiprzejęciamajątkupolskiegonaobszarzeWielkiejBrytanii.PoprzeprowadzeniurozmówzarządBankuPolskiegouznał,że:

„JeśliBankPolskiniechceutracićprzywilejuemisyjnego,(...)toniemożebyćnieobecnym iniepełnićczynności,doktórychzostałpowołany.Czywarunki prawne i polityczne czynią udział B[anku] P[olskiego] w życiugospodarczymkrajuteraziwprzyszłościniemożliwym?Naszymzdaniem

-41-


– nie. (...). Póki położenie Banku Polskiego ostatecznie się nie wyjaśni,te banki emisyjne nie będą chciały wypuścić tego złota [złota Banku– przyp. C.L.] spod swojej kontroli. Należy się bardzo poważnie liczyćzewentualnością, że gdyby B[ank] P[olski] został upaństwowiony, rządyodpowiednich państw zatrzymałyby to złoto, jako już będącewłasnościąPaństwa Polskiego, dla wzajemnych rozliczeń i pokrycia swoich wobecPolskiwierzytelności”90.

Wszystkowskazujenato,żekierownictwoBankuPolskiegonieznałorzeczywistegorozwojusytuacjiwkraju,niewiedzianoocofnięciuprzywilejuemisyjnegoaniotym,żeministerskarbuobjąłtymczasowyzarządnadmajątkiemBanku91.Wierzono,żeBankpopowrociedokrajuwznowidziałalność.StądpismoskierowanedoDrożniaka:

„(...) Zarząd banku uważa za konieczne wydelegowanie swychprzedstawicieli, którzy omówią z Rządem Tymczasowym JednościNarodowej całość zagadnienia, w szczególności zasady, jakimi powinnasiękierowaćdziałalnośćBanku,abyzapewnićnajbardziejskutecznyjegoudziałwodbudowiegospodarstwakrajuijegodalszymrozwoju”92.

Dwamiesiącepóźniej,podkoniecwrześniaprzybylidoLondynuprzedstawicieleMinisterstwaSkarbuiwimieniuRząduJednościNarodowejoświadczyli,że:

„(...)możliwościpołączeniaNBPzBankiemPolskimwjednąinstytucję– jaktobyłowstępnierozważanewrozmowachzprezesemDrożniakiem–sąnieaktualneiżeBankPolskibędziemusiałuleclikwidacjibezpołączeniasięzNBP”93.

Sprawa losów złota Banku Polskiego stała się ważną częścią rozmów polsko- -brytyjskich w sprawie spłat polskich zobowiązań94. Ostatecznie uregulowałato umowa dwustronna podpisanaw Londynie 24 czerwca 1946 r., dzięki którejBankPolskiodzyskałpełneprawodysponowaniazłotem.Wsierpniu1946r.rządwarszawski przywrócił mu formalne prawo wykonywania czynności bankowych,cofniętedekretemoNBP.Podobnetrudnościzuzyskaniemprawadodysponowaniazłotem napotkano w USA. Amerykanie wiązali je z odszkodowaniami z tytułuprzejęciaprzezpaństwopolskieprzedsiębiorstwnależącychdoobywateliiinstytucjiUSA (ustawa nacjonalizacyjna ze stycznia 1946 r.) oraz przeprowadzeniemdemokratycznych wyborów. Po ustaleniu kwot odszkodowań, w grudniu 1946r.zwolnili aktywa Banku Polskiego. Zrobili to także Kanadyjczycy i Francuzi. Potychwszystkichzabiegachzłotoowartości70mlnUSDznalazłosięwdyspozycji

90 W.Rojek,Odyseja,op.cit.,s.372–373.91 Namocyregulacjiz6maja1945r.omajątkachopuszczonychiporzuconych.Z.Karpiński,L.Kostowski,

Bank Polski 1939–1951, w: Najnowsze dzieje Polski. Studia i materiały z okresu II wojny światowej, t.VI,Warszawa 1962, s. 37. Zarząd tymczasowy został rozwiązany w 1946 r. po powrocie do krajudyrekcjiBankuPolskiegoSAipowołaniunastanowiskoprezesaE.Drożniaka.

92 W. Rojek,Odyseja, op.cit., s. 374. Podczas rozmów z L. Barańskim (naczelnym dyrektorem BankuPolskiego)rozważanomożliwości fuzjiobubanków.Z.Karpiński,Dwa banki centralne. Wspomnienia z lat 1945–1950,maszynopiswCentralnejBiblioteceNBP,s.4.

93 Z.Karpiński,Dwa banki,op.cit.,s.4.94 W.Rojek,Odyseja,op.cit.,s.380–381.

WARSZAWA

-42-


Banku Polskiego. Zostało ono wykorzystane do różnych celów, m.in. na wpłatęudziałuPolskiwMFW95,podjegozastawbyłyteżzaciąganepożyczkizagraniczne. Po wykorzystaniu zasobów, wlistopadzie 1951 r. Bank Polski został postawionywstanlikwidacji,którązakończonowstyczniu1952r.96Jakociekawostkęmożnadodać fakt, że w latach 1947–1949 wkraju została przeprowadzona rejestracjaakcjiBankuPolskiego.

Tymczasowa siedziba NBP przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie

Wróćmy do Narodowego Banku Polskiego. Pozycja, jaką zajmował w systemiefinansowymigospodarczymPolskiLudowej,zasadniczoodbiegałaodczynnościbankucentralnegowłaściwychdlagospodarki rynkowej.Pozycję tębudowanostopniowo.Możnaprzyjąć,żeokresdostosowywaniadomodelubankucentralnegogospodarkisocjalistycznejzakończyłsięnaprzełomielat40.i50.97Pierwotny zakres czynności NBP, określony w statucie w 1945 r., stopniowo

poszerzano. Już w 1946 r. powierzono mu kontrolę finansową oraz bezpośredniekredytowanieprzedsiębiorstwwgórnictwiewęglowym,atakżewprzemyślehutniczymi włókienniczym. Zasadnicze znaczenie dla zasad nowego systemu finansowegoimiejscabankucentralnegomiałauchwałaRadyMinistrówz21sierpnia1947r.98 Tworzyła ona systemPaństwowegoPlanuFinansowego obejmującego plany: obrotugotówkowego, kredytowy i finansowania obrotów płatniczych z zagranicą, będące częścią ogólnego planu gospodarczego. Zgodnie z uchwałąNBPmiał być naczelną

95 PolskabyłaczłonkiemMFW iMBOiRdo1950 r., kiedywystąpiła zobuorganizacji.Zostaładonichponownieprzyjętaw1986r.

96 A.Jezierski,C.Leszczyńska,Bank Polski,op.cit.,s.130–137;W.Rojek,Odyseja,op.cit.,s.376–486.97 C.Leszczyńska,Polska bankowość centralna 1828–1989. Bank Polski, Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa,

Bank Polski S.A., Narodowy Bank Polski, w: Bankowość centralna od A do Z, red.R.Kokoszczyński,B.Pietrzak,Warszawa2007,s.52.

98 MonitorPolski1947,nr120,poz.762.

-��-


instytucją kredytową prowadzącą, zgodnie z planem kredytowym, bezpośredniefinansowanie przedsiębiorstw państwowych oraz kredytowanie pośrednie innychjednostek gospodarczych – za pośrednictwem innych banków. NBP miał pełnićzasadniczą funkcjęwtworzeniuplanówfinansowych(nałożononaniegoobowiązeksporządzania planów wchodzących w skład PPF) oraz kontroli ich wykonania(działalność kontrolna miała dotyczyć wszystkich podmiotów korzystającychzjego kredytów). Wszystkie banki współdziałały przy realizacji planu gospodarczo- -finansowegoiwspółodpowiadałyzajegowykonanie.Ichdziałalnośćkredytowamiałasięsprowadzaćdorozdziałuśrodkówwedługprzyjętegoplanu,anastępniekontroliichwykorzystania.Kolejnym dokumentem określającym miejsce NBP w systemie finansowym

byłdekret o reformiebankowej zpaździernika1948 r., dotyczący likwidacjiwielubanków oraz zmiany zakresu czynności pozostałych99. Banki, których istnieniejeszczew1945r. uznano za potrzebne (nakreślonowówczas ich zadania zgodnieztzw. sektorowym podziałem gospodarki), kilka lat później – wraz z rozrostemzadańNBPiewolucjąustrojugospodarczego–stałysięzbędne.Zmianymiałybyćbardzo radykalne: zamierzano zlikwidować wszystkie instytucje bankowe (opróczNBP, Banku Polskiego SA oraz Banku Polska Kasa Opieki SA) i powołać na ichmiejsce nowe. Ostatecznie plany te zmodyfikowano w 1951 r. Nowe regulacjeprzewidywały istnienieNBP,BankuRolnego, Banku Inwestycyjnego, PowszechnejKasyOszczędności,BankuPolskaKasaOpiekiSA,BankuHandlowegowWarszawieSAorazgminnychkasspółdzielczych.

Dekret o reformie bankowej stwierdzał, że NBP jest państwowym organemkontroli finansowej i centralą rozrachunku pieniężnego w obrotach krajowychizagranicznych. Wśród jego zadań wymieniał: koncentrację obrotów kasowychSkarbuPaństwa,planowaniekredytowe,kontrolęwykonywaniaplanówkredytowychprzez banki, nadzór nad gospodarką finansową przedsiębiorstw. NBP pozostawałinstytucją kredytu bezpośredniego obrotowego dla przedsiębiorstw, przy czymna skutek likwidacji niektórych instytucji kredytowych liczba przedsiębiorstwkredytowanychikontrolowanychprzezNBPznaczniewzrosła.Regulowałatoustawazmarca1951r.

Projekt siedziby Narodowego Banku Polskiego autorstwa Bohdana Pniewskiego

99 W październiku 1948 r. wydano dekrety o zasadach i trybie likwidacji niektórych przedsiębiorstwbankowych, zasadach i trybie likwidacji 16 instytucji kredytu długoterminowego oraz o reformiebankowej.Dz.U.1948,nr52,poz.410-412.

WARSZAWA

-��-


Poszerzanie zakresu kompetencji NBP odbywało się bez formalnej zmianystatutuz1945r.100Dopiero2grudnia1958r.zostałauchwalonaustawaoNBP101,sankcjonującazmiany,którezaszływlatach1945–1957.StworzyłapodstawyprawnedziałalnościNBPażdopoczątkulat80.JakczytamywsprawozdaniuNBP,ustawaprecyzowałarolęizadaniaNBPjakobankucentralnego,„określającporazpierwszywhistoriibankowościpolskiejwakcienormatywnymkoncepcjębankuemisyjnegowgospodarcesocjalistycznej”102.WmyśltejkoncepcjiNBPłączyłzadaniacentralnejinstytucjibankowejorazorganupaństwowegowspółdziałającegozcałymaparatemadministracyjnymwrealizacjipolitykigospodarczej.NBPmiałrealizowaćpolitykępieniężno-kredytowąpaństwazgodniezwytycznymiMinisterstwaFinansów.Zakres czynności NBP był uregulowany (zgodnie z art. 2 ustawy) w statucie

zatwierdzonymprzezRadęMinistrów10 listopada1959r.103Stwierdzałon,żedozadańNBPnależą:

– bezpośrednie kredytowanie jednostek gospodarkinarodowej oraz refinanso-wanieinstytucjikredytowych,–emitowanie znaków pieniężnych oraz regulowanie i organizowanie obrotubezgotówkowego,–organizowanie, przeprowadzanie i kontrolowanie rozliczeń pieniężnych wgospodarce,–organizowanie i dokonywanie obrotu wartościami dewizowymi (w 1957r.zmienionokurszłotegoizliberalizowanopolitykędewizową),–kontrolowanie wykonania planów obrotów płatniczych z zagranicą, a takżesporządzanie bilansu płatniczego oraz bilansu należności i zobowiązańzagranicznych,–kasowairozliczeniowaobsługabudżetupaństwaorazwspółdziałaniewkontrolijegowykonania,–kontrolowanie działalności finansowej jednostek gospodarki narodowej w zakresie ustalonym przepisami oraz oddziaływanie na prawidłowe ich funkcjonowanie,–przyjmowaniedoprzechowaniawartościidokumentów104.

Statut opisywał też relacje między NBP a Ministerstwem Finansów i rządem. MinisterstwoFinansówmiałoprzedkładaćRadzieMinistrówopracowanyprzezNBPplan kredytowy i kasowy, bilans i sprawozdanie z działalności NBP oraz wnioskidotyczącego podziału zysku.Ministerstwo nawniosek prezesaNBPustalaćmiało

100 JakpisałL.Kostowski,aktyprawneoreformiebankowejskorygowałyczęśćzapisówstatutuNBP,innejegoustaleniapozostałymartweiwpraktycebyłyzupełniepomijane.Formalniedekretz1945r.niezostałuchylony.PracenadnowymstatutemprowadzonowNBPprzezwielelat.Zazwyczajokazywałosię,żenowyprojekt,zpowoduzmieniającychsięprzepisóworazpoglądównazakresdziałalnościNBP,ulegałszybkiej dezaktualizacji. L. Kostowski,Organizacja bankowości polskiej, w: Materiały do monografii Narodowego Polskiego (1945–1970),częśćI,Warszawa1973, s.79.

101 Dz.U.1958,nr72,poz.356.Unieważnionoprzytymaktyprawnewydanewcześniej,m.in.statutNBPz1945r.

102 Sprawozdanie ekonomiczne Narodowego Banku Polskiego za rok 1958,Warszawa1959,s.2.103 StatutstanowiłzałącznikdonieopublikowanejuchwałyRadyMinistrównr442z10listopada1959r.Jak

podajeL.Kostowski,ZarządNBPczyniłstaraniaojejopublikowanie,alerząduznał,żeogłaszanietegotypuszczegółówjestzbędne,choćw1961r.opublikowanowMonitorzePolskimstatutyinnychbanków.L.Kostowski,Organizacja, op.cit.,s. 87.

104 Sprawozdanie z działalności NBP w 1959r., ArchiwumNBP,sygn.93/93,s.63.

-��-


wzory iodcinkibanknotów, ichwartośćnominalną.Ministerfinansówformułowałwnioski (uzgodnione z prezesem NBP) dotyczące mianowania i odwołaniawiceprezesówbankuoraz(nawniosekprezesa)innychczłonkówzarządu105.SamegoprezesapowoływałaRadaMinistrównawniosekministrafinansów.

Prezesi Narodowego Banku Polskiegow latach 1945–1989

Edward Drożniak 1.02. 1945–17.03. 1949a

Witold Trąmpczyński 27.09.1950–18.12.1956

Edward Drożniak 28.12.1956–3.06.1961

Adam Żebrowski 3.06.1961–20.01.1965

Stanisław Majewski 20.01.1965–17.09.1968

Leonard Siemiątkowski 17.09.1968–29.12.1972

Witold Bień 2.04.1973–31.12.1980

Stanisław Majewski 1.01.1981–29.07.1985

Zdzisław Pakuła (kierujący NBP) 12.04.1985–12.11.1985

Władysław Baka 13.11.1985–13.07.1988

Zdzisław Pakuła 13.07.1988–11.09.1989

aWokresiechorobyDrożniakaodmarca1949r.bankiemkierowałnaczelnydyrektorW.Trąmpczyński.

Źródło:NarodowyBankPolski.

StatutNBPorazwydana13kwietnia1960r.ustawaPrawobankowe106(kilkakrotniepotem modyfikowana) określiły zasady funkcjonowania i organizację systemubankowego, który tworzyły: NBP, Bank Inwestycyjny, Bank Rolny, PowszechnaKasa Oszczędności, spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, Bank HandlowywWarszawieSAiBankPolskaKasaOpiekiSAorazistniejącywstanieszczątkowyminiepełniącyczynnościbankowychBankGospodarstwaKrajowego107.W podziale kompetencji banków w latach 60. zaszło kilka zmian. Na mocy

zarządzeniaministrafinansówz12sierpnia1960r.dokonanoprzesunięćwzakresieuprawnieńbankówdofinansowaniadziałalnościeksploatacyjnejiinwestycji108.DużoistotniejszązmianąbyłoprzekazanieprzezNBPBankowiHandlowemuwWarszawieSAobsługipłatnościztytułuobrotówzzagranicą:od1października1963r.rozliczeńkredytowychipłatnościzwiązanychzobrotamihandlowymiwwolnychdewizach,od1stycznia1964r.–rozliczeńirachunkówzwiązanychzumowamikliringowymi109.Od 1 listopada 1966 r. Bank Handlowy przejął również kredytowanie, kontrolęiprowadzenierachunkówprzedsiębiorstwhandluzagranicznego110.

105 Sprawozdanie z działalności NBP w 1958 r., ArchiwumNBP,sygn.93/93,s.74.106 Dz.U.1960,nr20,poz.121.107 Z.Landau,Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa1998,s.252–253.108 Dokonano pewnych przesunięć między NBP a Bankiem Rolnym oraz między NBP a Bankiem

Inwestycyjnym.A.Jezierski,C.Leszczyńska,Narodowy Bank Polski 1948-1970,Warszawa2001,s.55.109 Zarządzenieministrafinansówz24września1963r.MonitorPolski1963,nr73,poz.365.110 Zarządzenieministrafinansówz18października1966r.MonitorPolski1966,nr59,poz.283.Wzwiązku

ztymBankHandlowyotworzyłwłasneoddziaływGdyni,Katowicach,ŁodziiWarszawie(wSzczecinieprzejściowopełnomocnictwoprzyoddzialeNBP)iprzejąłodpowiednieagendyzoddziałówNBP.

WARSZAWA

-��-


Ostatnia zmiana zakresu czynności NBP w latach 60. wiązała się z likwidacjąBankuInwestycyjnego(rozporządzenieRadyMinistrówz23października1969r.111)iprzekazaniem jego czynności pozostałym bankom (zarządzenie ministrafinansów z27listopada 1969 r.112). Uważano, że skoncentrowanie w jednymbanku finansowania ikredytowania potrzeb eksploatacyjnych i inwestycyjnychprzedsiębiorstw stworzy większe możliwości oddziaływania na ich gospodarkę113.Zgodniezzarządzeniemministrafinansówz27listopada1969r.zakreskompetencjiposzczególnych banków w dziedzinie kredytowania i kontroli gospodarki byłnastępujący:

• NBP– finansowanie i kredytowanie działalności inwestycyjnej oraz eksploata-cyjnejprzedsiębiorstwsektorauspołecznionego(produkcyjnychihandlowych); finansowanie i kontrola jednostek budżetowych, organizacji społecznych ipolitycznych;

• Bank Rolny – finansowanie oraz kontrola działalności inwestycyjnejieksploatacyjnej przedsiębiorstw sektora rolnego (przetwórczych, rolnych,PGR, spółdzielni ikółek rolniczych, gospodarstw chłopskich) i leśnictwa,atakżerefinansowaniespółdzielnioszczędnościowo-pożyczkowych;BankRolnyw1975r.zmieniłnazwęnaBankGospodarkiŻywnościowej(podporządkowanomubankispółdzielcze);

• BankHandlowy w Warszawie SA – zakres działania taki jak wyżej, tyle żewodniesieniu do przedsiębiorstw handlu zagranicznego; ponadto udzielaniekredytówdewizowychgospodarceuspołecznionej;

• PowszechnaKasaOszczędności–udzielaniekredytówludnościnierolniczej(nabudownictwomieszkaniowe,remonty,uzupełnieniewkładówmieszkaniowych),a takżekredytówratalnychnazakupdóbr trwałegoużytkowania114.W1975r.agendyPowszechnejKasyOszczędnościzostaływłączonedoNBP.

Powyższe zmiany dotyczyły przede wszystkim przesunięć kompetencji międzybankamiiniezmieniałyinstytucjonalnychrampolskiejbankowości,uformowanychw latach 1948–1952. Wzrostowi czynności NBP, zwłaszcza kasowo-kredytowo- -kontrolnych, towarzyszyło rozbudowywanie jego struktury organizacyjnej i siecioddziałówoperacyjnych(tabela6).

111 RozporządzenieokreślałozasadyitryblikwidacjiBankuInwestycyjnego.Dz.U.nr31,poz.252.112 Zarządzenie określało właściwości banków w zakresie finansowania działalności eksploatacyjnej

iinwestycyjnej. Monitor Polski 1969, nr 50, poz. 382. Inne zarządzenie Ministerstwa Finansów,z4grudnia1969r.,dotyczyłoprzesunięcianiektórychagendorazaktywówipasywówpomiędzyNBPaBankiemRolnym.MonitorPolski1969,nr52,poz.410.Reformarozpoczęła sięwkońcu1969r.,1grudniaBank InwestycyjnyprzekazałnowezadaniaPKO iBankowiHandlowemu.PrzejęciezadańBankuInwestycyjnegoprzezNBPiBankRolnymiałonastąpić31grudnia1969r.,aleprzeciągnęłosiędopołowystycznia1970r.

113 Jużw1966 r. na IVPlenumKCPZPRpodjęto decyzję owprowadzeniu od 1966 r. oprocentowaniaśrodków trwałych obciążającego zysk przedsiębiorstw.Miało to skłonić ichwładze do ostrożniejszegopodejmowania decyzji inwestycyjnych. A. Jezierski, C. Leszczyńska,Narodowy Bank Polski, op.cit.,s.60.

114 MonitorPolski1969,nr50,poz.382.

-��-


Tabela 6. Banki w latach 1946–1981. Stan w dniu 31 grudnia

Wyszczególnienie 1946 1956 1960 1970 1981


oddziały: wojewódzkie 77 17 17 17 49

operacyjne 419 406 431 288

Bank Inwestycyjny: oddziały wojewódzkie i operacyjne – 42 43 – –

Bank Rolnya : oddziały wojewódzkie i powiatowe . 64 111 112 95b

Bank Handlowy SA: oddziały – – – 5 5

Bank Polska Kasa Opieki SA:

– oddziały i ekspozytury krajowe – – 9 21 18

– oddziały zagraniczne 2 2 2 1 1

Powszechna Kasa Oszczędności: oddziały wojewódzkie i operacyjne 16 134 195 235 222c

Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych: oddziały wojewódzkie i spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe 1 180 1 302 1 376 1 662 1 585d

a W 1946 r. Państwowy Bank Rolny, w 1981 r. Bank Gospodarki Żywnościowej. bWydziały kredytów. cPowszechnaKasaOszczędnościzostaław1975r.włączonadoNBP,jejoddziałystałysięspecjalistycznymi oddziałamiNBP.dBankispółdzielcze.

Źródło: A. Jezierski, C. Leszczyńska, Pieniądz i banki 1945–2000, w:Historia Polski w liczbach, t. II, Gospodarka,op.cit.,s.583.

UformowanywPRLmodelbankowościzostałstworzonynapotrzebyówczesnegosystemugospodarczego.Jegoistotnącechąbyłakoncentracjaczynnościbankowychwkilkuinstytucjachościśleokreślonymprofiluizakresiezadań.Wlata80.polskabankowość wkroczyła z czterema podmiotami: NBP, BGŻ, Bankiem HandlowymiBankiemPolskaKasaOpiekiSA.ZakresczynnościNBPorazjegopozycjęnajlepiejoddajefunkcjonującewliteraturzeokreślenie„monobank”.Stan powyższy zaczął się zmieniać w drugiej połowie lat 80., kiedy zaczęto

(aczkolwiek powoli) tworzyć nowe podmioty, nieosadzone w historii PRL. Jestoczywiste,żewrazzezmianąustrojugospodarczegozarównosystembankowy, jaki scharakteryzowana wyżej pozycja banku centralnego musiały ulec zasadniczymprzekształceniom.

Działalność emisyjno-kredytowa

W systemie gospodarki socjalistycznej opartej na nierynkowych mechanizmachalokacjizasobów,rolapieniądzade facto byłasprowadzonadofunkcjirozliczeniowych.Działalność kredytowa i emisyjna banku centralnego podporządkowana była celomogólnogospodarczym,wpraktyce–wytycznymministrafinansów.ZtegowzględuNBPprzypominałraczejagendęMinisterstwaFinansówniżnormalnybankcentralny.Byłpaństwowym organem kontroli finansowej, jedyną kasą państwa (obsługa budżetu,kontrolaobrotubezgotówkowego)orazcentralnąinstytucjąrozliczeniowąidewizową.Odpowiedzialność NBP za emisję została sprowadzona do czynności niemalże

technicznych. Jej rozmiary zależały od założeń planistycznych, określających

WARSZAWA

-48-


dochodypieniężneiwydatkiludności(przedsiębiorstwarozliczałysiębezgotówkowo).Zważywszynato,żeprawiewszyscypracownicynajemnibylizatrudnieniwsektorzepaństwowym, dochody pieniężne ludności określał fundusz płac. Kontrola płacpołączonazkontrolącenuniemożliwiałaistnienieotwartejinflacji.Walkęz„nawiseminflacyjnym”prowadzonoprzezokresowepodwyżkicen,rzadziejreglamentację.Tylkoraz,w1950 r.,władzeuciekły się do skrajnych rozwiązańwpostaci restrykcyjnejwymianypieniądza.28października1950r.sejmuchwaliłustawęoreformiepieniężnej115.Ludność

dowiedziała się o wymianie i jej zasadach z komunikatu radiowego. Miała sięona rozpocząć 30 października i trwać do 8 listopada.W sejmieminister skarbunastępującomówiłocelachwymiany:

„(...) zredukowanie zasobówmajątkowychuelementów spekulacyjnych,(...) zdjęcie części zasobów majątkowych w gotówce u elementówkapitalistycznych, (...) stworzenie warunków dla skutecznej walkiooszczędność gospodarczą, (...) przyrównanie złotego do najsilniejszejwalutyświata–rublaradzieckiego”116.

Zasadywymianybyłydośćskomplikowane.Ceny,płace,emerytury,stypendiaitd.przeliczanowedług relacji 100 starychzł=3nowezł, zasoby gotówkowewedługrelacji100starychzł=1nowyzł.Krzywdzącedlaprywatnychwierzycielibyłyzasadyprzeliczaniazobowiązań(100:1).Wpodobny„antykapitalistyczny”sposóbtraktowanowłaścicieli depozytów bankowych (imwyższe, tym gorsza relacjawymienna). Takwięcci,którzymieligotówkębądźwysokiesaldanarachunkachbankowych,tracili 2/3swoichzasobów.Zaostrzonoteżprzepisydewizowezakazującposiadaniawalutobcych i złota.Wprowadzono obowiązek ich zgłaszania i odsprzedaży na żądanieNBP.Reformaz1950r.określałazasadynowegosystemupieniężnego.Złotyemitowany

przez NBP miał taki sam formalny parytet i kurs jak rubel rosyjski (0,222gzłota),przezcostanowiłrównowartość¼USD117.Przezponad20latowarelacja 4zł=1USDbyłatzw.podstawowymkursemzłotego(zostałonnazwanyzłotymdewizowym).Kurspodstawowybyłstosowanydorozrachunkuobrotówhandlowychz zagranicą. Ze względu na oderwanie poziomu i struktury cen krajowych odzagranicznych oraz „sztuczność” przyjętego kursu system rozrachunku byłdość skomplikowany (rozbudowany system rozliczeń wewnętrznych i operacjiwyrównawczych).Dlaludnościniemiałotowiększegoznaczenia.Złotybyłwalutąniewymienialną,w krajunie było rynkupieniężnego, obowiązywał zakazhandluwalutamiobcymi118.Sytuacjaniecozmieniłasiępo1956r.,kiedyprawodewizowezostało zliberalizowane. Od tego momentu można było posiadać waluty obce,natomiasthandelnimi był zakazany (istniał czarny rynekwalutowy).Naużytekruchu turystycznego i lokat został wprowadzony tzw. różniczkowy kurs złotego,

115 Ustawa o zmianie systemu pieniężnego z 28 października, Dz.U. nr 50, poz. 459. Do ustawydołączonowiele rozporządzeńdotyczącychzasadprzeliczaniacen ipłac, zobowiązań,wierzytelności,oszczędności.

116 A.Jezierski,C.Leszczyńska,Narodowy Bank Polski,op.cit.,s.132.117 Wlatach1945–1946kurszłotegoformalnieopierałsięnakursachprzedwojennychztzw.wyrównaniem.

Istniałateżpraktykaróżnicowaniakursówwzależnościodcharakterutransakcji.W1947r.ustalonojednolitykurszłotegonapoziomie400złzadolara.Obowiązywałdo1950r.

118 RegulowałotoPrawodewizowe,do1952r.opartenadekreciedewizowymz1936r.

-��-


Bilety wprowadzone do obiegu po 1950 r.: 100 zł i 500 zł

WARSZAWA

-50-


będący wielokrotnością kursu podstawowego. System kursów zróżnicowanych,wktórymopróczstałegokursupodstawowegoistniałyróżnekursyspecjalne,będącejegowielokrotnością idotyczącerozliczeńzokreślonychtytułów,obowiązywałdolat 80., przy czym zmieniał się ich poziom. Po dewaluacji dolara (1971–1973)podstawowykurs złotegouległ rewaluacji,poczymzaczętookreślaćgow relacjido koszyka najważniejszych walut. Nadal występowała jednak mnogość kursów,niepozwalająca na zobiektywizowanie cen krajowych czy kosztów produkcji.W1978r.przyjętozasadęstosowaniazmiennegokursupodstawowegoopartegonakoszykunajważniejszychwalut119.

NajważniejszagrupaczynnościNBPdotyczyładziałalnościkredytowo-kontrolnej.Do jego kompetencji należało planowanie kredytowe i kasowe oraz nadzór nadgospodarką finansową przedsiębiorstw.W swoisty sposób sprawował też funkcjębankubanków(prowadziłichrachunki,udzielałimkredytówikontrolowałje).WpierwszymokresieNBPbyłprzedewszystkiminstytucjąkredytubezpośredniego

obrotowego dla przedsiębiorstw sektora uspołecznionego oraz tzw. kredytupośredniego (refinansowaniebanków).Wwynikustopniowej likwidacji instytucjikredytowych liczba przedsiębiorstw kredytowanych i kontrolowanych przezNBPznaczniewzrosła(szczególniewlatach1948–1952).W1949r.rozpocząłsięokresdominacji NBP na rynku kredytu krótkoterminowego. Kwoty udzielanych przezniego kredytów bezpośrednich przewyższały kredyty udzielane przez wszystkiepozostałebanki120.

Wykres 6. Kredyty (krótkoterminowe i inwestycyjne) według instytucji kredytujących w latach 1950–1980

Źródło:Rocznik Statystyczny Finansów 1945–1967,Warszawa 1968, s. 234–235;Rocznik Statystyczny Finansów 1982,Warszawa1983,s.96.

119 A.Wójtowicz,G.Wójtowicz,Historia monetarna Polski,Warszawa2003,s.177–178,184–185,193,207.120 Dodać należy, że środki na kredyty udzielane przez banki w dużej części pochodziły z kredytu

refinansowegoNBP(51,1%ogółu ichkredytówwkońculat60.,przedprzejęciemprzezNBPBankuInwestycyjnego).Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1967, s.10; Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1968,s.9–10.ArchiwumNBP,sygn.93/93,s.15.

0

20

40

60

80

100 %

1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980

PozostałeBank Rolny łącznie ze spółdzielniami oszczędnościowo-pożyczkowymi (od 1975 r. BGŻ)Bank InwestycyjnyNarodowy Bank Polski

-51-


Wwynikuzmianwpierwszejpołowielat50.NBPstałsięniemaljedynąinstytucjąudzielającą kredytu krótkoterminowego (od 1952 r. działalność Banku Rolnegoi Banku Inwestycyjnego była ograniczona do udzielania kredytów obrotowychprzedsiębiorstwom wykonawstwa inwestycyjnego)121. W związku z tym na NBPde factospoczywałaodpowiedzialnośćzaplanowyprzydziałśrodkóworazichplanowewykorzystanie przez przedsiębiorstwa. Dominująca pozycja NBP w dziedziniekredytowaniagospodarkizostałautrzymanadokońcalat80.Druga połowa lat 70. charakteryzowała się narastaniem objawów kryzysu

gospodarczego,czegowyrazembyłacorazwiększanierównowagawewnętrznaoraznarastającetrudnościzaopatrzeniowe(ichkonsekwencjąstałysięprzedewszystkimukryte i jawne podwyżki cen)122. Trudności potęgowała konieczność forsowaniaeksportuwceluzdobywaniaśrodkównaobsługęzadłużeniazagranicznego.WkońcuPolskaznalazłasięwpułapcezadłużenia.Wyjściazsytuacjiszukanowpertraktacjachzwierzycielamiinieśmiałych,jaknaskalęproblemów,próbachreform.Kryzysowigospodarczemutowarzyszyłkryzyspolityczny.Reakcjąwładznarozwój

sytuacji wewnętrznej było wprowadzenie w grudniu 1981 r. stanu wojennego.Korzystając z jego rygorów, zainicjowano kilka reform mających zwiększyćefektywność przedsiębiorstw. Wprowadzono ograniczoną liberalizację rynku,w1982r.ustanowionotrzykategoriecenwzależnościodstopniaichkontroliprzezpaństwo (umowne, urzędowe i regulowane). Wszystkie te posunięcia przyniosłyprzejściowe uspokojenie sytuacji, ale nie rozwiązały zasadniczych problemówzwiązanychzniewydolnościąsystemu.Wyrazemnierównowagibyły:reglamentacjaniemal wszystkich podstawowych produktów nabywanych przez ludność (systemkartkowy),wysokiepodwyżkicen,awkońcuotwartainflacja123.

Wykres 7. Wskaźnik cen towarów i usług nabywanych przez ludność w latach 1981–1988 (rok poprzedni = 100)

Źródło:RocznikiStatystyczneGUS.

121 Od początku lat 50. udział NBP w kredytowaniu całej gospodarki sięgał 80%, a w przypadkuprzedsiębiorstwpaństwowychispółdzielczych90%.Zakresdziałalnościkredytowejinnychbankówbyłwięcbardzomały.

122 Od1976r.wprowadzanebyłyniemalcorocznieiodnosiłysięgłówniedo„dóbrwyższegorządu”lub„dóbrluksusowych”.Wprowadzono teżsklepy„komercyjne”,wktórychcenybyływyższeniżwnormalnymhandludetalicznym.W1976r.wprowadzonoreglamentacjęcukru.

123 W1981r.dokonanopodwyżkicenwieludóbr,wprowadzonoteżkartkinamięsoi jegoprzetwory,naartykułyzbożoweitłuszcze.W1982r.cenyżywnościpodwyższonoo300%,dóbrtrwałegoużytkowaniao170%,rozszerzonoreglamentacjęnaniektóretowaryprzemysłowe.

121,2

204,5

121,4114,8 115,0 117,5

125,3

161,3

100110120130140150160170180190200210

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988

WARSZAWA

-52-


Reformyz1982r.objęłytakżebankowość.ZmienionoPrawobankoweistatutNBP,aczkolwiekniedokonanozasadniczychzmianwstosunkudozapisówstatutuz1958r.124NBPutrzymałpozycjęmonobanku,choćwniecozmodyfikowanejformie,wzmocniononatomiast pozycję jegowładz, osłabiając zależność odMinisterstwaFinansów(prezesaNBPmiałpowoływaćiodwoływaćsejmnawniosekPrezesaRadyMinistrów,wiceprezesówNBPpowoływałiodwoływałpremiernawniosekprezesaNBP;prezesNBPuczestniczyłwposiedzeniachRadyMinistrów)125.UstawaoNBPstanowiła, że jest on „centralnym bankiem państwa, bankiem emisyjnym orazcentralną instytucją kredytową, oszczędnościową, rozliczeniową i dewizową”126.Realizując swoje zadania, miał współdziałać „z właściwymi organami władzyiadministracjipaństwowejwustalaniuirealizowaniupolitykigospodarczejpaństwa,awszczególnościw kształtowaniu polityki pieniężno-kredytowej, ustalanej przezSejmiRadęMinistrów”127.Wpraktyceoznaczałotopodporządkowaniedziałalnościemisyjnejikredytowejpolitycerządu,wtymfinansowaniedeficytówbudżetowychzapomocąkredytówbankucentralnego.NBPpozostałquasi-monobankiem128.W 1982 r. uchylono obowiązującą od 1950 r. zasadę parytetu złotegow złocie,

zlikwidowanokursypodstawowe,złotegodewizowegoorazprzelicznikiwstosunku do kursu podstawowego129. Określenie podstawowy kurs złotego oznaczało odtądrelacjęzłotegododolaralubrublatransferowego,ustalanąnabieżącowzależnościod kursów walut wchodzących do koszyka. Ustanowiono dwie relacje: rublatransferowegonapoziomie68złdlatzw.pierwszegoobszarupłatniczegoijednolitykursdolaranapoziomie80złdlatzw.drugiegoobszarupłatniczego.Stosowanojewobecpłatnościhandlowych.Wrazzewzrostempoziomucenkrajowychdokonywanodewaluacjizłotego130.Tzw. drugi etap reform, mający stanowić kontynuację pierwszego, stał się

przedmiotemdebatwpołowie lat 80.Społeczeństwomiało sięwypowiedziećnatemat jego zasadnościw referendum (listopad1987 r.).Działo się tow sytuacjisilnejnierównowagiwewnętrznejizewnętrznejoraznarastającegoniezadowolenialudności, które w 1988 r. doprowadziło do nasilenia akcji protestacyjnych.Wtych warunkach ostatni rząd PRL (rząd M. Rakowskiego) podjął szeregdziałań liberalizujących systemgospodarczy (przypadłyonenaostatniemiesiące1988 r. i pierwszą połowę 1989 r.)131. Wprowadzono dość szeroki pakiet ustaw

124 UstawaPrawobankowez26lutego1982r.,Dz.U.1982,nr7,poz.56;ustawazdnia26lutego1982r.ostatucieNarodowegoBankuPolskiego,Dz.U.1982,nr7,poz.57.StatusNBPokreślałyobieustawy.Ustawa Prawo bankowewskazywała zakres czynnościNBP, jego uprawnieniawobec innych bankóworazzasadynominacjijegowładz.UstawaoNarodowymBankuPolskimszczegółoworegulowałazasadydziałalnościNBPiuprawnieniajegowładz,niewskazywałanatomiastzasadichpowoływania.

125 UstawaPrawobankowez26lutego1982r.(art.51).126 Ustawazdnia26lutego1982r.ostatucieNarodowegoBankuPolskiego.127 Ibidem.128 R.W.Kaszubski,Ewolucja polskiej bankowości centralnej,„MateriałyiStudiaNBP”1994,z.44,s.67.129 Zgodnie z ustawąPrawo bankowe (art. 48) zasady określania podstawowego kursu złotego określała

RadaMinistrów,austalałgoprezesNBPwporozumieniuzministremfinansów iministremhandluzagranicznego.BieżącekursywalutobcychustalałiogłaszałprezesNBP.

130 A.Wójtowicz,G.Wójtowicz,Historia monetarna, op.cit.,s.193,207.Średnierocznepodstawowekursywalutdlapłatnościhandlowychwynosiły:1dolardo1971r.=4złotedewizowe,w1980r.–3,054złotedewizowe,w1985r.–147,179zł,w1990r.–9500,00zł;1rubeldo1981r.=4,44złotedewizowe,1985–83,449zł,1990r.–2100,00zł.Kursdlapłatnościniehandlowychikursyspecjalnebyłykilkakrotniewyższe.Por.A.Jezierski,C.Leszczyńska,Pieniądz i banki 1945–2000,w:Historia Polski w liczbach, t.II, Gospodarka,op.cit.,s.586.

131 M.Rakowski,Jak to się stało,Warszawa1991,s.131inast.

-��-


umożliwiającychpodejmowaniedziałalnościgospodarczej,wtymprzezpodmiotyzkapitałemzagranicznym.Likwidacjasystemuracjonowaniadóbr,wtymżywności,orazodejścieodkontroli

cen przyniosły wybuch inflacji, przy silnie odczuwalnych niedoborach towarów.Wczerwcui lipcusklepybyłypraktyczniepuste.Pomiesięcznymzamrożeniucenipłacuwolnionoceny,cowywołałobardzowysokąinflację.

W1989r.wskaźnikcen

towarówiusługkonsumpcyjnychwynosił351,1(rokpoprzedni=100),wostatnichpięciumiesiącachtegorokuokoło1000%132.Opisanyrozwójsytuacjispowodowałdużązgodnośćopinii,żesystemuniedasię

naprawićinależygoprzebudowaćodfundamentów.Należałotworzyćramyprawneiinstytucjonalnekoniecznedofunkcjonowaniagospodarkirynkowejimodyfikowaćistniejące,sięgającczasemdorozwiązańprzedwojennych(Kodekshandlowy).

W warunkach gospodarki rynkowej demokratycznego państwa

Budowę gospodarki rynkowej rozpoczęto w nowych warunkach politycznych.Przemianomekonomicznym towarzyszyła „bezkrwawa” rewolucjaustrojowa.Polskastawałasiępaństwemdemokratycznym.Reformyobjęłyniemalwszystkiedziedzinyżycia. Do pokonania pozostawało trudne dziedzictwo PRL w postaci głębokiejnierównowagi rynkowej, wysokiego zadłużenia zagranicznego, małej efektywnościprzedsiębiorstw, zdeformowanych struktur gospodarczych i luki technologicznejwstosunkudopaństwuprzemysłowionych.Należałozmienićporządekinstytucjonalnyiukład właścicielski (prywatyzacja). Do opisu tego procesu zaczęto używać słowa„transformacja”133.Wwynikuwyborów4czerwca1989r.,które stały się symbolemzmianysystemu,

wyłoniony został rządTadeuszaMazowieckiego;nawicepremiera ds. gospodarczychdesygnowano Leszka Balcerowicza. Program reform – przygotowany przez grupęekspertów – miał być realizowany pod kontrolą Międzynarodowego FunduszuWalutowego134.Wzasadziepanowałazgodacodotego,żenajważniejszymcelemjeststłumieniehiperinflacjiipodjęciedziałańdoprowadzającychrynekdóbrdowzględnejrównowagi. Miałytemusłużyćograniczeniedeficytubudżetowego,przeprowadzeniereformycen(ichuwolnienie,urealnienieizmianastruktury)orazzmniejszeniewzrostupłacwprzedsiębiorstwachpaństwowych135.Reformacenwrazzograniczeniemdotacjibudżetowych(główniedlabranżsurowcowych)miaławykazać,jakwyglądarzeczywistarentownośćprzedsiębiorstw.Spodziewanosię,żenieuchronnebędziebezrobocie,któremiało przyczynić się do powstania konkurencyjnego rynku pracy (na skutek braku

132 A.Jezierski,C.Leszczyńska,Ceny 1945–2000,w:Historia Polski w liczbach, t.II Gospodarka,op.cit.,s.366.Oficjalnacenadolaranakoniec1988r.wynosiła502zł,w1989r.–6500zł.

133 Szerzej: D. Rosati, Polska droga do rynku,Warszawa 1998; L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja: szkice z przełomu epok,Warszawa1997;J.Kornai,The Great Transformation in Eastern Europe. Success and Disappointment,„EconomicsofTransition”2000,vol.14,nr2.

134 Reformy mające podnieść wiarygodność polskiej gospodarki wymagały zaakceptowania przez MFWzałożeńplanu.PolskauzyskaławsparciekredytoweMFW,utworzonoteżspecjalnyFunduszStabilizacjiZłotegowkwocie1mldUSD,któryostatecznieniezostałwykorzystany.PotrzebęutworzeniafunduszuwtejwysokościsugerowałJ.Sachs.Mianozniegoczerpaćśrodkiwraziekoniecznościobronykursuzłotego. Sachs wskazywał także na możliwości redukcji polskiego zadłużenia. W latach następnychdokonałyjejtzw.KlubParyskiiKlubLondyński.Por.J.Sachs,Poland’s Jump to the Market Economy, London1993,s.51inast.

135 L.Balcerowicz,800 dni: szok kontrolowany, Warszawa1992,s.43inast.

WARSZAWA

-��-


presjinawzrostpłacorazpoprawydyscyplinypracy).Koniecznebyłyosiągnięciedodatniejstopy procentowej, urealnienie kursu złotego i liberalizacja rynku walutowego136.Kolejnym etapem miała być prywatyzacja przedsiębiorstw, która wraz z szerszymotwarciemgospodarkinakonkurencję zewnętrznąmiała zwiększyć ichefektywność.Wartowspomnieć,żewsprawieszczegółowychzasadprogramuitempaichrealizacjiistniałyrozbieżnościmiędzyekspertami,atakżemiędzystronąpolskąaMFW.Dotyczyłyonem.in. polityki płacowej i metod kontroli płac137, poziomu kursu walutowego138,tempakomercjalizacjiiprywatyzacjiczyterminuwprowadzeniareformwżycie139.Programreformzostałwprowadzony1stycznia1990r.Pierwszelatajegorealizacji

były bardzo trudne. Cechował je ujemny wzrost gospodarczy (w 1990 r. dochódnarodowyspadło4,9%wstosunkudo1989r.,w1991r.spadekPKBwyniósł7%,od1992r. stopawzrostuzaczęłabyćdodatnia)140, spadekprodukcjiprzemysłoweji rosnące bezrobocie. Utrzymywała się wysoka inflacja. Najwyższy jej poziomodnotowanow1990r.,kiedywskaźnikcentowarówiusługkonsumpcyjnychwyniósł685,8 (rok poprzedni = 100). Inflację tę nazwano „korekcyjną” (po koniecznejwyrównawczej podwyżce cen, w latach następnych stopa inflacji miała spadać).W1991r.wskaźnikcennadalbyłwysoki(170,3).Wnastępnychlatachspadał,choćjegopoziomażdopołowylat90.średnioprzekraczał30%141.WalkazinflacjąmiałastaćsięjednymznajistotniejszychcelówNarodowegoBankuPolskiego.

Status, zadania i działalność NBP w latach 1989–1997

Reformysystemubankowegorozpoczętewkońculat80.obejmowałyzasadniczodwa kierunki działań: budowę dwupoziomowego systemu bankowego ze zmianąstatusuizakresudziałalnościNBPorazwprowadzeniezmianwprawiebankowym,pozwalającychnauformowaniesiębankowościkomercyjnej.Jednostkigospodarczei osoby fizycznemiały uzyskać swobodę wyboru banku, z kolei bankimiałymiećmożliwośćprowadzeniadziałalnościbezdotychczasowychograniczeń.Zamierzanozliberalizować politykę licencyjną wobec banków prywatnych o charakterze

136 Ibidem,s.49–50.137 Chodziłom.in.owysokośćwskaźnikawzrostupłac,poktórejprzekroczeniuprzedsiębiorstwapaństwowe

miały płacić dodatkowy podatek. Według strony polskiej zwiększenie wynagrodzeń nieobciążonedodatkowym podatkiem miało wynosić 0,7 wskaźnika inflacji, według MFW 0,5 było wartościąmaksymalną;ostateczniezdecydowanosięnawspółczynnik0,3.

138 Stronapolskawskazywałanakurs12000–14500złza1USD,MFWuważał tenpoziomzawysoki,ostatecznieprzyjęto9500zł za1USD.MFWopowiadał się zautrzymaniemstałegokursuprzez12miesięcy (minimum trzy miesiące), strona polska proponowała przyjęcie stałego kursu na czasnieokreślony.S.Gomułka,The IMF – Supported Programs of Poland and Russia, 1990–1994. Principles, Errors and Results, Warsaw1995,s.16–20.

139 Balcerowiczoptowałza1listopada1989r.WedługS.Gomułkiopracowanieustawwymagałowięcejczasu,konieczneteżbyłoporozumieniezMFW,istotnewsytuacjiniskichrezerwwalutowychiprzewidywanejdewaluacjizłotego.Stądprzyjętotermin1stycznia1990r.W.Gadomski,Leszek Balcerowicz, Warszawa 2006,s.128.

140 Rocznik Statystyczny 1991, Warszawa 1991, s. XXIV–XXV; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998,Warszawa1998,s.LVIII–LIX,509.Zewzględunazmianymetodologiiobliczeńwźródłachpodawanesądla1990r.różnewielkości,nawet7–8-procentowyspadekPKB.G.Wójtowicz,A.Wójtowicz,Historia monetarna,op.cit.,s.206.

141 Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych wynosił (rok poprzedni = 100): 1992 – 143,0; 1993–135,3;1994–132,2;1995–127,8.Ażdo2000r.przekraczał10%wskalirocznej(zwyjątkiem1999r.kiedywynosił7,3%).Rocznik Statystyczny 1995,Warszawa1995,s.316;Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001,Warszawa2001,s.329.

-��-


spółek akcyjnych zakładanych przez podmioty krajowe i zagraniczne.Utworzeniedwupoziomowego systemu bankowegomiało stworzyć podstawy dowprowadzeniaprzezNBPnarzędziimetodrealizacjipolitykipieniężnejwłaściwychdlagospodarekrynkowych oraz oparcia relacji z bankami komercyjnymi na nowych zasadach.Wmiejscemetodadministracyjnych(takichjaklimitowaniekredytówidyrektywnezasadyichudzielania)zamierzanowprowadzićinstrumentyekonomicznestosowanew systemach rynkowych (stopa procentowa, rezerwy obowiązkowe, operacjeotwartegorynkuikurswalutowy)142. W1988r.podjętodecyzjęowyłączeniuzNBPczynnościdepozytowo-kredytowych

i zbudowaniu nowych banków komercyjnych dzięki wykorzystaniu ponad 430oddziałówoperacyjnychNBP(w1987r.wydzielonozestrukturNBPPowszechnąKasę Oszczędności)143. Nowo utworzone banki (było ich dziewięć) rozpoczęłydziałalnośćzdniem1 lutego1989 r., tworząc trzonbankowościkomercyjnej.Podkoniec 1993 r. wydzielono z NBP Polski Bank Inwestycyjny, który przejął przedewszystkim depozyty walutowe ludności przechowywane w NBP (w 1997 r. NBPpodpisałumowęosprzedażyakcjiPBIKredytBankowi).Ustawa Prawo bankowe ze stycznia 1989 r. wprowadzała daleko idącą

liberalizacjęwzakresiezakładaniabankówkomercyjnych(takżezudziałemkapitałuzagranicznego)144.Oczekiwano,żedemonopolizacjarynkuiodejścieodpraktykowanejwpoprzednim systemie specjalizacji banków pozwolą na zbudowanie systemuopartegonamodelubankowościuniwersalnej145.Określonozasadytworzenianowychbanków(państwowych,spółdzielczych,w formiespółekakcyjnych).Bankiwformiespółek akcyjnych mogły być tworzone za zgodą Prezesa NBP (w porozumieniuzministremfinansów),wymogikapitałowewyznaczononaniskimpoziomie.NadzórnadbankamipowierzonoNBP146.W budowanym systemie bankowym NBP miał się stać bankiem centralnym

ostatusie typowym dla banków centralnych gospodarek rynkowych. Zakres jegofunkcjiinajważniejszeceleokreśliłaustawaz31stycznia1989r.147Stanowiłaona,żeNBPjestcentralnymbankiempaństwa,bankiememisyjnym,centralnąinstytucjąkredytową, rozliczeniową oraz dewizową (było to powtórzenie zapisu statutuz1982r.).Niezmieniono–wstosunkudo1982r.–zasadnominacjiwładz:prezesaNBPpowoływałsejmnawniosekprezesaRadyMinistrów,awiceprezesów–premiernawniosekprezesaNBP.Istotnym novum było wskazanie podstawowego celu NBP – miało nim być

„wszczególności umacnianie pieniądza polskiego”, inicjowanie kierunków politykipieniężno-kredytowej oraz współdziałanie w kształtowaniu i realizacji politykigospodarczejpaństwa148.

142 W. Baka, Transformacja bankowości polskiej w latach 1988–1995. Studium monograficzno- -porównawcze,Warszawa1997,s.30.

143 Ibidem,s.30.144 UstawaPrawobankowez31stycznia1989r.,Dz.U.1989,nr4,poz.21.145 P. Wyczański, Reformy sektora bankowego a transformacja do systemu rynkowego w Polsce,

w: Gospodarka i demokracja w Polsce. Dojrzałość i trwałość instytucji,red.J.Kleer,A.Kondratowicz,Warszawa2007,s.141.

146 Wmaju1989r.wCentraliNBPutworzonoDepartamentNadzoruBankowego,którynapoczątku1990r.przekształconowGeneralnyInspektoratNadzoruBankowego.

147 Dz.U.1989,nr4,poz.22.148 Art.5i6ustawyoNBP.

WARSZAWA

-��-


Wejście do gmachu NBP przy ul. Świętokrzyskiej w Warszawie, widok współczesny

WgestiiNBP znalazły się zasadniczedla bankucentralnego rodzaje czynności:emisja,kształtowaniepolitykipieniężnej,spełnianiefunkcjibankubankówibankupaństwa149.Jakobankowiemisyjnemupowierzonomuemisjębiletówzłotowychorazuprawnieniawzakresieregulowaniaobiegupieniężnego.Istotnybyłzapisdotyczącyprawa NBP do nabywania skarbowych papierów wartościowych; kwestia innychformkredytowaniaprzezNBPrząduniezostałauregulowana.Postulatzaniechaniafinansowania deficytu budżetowego emisją pustego pieniądza zawierały założeniapolitykipieniężnejprzygotowywaneprzezNBPiprzedstawianeprzezprezesaNBPRadzieMinistrów (która określała swoje stanowisko), a następnie sejmowi (wrazze stanowiskiem rządu). Szczegółowe zasady polityki pieniężnej uchwalał sejmwrazzustawąbudżetową150.Wzakresiepolitykiwalutowej idewizowejNBPmiałwspółdziałaćzrządem.Wsprawachwalutowychdecydującygłosmiałrząd.Wjegokompetencji pozostawiono zasady ustalania i stosowania podstawowego kursuwalutowego,określanegoprzezprezesaNBPwporozumieniuzministremfinansówi współpracy gospodarczej z zagranicą. NBP był też administratorem państwowejrezerwydewizowej.RządmiałprawobadaniaizatwierdzaniabilansuNBP.Jako bank banków NBP miał określać zasady ich refinansowania, kształtować

politykęstópprocentowychorazrezerwobowiązkowych.WażnybyłteżzapisustawynakładającynaNBPodpowiedzialnośćza„właściwefunkcjonowanieirozwójsystemubankowego”(art.6,ust.2).JakobankpaństwaNBPmiałwspółdziałaćwkształtowaniupolitykigospodarczej

państwa.Dojegozadańnależałoponadtoopiniowanieprojektuustawybudżetowej

149 H. Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny – od gospodarki planowej do rynkowej. Zagadnienia administracyjno-prawne,Warszawa1992,s.24.

150 R.Kaszubski,Ewolucja polskiej bankowości,op.cit.,s.65.

-��-


i bilansupłatniczego, zdefiniowaneustawąobowiązki z zakresupolitykiwalutowejidewizowej, opracowywanie bilansu płatniczego, prowadzenie obsługi kasowo- -rozliczeniowejjednostekbudżetucentralnego,realizowanieinteresówpaństwaorazreprezentowaniegowmiędzynarodowychinstytucjachfinansowych151.Pokilkulatachokazałosię,żeczęśćregulacjiwymaganowelizacjidostosowującej

status banku centralnego i zakres jego funkcji do dynamicznie zmieniającej się sytuacji.Zmiandokonanow1992r.152WprowadzonozapisywzmacniająceniezależnośćNBP.DotyczyłyonekadencyjnościprezesaNBP(6lat);powoływałgosejmnawniosekprezydenta;precyzyjnieokreślonowarunkijegoodwołania.Poszerzonokompetencjebanku centralnego w zakresie regulacji systemu bankowego, wyposażając gownarzędziapozwalającenawzmocnieniejegostabilności(licencjonowaniebanków,normy ostrożnościowe, kontrola przepływów kapitałowych) oraz umożliwiającezwiększenieskutecznościpolitykipieniężnej153.

Priorytetowym celem polityki pieniężnej NBP realizowanym po 1989 r. było systematyczne obniżanie inflacji. Cel ten realizowano w zmieniającymsię otoczeniu gospodarczym i instytucjonalnym, krajowym i międzynarodowym,wymuszającymdostosowywaniestrategiiitaktykiprowadzeniapolitykimonetarnej.Istotną cezurę stanowi tu 1997 r., kiedy przeprowadzono zasadnicze zmianyprawnych warunków działalności NBP154. Można stwierdzić, że w pierwszymokresie dominowało podejście eklektyczne: koncentrowano się na oddziaływaniunapoziomcenprzez:wpływanienapodażpieniądza,działanianarzeczstabilizacjikursu,utrzymywaniestópprocentowychnapoziomiedającymrealnądodatniąstopęoprocentowaniadepozytówterminowych.WpolitycepieniężnejNBPwykorzystywałzarównometody ekonomiczne, jak i administracyjne; dopiero od 1993 r. zaczęłydominować instrumenty rynkowe155. Od 1996 r. NBP zaczął wyznaczać – opróczcelówbezpośrednichipośrednich–celeoperacyjneprowadzonejpolitykimonetarnej.Celem bezpośrednim było nadal ograniczanie inflacji, pośrednim – kontrolapodaży pieniądza w warunkach kroczącej dewaluacji złotego, celem operacyjnym–kontrolapodażypieniądza rezerwowego(podporządkowano jejoddziaływanienakrótkoterminowerynkowestopyprocentowe)156.Po1997r.politykępieniężnąopartonastrategiitzw.bezpośredniegoceluinflacyjnego.

Naprzełomielat80.i90.NBPkoncentrowałsięnaopanowaniubardzowysokiejinflacji i przywróceniu równowagi pieniężnej. Realizacja tych zadań odbywałasię za pomocą kontrolimasy pieniądza w obiegu – tak, by była dostosowana do

151 H.Gronkiewicz-Waltz,Bank centralny,op.cit.,s.24.152 UstawaoNarodowymBankuPolskim,Dz.U.1992,nr72,poz.360;UstawaPrawobankowe,Dz.U.1992,

nr72,poz.359.153 R. Kaszubski, Ewolucja polskiej bankowości, op.cit., s. 69. Dopuszczono możliwość kredytowania

wydatkówbudżetuprzezzakupweksliskarbowych(do2%planowanychwydatkówbudżetu).154 WliteraturzemożnaspotkaćbardziejszczegółoweperiodyzacjedziałalnościNBPiprowadzonejprzezeń

politykimonetarnej.Cezurę1997r.uważasięzanajistotniejszązarównozpowoduzmianwarunkówinstytucjonalnych,jakicelówpolitykipieniężnej.Por.R.Kokoszczyński,Współczesna polityka pieniężna w Polsce,Warszawa2004, s. 22–223;G.Wójtowicz,Narodowy Bank Polski w okresie transformacji,w: Bankowość centralna od A do Z,red.R.Kokoszczyński,B.Pietrzak,Warszawa2007,s.128.

155 R.Kokoszczyński,Współczesna polityka pieniężna,op.cit.,s.217,219,224.156 M.Sobol, Polityka pieniężna Narodowego Banku Polskiego w drodze do Euro,Warszawa2008,s.106.

WARSZAWA

-58-


realnego wzrostu produktu krajowego brutto z uwzględnieniem dynamiki cen157.Kolejnym zadaniem NBP było współdziałanie z rządem w zakresie stabilizacjikursuwalutowego(uznanojązapośrednicel inflacyjny).W1989r.wprowadzonoograniczonąwymienialnośćzłotegoisystemjednolitegokursuwalutowego(w1990r.dolarbyłutrzymywanynastałympoziomie9500zł jako„kotwicaantyinflacyjna”),dokonano liberalizacji obrotu dewizowego158. Urealniono też stopy procentowe,kładącszczególnynacisknaochronęrealnejwartościoszczędnościprzedskutkamiinflacji.

Tabela 7. Stopy procentowe w latach 1985–1990 (w stosunku rocznym)

Wyszczególnienie 1985 1986 1987 1988 1989 1990

Kredyt refinansowy NBP 4,0 4,0 4,0 6,0 61,3 103,8

Średnia stopa kredytowa 6,2 6,3 6,7 10,5 49,4 66,7

Źródło:Finanse 1985–1990,Warszawa1992,s.XVI–XVII.

Podstawowym dokumentem określającym najważniejsze parametry politykipieniężnej były założenia polityki pieniężnej na dany rok kalendarzowy. NBPprzedkładał ich projekt rządowi i sejmowi, któremiaływpływ na ich ostatecznykształt. Wpływ NBP na określanie celu finalnego w postaci rocznej inflacji byłsymboliczny; był on de facto wskazywany przez ministra finansów w projekcieustawybudżetowej159.Okazywałosię,żewpływczynnikówpolitycznychnapolitykępieniężnąNBPbyłduży,aniezależnośćNBPwpraktyceniewielka160.Na początku procesu transformacji NBP dysponował de facto dwoma

instrumentami polityki pieniężnej: kredytami refinansowymi oraz rezerwąobowiązkową161. Kredyt refinansowy był podstawowym źródłem zasilania bankówwpieniądz(w1989r.bezpośrednierefinansowaniebankówprzezNBPbyłobardzowysokie,obejmowało65%kredytuudzielanegopodmiotomgospodarczym),a jegooprocentowanie stanowiło dla banków istotny punkt odniesienia. Duży udziałkredyturefinansowegowpasywachbankówniekorzystniewpływałnakształtowaniesię konkurencji międzybankowej, osłabiał dążenia do pozyskania depozytów odludnościiprzedsiębiorstworazograniczałzakresrynkowejalokacjikredytu162.Naprzełomie1989i1990r.NBPpodjąłdziałaniamającenaceluprzebudowęsystemui metod refinansowania banków163. Dokonano konwersji kredytu refinansowegoiodstąpionoodbezpośredniegoudzielaniagobankom;abyułatwićrozwiązywanieprzejściowychproblemówzpłynnością,wprowadzonokredytlombardowyudzielany

157 A.Wójtowicz, G.Wójtowicz,Historia monetarna, op.cit., s. 205–209;M. Sobol,Polityka pieniężna, op.cit.,s.105–106.

158 Ustawa Prawo dewizowe została uchwalona już w lutym 1989 r. (Dz.U. nr 6, poz. 33), zmienionawgrudniu1989r.(Dz.U.74,poz.441).

159 P.Szpunar,Polityka pieniężna. Cele i warunki skuteczności,Warszawa2000,s.213.160 R.Kaszubski,Ewolucja polskiej bankowości,op.cit.,s.65.161 Z.Polański,B.Pietrzak,B.Woźniak,System finansowy w Polsce,Warszawa2004,s.150.162 P.Wyczański,M.Gołajewska,Polski system bankowy 1990–1994,Warszawa1995,s.39inast.163 Ustawa z 28 grudnia 1989 r. o uporządkowaniu stosunków kredytowych (Dz.U. nr 74, poz. 440)

zlikwidowaławiększośćtytułówdopreferencyjnychkredytówiulgwoprocentowaniu.

-��-


bankompodzastawpaństwowychpapierówwartościowych(w1990r.bankizniegonieskorzystały).Wprowadzonoteżkredytredyskontowy–zakładano,żewprzyszłościstaniesięonpodstawowąformąkredytowaniagospodarkiprzezNBP.Wtensposóbmiejscekredyturefinansowegozaczęłyzajmowaćkredytlombardowyiredyskontowy,aichoprocentowaniestałosięjednymzinstrumentówregulacjirynkupieniężnego.O rynkowymcharakterze kredytu lombardowego iredyskontowegomożnamówićjednakdopieroodlat1993–1994164.Utrzymującasiędużanadpłynnośćsektorabankowegoitrudnościzezmniejszaniem

inflacjizapomocąnarzędziekonomicznych,zwłaszczaograniczonemożliwościichwykorzystaniainiedostatecznaskuteczność,skłoniłyNBPdowykorzystanianarzędziadministracyjnych.Wprowadzonotzw.pułapykredytowe,określającegórnągranicęakcji kredytowej banków. Do 1992 r. NBP uciekał się też do administracyjnegonarzucaniabankomwysokościichstópprocentowych165.Kolejnyminstrumentemstosowanymod1989r.byłastoparezerwobowiązkowych.

Dążącdoutrzymywaniapodażypieniądzawokreślonychgranicach,NBPdokonywałczęstychpodwyżekstopyażdomaksymalnejustawowejgranicy(30%).Potemstaranosięzmniejszyćczęstotliwośćzmian(tabela8),ponieważwpływało tonegatywnienadziałalnośćbanków.W1994r.zmienionezostałyzasadynaliczaniarezerw,dopuszczonoichwykorzystywanie do bieżących rozliczeń pieniężnych, nastąpiła też konsolidacjaśrodków zgromadzonych przez banki w NBP. Przyczyniło się to do zmniejszaniatrudnościpłatniczychbanków,związanychzregulowaniemzobowiązańwrozliczeniachmiędzybankowych,orazwpłynęłonapoprawępłynnościsystemubankowego166.Budowa dwupoziomowego systemu bankowego umożliwiła utworzenie między-

bankowego rynku pieniężnego – instytucji koniecznej do prowadzenia polityki pieniężnej metodami rynkowymi. Jako jego pierwszy segment pojawił się rynek depozytów międzybankowych167. Dla dalszego rozwoju rynku pieniężnego konieczne było usprawnienie zawierania krótkoterminowych transakcji oraz rozliczeń międzybankamiprzezkonsolidacjęichrachunków.Budowęrynkumiędzybankowego zakończono w 1995 r.; jego sprawne funkcjonowanie stało się możliwe dzięki powołaniuw1992r.KrajowejIzbyRozliczeniowej168.Wlipcu1990r.NBPzacząłstosowaćoperacje(przypominająceoperacjeotwartego

rynku)polegającenacotygodniowejaukcyjnejsprzedaży(skupie)krótkoterminowychweksli (bonówpieniężnychNBP). Pojawienie sięw 1991 r. deficytu budżetowegozmusiło rząd do wprowadzania nowych instrumentów jego finansowania (bonyskarbowe), nabywanych przez banki komercyjne i sektor niefinansowy. Umożliwiłoto zastosowanie przez bank centralny w 1992 r. – początkowo na niewielką skalę– klasycznych instrumentów oddziaływania na płynność finansową bankówkomercyjnych – operacji otwartego rynku. W grudniu 1992 r. prezes NBP wydał

164 R.Kokoszczyński,Współczesna polityka pieniężna,op.cit., s.216.Wpierwszych latachwstrukturzekredytówNBPdominowałkredytrefinansowy;kwotykredytulombardowegowzrosływdrugiejpołowiedekady,kwotykredyturedyskontowegopozostaływsumiestabilne.

165 Określany był minimalny poziom oprocentowania depozytów i maksymalny poziom oprocentowaniakredytów.H.Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny, op.cit., s. 110–111;P.Wyczański,M.Gołajewska, Polski system,op.cit.,s.53inast.

166 R.Kokoszczyński,Współczesna polityka pieniężna,op.cit.,s.213–214.167 Pierwszątegorodzajutransakcjęprzeprowadzonowmarcu1989r.Por.R.Kokoszczyński,Współczesna

polityka pieniężna,op.cit.,s.213.168 Ibidem,s.214.

WARSZAWA

-60-


stosownezarządzenieregulującezasadyichstosowania169.W1993r.powołanoKomitetKoordynacjiOperacjiOtwartegoRynku; operacje te zaczęły być corazważniejszymnarzędziemograniczaniapłynnościbankówi–cozatymidzie–kreacjipieniądzaorazstopyinflacji,aod1994r.takżekontrolirynkowychstópprocentowych.

Wykres 8. Stopy NBP w latach 1990–1997

Uwaga:wstyczniu1990r.stoparefinansowawynosiła432%wstosunkurocznym,aredyskontowa–196%,wlutymodpowiednio240%i96%,wmarcu–120%i64%.

Źródło: Biuletyn Informacyjny NBP 1991, Warszawa 1992, tabl. 1; Biuletyn Informacyjny NBP 1992,Warszawa 1994, s. 63–64;Raport Roczny NBP 1994,Warszawa 1995, s. 93;Raport Roczny NBP 1996, Warszawa1997, s.111; Instrumenty banku centralnego 1993–2008, www.nbp.pl/statystyka/Instrumenty/Instrumenty.

Tabela 8. Stopa rezerw obowiązkowych w latach 1989–1997 (w %)

Wkłady

1 II

I 198

9

1990

1 X

1991

1 V

1992

1 IX

199

2

31 X

199

4

31 II

I 199

5

30 V

I 199

6

28 II

199

7

31 V

199

7

1 II

I

1 IV

1 VI

II

15 X

1 XI

I

Bieżące 15 9 15 30 30 30 30 25 23 20 20 17 20 29

Oszczędnościowe 10 9 15 17 20 30 25 – – – – – – –

Terminowe 5 9 15 7 8 10 10 10 10 10 9 9 9 11

Uwaga:wyższypoziomstopyrezerwobowiązkowychodwkładówbieżącychwporównaniuzestopąrezerwobowiązkowych od wkładów terminowych miał skłaniać banki do pozyskiwania depozytów terminowychistopniowegozwiększaniaichudziałuwogólnychkwotachdepozytów.

Źródło:Biuletyny Informacyjne NBP i Raporty Roczne NBP.

169 Zarządzenie prezesa NBP z grudnia 1992 r. w sprawie Regulaminu aukcyjnego obrotu papierami wartościowymi między NBP a bankami. Operacje otwartego rynku polegały na zakupie (sprzedaży)przez bank centralny krótkoterminowych skarbowych papierów wartościowych. Miały charakterwarunkowyikrótkoterminowy(bonyskarbowebyłykupowanebądźsprzedawanebankomnaokresod2do14dni,anastępniedokonywanabyłaoperacjaodwrotna). Prawo Bankowe. Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Przepisy związkowe,Lublin1993,s.126inast.

20253035404550556065707580859095

100

1990

1 IV

1990

1 V

1990

1 V

I

1990

1 V

II

1990

15

X

1990

21

XI

1991

1 II

1991

1 V

1991

5 V

II

1991

2 V

III

1991

19

IX

1992

1 V

I

1992

1 V

II

1993

21

II

1994

13

V

1995

21

II

29 V

18 IX

1996

8 I

17 V

II

1997

4 V

III

w %

w s

tosu

nku

rocz

nym

Kredyt refinansowy Redyskonto weksli Kredyt lombardowy

-61-


Wanalizowanymokresiezasadniczozmieniłasiępolitykakursowa.Od1991r.jejgłównymi–konkurencyjnymi–celamibyły:utrzymaniewzrosturezerwdewizowychna bezpiecznym poziomie, stymulowanie zdolności eksportowych gospodarki orazograniczanie możliwości inflacyjnego wpływu dewaluacji na gospodarkę.Wmaju1991r.dokonanodewaluacjizłotego(z9500złzaUSDdo11100złzaUSD);jego kursusztywnionowobeckoszykapięciuwalut170.Wpaździerniku1991r.wprowadzonosystempełzającej (codziennej) dewaluacji kursu centralnegoNBPwobec koszykawalut; złoty był dewaluowany stosownie do tempa inflacji171. Pogorszenie sytuacjiw polskim handlu zagranicznym spowodowało podjęcie w lutym 1992 r. decyzjioponownejskokowejdewaluacjizłotego(o12%).Ponadtowstyczniu1992r.bankikomercyjne uzyskały możliwość swobodnego (choć z pewnymi ograniczeniami)ustalania kursu złotego w zawieranych przez siebie transakcjach dewizowych172.Regulacjetemiałysłużyćpowstaniumiędzybankowegorynkuwalutowego.Byzwiększyćskutecznośćielastycznośćpolitykiantyinflacyjnej,wpołowielat90.

wprowadzono zmiany polityki kursowej, możliwe dzięki wysokiemu przyrostowirezerwdewizowychNBP173.Wwarunkachstałejaprecjacjizłotego174jesienią1994r.podjęto decyzję o obniżeniu tempamiesięcznej dewaluacji kursu centralnego (do1,2%), awiosną 1995 r. o poszerzeniu różnicymiędzy kursem kupna i sprzedażywalut przez NBP (z 1% do 4%) oraz pasma odchyleń międzybankowego kursuzłotego od kursu banku centralnego (do 7%)175. Na przełomie 1995 i 1996r.dokonano rewaluacji kursu centralnego (o 6%) i obniżono tempo jego dewaluacjido1%miesięcznie.Systempełzającegopasma(jednoprocentowastopadewaluacjizpasmemodchyleń±7%)obowiązywałdo1997r.176Przyjętymechanizmdodatkowowzmacniano przez częste interwencje NBP namiędzybankowym rynku dewizowymw sytuacjach nadmiernej aprecjacji rynkowego kursu złotego. Polityka kursowabyła podporządkowana nie tyle przeciwdziałaniu inflacji, ile ograniczaniu tempanarastania deficytu w obrotach bieżących i miała na celu poprawę efektywnościeksportuipogorszenieopłacalnościimportu177.Do istotnych zadań NBP w analizowanym okresie należała także kontrola

prawidłowego funkcjonowania systemu bankowego, realizowana przez nadzór

170 Złotyprzeddenominacją1995r.Strukturakoszykazależałaodroliwalutwpolskimhandluzagranicznym:45%udziałumiałdolarUSA,35%niemieckamarka,10%funtbrytyjski,po5%frankfrancuskiifrankszwajcarski.

171 NBP ogłaszał tempo dewaluacjiw skalimiesięcznej. Starano się, by była ona bliska 1,8%.Miesięcznetempodewaluacjimiałokompensowaćczęść różnicymiędzy inflacjąwPolsce iu głównychpartnerówhandlowych.Por.R.Kokoszczyński,Współczesna polityka pieniężna,op.cit.,s.229.

172 DziennekursykupnaisprzedażystosowaneprzezbankiniemogłyodchylaćsięodśredniegodziennegokursuNBPwięcejniżo2%.Biuletyn Informacyjny NBP 1992,op.cit.,s.30.

173 Wzrost rezerw dewizowych obserwowano od 1994 r.Wiązał się z napływem kapitału zagranicznegowpostaciinwestycjibezpośrednichiportfelowych.Od1995r.NBPorganizowałtzw.sesjefixingowe,naktórychdokonywałzakupów(sprzedaży)walut,wrezultacieczegoodnotowanoznacznywzrostwartościzłotego.KurswalutowyustalałodtądNBPibyłonstosowanywtransakcjachzbankamikomercyjnymi.PonadtowystępującanadwyżkapłynnościnarynkumiędzybankowymzmuszałaNBPdojejabsorbowaniaprzezsprzedażwłasnychbonówpieniężnych.Narynkuwalutowymwystępowałatendencjadoaprecjacjizłotegowstosunkudogłównychwalut.

174 Aprecjację(deprecjację)złotegoujmowanojakorealnezmianykursuliczonewedługmetodologiiMFW.Mimo dewaluacji, do 1998 r. przeważała tendencja aprecjacyjna – złoty sięwzmacniał. Zmiany kursupodajeG.Wójtowicz,Narodowy Bank Polski w okresie transformacji,w:Bankowość centralna od A do Z,op.cit.,s.144.

175 Biuletyn Informacyjny NBP 1994,Warszawa1995,s.27–28.176 Raport Roczny NBP 1997,Warszawa1998,s.19–20.177 Ibidem,s.19–20.

WARSZAWA

-62-


bankowy oraz politykę licencyjną. Początkowo nadzór był „miękki” (stosowanozalecenia, opracowywanoprocedury,normy itd.), a polityka licencyjna liberalna –miałasprzyjaćpowstawaniunowychpodmiotówirozwojowikonkurencjinarynkuusługbankowych.Wlatach1989–1992wydano72pozytywnedecyzjeoutworzeniubankówzkapitałempolskimi9bankówzkapitałemzagranicznym178.Wsystemiebankowymwkrótkimokresiepojawiłosięwielenowychpodmiotów(tabela9).

Tabela 9. Banki komercyjne w 1990 i 1992 r. Stan na koniec roku

Wyszczególnienie 1990 1992a

Banki państwowe 11 2

Bank państwowo-spółdzielczy (Bank Gospodarki Żywnościowej) 1 1

Banki w formie spółek akcyjnych 46 76

Banki w formie spółek akcyjnych z udziałem kapitału zagranicznego 3 8

aDziałającelubbędącewstadiumorganizacji.

Źródło: A. Jezierski, C. Leszczyńska, Pieniądz i banki 1945 2000, w:Historia Polski w liczbach, t. II,Gospodarka,op.cit.,s.584; Biuletyn Informacyjny NBP 1992,s.23.

Wniedługimczasieokazałosię,żewieleznichnieradzisobiewpoczątkowymokresie reform gospodarczych. Problem „trudnych kredytów” pojawił się też wbankach pań-stwowych. Sytuacja wymagała rewizji Prawa bankowego i zaostrzenia polityki licen-cyjnej NBP. W 1992 r. kompetencje NBP zostały wzmocnione, prezes NBP zyskał instrumenty rzeczywistego oddziaływania na banki komercyjne, podniesiono wymo-gi kapitałowe wobec nowych banków, zaostrzono nadzór bankowy179. NBPmusiał sięteżpodjąć–wewspółpracyzMinisterstwemFinansów– trudnegoprocesusanowania polskiej bankowości. Trwał on kilka lat, dotyczył banków komercyjnych i spółdziel-czych. Przyjęto w tym okresie wiele nowych regulacji ostrożnościowych (wprowa-dzono normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków, tworzenie rezerwna aktywa obciążone ryzykiem).NBPudzielałwsparcia finansowegow postacikredytówbądźzwolnieńśrodkówrezerwyobowiązkowej,wspomagałteżprocesprzejmo-waniasłabszychbankówprzezsilniejszeorazprowadzonąrestrukturyzację180.W1995r. weszławżycieustawaoBankowymFunduszuGwarancyjnym,któryprzejąłodpowiedzial-ność za depozyty klientów banków oraz obowiązek finansowania działań naprawczych banków.DoNBPnależałoopiniowaniewnioskówkierowanychprzezbankidoBFG181.Działania podjęte w latach 1991–1995 pozwoliły uchronić system bankowy

przedgłębokimkryzysem.Przyjęteregulacje izdobytedoświadczeniaprzyczyniły

178 Biuletyn Informacyjny NBP 1992,op.cit.,s.22.179 Nowelizacjaustawbankowychzostała przeprowadzonaw lutym imaju1992r.Wzmocnionezostały

uprawnienia nadzoru bankowego, uściślono zasady tworzenia nowych banków, normy koncentracjikredytów i innychwierzytelności bankowych, normy przezorności bankowej.OkreślonouprawnieniaprezesaNBPwzakresieustalaniaogólnychwarunkówotwieraniaiprowadzeniarachunkówbankowych.Zaostrzono wymagania przy wydawaniu decyzji o utworzeniu nowych banków, dotyczące zwłaszczawysokościkapitałuwłasnegobanku,dokumentowaniaźródłajegopochodzenia,wiarygodnościzałożycieli.Biuletyn Informacyjny NBP 1992,op.cit.,s.22.

180 Wlatach1991–1997procesynaprawczepomyślniezakończyło17bankówwformiespółekakcyjnych,w14bankachbyłyonekontynuowane.Wgrupiebankówspółdzielczychprocesynaprawczedotyczyłyniemal300podmiotów.Raport Roczny NBP 1997,op.cit.,s.27.

181 Raport Roczny NBP 1997,op.cit.,s.26–27.

-��-


20 tys. zł, emisja z 1989 r.

1 mln zł, emisja z 1993 r.

WARSZAWA

-��-


się do stworzenia efektywnego nadzoru bankowego i stabilnego systemubankowego. Towarzyszyły temu działania na rzecz budowy infrastrukturyinformacyjnejiinformatycznej,nowychzasadksięgowości,systemurozrachunkówmiędzybankowychitd.

SkutecznośćpolitykipieniężnejNBPwanalizowanymokresiebyłaograniczona,zwłaszczawpoczątkowejfazietransformacji,przyczymdotyczyłotoprzedewszystkimrealizacjiceluwpostacikontrolipodażypieniądza(tabela10).Takżefaktycznastopainflacjibyławyższaodzakładanej,choćróżnicezupływemlatmalały.

Tabela 10. Planowana oraz rzeczywista inflacja i podaż pieniądza w latach 1990–1997

LataInacja (w %) Przyrost podaży pieniądza (w mld zł)a

założona faktyczna założony faktyczny

1990 95,0 249,3 4,1 10,3

1991 32,0 60,4 8,5 9,0

1992 36,9 44,3 12,7 15,0

1993 32,2 37,6 15,0 14,8

1994 23,0 29,5 15,5–16,9 21,4

1995 17,0 21,6 17,1 26,9

1996 17,0 18,5 23,0 30,5

1997 13,0 13,2 27,4–28,6 39,8

aW1990r.–pieniądzkrajowy,od1991r.agregatM2.

Źródło:R.Kokoszczyński,Współczesna polityka pieniężna,op.cit.,s.232.

2 mln zł, emisja z 1989 r.

-��-


Nawystępowaniepowyższychróżnicmiałowpływwieleczynników182.Nienajlepszabyłakoordynacjapolitykimonetarnejorazpolitykigospodarczejifiskalnejustalanychprzezrządisejm,które–zwłaszczawpoczątkowymokresie–narzucałyambitnecele inflacyjne.Wsumieniezależnośćbankucentralnegowzakresiewskazywaniacelów(czasemtakżestosowanychinstrumentów)byłaograniczona.Innąprzyczynąbyłytrudnościzwłaściwymprognozowaniemprocesówekonomicznychirealnościąprzyjmowanychzałożeń.Wynikałotozsamejdynamikiprocesówtransformacyjnych,ale teżniedoskonałościwarsztatuanalitycznego.Kolejnymutrudnieniembyłniskistopieńrozwojurynkuiinstrumentówpolitykipieniężnej.Do1993r.niemożnabyłostosować polityki zorientowanej na realizację bezpośrednich celów operacyjnych,gdyżdotegoniezbędnybyłpewienminimalnystopieńrozwojurynku,pozwalającynazastosowaniewłaściwychnarzędzi183.Innąprzyczynąbyłyprocesygospodarcze,niezależne od polityki monetarnej banku centralnego. Dotyczyło to m.in. zmiansytuacjiwdziedzinieobrotówpłatniczych,naprzykładwzrosturezerwdewizowychw latach 1994–1995, spowodowanego nadwyżką w obrotach bieżących bilansupłatniczegooraznapływemkapitałów.Zkoleiw1997r.nastąpiłoistotnepogorszeniesięobrotówbieżących.Nasytuacjęwewnętrznąwpływałteżkryzyswalutowyw1996r.natzw.rynkachwschodzących.Niezadowalająca skuteczność prowadzonej kontroli podaży pieniądza skłaniała

NBP do rewizji jej zasad. Stało się tomożliwe w połowie lat 90. w warunkachustabilizowania kursu walutowego i wysokiego poziomu rezerw dewizowych.Wpolitycepieniężnejna1996r.wprowadzonozinicjatywyNBPnowyukładcelów:celem bezpośrednim pozostawała inflacja, celem pośrednim był przyrost podażypieniądza ogółem, aoperacyjnym – przyrost podaży pieniądza rezerwowego.Istotnym novum było ustalenie po raz pierwszy celu operacyjnego w postaciwytycznychdotyczącychprzyrostupieniądzarezerwowego,wmiejscestabilizowaniakrótkookresowych stóp procentowych184. Zasady te zostały zaakceptowanewuchwałach sejmuw sprawie założeńpolityki pieniężnejna lata1996–1997185.Jakpokazujądanewtabeli10,wlatachtychudałosięzrealizowaćcelinflacyjnyniemalwplanowanejwysokości,natomiastrzeczywistapodażpieniądzaznacznieprzekraczała zakładane wielkości. Okazało się też, że wpływ stosowanych przezNBPnarzędzi(stópprocentowychistopyrezerwyobowiązkowej)nastopybankówkomercyjnych był niezadowalający. Doprowadziło to do rewizji celów politykipieniężnejw1997r.

182 Oceny polityki NBP znajdziemy niemal w każdym opracowaniu dotyczącym polityki pieniężnej czysystemu bankowego, ich analiza przekracza ramy niniejszej publikacji. Przegląd stanowisk zawierającytowane opracowania: Baki, Gronkiewicz-Waltz, Kaszubskiego, Kokoszczyńskiego, Polańskiego, Pietrzaka i Woźniak, Sobol, Szpunara, Wójtowicza. Oceny działalności NBP w zakresie nadzoruzawierają m.in. praceW. Baki (Transformacja bankowości, op.cit.), L. Górala (Nadzór bankowy,Warszawa 1995); Z. Dobosiewicza (Podstawy bankowości, Warszawa 1994); A. Mikos (Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce,Warszawa2006).Zazwyczajzwracasięuwagęnabłędypopełnionewpierwszymokresietransformacji.

183 Z.Polański,B.Pietrzak,B.Woźniak,System finansowy,op.cit.,s.149.184 Raport Roczny NBP 1997,op.cit.,s.13.Uzasadnieniemnowegosystemucelówbyłamałaskuteczność

dotychczasowejpolitykijednoczesnegooddziaływanianapodażpieniądzaistopyprocentowe.M.Sobol,Polityka pieniężna,op.cit.,s.107.

185 Sejmwuchwalewsprawiepolitykipieniężnejnarok1996istotniezmieniłwskaźniki inflacji,podażypieniądzaogółem i pieniądza rezerwowego.W1997 r. sejmdokonał korektywskazanegoprzezNBPprzyrostu podaży pieniądza rezerwowego (NBP wskazywał wartość w przedziale 5,2–7,5 mld zł, sejm wskazał 6,6 mld zł). Por. Raport Roczny NBP 1997, op.cit., s. 12–13; R. Kokoszczyński, Współczesna polityka pieniężna,op.cit.,s.235.

WARSZAWA

-��-


Ważnymwydarzeniem była przeprowadzona w 1995 r. denominacja złotego, czyliwprowadzeniedoobiegunowychznakówpieniężnychzastępującychstarezłotewstosunku1:10000186.Według tej samej relacjiprzeliczonoceny,płace,wszelkienależności,zobowiązaniaiprawamajątkowe.NBPprzeprowadziłszerokąakcję informacyjną (wielu Polaków pamiętało złe doświadczenia z wymianyz1950r.),dziękiczemucałaskomplikowanaoperacjaprzebiegłaspokojnieibezzakłóceń.

Status, zadania i działalność NBP po 1997 r.

Wpołowielat90.corazrealniejszestawałosięwejściePolskidoUniiEuropejskiej.Wlutym1994r.wszedłwżyciepodpisanyw1991r.układstowarzyszeniowy187.Wokresie stowarzyszenia miano stworzyć „właściwe ramy dla stopniowejintegracjiPolskizeWspólnotą”;procestenmiałsięzakończyćuzyskaniemprzezPolskępełnegoczłonkostwa.Wokresieprzejściowym–przewidywanymna10lat– Polska miała wprowadzić niezbędne dostosowania umożliwiające spełnienieokreślonych warunków ekonomicznych i prawnych (ugruntowanie gospodarkirynkowej, spełnienie norm dotyczącychm.in. swobodnego przepływu towarów,zbliżenieprzepisówprawnychitp.).Wkwietniu1994r.Polskazłożyłaformalnywniosek oczłonkostwo, rok później otrzymała wykaz wymogów dla przyszłychczłonkówzwanyBiałąKsięgą (opublikowanogowczerwcu1995 r.na szczyciewCannes).Kilka lat wcześniej, w 1992 r. kraje Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej

podpisaływMaastrichtTraktat oUniiEuropejskiej, który zawierał postanowieniadotyczące dalszego etapu integracji, polegającego na budowie Unii GospodarczejiWalutowej188. Uczestnictwo w UGW zostało obwarowane spełnieniem kryteriówzbieżności gospodarczej (konwergencji), które dotyczyłym.in. polityki budżetowej(zakaz finansowania przez bank centralny deficytu budżetowego oraz udzielaniakredytówprzedsiębiorstwomiinstytucjomsektorapublicznego),wysokoścideficytubudżetowegoidługupublicznegoorazkryteriówzzakresupolitykimonetarnej(niskainflacja,niskiestopyprocentowe)189.Traktatprzewidywał,żewprzyszłejuniibędzierealizowana jednolita polityka pieniężna, którąmiał prowadzićEuropejski SystemBankówCentralnych–miałygotworzyćEuropejskiBankCentralnyoraznarodowebanki centralne. W traktacie przyjęto, że polityka pieniężna ESBC powinna być

186 Ustawęodenominacjizłotegosejmuchwaliłwlipcu1994r.(Dz.U.1994,nr84,poz.386).WykonanieoperacjipowierzonoNBP.Biuletyn Informacyjny NBP 1994,op.cit.,s.40–41.

187 Układstowarzyszeniowyzostałpodpisany16grudnia1991r.Jegoczęśćhandlowawpostacitzw.umowyprzejściowejweszławżycie1marca1992r.,całyukład–dwalatapóźniej(poratyfikacjiprzezpolskisejm w lipcu 1992 r. oraz zatwierdzeniu przez Parlament Europejski i ratyfikacji przez parlamentypaństwczłonkowskich).NaszczyciewKopenhadzew1993r.ustalono,żePolska,podobnie jak innepaństwa znaszej części Europy, może zostać członkiem Unii po spełnieniu określonych wymogów. Por. L. Ciamaga, Stowarzyszenie Polski ze Wspólnotą – szanse i zagrożenia, w: Unia Europejska, red.K.Michałowska-Gorywoda,Warszawa1997,s.435.

188 Traktatpodpisaływ lutym1992 r.państwaczłonkowskieUnii.Stał siępodstawąprawnąutworzenia UniiGospodarczejiWalutowej.

189 Przyjęte kryteria fiskalne były następujące: deficyt budżetowy nie mógł przekraczać 3% PKB, długpubliczny60%PKB.Kryteriakonwergencjidotyczyły teżstabilnościcen,kursuwalutowego,poziomudługookresowych stóp procentowych, przy czym punktem odniesienia miała być średnia dla tychkategoriiwnajbardziejstabilnychpodtymwzględempaństwachUnii.A.Małecki,Od złotego do euro, Poznań2005,s.101–103.

-��-


10 zł, emisja z 1994 r.

200 zł, emisja z 1994 r.

WARSZAWA

-68-


ukierunkowana na realizację celu antyinflacyjnego, uznano też, iż warunkiem jejskuteczności będzie zapewnienie ESBC pełnej niezależności. Ze względu na to,że ESBC miały współtworzyć banki narodowe, zobowiązano kraje członkowskiedo przeprowadzenia zmian w ustawodawstwie gwarantujących im odpowiedniąautonomię, jeszcze przed ustanowieniem unii walutowej190. Określono też etapyi kalendarz budowyUGW.W trakcie tegoprocesumiałanastępowaćkoordynacjapolitykipieniężnej iwzmocnieniewspółpracybankówcentralnych191.Ustalono,żew ocenie, czy dany kraj spełnia warunki przystąpienia do UGW, będą stosowanecztery kryteria: wysoki stopień stabilności cen, niewystępowanie nadmiernegodeficytubudżetuidługupublicznego,spełnieniekryteriumkursuwalutowegoorazlegitymowanie się trwałym charakterem osiągniętej zbieżności w wyniku udziałukrajuczłonkowskiegowmechanizmiekursowymEuropejskiegoSystemuWalutowegoprzez co najmniej dwa lata, „znajdującym odbicie w poziomie długoterminowychstópprocentowych”192.Wmarcu 1998 r. Polska została zaproszona do negocjacji w sprawie pełnego

członkostwa. Pierwszy etap prac (przed rozpoczęciem właściwych negocjacji)dotyczył przeglądu polskiego prawa (screening) pod kątem jego zgodnościzprawemwspólnotowymw29grupach tematycznych,zktórychsześćdotyczyłobezpośrednio NBP193. Wpaździerniku 1998 r. rozpoczął działalność Komitetds.PrzygotowaniaNBPdoIntegracjiEuropejskiej,mającyczuwaćnadkoordynacjąprac przygotowujących bank centralny do wymogów wynikających z pełnegoczłonkostwawUnii.KoniecznestałosięteżdostosowanieNBPdofunkcjonowaniawramachEuropejskiegoSystemuBankówCentralnych.WspółpracęzEuropejskimBankiemCentralnymnawiązanowlipcu1999r.194Wlatach1998–2000dokonanozasadniczego przeglądu polskiego prawa z punktu widzenia jego zgodnościzregulacjamiwspólnotowymi(oceniano,nailedokonanezmianysąwystarczające,gdziezaśnależyjekontynuować).Polska stała się członkiem Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Tym samym

NBPzostałczłonkiemEuropejskiegoSystemuBankówCentralnych.PrzystąpieniePolski do unii walutowej zostało przesunięte na przyszłe lata, przy czym nie wskazanojegodaty.W okresie stowarzyszeniowym zostały przeprowadzone zmiany zasad

funkcjonowania systemu bankowego, konieczne przed uzyskaniem pełnegoczłonkostwa195. Wprzypadku NBP dotyczyło to udoskonalenia funkcji regulacyjnychinadzorczych, precyzyjnego wskazania funkcji i zadań oraz wzmocnienia

190 L.Oręziak,Unia gospodarcza i walutowa,w:Unia Europejska,op.cit.,s.268–277.191 W1993 r. zakończono etap budowy wspólnego rynku wewnętrznego w zakresie towarów i usług.

Wdrugim etapie, w latach 1994–1999, kraje UE realizowały politykę gospodarczą mającą na celuspełnieniekryteriówkonwergencji.Wostatnimetapie,po1999r.,budowauniigospodarczejiwalutowejmiałazostaćzakończona.

192 L.Oręziak,Unia gospodarcza i walutowa,op.cit,s.274;tamżeszczegółowacharakterystykakryteriów.SzerzejoESW:L.Oręziak,Integracja walutowa,w:Unia Europejska,op.cit.,s.213–228.

193 Raport Roczny NBP 1998,Warszawa1999, s.48.Przeglądprawa trwałodkwietnia1998r.do lipca1999r.iwprzypadkuNBPdotyczyłnastępującychobszarów:UniaGospodarczaiWalutowa,Swobodnyprzepływkapitału,Swobodaświadczeniausług,Ochronakonsumentówizdrowia,Statystyka,Finanseibudżet. Raport Roczny NBP 1999,Warszawa2000,s.50.

194 Raport Roczny NBP 1999, op.cit, s. 50–51. Od tego czasu kontynuowana jest współpraca z EBCibankamicentralnymiUE,przygotowywanesąwspólneanalizyiopracowania.

195 UstawaPrawobankowez29sierpnia1997r.,Dz.U,nr140,poz.939.

-��-


niezależności w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej196. Podstawowychdostosowań dokonano w 1997r., zwieńczeniem prac stała się ustawa o NBP z1997r., wprowadzająca standardy unijne. Umocniono niezależność NBP,wprowadzono zakaz finansowania deficytu budżetowego, prowadzenie politykipieniężnej powierzono kolegialnemu ciału – Radzie Polityki Pieniężnej197. ZapisyoustrojuNBPznalazłysiętakżewprzyjętejw1997r.KonstytucjiRP198:

1.CentralnymbankiempaństwajestNarodowyBankPolski.Przysługujemu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowaniapolityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartośćpolskiegopieniądza.

2.OrganamiNarodowegoBankuPolskiegosą:PrezesNarodowegoBankuPolskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego BankuPolskiego.

3.PrezesNarodowego Banku Polskiego jest powoływany przez Sejm nawniosekPrezydentaRzeczypospolitej,na6lat.

4.Prezes Narodowego Banku Polskiego nie może należeć do partiipolitycznej,związkuzawodowegoaniprowadzićdziałalnościpublicznejniedającejsiępogodzićzgodnościąjegourzędu.

5.WskładRadyPolitykiPieniężnejwchodząPrezesNarodowegoBankuPolskiego jako przewodniczący oraz osoby wyróżniające się wiedzązzakresu finansów powoływane na 6 lat, w równej liczbie przezPrezydentaRzeczypospolitej,SejmiSenat.

6.RadaPolitykiPieniężnejustalacoroczniezałożeniapolitykipieniężnejiprzedkładajedowiadomościSejmowirównocześniezprzedłożeniemprzez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada PolitykiPieniężnej,wciągu5miesięcyodzakończeniarokubudżetowego,składaSejmowisprawozdaniezwykonaniazałożeńpolitykipieniężnej.

7.Organizację i zasady działania Narodowego Banku Polskiego orazszczegółowe zasady powoływania i odwoływania jego organów określaustawa.

Statutowym celem NBP stało się „utrzymanie stabilnego poziomu cen przyjednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, o ile nie ograniczato podstawowego celu NBP”. Ustawa potwierdzała prawa NBP do wyłącznejemisji pieniądza gotówkowego, przekazując mu wszystkie czynności z tymzwiązane (od ustalania wzorów banknotów po określanie wielkości emisji).Powierzała NBP prawo do kształtowania polityki pieniężnej i wskazywała

196 Wcześniej autonomia NBP była budowana stopniowo i opierała się na mechanizmie powoływaniaiodwoływaniawładzorazzapisachstatutowychokreślającychceleNBP.Wpraktycepojawiałysiępróbyograniczenia niezależności, m.in. przez praktykę narzucania finansowania wydatków publicznych(wustawachbudżetowych)czywywieraniepresji,bydecyzjebyłypodejmowanezgodniezoczekiwaniamirządu.SzerzejoniezależnościNBP:R.Huterski,Niezależność banku centralnego,Toruń2000.

197 UstawaoNarodowymBankuPolskimz29sierpnia1997r.,Dz.U.,nr140,poz.938.198 KonstytucjaRzeczypospolitejPolskiejz2kwietnia1997r.,art.227.

WARSZAWA

-70-


narzędzia, którymi mógł się posługiwać (rozdział 6): gromadzenie rezerwobowiązkowych banków, ograniczanie wielkości udzielanych przez bankikredytów (pułapy kredytowe), utrzymywanie wNBP depozytu zagranicznychśrodków, udzielanie bankom kredytu refinansowego (na wskazane cele),kredytu redyskontowego (wekslowego) i lombardowego (pod zastaw papierówwartościowych), emisja i sprzedaż papierów wartościowych oraz skarbowychpapierów wartościowych w operacjach otwartego rynku. Do kompetencjiNBP należało wskazywanie stopy dyskontowej i redyskontowej weksli, stopy oprocentowania kredytu refinansowego i lombardowego. Zestaw narzędzi, wktóre został wyposażony bank centralny, był więc bogaty, a korzystanie z nichzależało od bieżącej sytuacji makroekonomicznej i oczekiwanej skutecznościdanego posunięcia. NBP miał opracowywać i realizować strategie (założenia)politykipieniężnej199.Nowym ciałem odpowiedzialnym za prowadzenie polityki pieniężnej stała się

RadaPolitykiPieniężnej,którejpowierzonozasadniczedecyzjewtymzakresie.Do1997r.pozostawałyonewgestiiprezesaNBP(wpraktycezapadałypopozytywnymzaopiniowaniuprzezZarządNBP).Takierozwiązaniewywoływałokrytykę,wktórejodwoływano się do procedur sprawowania władzy w państwie demokratycznymi odpowiedzialności za podejmowane decyzje („przed Bogiem i historią”)200.Rozwiązaniem,któregodziłowymoginiezależności idemokratycznejkontroli,byłopowierzeniepolitykipieniężnejciałukolegialnemu.

Prezesi Narodowego Banku Polskiego po 1989 r.

Zdzisław Pakuła 13.07.1988–11.09.1989

Władysław Baka 12.09.1989–24.01.1991

Grzegorz Wójtowicz 25.01.1991–31.08.1991

Andrzej Topiński (p.o. prezesa) 10.08.1991–4.03.1992

Hanna Gronkiewicz-Waltz 5.03.1992–19.02.199819.02.1998–31.12.2000

Leszek Balcerowicz 10.01.2001–10.01.2007

Sławomir Skrzypek 10.01.2007–†10.04.2010

Piotr Wiesiołek (wykonujący obowiązki prezesa) 10.04.2010–10.06.2010

Marek Belka od 11.06.2010

Źródło:NarodowyBankPolski.

199 M. Brzoza-Brzezina, M. Józefowska, Bank centralny – Narodowy Bank Polski, w: Bankowość na świecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe,red.L.OręziakiB.Pietrzak,Warszawa2001, s.194–206.

200 Wprzeszłościzdarzałosię,żedecyzjeprezesaNBPwywoływałykrytykę,zwłaszczawzakresiepolitykistópprocentowych.

-71-


W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą Prezes NBP, który jest jejprzewodniczącym, oraz dziewięciu członków.Do jej kompetencji należy ustalaniestópprocentowychNBP,zasadistopyrezerwyobowiązkowejbanków,opracowywaniecorocznychzałożeńpolitykipieniężnejiprzedkładanieich„dowiadomości”sejmowi(wraz z przedłożeniem przez rząd projektu ustawy budżetowej). Rada składa teżsejmowisprawozdaniezwykonaniazałożeńpolitykipieniężnej201.W myśl Traktatu z Maastricht zasadniczym celem narodowych banków

centralnych stało się zapewnienie niskiego poziomu cen. Realizacji tego celuzostałapodporządkowanapolitykapieniężnaNBP.Od1999r.opierasięnastrategiitzw. bezpośredniego celu inflacyjnego (BCI)202. Od tego czasu zmiany podażypieniądzaprzestałybyćcelempolitykipieniężnej(NBPwyznaczał je jakowielkośćreferencyjną)203.Donajważniejszychprzyczynprzyjęcianowejstrategii(stosowanejprzezinnebankicentralne)należałoprzekonanieojejskutecznościwdokończeniuprocesudezinflacjioraznarastającaniestabilnośćrelacjiwiążącychzmianypodażypieniądzazpoziomemcen.Nowastrategiapolitykipieniężnejznalazłaodzwierciedleniewzałożeniachpolityki

pieniężnejokreślonychprzezRPPwdokumencieŚredniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999–2003, przyjętym jesienią 1998 r.

Jako średniookresowy

cel polityki pieniężnej przyjęto obniżenie stopy inflacji do poziomu poniżej 4%w2003r.204 Wlutym2003r.RPPprzyjęłaStrategię polityki pieniężnej po 2003 r., wktórej

potwierdzonoadekwatność stosowaniapolitykiBCI takżepo zakończeniuprocesudezinflacji.Celinflacyjnymieściłsięwprzedziale2,5%±1pktproc.(podtrzymanogowzałożeniachpolitykipieniężnejprzyjmowanychwkolejnychlatach)205.Realizując przyjęte strategie, NBP posługiwał się stosowanymi wcześniej

narzędziamipolitykipieniężnej.Byłytogłówniestopyprocentowe,którezmienianostosownie do celu inflacyjnego oraz bieżącej sytuacji gospodarczej i monetarnej(wykres 9). Realizację celu inflacyjnego osiągnięto dopiero w 2001 r.; wcześniejrzeczywistastopainflacjibyławyższaodplanowanej.Prowadzonapolitykadezinflacjipociągałajednakkosztywpostacispowolnieniagospodarczegowlatach2001–2002oraz osłabienia działalności inwestycyjnej206. Pogorszenie sytuacji gospodarczejprzyniosłorewizjępolitykiNBP,tymbardziejżenastąpiłsilnyspadekstopyinflacji.Polityka NBP została nieco zliberalizowana, stopy procentowe były stopnioworedukowane. Ponownie podwyższono je w 2004 r. w warunkach rosnącej presjiinflacyjnej; po obniżeniu inflacji powróconodo redukcji stóp.Wraz ze stabilizacjąrynkowąiobniżaniemstópNBPspadałyteżstopybanków(tabela12).

201 Radaukonstytuowałasię17lutego1998r.Raport Roczny NBP 1998,op.cit.,s.15.202 Celinflacyjnydla1998r.wynosił9,5%,od1999r.ustalanogonakażdyrokprzedziałowo.Celinflacyjny

ustalanonapodstawiewskaźnikacentowarówiusługkonsumpcyjnych(CPI), liczonegogrudzieńdogrudnia.

203 M.Brzoza-Brzezina,M.Józefowska, Bank centralny – Narodowy Bank Polski,w:Bankowość na świecie,op.cit.,s.205–206.

204 Raport Roczny NBP 1998,Warszawa 1989, s. 20–21.Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999–2003, www.nbp.pl/Publikacje/o polityce_pieniężnej/średniookresowa_strategia/strategia_1999-2003.pdf.

205 Informacje o celach inflacyjnych i ich realizacji zawierają Raporty o inflacji z lat 1998–2007 orazSprawozdania z wykonania założeń polityki pieniężnej,www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieniężnej/.

206 Wlatach 1998–2000 stopa wzrostu PKB wynosiła 4–5%, w latach 2001–2002 przekraczała 1%.Wnastępnych latach roczna stopa wzrostu PKB była następująca: 2003 r. – 3,9%, 2004 – 5,3%, 2005–3,6%,2006–6,2%,2007–6,6%.Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008, op.cit.,s.460.

WARSZAWA

-72-


Tabela 11. Bezpośredni cel inflacyjny a inflacja faktyczna w latach 1998–2007 (w %)

Lata Bezpośredni cel inacyjny Inacja faktycznaa

1998 9,5 8,6

1999 8,0–8,5 (zmieniony w trakcie roku na 6,6–7,8) 9,8

2000 5,4–6,8 8,5

2001 6,0–8,0 3,6

2002 5,0 ±1 pkt proc.(zmieniony w ciągu roku na 3,0 ±1 pkt proc.) 0,8

2003 3,0 ±1 pkt proc. 1,7

2004

2,5 ±1 pkt proc.

4,4

2005 0,7

2006 1,4

2007 4,0

aRocznyCPIwgrudniu; innewartościprzybierały średniorocznyCPIczywskaźnikcen towarów iusługkonsumpcyjnychGUS.WskaźnikcentowarówiusługkonsumpcyjnychGUS(rokpoprzedni=100)wynosił:1998r.–111,8;1999–107,3;2000–110,1;2001–105,5;2002–101,9;2003–100,8;2004–103,5;2005–102,1;2006–101,0;2007–102,5. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2002,GUS,Warszawa2002,s.207;Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008,GUS,Warszawa2008,s.208.

Źródło:Sprawozdania z wykonania założeń polityki pieniężnej za lata 1998–2007; www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieniężnej/sprawozdanie_z_wykonania.

Tabela 12. Stopy procentowe w stosunku rocznym w latach 2000–2005. Stan na 31 grudnia

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kredyt lombardowy w banku centralnym 23,0 15,5 8,75 6,75 8,0 6,0

Stopa redyskontowa weksli w banku centralnym 21,5 14,0 7,5 5,75 7,0 4,75

Średnia stopa kredytów złotowych 21,5 16,8 10,7 9,2 10,3 8,9

– dla przedsiębiorstw 21,2 15,7 8,8 7,2 8,3 6,3

– kredytów konsumenckich 22,9 20,8 17,7 15,8 15,9 15,2

Źródło:www.nbp.pl/statystyka/Pieniezna_i_bankowa/DWN/Sw;Raport Roczny NBP 2002,Warszawa2003,s.186–187;Raport Roczny NBP 2004,Warszawa2005,s.212–213,219.

Wanalizowanymokresiezmalałoznaczeniekredytówrefinansowych,azmianyichoprocentowaniamiały zasadniczo charakter informacyjny.Wzrosła natomiast rolakredytówlombardowychiredyskontowych,atymsamymichstóp.Odkońca1997r.większegoznaczenianabrałkolejnyinstrument–operacjeotwartegorynku.Począwszyod1998r.dokonywanokolejnychmodernizacjizwiązanychzichstosowaniem;stopyoprocentowania operacji otwartego rynku stały się instrumentem bezpośredniegooddziaływanianarynkowestopyprocentowe207.

207 Raport Roczny NBP 1999, op.cit., s. 22; Założenia polityki pieniężnej na 2002 rok, NBP, Warszawa2001,s.14.

-��-


Wykres 9. Stopy procentowe NBP w latach 1997–2007

Uwaga:podanopoziomystópustalaneprzezRadęPolitykiPieniężnej.

Źródło:Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 1989–2008,www.nbp.pl/Dzienne/stopy_procent2.

Zmieniono zostały także zasady obliczania rezerwyobowiązkowej – odwrześnia1999 r. wprowadzano jednolitą stopę dla wszystkich depozytów208. W kolejnychlatach sukcesywnie obniżano wysokość stopy rezerw (od 5% w 1999 r. do 4,5%w 2002 r. i3,5%w 2003 r.), a w 2003 r. wprowadzono oprocentowanie środkówprzechowywanychw postaci rezerw.Wszystkie te decyzje upodobniłymechanizmregulacjiwpolskimsystemiebankowymdostandardóweuropejskich209.Politykakursowaimechanizmustalaniakursuzłotegopoczątkowosięniezmieniły.

Nadal stosowano pełzającą dewaluację (obniżano stopę miesięcznej dewaluacji)zdopuszczalnym pasmem wahań kursu rynkowego w stosunku do centralnegokursu NBP (z rozszerzaniem pasma wahań)210. Złoty w analizowanym okresiewciąż ulegał aprecjacji (występujące deprecjacje miały charakter przejściowy)211.Zasadniczazmianapolitykikursowejnastąpiławkwietniu2000r.,kiedyrządiRadaPolitykiPieniężnejpodjęłydecyzjęorezygnacjizkroczącejdewaluacjiicałkowitymupłynnieniukursu.Porazpierwszywpowojennejhistoriipolskawalutamiałabyćwpełnikształtowanaprzezrynek.NBPodstąpiłodinterwencjinarynkuwalutowym,akurs walutowy przestał być oficjalnym instrumentem polityki monetarnej.Stabilizacjękursuzapewniaćmiałwysokipoziomrezerwdewizowych.KolejnagrupaczynnościNBPdotyczypełnieniafunkcjibankubanków.Występując

wtejroli,NBPbyłpożyczkodawcąostatniejinstancjiorazprzeprowadzałoperacjerynkowesłużąceregulowaniupłynnościrynkuikrótkoterminowychstópprocentowych.

208 Raport Roczny NBP 1999, op.cit.,s.25–26.209 M.Sobol,Polityka pieniężna,op.cit.,s.111inast.PrzejściowoNBPwprowadzałjeszczejedeninstrument:

depozytyioperacjedepozytowo-kredytowe.210 W1998r.zmienionozasadyfixingu,dziękiczemuwzmocnionorynkowycharakterkształtowaniasię

kursuzłotego,czegoskutkiemstałsięwzrostryzykawdziałaniachocharakterzespekulacyjnym.Raport Roczny NBP 1998, op.cit.,s.27–28.

211 Deprecjacjamiałamiejsce w 1999, 2002 i 2003 r. G.Wójtowicz,Narodowy Bank Polski w okresie transformacji, op.cit.,s.144.

02468

1012141618202224262830

1997

4 V

III

1998

21

V

1998

10

XII

1999

21

I

1999

18

XI

2000

24

II

2000

31

VIII

2001

1 II

I

2001

29

XI

2002

31

I

2002

28

XI

2003

30

I

2003

26

VI

2004

1 V

II

2004

26

VIII

2005

31

III

2005

1 IX

2006

1 II

2006

1 II

I

2007

26

IV

2007

29

XI

w %

w u

jęci

u ro

czny

m

Stopa redyskontowa Stopa lombardowa

WARSZAWA

-��-


Ustawa oNBP z 1997 r. i przyjętaw tym samym rokuustawaPrawo bankowewprowadziły zmiany w organizacji nadzoru bankowego212. Od 1 stycznia 1998 r.został on przeniesiony z wyłącznej kompetencji prezesaNBP i podporządkowanyKomisjiNadzoruBankowego.PrzewodniczyłjejzmocyustawyprezesNBP,awjejskładzieznaleźlisięministerfinansów(lubjegodelegat),przedstawicielprezydenta,prezes Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, przewodniczący Komisji PapierówWartościowychigeneralnyinspektornadzorubankowego213.Od1stycznia2008r.nadzórbankowyzostałprzekazanynowopowołanejKomisjiNadzoruFinansowego,wktórejznalazłsięPionNadzoruBankowego.Wtensposóbnadzórbankowyznalazłsię całkowicie poza strukturamiNBP, przy czymw składKomisjiwchodzą prezesNBPalbojegoprzedstawiciel.JeśliidzieozadaniaNBPjakobankupaństwa,ustawaz1997r.niewprowadziła

zasadniczychzmianpozajedną–NBPniemożeudzielaćkredytównasfinansowaniedeficytu budżetowego. Pozostałe czynności dotyczą prowadzenia bankowej obsługibudżetu państwa, obrotu skarbowymi papierami wartościowymi, prowadzeniarachunków instytucji państwowych. NBP pełni też funkcję agenta dewizowegorządu, pozostaje centralną instytucją dewizową – gromadzi rezerwy dewizowe,zarządzanimiiprowadziobsługękredytówzagranicznychzaciągniętychprzezrząd.NBPopracowujebilanspłatniczyorazstannależnościizobowiązańzagranicznychpaństwa. W zakresie jego kompetencji znalazło się też opiniowanie projektówaktównormatywnychzzakresupolitykigospodarczej ibankowej.Dokładnyzakrestych czynności regulująustawy214.Wminionej dekadzie kilkakrotnie dokonywanodrobnychpoprawekwustawachprzyjętychw1997 r. (miałyonezwiązekgłówniezprocesemharmonizacjipolskiegoustawodawstwazunijnym),natomiastzasadniczaustrojowapozycjaNBPpozostałaniezmieniona.

W przyszłości Polskę czeka przyjęcie euro oraz wejście do Unii Gospodarczej

iWalutowej.Krajeeuropejskieprzyjęływspólnąwalutęzdniem1stycznia1999r.(uczyniłotowtedy11państw,od1stycznia2002r.doobieguwprowadzonobanknotyimonetydenominowaneweuro)215.WrazzwprowadzeniemwspólnegopieniądzapowstałaUniaGospodarczaiWalutowa.PrzystąpieniedoniejPolskiwymagatrwałegoi długookresowego spełniania kryteriów konwergencji. Jednym z warunków jestwprowadzeniezłotegonadwalatadoERMII(EuropeanRateMechanismII),czylieuropejskiego systemu regulowania kursów (będącego modyfikacją ESW), awięcsztywne związanie złotego z euro, z ustaleniem wąskiego pasma dopuszczalnychwahań. Problem wskazania właściwej daty przyjęcia mechanizmu ERM II orazwprowadzenia euro stał się przedmiotem ożywionej dyskusji od 2008 r.216 Niewiemy,kiedyPolskaprzystąpidoUGW.Pewnejestnatomiastto,żegdytosięstanie,

212 UstawaPrawobankowez29sierpnia1997r.,Dz.U.1997,nr140,poz.939.213 D.Daniluk,S.Niemierka,Komisja Nadzoru Bankowego i Narodowy Bank Polski jako główni regulatorzy

działalności bankowej,„PrawoBankowe”1998,nr2.214 A.Mikos,Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce,Warszawa2006,s.112.215 W związku z tym NBP przeprowadził szeroką akcję informacyjną, przygotowując polskie podmioty

gospodarcze ibankidonowej sytuacjiwalutowej.Zmienił się teżkoszykwalutowy;wycofanozniegoeuropejskiewalutynarodowe,wprowadzonoeuro.

216 Szerzej:M.Lachowicz,Dotychczasowy bilans korzyści i kosztów utworzenia unii walutowej,„BankiKredyt”2008,nr9;A.Rogut,G.Tchorek,Dyskusja o wspólnej walucie. Korzyści i koszty dla Polski,„BankiKredyt”2008,nr12;Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej,NBP,Warszawa2009.

-��-


NBPutracistatusnarodowejinstytucjiemisyjnej.Dlazwykłychobywatelioznaczaćto będzie „pożegnanie” z narodowym pieniądzem, dlaNBP – pełne uczestnictwowESBCirezygnacjęzsamodzielnegoprowadzeniapolitykipieniężnej.

Wciąguostatnich20latNarodowyBankPolskizyskałpełnąpodmiotowośćistałsięjednąznajważniejszychinstytucjipaństwazzapewnionądużąautonomiądziałania.Wyposażono go w instrumenty pozwalające realizować właściwą, w przekonaniujego władz, politykę pieniężną i wykonywać zadania zapewniające prawidłowefunkcjonowanie i rozwój systemu bankowego. Za główne osiągnięcie prowadzonejprzez NBP polityki pieniężnej należy uznać obniżenie inflacji do poziomu kilkuprocent.Złotystałsięwalutąostabilnejwartości,mającązaufaniePolaków.Politykapieniężna NBP prowadzona jest w warunkach całkowicie swobodnych obrotówdewizowych,stopyprocentowekształtowanesąprzezrynek217.Stabilnośćmonetarnastała się istotnymatutempodnoszącymwiarygodnośćPolski i jej atrakcyjność dlainwestorówzagranicznych.Przy daleko idącym wsparciu NBP zbudowano instytucje tworzące sprawnie

funkcjonujący rynek pieniężny i nowoczesny system bankowy. Swoistymweryfikatorem słusznościwieludecyzji z poprzednich lat stał się światowy kryzysfinansowy2008r.,którydotknąłpolskisystembankowywniewielkim–jaknaskalęzjawiska–stopniu.NBP stał się ważnym ośrodkiem analityczno-badawczym, cechującym się dużą

otwartością informacyjną i nawiązującym do pozytywnych wzorców z przeszłościw zakresie wspierania działalności naukowo-badawczej oraz cennych inicjatywspołecznych.Procesdochodzeniadoobecnejpozycjitrwałkilkanaścielat,wtrakciektórychNBP

wielokrotniestawałprzedwyzwaniemgodzeniacelówmonetarnychigospodarczych,tak by restrykcyjna polityka monetarna nie oznaczała nadmiernego ograniczaniaaktywnościgospodarczej.Niejednokrotniepodejmowanoteżbłędnedecyzje,wydajesię jednak, że w świetle przedstawionych faktów ostateczna ocena działalnościNBP wypada pozytywnie. Dodać należy, że NBP – inaczej niż jego poprzednicy:BankPolskiczyBankPolskiSA–prowadziłdziałalnośćwnieporównaniebardziejsprzyjającychokolicznościachgospodarczychipolitycznych,zarównowewnętrznych,jakizewnętrznych.

217 Niezmieniategoprzyjętawlipcu2005r.ustawaooprocentowaniukredytównapoziomieniewyższymodczterokrotnościstopy lombardowejNBP,mającasłużyćochroniekredytobiorcówprzedpraktykamilichwiarskimi(UstawaozmianieustawyKodekscywilnyorazozmianieniektórychinnychustaw, Dz.U.2005,nr157,poz.1316wrazzezmianąustawyokredyciekonsumenckimz20lipca2001r.).Przyjęcietejustawyoznaczałoprzywróceniemającegodługąhistorięinstrumentuwpostacimaksymalnychstópprocentowych. C.Leszczyńska,Ł.Lisiecka,Prawo o lichwie pieniężnej – historia i współczesność, „BankiKredyt”2006,nr3.

-��-

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne

1919–1939

ObwieszczenieMinistra Skarbu z dnia 28 listopada 1927 r.w sprawie ogłoszeniajednolitego tekstustatutuBankuPolskiego(statutBankuPolskiego–załącznikdoobwieszczenia),Dz.U.1927,nr113,poz.966.

ObwieszczenieMinistraSkarbuzdnia2maja1939r.oogłoszeniujednolitegostatutuBankuPolskiego(statutBankuPolskiego–załącznikdoobwieszczenia),Dz.U.1939,nr46,poz.296.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia20stycznia1924r.wprzedmiociesystemumonetarnego,Dz.U.1924,nr7,poz.65.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia20stycznia1924r.wprzedmiocieustanowieniastatutudlabankuemisyjnego(statutBankuPolskiego–załącznikdorozporządzenia),Dz.U.1924,nr8,poz.75.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia17marca1924r.oprzerachowaniuzobowiązańSkarbuPaństwaztytułupożyczekpaństwowychorazkonwersjirzeczonychpożyczek,Dz.U.1924,nr27,poz.274.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia14kwietnia1924r.ozmianieustrojupieniężnego,Dz.U.1924,nr34,poz.351.

Rozporządzenieministra skarbuzdnia23kwietnia1924 r.wprzedmiocie teksturozporządzeniaosystemiemonetarnym,Dz.U.1924,nr37,poz.401.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia14maja1924r.oprzerachowaniuzobowiązańprywatno-prawnych,Dz.U.1924,nr42,poz.441.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia28czerwca1924r.zmieniające§§6,7i8rozporządzeniazdnia14kwietnia1924r.wprzedmiociezmianyustrojupieniężnego,Dz.U.1924,nr56,poz.564.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia22października1926r.wsprawieuregulowaniaobrotupieniężnego,Dz.U.1926,nr106,poz.610.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia13października1927r.oplaniestabilizacyjnymizaciągnięciupożyczkizagranicznej,Dz.U.1927,nr88,poz.789.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia13października1927r.ostabilizacjizłotego,Dz.U.1927,nr88,poz.790.

RozporządzeniePrezydentaRzeczypospolitej zdnia5 listopada1927 r.w sprawiezmianyustrojupieniężnego,Dz.U.1927,nr97,poz.855.

UstawaPolskiejKrajowejKasyPożyczkowej(zdnia14grudnia1918r.),Dz.Praw1918,nr19,poz.56.

-��-


Ustawazdnia14lipca1920r.ozmianieart.5,punktuaUstawyPolskiejKrajowejKasyPożyczkowej,Dz.U.1920,nr62,poz.402.

Ustawa z dnia 15 kwietnia 1921 r. o zmianie artykułów 10 i 12Ustawy PolskiejKrajowejKasyPożyczkowej,Dz.U.1921,nr38,poz.227.

Ustawazdnia11stycznia1924r.OnaprawieSkarbuPaństwaireformiewalutowej,Dz.U.1924,nr4,poz.28.

Ustawazdnia28listopada1925r.oupoważnieniuRządudozaciągnięciapożyczekpaństwowychorazobiletachskarbowych,bilonieipomocydlainstytucjikredytowych,Dz.U.1925,nr119,poz.859.

Ustawazdnia24marca1933 r. o zatwierdzeniu zmian statutuBankuPolskiego,Dz.U.1933,nr22,poz.171.

Ustawazdnia24marca1939 r. o zatwierdzeniu zmian statutuBankuPolskiego,Dz.U.1939,nr23,poz.142.

1945–2008

Dekretzdnia15stycznia1945r.oNarodowymBankuPolskim,Dz.U.1945,nr4,poz.14.

Dekret z dnia 25 października 1948 r. o zasadach i trybie likwidacji niektórychprzedsiębiorstwbankowych,Dz.U.1948,nr52,poz.410.

Dekret z dnia 25 października 1948 r. o zasadach i trybie likwidacji niektórychinstytucjikredytudługoterminowego,Dz.U.1948,nr52,poz.411.

Dekretzdnia25października1948r.o reformiebankowej,Dz.U.1948,nr52,poz.412.

Obwieszczenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 20 lipca 1992 r.wsprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo bankowe, Dz.U. 1992, nr72,poz.359.

ObwieszczeniePrezesaNarodowegoBankuPolskiegozdnia20lipca1992r.wsprawieogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. 1992, nr72,poz.360.

Rozporządzenie RadyMinistrów z dnia 23 października 1969 r. w sprawie zasaditrybulikwidacjiBankuInwestycyjnego,Dz.U.1969,nr31,poz.252.

Uchwała Rady Ministrów z dnia 21 sierpnia 1947 r. w sprawie zasad systemufinansowego,MonitorPolski1947,nr120,poz.762.

Ustawazdnia28października1950r.ozmianiesystemupieniężnego,Dz.U.1950,nr50,poz.459.

Ustawazdnia2grudnia1958r.oNarodowymBankuPolskim,Dz.U.1958,nr72,poz.356.

Ustawazdnia13kwietnia1960r.oprawiebankowym,Dz.U.1960,nr20,poz.121.

-78-

Ustawazdnia26lutego1982r.–Prawobankowe,Dz.U.1982,nr7,poz.56.

Ustawazdnia26lutego1982r.ostatucieNarodowegoBankuPolskiego,Dz.U.1982,nr7,poz.57.

Ustawazdnia31stycznia1989r.–Prawobankowe,Dz.U.1989,nr4,poz.21.

Ustawazdnia31stycznia1989r.oNarodowymBankuPolskim,Dz.U.1989,nr4,poz.22.

Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. Prawo dewizowe, Dz.U. 1989, nr 6, poz. 33 (zmieniona28grudnia1989r.,Dz.U.nr74,poz.441).

Ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. o uporządkowaniu stosunków kredytowych, Dz.U.1989,nr74,poz.440.

Ustawazdnia29sierpnia1997r.oNarodowymBankuPolskim,Dz.U.1997,nr140,poz.938.

Ustawazdnia29sierpnia1997r.–Prawobankowe,Dz.U.1997,nr140,poz.939.

ZarządzenieMinistraFinansówzdnia24września1963r.wsprawieprzekazaniaprzezNarodowyBankPolskiBankowiHandlowemuwWarszawieS.A.agendorazaktywów i pasywów dotyczących rozrachunków płatniczych z zagranicą, MonitorPolski1963,nr73,poz.365.

ZarządzenieMinistraFinansówzdnia18października1966r.wsprawieprzyjęciaprzezBankHandlowywWarszawie,SpółkaAkcyjnaodNarodowegoBankuPolskiegoniektórych agend oraz aktywów i pasywów oraz w sprawie otwierania oddziałówBanku Handlowego w Warszawie, Spółki Akcyjnej, Monitor Polski 1966, nr 59, poz.283.

ZarządzenieMinistraFinansówzdnia27 listopada1969r.wsprawiewłaściwościbankówwzakresiefinansowaniadziałalnościeksploatacyjnejiinwestycyjnej,MonitorPolski1969,nr50,poz.382.

ZarządzenieMinistra Finansów z dnia 4 grudnia 1969 r. w sprawie przesunięcianiektórych agend oraz aktywów i pasywówmiędzyNarodowymBankiem PolskimiBankiemRolnym,MonitorPolski1969,nr52,poz.410.

ZarządzenieprezesaNBPz17grudnia1992r.wsprawieRegulaminu aukcyjnego obrotu papierami wartościowymi pomiędzy NBP a bankami,Dz.Urz.NBP 1992,nr14,poz.27.

Wydawnictwa NBP

Biuletyn Informacyjny NBP 1991,Warszawa1992.



-��-


Instrumenty banku centralnego 1993–2008, www.nbp.pl/statystyka/Instrumenty/Instrumenty.Pobranomarzec2008.

Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 1989–2008, www.nbp.pl/Dzienne/stopy_procent2.Pobranokwiecień2008.

Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej,Warszawa2009.

Raport Roczny NBP 1994,Warszawa1995.







Raporty o inflacji z lat 1998–2007, www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieniężnej/.Pobranomaj2008.

Sprawozdanie ekonomiczne Narodowego Banku Polskiego za rok 1958,Warszawa1959.

Sprawozdanie z działalności NBP w 1958 r.,ArchiwumNBP,sygn.93/93.

Sprawozdanie z działalności NBP w 1959 r.,ArchiwumNBP,sygn.93/93.

Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1967,ArchiwumNBP,sygn.93/93.

Sprawozdanie z kontroli bilansu NBP za rok 1968,ArchiwumNBP,sygn.93/93.

Sprawozdania z wykonania założeń polityki pieniężnej za lata 1998–2007, www.nbp.pl/publikacje/o_polityce_pieniężnej/sprawozdanie_z_wykonania.Pobranomaj2008.

Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999–2003, www.nbp.pl/ publikacje/o polityce pieniężnej/średniookresowa strategia/strategia1999-2003. Pobranomaj2008.

Założenia polityki pieniężnej na 2002 rok, NBP, Warszawa 2001. www.nbp.pl/statystyka/Pieniezna_i_bankowa/DWN/Sw.Pobranokwiecień2008.

Wydawnictwa statystyczne

Finanse 1985–1990,Warszawa1992.

Mały Rocznik Statystyczny 1939,Warszawa1939.

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2002,Warszawa2002.

-80-

Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008,Warszawa2008.

Mały Rocznik Statystyczny Polski wrzesień 1939 – czerwiec 1941,Londyn1941.

Rocznik Ministerstwa Skarbu za 1924 rok,Warszawa1925.

Rocznik Statystyczny 1991,Warszawa1991.

Rocznik Statystyczny 1995,Warszawa1995.

Rocznik Statystyczny Finansów 1945–1967,Warszawa1968.

Rocznik Statystyczny Finansów 1982,Warszawa1983.

Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998,Warszawa1998.

Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001,Warszawa2001.

Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1920/1922,cz.II,Warszawa1923.

Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1923,Warszawa1924.

Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1925/1926,Warszawa1927.



Opracowania i artykuły

Baka W., Transformacja bankowości polskiej w latach 1988–1995. Studium monograficzno-porównawcze,Warszawa1997.

BalcerowiczL.,800 dni: szok kontrolowany,Warszawa1992.

Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja: szkice z przełomu epok,Warszawa1997.

BarańskiL.,Przedmowa,w:T.Sołowij,Rynek pieniężny i stopa procentowa w Polsce,Warszawa1939.

Brzoza-BrzezinaM., JózefowskaM.,Bank centralny – Narodowy Bank Polski, w: Bankowość na świecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe,red.L.Oręziak,B.Pietrzak,Warszawa2001.

Ciamaga L., Stowarzyszenie Polski ze Wspólnotą – szanse i zagrożenia, w:Unia Europejska,red.K.Michałowska-Gorywoda,Warszawa1997.

CzapskaE.,Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa,„BankiKredyt”1988,nr5-6.

DanilukD.,NiemierkaS.,Komisja Nadzoru Bankowego i Narodowy Bank Polski jako główni regulatorzy działalności bankowej,„PrawoBankowe”1998,nr2.

DobosiewiczZ.,Podstawy bankowości,Warszawa1994.

FabierkiewiczW., Jakie warstwy społeczne i w jakiej wysokości opłacają podatek emisyjny,w:Skarb Rzeczypospolitej[b.d.w.].

-81-


GadomskiW.,Leszek Balcerowicz,Warszawa2006.

GluckL.,Bank Polski 1828–1885, w: Bank Polski 1828–1885: dla upamiętnienia 160 rocznicy powstania Banku Polskiego,pr.zb.,Warszawa1988.

Gomułka S.,The IMF – Supported Programs of Poland and Russia, 1990–1994. Principles, Errors and Results,Warsaw1995.

GóralL.,Nadzór bankowy,Warszawa1995.

GrabskiW.,Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925),Warszawa–Rzeszów2003.

GrodekA.,Idea banku narodowego, geneza Banku Polskiego 1763–1828,Warszawa1936.

Gronkiewicz-Waltz H., Bank centralny – od gospodarki planowej do rynkowej. Zagadnienia administracyjno-prawne,Warszawa1992.

HuterskiR.,Niezależność banku centralnego,Toruń2000.

JedlickiJ.,Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji,Warszawa1964.

JezierskiA.,Bank Polski 1828–1885,Warszawa1988.

JezierskiA.,LeszczyńskaC.,Bank Polski 1924–1951,Warszawa1994.

JezierskiA.,LeszczyńskaC.,Historia gospodarcza Polski,Warszawa2001.

JezierskiA.,LeszczyńskaC.,Narodowy Bank Polski 1948–1970,Warszawa2001.

Jezierski A., Leszczyńska C., Pieniądz i banki 1945–2000, w: Historia Polski w liczbach,t.IIGospodarka,red.A.Jezierski,A.Wyczański,Warszawa2006.

JezierskiA.,LeszczyńskaC.,Pierwsze lata działalności Narodowego Banku Polskiego. Narodziny systemu finansowego PRL,Warszawa1996.

JezierskiA.,ZawadzkiM.,Dwa wieki przemysłu w Polsce. Zarys dziejów,Warszawa1966.

KapostasJ.,Planta ułożenia projektu Banku Narodowego,Warszawa1790.

KarpińskiS.,Pamiętnik dziesięciolecia 1915–1924,Warszawa1931.

KarpińskiZ.,Bank Polski 1924–1939. Przyczynek do historii gospodarczej okresu międzywojennego,Warszawa1958.

Karpiński Z., Dwa banki centralne. Wspomnienia z lat 1945–1950, maszynopiswCentralnejBiblioteceNBP.

Karpiński Z., Kostowski L.,Bank Polski 1939–1951, w:Najnowsze dzieje Polski. Studia i materiały z okresu II wojny światowej,t.VI,Warszawa1962.

KarpińskiZ.,O Wielkopolsce, złocie i dalekich podróżach. Wspomnienia 1860–1960,Warszawa1971.

KaszubskiR.W.,Ewolucja polskiej bankowości centralnej,„MateriałyiStudiaNBP”1994,z.44.

KempnerS.A.,Dzieje gospodarcze Polski porozbiorowej,Warszawa1920.

-82-

KempnerS.A.,Rozwój gospodarczy Polski od rozbiorów do niepodległości,Warszawa1924.

KokoszczyńskiR.,Współczesna polityka pieniężna w Polsce,Warszawa2004.

KonarskiS.,O skutecznym rad sposobie (1763),Warszawa2005.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej(z2kwietnia1997r.),Warszawa1997.

KornaiJ.,The Great Transformation in Eastern Europe. Success and Disappointment,„EconomicsofTransition”2000,vol.14,no.2.

KorzonT.,Odrodzenie w upadku,Warszawa1965

Korzon T.,Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta 1764–1794, t. III,Kraków1884.

KostaneckiJ.,Polityka otwartego rynku,„Ekonomista”1937,kwartałIV.

Kostowski L., Organizacja bankowości polskiej, w: Materiały do monografii Narodowego Polskiego (1945–1970),częśćI,Warszawa1973.

Kwiatkowski E., Przemówienie Pana wicepremiera i ministra skarbu w sejmie,„PolskaGospodarcza”1939,z.6.

LachowiczM.,Dotychczasowy bilans korzyści i kosztów utworzenia unii walutowej,„BankiKredyt”2008,nr9.

LandauZ.,Bank Gospodarstwa Krajowego,Warszawa1998.

LandauZ.,Plan stabilizacyjny. Geneza, założenia, wyniki,Warszawa1963.

LandauZ.,Polityka finansowa PKWN,Warszawa1965.

Landau Z., Polityka walutowa rządu polskiego w latach 1936–1939, „PrzeglądHistoryczny”1986,z.2.

LandauZ.,Rząd a Bank Polski w latach 1924–1939,„MateriałyiStudiaNBP”1992,z.28.

LandauZ.,Tomaszewski J.,Gospodarka Polski międzywojennej, t. 1, 1918–1923,Warszawa1967.

LeszczyńskaC., LisieckaŁ.,Działania Władysława Grabskiego na rzecz taniego kredytu, w: Osiemdziesiąta rocznica reform rządu profesora Władysława Grabskiego 1924–2004,red.T.Głowiński,Wrocław2004.

Leszczyńska C., Dylematy polityki inwestycyjnej w latach 1936–1939, w: COP. Przeszłość. Teraźniejszość. Przyszłość,red.J.Konefał,StalowaWola2007.

LeszczyńskaC.,LisieckaŁ.,Useful or harmful? Money Usury Law in the 2nd Republic of Poland,„StudiaHistoriaeOeconomicae”2006,vol.26.

LeszczyńskaC.,LisieckaŁ.,Prawo o lichwie pieniężnej – historia i współczesność,„BankiKredyt”2006,nr3.

LeszczyńskaC.,LisieckaŁ.,Rynek pod kontrolą – stopy procentowe w II Rzeczypospolitej,„RocznikiDziejówSpołecznychiGospodarczych”t.LXV,2005.

-83-


Leszczyńska C., Polska bankowość centralna 1828–1989. Bank Polski, Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, Bank Polski S.A., Narodowy Bank Polski,w:Bankowość centralna od A do Z,red.R.Kokoszczyński,B.Pietrzak,Warszawa2007.

ŁukasiewiczJ.,Finanse 1795–1918,w:Historia Polski w liczbach, t. II, Gospodarka,red.A.Jezierski,A.Wyczański,Warszawa2006.

MałeckiA.,Od złotego do euro,Poznań2005.

MikosA.,Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce,Warszawa2006.

MorawskiW.,Bankowość prywatna w II Rzeczypospolitej,„MonografieiOpracowaniaSGH”,Warszawa1995.

MorawskiW.,Polski kryzys bankowy 1925 roku, „Materiały iStudiaNBP”1992,z.29.

MorawskiW., Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku,Warszawa1998.

MorawskiW.,Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości,Warszawa2002.

OręziakL.,Integracja walutowa,w:Unia Europejska,red.K.Michałowska-Gorywoda,Warszawa1997.

OręziakL.,Unia gospodarcza i walutowa,w:Unia Europejska,red.K.Michałowska--Gorywoda,Warszawa1997.

PartykaJ.,Emisja fiduicjarna banków centralnych,„PolskaGospodarcza”1939,z.5.

PolańskiZ.,PietrzakB.,WoźniakB.,System finansowy w Polsce,Warszawa2004.

Prawo Bankowe. Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Przepisy związkowe,Lublin1993.

Przemówienie Pana wicepremiera i ministra skarbu inż. Eugeniusza Kwiatkowskiego w sejmie,„PolskaGospodarcza”1938,z.49.

Pszczółkowski S., Zasady pokrycia kruszcowego emisji banknotów, Prace BiuraEkonomicznegoBankuPolskiego,nr1,Warszawa1926.

RakowskiM.,Jak to się stało,Warszawa1991.

Resolutions of the Financial Commission recommending certain resolutions for adoption by the Conference. Reports of the Committee of Experts appointed by the Currency and Exchange Sub-Commissions of the Financial Commission. InternetArchive.CanadianLibraries.www.archive.org/details/resolutions.Pobranomaj2008.

RogutA.,TchorekG.,Dyskusja o wspólnej walucie. Korzyści i koszty dla Polski,„BankiKredyt”2008,nr12.

RojekW.,Odyseja skarbu Rzeczypospolitej. Losy złota Banku Polskiego 1939 –1950,Kraków2000.

RosatiD.,Polska droga do rynku,Warszawa1998.

SachsJ.,Poland’s Jump to the Market Economy,London1993.

-84-

Sobol M., Polityka pieniężna Narodowego Banku Polskiego w drodze do Euro,Warszawa2008.

SołowijT.,Rynek pieniężny i stopa procentowa w Polsce,Warszawa1939.

StarzyńskiS.,Stan finansowy Polski w 1927 roku,BibliotekaTygodnikaPrzemysłiHandel,Warszawa1928.

SzemplińskiZ.,Rozwój polskiej polityki inwestycyjnej,„PolskaGospodarcza”1938,z.50.

SzpunarP.,Polityka pieniężna. Cele i warunki skuteczności,Warszawa2000.

SzturmdeSztremT.,Żywiołowość w opodatkowaniu,Warszawa1924.

Świdrowski J., Zagadnienie reglamentacji dewizowej i kursu waluty, „RuchPrawniczy,EkonomicznyiSocjologiczny”1938,z.3.

TaylorE.,Inflacja polska,Poznań1926.

VogelfangerJ.,BleiI.,Reglamentacja dewizowa i towarowa,Lwów1937.

Wójtowicz G., Narodowy Bank Polski w okresie transformacji, w: Bankowość centralna od A do Z,red.R.Kokoszczyński,B.Pietrzak,Warszawa2007.

WójtowiczG.,WójtowiczA.,Historia monetarna Polski,Warszawa2003.

WyczańskiP.,GołajewskaM.,Polski system bankowy 1990–1994,Warszawa1995.

WyczańskiP.,Reformy sektora bankowego a transformacja do systemu rynkowego w Polsce, w:Gospodarka i demokracja w Polsce. Dojrzałość i trwałość instytucji,red.J.Kleer,A.Kondratowicz,Warszawa2007.

ZdziechowskiJ.,Finanse Polski w latach 1924 i 1925,Warszawa1925.

ZdziechowskiJ.,Mit złotej waluty,Warszawa1937.

-85-


SPIS TABEL I WYKRESÓW

Tabela1. DziałalnośćoperacyjnaBankuPolskiegowlatach1828–1885............. 13Tabela2. ObiegmarekpolskichadługSkarbuPaństwawPKKP

wlatach1919–1923..................................................................................... 15Tabela3. Wskaźnikcenhurtowychikursudolarawlatach1918–1924.............. 16Tabela4. Obiegpieniężnywlatach1924–1939................................................... 25Tabela5. Kursydolaraizłotegow1927r............................................................. 28Tabela6. Bankiwlatach1946–1981................................................................... 47Tabela7. Stopyprocentowewlatach1985–1990................................................ 58Tabela8. Stoparezerwobowiązkowychwlatach1989–1997............................. 60Tabela9. Bankikomercyjnew1990i1992r....................................................... 62Tabela10.Planowanaorazrzeczywistainflacjaipodażpieniądza

wlatach1990–1997............................................................................. 64Tabela11.Bezpośrednicelinflacyjnyainflacjafaktycznawlatach1998–2007.... 72Tabela12.Stopyprocentowewstosunkurocznymwlatach2000–2005.............. 72

Wykres1. Cenyhurtoweikursdolarawlatach1919–1923................................ 16Wykres2. StopadyskontowaBankuPolskiegoimaksymalnastopa

ustawowawlatach1924–1938............................................................. 26Wykres3. PKB,cenyipłacewczasieWielkiegoKryzysu..................................... 29Wykres4. KredytyBankuPolskiego(weksloweilombardowe)

wlatach1924–1939............................................................................. 30Wykres5. ObiegbiletówBankuPolskiegoorazrezerwyzłotaidewiz

wlatach1924–1939................................................................................. 33Wykres6. Kredyty(krótkoterminoweiinwestycyjne)wedługinstytucji

kredytującychwlatach1950–1980....................................................... 50Wykres7. Wskaźnikceniusługnabywanychprzezludność

wlatach1981–1988............................................................................. 51Wykres8. StopyNBPwlatach1990–1997........................................................... 60Wykres9. StopyprocentoweNBPwlatach1997–2007........................................ 73

zarys historii polskiej bankowoŚci centralnej · historia polskiej bankowości centralnej została...

Documents