AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ

WYDZIAŁ STRATEGICZNO - OBRONNYZUMS BN

JANUSZ MIĄSIK

Współpraca władz cywilnych z administracją wojskową w systemie bezpieczeństwa powszechnego

Praca magisterska

Kierownik naukowy:

dr hab. Waldemar KITLER

Warszawa 2004

SPIS TREŚCI

WSTĘP...........................................................................................................................1

ROZDZIAŁ I

Pojęcie, istota i zakres bezpieczeństwa powszechnego

1.1. Podstawowe pojęcia i charakterystyka systemu bezpieczeństwa powszechnego.........................................................................................................3

1.2. Charakterystyka współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego......................................................................................................12

1.3. Struktura systemu bezpieczeństwa powszechnego..............................................19

ROZDZIAŁ II

Rozwiązania prawne i organizacyjne w zakresie współpracy cywilno – wojskowej w innych państwach

2.1. Współpraca cywilno – wojskowa w USA.............................................................26

2.2. Współpraca cywilno – wojskowa w Niemczech...................................................35

2.3. Współpraca cywilno – wojskowa w innych krajach i w NATO...........................44

2.4.trele morele.............................................................................................................47

ROZDZIAŁ III

Aktualny stan rozwiązań prawnych i organizacyjnych w zakresie współpracy władz cywilnych i administracji wojskowej w Polsce

3.1. Doświadczenia historyczne współpracy cywilno – wojskowej............................58

3.2. Podstawy prawne organizacji wojskowego wsparcia władz cywilnych............66

3.3. Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa........................................67

3.4. Zadania realizowane w ramach wojskowego wsparcia władz cywilnych w gminie, powiecie i województwie...................................................68

ROZDZIAŁ IV

Koncepcja zmian w zakresie organizacji współpracy władz cywilnych i administracji wojskowej w systemie bezpieczeństwa powszechnego

4.1 Ocena stanu obecnego ...........................................................................................78

4.2 Propozycje nowych rozwiązań...............................................................................89

ZAKOŃCZENIE .........................................................................................................99

BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................105

WSTĘP

Zmiany, jakie nastąpiły w polskim środowisku bezpieczeństwa po roku 1989

nadały nowy wymiar i znaczenie zagrożeniom niemilitarnym, oraz spowodowały

przeniesienie ciężaru zainteresowania władz z problemów bezpieczeństwa militarnego

Polski na problematykę bezpieczeństwa narodowego, w tym bezpieczeństwa

powszechnego. Powodem takiego stanu rzeczy są nowe uwarunkowania

geopolityczne, militarne, gospodarczo – ekonomiczne i społeczne. Współczesne

zagrożenia wynikające z działań sił przyrody, a także spowodowane działalnością

człowieka mogą oddziaływać na wiele sfer naszej rzeczywistości. Wymaga to

podejmowania odpowiednich działań przez różne podmioty życia politycznego,

społecznego, organizacje i instytucje. W normalnych, codziennych warunkach

funkcjonowania, żadne państwo nie jest w stanie utrzymywać sił ratowniczych

w takiej ilości i jakości, które byłyby w stanie skutecznie

i samodzielnie zapobiegać i przeciwdziałać każdemu rodzajowi zagrożeń.

Przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa powszechnego wymaga

skoordynowanej działalności i współpracy wielu instytucji i organów będących

elementami systemu bezpieczeństwa powszechnego. Szczególną rolę odgrywa tutaj

wojsko. Ze względu na potencjał ludzki, wysoki stopień zorganizowania,

hierarchiczną strukturę ułatwiającą kierowanie zespołami ludzkimi w praktycznym

działaniu, szybkość reakcji, posiadany sprzęt, itp. udział pododdziałów Sił Zbrojnych

RP w systemie bezpieczeństwa powszechnego jest niezbędny. Wojsko wspiera

podmioty cywilne w realizacji zadań związanych z usuwaniem skutków klęsk

żywiołowych, awarii technicznych i innych nadzwyczajnych zagrożeń, gdy użycie

innych sił staje się niemożliwe, lub niewystarczające.

Współczesne doświadczenia Polski i innych krajów na całym świecie dostarczają

wiele dowodów na to, że zacierają się granice między militarnymi

i niemilitarnymi czynnikami bezpieczeństwa, między uwarunkowaniami

zewnętrznymi i wewnętrznymi. Jednocześnie jednoznaczne określenie, czy

w danej sytuacji mają reagować siły tylko cywilne, czy też wojskowe, czy może jedne

i drugie jest również trudne do określenia.

Polskie doświadczenia z pożaru w Kuźni Raciborskiej, powodzi z lat 1997, 1998

oraz 2001, zabezpieczenie wizyt Papieża, pokazały potrzebę wspólnych działań.

Tak więc w złożonym procesie zapewniania obywatelom RP bezpieczeństwa

powszechnego, zapobiegania powstawaniu zagrożeń, a także likwidowania ich

skutków, którym nie dało się zapobiec, trudno jest wyodrębnić działania wyłącznie

wojskowe, czy cywilne. W sytuacji, gdy zagrożenia i ich skutki mają mieszany,

złożony charakter, konieczne jest złożone, zintegrowane reagowanie.

W przypadku zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego noszących znamiona

kryzysu o rozległych następstwach ( liczne ofiary śmiertelne, szkody w mieniu,

zagrożenia zatopieniem, pożarem skażeniem, epidemią itp.), rola i zaangażowanie sił

zbrojnych znaczenie wzrasta. Jest to szczególnie widoczne w przypadku coraz częściej

występującego deficytu dostępnych sił reagowania. Oprócz znacznych sił

i środków będących w dyspozycji państwa, czy sektora prywatnego, coraz częściej

wojsko staje się niezbędnym elementem systemu reagowania na zagrożenia.

Niezwykle ważnym warunkiem skutecznego działania i pomocy wojska jest

właściwie zorganizowana współpraca władz cywilnych z wojskowymi

koordynatorami udziału wojska tj. organami administracji wojskowej. Przykłady klęsk

żywiołowych (powodzi) z ostatnich lat dowodzą, że jest wiele do zrobienia

w kwestii właściwej organizacji tej współpracy.

Praca ta pokazując doświadczenia Polski i innych krajów we współpracy władz

wojskowych i cywilnych w dziedzinie bezpieczeństwa powszechnego ma na celu

systematyzację rozwiązań w zakresie współpracy cywilnych i wojskowych

organów administracji publicznej dla zapewniania bezpieczeństwa powszechnego

oraz przedstawienie propozycji ich doskonalenia.

Zasadniczym problemem badawczym podjętym w niniejszej pracy jest

odpowiedź na pytanie: Czy aktualne rozwiązania prawne

i organizacyjne oraz oparta na ich podstawie współpraca administracji

wojskowej i władz cywilnych zapewnia skuteczne przeciwdziałanie zagrożeniom

bezpieczeństwa powszechnego.

Aby dokonać wnikliwej analizy problemu badawczego, w czasie badań podjąłem

próbę odpowiedzi na szereg szczegółowych problemów badawczych:

a) jakie są doświadczenia w zakresie współpracy administracji wojskowej

i władz cywilnych w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego?

b) jak rozwiązana jest problematyka współpracy administracji wojskowej i władz

cywilnych dla zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego w innych

państwach?

c) jakie zadania w systemie bezpieczeństwa powszechnego realizują organy

władzy cywilnej?

d) jakie zadania w systemie bezpieczeństwa powszechnego realizują siły zbrojne?

e) jak obecnie zorganizowana jest współpraca władz cywilnych

z administracją wojskową w dziedzinie bezpieczeństwa powszechnego?

f) czy aktualne regulacje prawne umożliwiają jednoznaczną, sprawną

i skuteczną organizację współpracy?

g) w jakim kierunku winno zmierzać doskonalenie współpracy cywilno –

wojskowej dla zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego RP?

Biorąc pod uwagę posiadane doświadczenie oraz wiedzę z zakresu wojskowego

wsparcia władz cywilnych w czasie klęsk żywiołowych i katastrof, przyjąłem

hipotezę, że aktualny stan rozwiązań w dziedzinie współpracy administracji

wojskowej i władz cywilnych dla zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego jest

niezadowalający. Problem ten wymaga podejścia interdyscyplinarnego.

Nieprzewidywalność zdarzeń wpływających negatywnie na bezpieczeństwo

powszechne powoduje konieczność opracowania procedur bardziej uniwersalnych.

Również rozwiązania organizacyjne, szczególnie w kwestii procedur podejmowania

decyzji w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa są zbyt skomplikowane i opóźniają

moment rozpoczęcia konkretnych działań.

Podmiotem badań są:

– organa administracji wojskowej – dowódca okręgu wojskowego, szef

wojewódzkiego sztabu wojskowego, wojskowy komendant uzupełnień

– władze cywilne – organy władzy i administracji publicznej szczebla

wojewódzkiego, powiatowego i gminnego.

Etymologia terminu władze cywilne oznacza władzę niewojskową

i nieduchowną. Termin władze cywilne oznacza „…tę część władz administracyjnych

w państwie, która zarządza wszystkimi niewojskowymi (cywilnymi) dziedzinami

życia, obejmując cały zakres służb i funkcji publicznych realizowanych przez organy

rządowe i samorządowe”1.

Organy administracji rządowej to: Rada Ministrów, ministrowie, wojewodowie,

centralne organy administracji rządowej, a także terytorialne organy administracji

zespolonej, niezespolonej i inne organy podległe lub nadzorowane przez prezesa rady

ministrów.

Organy administracji samorządowej to: samorząd wojewódzki, powiatowy

i gminny.

Przedmiotem badań jest współpraca przedstawionych powyżej podmiotów

w systemie bezpieczeństwa powszechnego. Obszar badań obejmuje Polskę,

z uwzględnieniem zarysu problemu na przykładzie innych państw.

W toku pracy wykorzystałem:

– wiedzę zawartą w źródłach prawnych;

– wnioski z obserwacji i doświadczeń własnych z pracy w terenowych organach

administracji wojskowej;

1 Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa, część 1,kier. Nauk W. Kitler, AON Warszawa 2004 r, s. 30

– doświadczenia praktyczne z ćwiczeń, treningów, szkoleń, gier decyzyjnych,

realizowanych wspólnie przez terenowe organy administracji wojskowej

(TOAW) i władze cywilne;

– rozwiązania innych państw;

– poglądy teoretyczne.

W celu uzyskania jak najlepszych efektów pracy badawczej zastosowałem kilka

metod badawczych. Pierwsza grupa metod to metoda zbierania materiałów

źródłowych i literatury przedmiotu badań, które następnie poddane zostały głębokiej

analizie. Uzyskane w ten sposób poglądy zostały zweryfikowane praktycznie na

podstawie analiz i wniosków z przeprowadzanych wspólnie ćwiczeń, treningów

sztabowych i szkoleń na szczeblu WSzW, WKU, urzędu wojewódzkiego i starostw

powiatów.

Druga grupa metod to analiza doświadczeń z praktycznej realizacji współpracy

władz cywilnych i administracji wojskowej w czasie powodzi w 1997 roku, która

dotknęła również Podkarpacie.

Zastosowane metody i narzędzia badawcze miały na celu zapewnienie

rozwiązania postawionych problemów i odpowiedzi na wszystkie szczegółowe

problemy badawcze

W pierwszym rozdziale dokonałem analizy pojęcia bezpieczeństwa

powszechnego, następnie zidentyfikowałem zagrożenia bezpieczeństwa

powszechnego. Kolejny krokiem było przedstawienie struktury systemu

bezpieczeństwa powszechnego.

Duże znaczenie dla procesu badawczego miała analiza rozwiązań prawnych

i organizacyjnych w dziedzinie współpracy cywilno – wojskowej w innych państwach,

którą przedstawiłem w drugim rozdziale.

W kolejnym, trzecim rozdziale, poprzez analizę doświadczeń historycznych

w zakresie współpracy cywilno – wojskowej, oraz aktualnego stanu rozwiązań

prawnych regulujących te dziedzinę, zaprezentowałem obecny stan organizacyjno

– prawny w zakresie współpracy wojska i władz cywilnych.

W ostatnim rozdziale poddałem krytycznej ocenie aktualny stan współpracy

władz cywilnych z administracją wojskową i zaproponowałem dokonanie szeregu

zmian, szczególnie w dziedzinie trybu i sposobu podejmowania decyzji oraz

uregulowania kwestii rozliczeń finansowych, a także udostępnienia zasobów wojska

dla władz cywilnych.

W zakończeniu swojej pracy udzieliłem odpowiedzi na pytania, czy

sformułowana na wstępie hipoteza robocza została zweryfikowana pozytywnie.

Następnie przedstawiłem krótko wyniki mojej pracy badawczej, problemy badawcze,

które udało się rozwiązać, oraz te, które wymagają dalszych dociekań.

.

Rozdział I . Pojęcie, istota i zakres bezpieczeństwa powszechnego

1.1.Podstawowe pojęcia i charakterystyka systemu bezpieczeństwa

powszechnego

Człowiek aktywnie działający w świecie przyrody chce być bezpieczny, jest to

jedna z jego najważniejszych potrzeb. Ma on jednak świadomość tego, że podlega

prawom przyrody, które wcale nie gwarantują mu bezpieczeństwa. Przeciwnie,

wymuszają takie działania które zapewniłyby mu możliwość wpływu na otoczenie,

dając poczucie w miarę niezakłóconego bytowania, przetrwania i rozwoju.

Traktując potrzebę bezpieczeństwa obok innych potrzeb (fizjologicznych,

samorealizacji, szacunku, itp.), jako podstawowe, życie człowieka wymaga jego

aktywności, ukierunkowanej na ich zaspokojenie. Wobec tego bezpieczeństwo jest

wartością konieczną do życia i rozwoju człowieka. Jest dobrem pozwalającym na

rozwinięcie aktywności ukierunkowanej na samorealizację. Jest więc w takim

rozumieniu warunkiem skutecznego działania. Może być także wartością pożądaną,

ujawniającą się w sytuacji braku poczucia bezpieczeństwa. Zmiana tego stanu

rzeczy, a więc uzyskanie stabilności, pewności, gwarancji realizacji własnych

interesów, sprzyja utożsamianiu pojmowania bezpieczeństwa z celem działania.

Bezpieczeństwo można postrzegać w kategorii potrzeby podstawowej, której

niezaspokojenie uniemożliwia bytowanie człowieka, jak też w kategorii samodzielnej

wartości – celu, którego osiągnięcie jest możliwe poprzez aktywne działania jednostki,

zmierzające do eliminacji bądź osłabienia zagrożeń lub świadomie podporządkowane

osiągnięciu tego celu. Jest on widoczny szczególnie dobrze w relacjach człowieka z

otoczeniem. Dążenie do zapewnienia bezpiecznego bytu własnej rodzinie, czy

społeczności, nie wydaje się bowiem tym samym, co zaspokojenie podstawowej

potrzeby własnego bezpieczeństwa. Często natomiast działanie człowieka

podejmowane na rzecz bezpieczeństwa ogółu zakłada narażenie się na

niebezpieczeństwo.

Nie można nie zgodzić się z tym, że „…bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą

człowieka, grup społecznych, a zarazem najważniejszym ich celem”2. Ma ono

zapewnić ich potrzeby trwania, spokoju i równowagi, dobrobytu

2 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1996

s. 18

i zadowolenia. Brak tak rozumianego bezpieczeństwa powoduje u ludzi niepokój

i poczucie zagrożenia.

Bezpieczeństwo może być definiowane nie tylko jako określony cel, lecz

również jako następstwo. W znaczeniu praktycznym oznacza to, że ludzie nie zdają

sobie sprawy z tego czym ono jest dopóki nie zagraża im jego utrata. Wspólną cechą

większości definicji bezpieczeństwa jest określanie go mianem procesu, czyli że jest

ono nie tylko określonym stanem rzeczy, ale ciągłym procesem społecznym,

w ramach którego podmioty działające starają się doskonalić mechanizmy

zapewniające im poczucie bezpieczeństwa.

Podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek, traktowany jako jednostka

społeczna, a także jako określona zbiorowość społeczna o różnych charakterze

więzi i uwarunkowań.3

W ujęciu podmiotowym bezpieczeństwo może więc dotyczyć:

– człowieka, jako jednostki ludzkiej posiadającej system właściwych sobie

wartości, które z jego punktu widzenia wymagają ochrony;

– jako grupy ludzi o różnej skali wielkości, począwszy od rodziny na

społeczności międzynarodowej kończąc;

3 W. Kitler, Obrona cywilna(niemilitarna) w Polsce, Ministerstwo Obrony Narodowe, Departament Wychowania i Promocji Obronności, Warszawa 2002, s.21

– sformalizowanych i terytorialnie rozpoznawalnych struktur tj.: gmina, powiat,

województwo, państwo4.

Państwo jest najważniejszym spośród wszystkich wymienionych powyżej podmiotów

bezpieczeństwa. Wynika to z faktu, iż złożone potrzeby człowieka w zakresie

bezpieczeństwa mogą być spełnione jedynie przez państwo. Warunkiem koniecznym

zapewniania sukcesu państwa jest zapewnienie jego bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo państwa i jego społeczeństwa stanowi cel i najwyższą wartość.

Dotyczy bowiem takich istotnych spraw jak: trwałość państwa, byt suwerenność,

jakość życia, tożsamość narodowa, wolność sumienia i wyznania, itp.

Ze względu między innymi na bardzo szerokie znaczenia pojęcia

bezpieczeństwo, mówiąc o bezpieczeństwie zawęża się jego zakres, dokonując

konkretyzacji i dookreśleń. Bezpieczeństwo może być traktowane podmiotowo, lub

konkretyzowane przez zagrożenia. I tak mówimy o bezpieczeństwie indywidualnym,

narodowym, Międzynarodowym, militarnym, gospodarczym, ekologicznym. Jedną

z kategorii jaką można wyróżnić ze względu na charakter występujących zagrożeń

jest bezpieczeństwo powszechne.

4 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1996

s. 18

Powszechny, w znaczeniu leksykalnym oznacza …” wszystko obejmujący,

ogólny, uniwersalny, odnoszący się do wszystkich czasów, miejsc, i ludzi ,zawsze

i wszędzie przyjęty albo dający się stosować”5.

Jeden z Departamentów MSWiA nosi nazwę: Departament Bezpieczeństwa

Powszechnego. Zakres jego działania to między innymi prowadzenie spraw

związanych z nadzorem merytorycznym ministra nad wykonywaniem zadań

z zakresu ochrony ludności i zarządzania kryzysowego, ratownictwa, ochrony

przeciwpożarowej, przeciwdziałania klęskom żywiołowym oraz innym zagrożeniom

bezpieczeństwa powszechnego.

Bezpieczeństwo powszechne w nowym projekcie „Ustawy o bezpieczeństwie

obywatelskim”6 nazywane jako bezpieczeństwo obywatelskie - to stan otoczenia

cywilizacyjnego i środowiska naturalnego, w którym obywatele i ich wspólnoty, nie

odczuwają zagrożenia swego istnienia, ani podstawowych interesów życiowych, ze

względu na zapewnienie przez państwo formalnych, instytucjonalnych i praktycznych

gwarancji ochrony prowadzących do społecznie akceptowalnego poziomu ryzyka. To

proces zapewnienia przez podmioty bezpieczeństwa na każdym poziomie

organizacyjnym ochrony życia, zdrowia, dóbr i środowiska w sytuacjach zagrożeń.

5 Podręczny Słownik Języka Polskiego” Warszawa 1957 r.6 http://www.mswia.gov.pl/index_a.html

Dla jak najlepszej realizacji zadań w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa,

w tym również powszechnego, państwo organizuje odpowiednie systemy

bezpieczeństwa. System bezpieczeństwa powszechnego to jeden z możliwych do

wyróżnienia systemów w obszarze bezpieczeństwa narodowego.

System bezpieczeństwa powszechnego - to zespół norm i gwarancji prawnych

oraz sposób zorganizowania organów władzy i administracji publicznej

i innych osób prawnych, stwarzające formalne i praktyczne warunki ochrony

obywateli przed zjawiskami groźnymi dla życia i zdrowia lub powodującymi

zniszczenie środowiska, straty materialne oraz minimalizowania ich skutków

i kształtowania otoczenia sprzyjającego harmonijnemu i zrównoważonemu rozwojowi

społeczeństwa.

System taki funkcjonuje na każdym szczeblu organizacyjnym państwa. Tworzą go

wszystkie organy państwowe, organy administracji rządowej i samorządu

terytorialnego, formacje i służby.

Dla zapewnienia właściwego i skutecznego współdziałania tych wszystkich

podmiotów systemu niezbędne są odpowiednie podstawy prawne określające zadania

poszczególnych podmiotów systemu, ich organizację w sytuacjach wystąpienia

kryzysu, zasady i zakres tego współdziałania.

W sytuacji wystąpienia kryzysu istnieje niejednokrotnie konieczność

współdziałania niemal wszystkich elementów systemu, co nie zawsze się udaje.

W większości przypadków pojawiają się zakłócenia w uzyskaniu oczekiwanej

sprawności i jakości działania.

Działanie podmiotów systemu to szereg interdyscyplinarnych przedsięwzięć

mających na celu ochronę ludności, mienia, środowiska, przed zagrożeniami

naturalnymi i spowodowanymi przez człowieka. Działanie to realizowane jest przez

władze cywilne, jednak gdy zajdzie taka potrzeba możliwe jest wsparcie przez siły

zbrojne.

Cele działania systemu bezpieczeństwa powszechnego będą pokrywać się

z tymi, które określają funkcjonowanie systemu ochrony ludności. Tak więc należy

zaliczyć do nich:

– ochronę ludności, dóbr, środowiska przed skutkami klęsk żywiołowych, awarii

technicznych i innych zagrożeń i niebezpieczeństw spowodowanych działaniem

sił natury lub człowieka;

– przezwyciężanie następstw zagrożeń;

– zapewnienie warunków koniecznych do przetrwania7.

7 W. Kitler, Obrona cywilna (niemilitarna) w obronie narodowej III RP, AON, Warszawa, s.114

Dla właściwego wypełnienia przedstawionych celów, podmioty systemu realizują

następujące zadania:

– planowanie i organizacja działań;

– monitorowanie zagrożeń;

– ostrzeganie i alarmowanie;

– ratowanie ludzi, zwierząt, mienia;

– ewakuacja;

– zwalczanie pożarów, powodzi i innych zagrożeń;

– zapewnienia schronienia i zaopatrzenia poszkodowanym;

– doraźne przywracanie działania służb użyteczności publicznej;

– odkażanie, likwidacja skażeń i zakażeń;

– doraźne grzebanie zmarłych8.

System ten jest zorganizowany w taki sposób, aby spełniał warunki stałego

funkcjonowania w etapie zwanym stanem permanentnego czuwania i doraźnego

reagowania9. Poszczególne podmioty systemu wykonują rutynowe, codzienne

czynności ratujące ludzi, mienie i środowisko, zajmują się likwidowaniem 8 Tamże str. 1159 W. Kitler, A. Skrabacz, Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa – Materiały z seminarium przeprowadzonego w dniu 9.04.2003 r. na Wydziale Strategiczno – Obronnym. Warszawa 2003 r. s. 22

bezpośrednich skutków nagłych zdarzeń. Istotnym elementem działania w tym

etapie jest właściwy monitoring zagrożeń, zapobieganie i przeciwdziałanie

możliwym zagrożeniom.

Drugi etap funkcjonowania systemu to zarządzanie kryzysowe10. Jest to etap

reagowania po wystąpieniu zagrożeń, których rodzaj i zasięg doprowadziły do

sytuacji kryzysowej.

Podmioty systemu bezpieczeństwa powszechnego będą realizowały swoje zadania

również w czasie wojny.

Podmioty systemu bezpieczeństwa powszechnego realizują dwojakiego rodzaju

funkcje. Funkcje wewnętrzne – służą zapewnieniu trwania całego systemu,

natomiast funkcje zewnętrzne pokazują misję zasadniczą systemu, pozwalające

wyróżnić go od innych systemów.

W systemie bezpieczeństwa powszechnego spełniane są funkcje kierowania.

Kierowanie przyjmuje formę:

– administrowania, kiedy dany podmiot systemu nabył prawo lub posiada

kompetencje roli administratora;

10 W. Kitler, Obrona cywilna (niemilitarna) w obronie narodowej III RP, AON, Warszawa, s.110

– zarządzania, kiedy podmiot systemu posiada prawo do dysponowania

zasobami warunkującymi funkcjonowanie organizacji, a zwłaszcza

zasobami o szczególnym znaczeniu

– przywództwa, kiedy źródłem władzy kierowniczej jest autorytet moralny

i intelektualny organu kierowniczego11.

Podmioty systemu realizują swoje zadania w poszczególnych fazach reagowania

kryzysowego.

W fazie zapobiegania realizowany jest kompleks przedsięwzięć mających na celu

zapobieżenie zagrożeniu i minimalizację potencjalnych strat. W tym, realizowane są

takie zadania jak:

– prace legislacyjne, badania naukowe;

– analiza zagrożeń, ich przyczyn , charakteru i skutków;

– analiza społeczno – ekonomicznych skutków zagrożeń;

– planowanie operacyjne;

– tworzenie rezerw i zapasów;

– budżetowanie, organizowanie;

– realizacja budowli i systemów zabezpieczających;

11 Tamże s.119

– edukacja odpowiednich służbie i społeczeństwa;

– racjonalne zagospodarowanie przestrzenne;

– egzekwowanie przestrzegania przepisów.

W fazie przygotowania realizuje się przedsięwzięcia planistyczno – organizacyjne

mające na celu podniesienie i osiągnięcie gotowości do poradzenia sobie z

przewidywanymi lub spodziewanymi zagrożeniami, godzącymi w bezpieczeństwo

ludzi, dóbr i środowiska naturalnego. Obejmie między innymi:

– weryfikację planów operacyjnych;

– ćwiczenia i treningi zgrywające;

– doraźne szkolenie ludności;

– odtwarzanie rezerw i zapasów;

– organizowanie stanowiska kierowania;

– alarmowanie i powiadamianie.

W fazie reagowania na zakłócenia podmioty systemu bezpieczeństwa

powszechnego realizują przedsięwzięcia mające na celu likwidację źródeł zagrożeń,

ograniczenie ich rozmiaru, i skutków, ratowanie i udzielanie pomocy

poszkodowanym.

Powyższe zadania są realizowane poprzez:

– organizowanie ośrodków kierowania i koordynacji;

– mobilizowanie służb kierowania i ratowników;

– informowanie władz i społeczeństwa;

– ratownictwo i ewakuację;

– udzielanie wszelkiej pomocy poszkodowanym;

– zapewnienie porządku w strefie dotkniętej klęską;

– realizacja budowli i systemów zabezpieczających;

– wsparcie przez siły zbrojne;

– samoobrona ( samoochrona) powszechna.

W fazie odbudowy realizowany jest kompleks przedsięwzięć krótko-

i długoterminowych służących usunięciu skutków zagrożeń, przywróceniu

normalnych warunków funkcjonowania społeczeństwa, gospodarki i środowiska,

a także usunięcie przyczyn zagrożenia. To również działania podejmowane w celu

zapobieżenia ofiarom i stratom oraz powtórzeniom zjawisk niebezpiecznych.

W fazie tej realizuje się następujące przedsięwzięcia:

– odbudowa krótkoterminowa i przywrócenie niezbędnych, minimalnych

standardów życia społecznego;

– odbudowa długoterminowa, która trwa aż do zakończenia procesu

odbudowy obszaru dotkniętego klęską, katastrofą lub awarią

– wyciągnięcie wniosków, doskonalenie środków i metod

prognozowania.12

12 W. Kitler Obrona cywilna (niemilitarna) w obronie narodowej III RP .125 - 132

1.2. Charakterystyka współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego

Człowiekowi od początków istnienia towarzyszyły różnego rodzaju zagrożenia.

Wraz z rozwojem cywilizacji i postępu technicznego zmienił się ich charakter i skala.

Zagrożenia naturalne oddziaływały na poziom bezpieczeństwa od samego początku

istnienia człowieka, natomiast zagrożenia spowodowane przez człowieka zmieniały

swój charakter i zasięg w miarę rozwoju techniki, zagospodarowania terenów,

wykorzystywania coraz nowszych rozwiązań technicznych.

Przyczyną wielu zagrożeń była i jest działalność człowieka, popełniane przez

niego błędy oraz sytuacja społeczna. Liczba zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego

jest bardzo duża. Niezmiernie istotne jest poznanie charakteru zagrożenia, sposobów

jego powstawania oraz prawdopodobieństwa zaistnienia określonego zagrożenia na

danym obszarze. W konsekwencji należy przygotować działania zapobiegające lub

minimalizujące ich skutki.

Zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego, ze względu na źródło i sposób

powstawania można podzielić na zagrożenia spowodowane przez siły natury oraz

powstałe w wyniku działalności człowieka. Siły natury (żywioły) mogą powodować

pożary, powodzie, osuwiska ziemi, anomalie pogodowe, które mogą z kolei prowadzić

do katastrofy ekologicznej. Należy wspomnieć również o zagrożeniach biologicznych

w postaci różnego rodzaju szkodników roślinnych, a także zagrożenia płynące

z kosmosu. Człowiek działając przeciwko prawom przyrody, lub innemu człowiekowi,

świadomie lub nieświadomie może przyczynić się do powstania niemniej groźnych

zagrożeń, których skutkiem może być awaria techniczna lub katastrofa ekologiczna.

Zagrożeniami bezpieczeństwa powszechnego w wyniku bezpośredniej działalności

ludzi mogą być akty terroryzmu, konflikt zbrojny lub nawet wojna13.

13 J. Święcicki, Ogólne zasady przygotowania sił i środków cywilnej służby zdrowia do ratowania zdrowia i życia ludzi w sytuacjach nadzwyczajnych i w czasie wojny, AON, Warszawa 2002, s.50

CZYNNIK SPRAWCZYSIŁY NATURY(żywioły)

Działalność człowieka

przeciwko:

Powyższy podstawowy podział wskazuje na różnorodność zagrożeń i złożoność

problematyki związanej z zapobieganiem powstawaniu zagrożenia lub do ograniczenia

jego skutków. Całość działań związanych z ochroną przed zagrożeniami dzielimy na

cztery etapy:14

1. Zapobieganie – jest to etap związany w głównej mierze z działaniami w sferze

technicznej. Podstawowym celem jest tutaj niedopuszczenie do powstania

zagrożenia, a jeśli to niemożliwe do ograniczenia jego skutków.

2. Przygotowanie – jest to etap oceny potencjalnych zagrożeń, ich analizy oraz

określenia stopnia prawdopodobieństwa wystąpienia danego zagrożenia. Na 14 R. Grocki, Vademecum zagrożeń, Bellona W-wa, 2003 r. s.10

tym etapie prowadzone są zadania planistyczne, opracowywane plany działania

w sytuacjach niebezpiecznych i procedury działania, rozpoznanie własnych sił

i środków niezbędnych do podjęcia i prowadzenia działań;

3. Reagowanie – są to działania ratownicze, prowadzenie ewakuacji, zapewnienie

zastępczych miejsc dla poszkodowanych, wstępne szacowanie strat;

4. Odbudowa – to etap, którego głównym celem jest przywrócenia w możliwie

krótkim czasie minimum warunków bytowania ludności oraz funkcjonowania

systemów komunalnych i struktur administracyjnych na danym obszarze.

Etapy te związane są z zarządzeniem kryzysowym – działaniami mającymi na celu

realizację takich przedsięwzięć, które zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia

określonego zagrożenia i minimalizują jego ewentualne skutki. Dla potrzeb

planistycznych niezbędna jest znajomość czasu powstawania zagrożenia i jego

trwania. Jest to konieczne do zaplanowania działań związanych z ostrzeganiem

ludności oraz do zgromadzenia odpowiednich sił i środków reagowania podczas

trwania zdarzenia.

1.2.Charakterystyka współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa

powszechnego

Zasadniczym obowiązkiem władz cywilnych monitorowanie zjawisk, wczesne

wykrycie i rozpoznanie zagrożeń. Właściwa wiedza na temat źródeł ich powstawania,

skutków jakie mogą wywołać oraz sposobów im przeciwdziałania jest niezbędna do

skutecznego funkcjonowania systemu bezpieczeństwa powszechnego.

Przedstawiam poniżej charakterystykę zagrożeń, które mają wpływ na

bezpieczeństwo powszechne.

1.2.1. Zagrożenia spowodowane przez naturę ( żywioły)

1) Zagrożenia pożarowe

Pod pojęciem zagrożenia pożarowego rozumie się istnienie takich warunków, przy

których możliwe jest powstanie niekontrolowanego procesu spalania wymagającego

zorganizowanej akcji do jego likwidacji. Zagrożenie pożarowe wynika przede

wszystkim z charakterystyki i realiów gospodarki, które kształtują następujące

czynniki:

a) powierzchnia obszarów leśnych - o znacznym zagrożeniu pożarowym zależnym od

pory roku - w okresie wiosennym duże zagrożenie stanowią pożary suchych traw na

nieużytkach (rowy, ugory, itp.), które często przenoszą się na obszary leśne oraz

pożary poszycia i ściółki leśnej, powodujące zniszczenia upraw leśnych i młodników.

W okresie letnim zagrożenie pożarowe mogą być następstwem długotrwałych susz;

b) wiek i skład gatunkowy drzewostanu;

c) atrakcyjność turystyczna - ilość ośrodków wypoczynkowych, obozowisk,

akwenów wodnych zlokalizowanych wśród obszarów leśnych, a także obfitość

płodów runa leśnego powoduje ich dużą penetrację przez ludzi, co potęguje

zagrożenie (szczególnie w okresie letnim );

d) rolnictwo - powoduje charakterystyczne zagrożenie pożarowe, wynikające z: dużych areałów nieużytków (odłogów) w okresie wiosennym – które przed wschodami świeżych traw oraz w okresie letnim - podczas długotrwałych susz są narażone na pożary spowodowane wypalaniem suchych traw. Pożary te często zagrażają budynkom i obiektom oraz obszarom leśnym zlokalizowanym w bezpośrednim sąsiedztwie powstałego pożaru; masowego wypalania słomy i pozostałości roślinnych w okresie pożniwnym, bez zachowania przepisów w tym zakresie, powodującego zagrożenie pożarowe. występowania obiektów dużych kubaturowo w indywidualnych gospodarstwach rolnych i prywatnych zakładach przemysłowych powstałych na bazie byłych państwowych gospodarstw rolnych, (należy brać pod uwagę możliwość występowania pożarów dużych i bardzo dużych).profilu produkcji - największe zagrożenie pożarowe stanowią zakłady pracy, które stosują podczas procesu technologicznego surowce łatwopalne, toksyczne oraz stanowiące zagrożenie wybuchowe.

2) Zagrożenia powodowane warunkami hydrometeorologicznymi

Spośród tej grupy zagrożeń najczęściej występującymi są zalania terenów.

Większość ludzi kojarzy to zjawisko głównie z powodzią. Jeżeli jednak

przeanalizujemy czym jest powódź, to na zasadzie eliminacji wyłania się obraz wielu

innych prawdopodobnych przyczyn zalewania terenów. Powódź to wezbranie,

w wyniku którego wody rzeki po przekroczeniu stanu brzegowego lub przerwaniu

wałów zalewają dolinę, zagrażając ludziom, powodując straty społeczne, ekonomiczne

i przyrodnicze15.

Inne zjawiska które mogą powodować zalanie terenów to na przykład

intensywne lub gwałtowne opady deszczu, na terenach o wysokim poziomie wód

gruntowych. W wyniku takich opadów poziom wód może gwałtownie wzrastać.

Wielokrotnie takie zjawisko powodowało podtopienia terenu. Przestarzała technicznie

i nie wydolna sieć odbioru wód opadowych powoduje podtapianie lub zalewanie

całych placów, obszarów skrzyżowań, ulic, a także lokalnie piwnic. Podtapianie

występuje również w węzłach ciepłowniczych i studzienkach z kablami

telefonicznymi. Intensywny spływ wód opadowych z terenów górskich powoduje

podniesienie poziomu wód rzeki zbiorników wodnych. Grozi to przeciekami przez

nieszczelne obwałowania, awariami zbiorników wodnych i innych urządzeń,

przerwaniami wałów. Na terenach zurbanizowanych gdzie występują rozległe obszary

o nawierzchniach utwardzonych, albo funkcjonują stare, niewydolne systemu

kanalizacyjne występuje zjawisko małej retencji gruntowej, co powoduje również

zagrożenia podtopień na tych obszarach.

15 R. Grocki, Vademecum zagrożeń, Bellona, Warszawa 2003 s.13

Powódź jako zjawisko losowe jest nieprzewidywalna. Trudno jest określić czas

i miejsce jej wystąpienia. Ze względu na genezę powstania tego zjawiska powodzie

dzielimy na cztery główne grupy: opadowe, roztopowe, zatorowe i sztormowe16.

Ze względu na charakter opadów, zasięg zjawiska powodzi może być

zróżnicowany. Długotrwałe opady deszczu powodują powolne wezbrania. Można

wówczas obserwować poziomy stanu wód i z pewną dokładnością przewidzieć

miejsce i czas wylania rzek lub zbiorników. Deszcze nawalne, gwałtowne, trwają

z reguły dość krótko oraz mają niewielki zasięg terytorialny. Mogą powodować duże

straty w wyniku bardzo szybkiego przyboru wody. Zasięg terytorialny powodzi w tym

przypadku jest zbieżny z zasięgiem występowania opadów. Są to powodzie trudne do

przewidzenia, ponieważ występują gwałtownie.

Powodzie roztopowe związane są z gwałtownym topnieniem pokrywy śnieżnej

lub lodowej. Najbardziej sprzyjające warunki temu zjawisku występują wczesną

wiosną, kiedy ocieplenie z równoczesnymi opadami deszczu występują przy jeszcze

zamarzniętym podłożu. Powoduje to gwałtowne odpływy powierzchniowe.

Okres wczesnej wiosny sprzyja także występowaniu powodzi zatorowych.

Nagromadzenie lodu, kry lodowej, na nieuregulowanych odcinkach rzek,

16 Tamże, s.15

w przewężeniach, wyspach, wokół przęseł mostów powoduje zatkanie koryta rzeki,

a poprzez to hamowanie odpływu, piętrzenia wód i występowanie z koryta rzeki.

Powodzie sztormowe powodowane są silnymi wiatrami od morza w kierunku

lądu. Wody morskie pod wpływem wiatru w zalewach i ujściach rzek utrudniają

odpływ wód rzecznych, co powoduje ich spiętrzanie i zalewanie przyległych terenów.

Kolejnym zjawiskiem w tej kategorii zagrożeń jest występowanie silnych

wiatrów. W naszych warunkach klimatycznych nie występują huragany czy tornada,

jednak silne wiatry w czasie burz powodują bardzo wiele szkód i stanowią zagrożenia

bezpieczeństwa powszechnego. Powodują zniszczenia w infrastrukturze przesyłowej

telekomunikacji i energetyki, a także dachach budynków. Wywracane drzewa

powodują również zniszczenia obiektów, środków transportu, a także utrudniają ruch

drogowy. Skutki wtórne tych zjawisk to niejednokrotnie brak prądu lub wody pitnej na

terenach ich występowania. Są to zjawiska częściowo przewidywalne. Prognozy

pogody informujące o silnych wiatrach, ścieraniu się frontów atmosferycznych, oraz

opadach deszczu (gradu) pozwalają przewidzieć prawdopodobieństwo wystąpienia

powyższych zagrożeń.

Zjawisko suszy, czyli braku wody na określonych obszarach jest bardzo

niebezpieczne ze względu na możliwość występowania na dużym obszarze lub przez

długi czas. Może ona powodować duże szkody pod względem ekonomicznym

i społecznym. Susza może być spowodowana brakiem opadów deszczu przez długi

czas, redukcją wody w rzekach, wodach gruntowych, albo niewłaściwą gospodarką

rolną. Długotrwałe susze - zwiększają zagrożenie pożarowe w lasach, a także

w rolnictwie podczas żniw. Pogarszają również zasoby wodne, co w konsekwencji

powoduje wysychanie jezior, a tym samym zmniejsza ilość naturalnych zbiorników

wody do celów gaśniczych.

3) Zagrożenia wywoływane czynnikami biologicznymi

Wydawać by się mogło, że przy dzisiejszym stanie wiedzy i na obecnym etapie

rozwoju nauk medycznych, wystąpienie chorób powodujących epidemie jest

niemożliwe. Jednak na przestrzeni ostatnich lat występowały na świecie przykłady

nagłego wystąpienia chorób zakaźnych wcześniej nie występujących. Epidemie mogą

być wynikiem innych zdarzeń jak na przykład powodzie, czy susze. Mogą także być

powodem zaniedbań wymogów sanitarnych i higienicznych. Epidemie oprócz strat

ludzkich mogą powodować skutki wtórne, takie jak starty ekonomiczne, gospodarcze.

Istotny wpływ na bezpieczeństwo ludzi mają zjawiska występowania chorób

zwierząt lub roślin na znacznych obszarach. Znane przykłady występowania epidemii

chorób zwierzęcych takich jak BSE, lub ptasia grypa, pokazują jakie ogromne skutki

finansowe mogą za sobą nieść te zagrożenia.

1.2.2. Zagrożenia spowodowane działalnością człowieka

Człowiek nie zawsze działa w zgodzie z prawami natury, a bywa że jego

działalność jest skierowana przeciwko innym ludziom. Takie sytuacje powodują

zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego. Pośrednio człowiek obsługując urządzenia

przemysłowe, energetyczne, chemiczne, itp., poprzez swoje zaniedbania bądź też

w wyniku awarii tych urządzeń powoduje awarie techniczne zagrażające

bezpieczeństwu ludzi i środowiska.

1) Zagrożenia chemiczno-ekologiczne

Potencjalnie największe zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, jak i też stanu

środowiska przyrodniczego, mogą wywołać awarie i katastrofy chemiczno-

ekologiczne. Głównym źródłem występujących zagrożeń podczas tych zjawisk są

promieniotwórcze i toksyczne środki przemysłowe. Wydostanie się tych środków ze

zbiorników lub urządzeń technologicznych jest groźne dla ludzi i środowiska. Mogą

być one przyczyną katastrofy ekologicznej. Źródło zagrożeń stanowią zakłady pracy

oraz urządzenia techniczne, gdzie zagrożenie wynika ze stosowania w procesach

technologicznych niebezpiecznych związków i substancji chemicznych. Awarie

techniczne są często konsekwencją nieprzestrzegania procedur w procesach

technologicznych i eksploatacji, zaniedbaniom w zakresie wymogów bezpieczeństwa

oraz kradzieżom na przykład w formie odwiertów w rurociągach.

2) Zagrożenia wypadkami i katastrofami komunikacyjnymi

Zagrożenia wypadkami komunikacyjnymi mogą nastąpić w komunikacji drogowej, kolejowej lub lotniczej. Główne ich przyczyny związane są z dużymi ilościami przewożonych substancji, brakiem wyznaczonych i oznakowanych tras do przewozu materiałów niebezpiecznych, złym stanem technicznym środków transportu. Stan dróg i duży ruch powoduje niebezpieczeństwo kolizji. Niejednokrotnie osoby odpowiedzialne za organizację transportu wykazują bak wyobraźni i wiedzy na temat prawdopodobieństwa i skutków zagrożeń.

3) Zagrożenia katastrofami budowlanymi

Zagrożenia związane z katastrofami budowlanymi, dotyczyć mogą tak

budownictwa mieszkalnego (jedno- i wielorodzinnego) jak i przemysłowego, i mogą

być spowodowane głównie przez : – wyeksploatowanie techniczne obiektu; – pożary; – wady w posadowieniu obiektu;– nieprawidłowości w wykonawstwie obiektu; – przypadki losowe (huragany, osunięcia podłoża, wypadki samochodów - uderzenie samochodem); – wady zastosowanych materiałów;

– przeciążenia części budynku; – wybuchy materiałów pirotechnicznych; – nie zabezpieczenie obiektów przeznaczonych do rozbiórki.

4) Zagrożenia infrastruktury krytycznej

Do najczęściej występujących zagrożeń z tego zakresu można zaliczyć awarie : – sieci ciepłowniczych, – sieci energetycznych, – sieci wodnokanalizacyjnych, – sieci gazowych, – urządzeń gazowych.

5) Zagrożenia promieniowaniem jonizującym

Na zagrożenie będące wynikiem nadzwyczajnych zdarzeń radiacyjnych,

narażeni są przede wszystkim pracujący zawodowo ze źródłami promieniowania.

Obiektami w których występują silne źródła promieniowania są obszary wokół

urządzeń rentgenowskich w obiektach medycznych (szpitale i przychodnie zdrowia),

lub źródła cezowe i kobaltowe do napromieniowań medycznych. Możliwość

niekontrolowanego przedostania się substancji promieniotwórczych do środowiska

może również wystąpić podczas ich transportu środkami kołowymi (samochodami lub

koleją). Pomimo obowiązujących przepisów transportowych narzucających taki

sposób opakowania źródeł promieniotwórczych, który praktycznie eliminuje

jakiekolwiek narażenie na rozszczelnienie opakowania, nie można wykluczyć

katastrofy komunikacyjnej lub kradzieży i manipulowania przy tego typu przesyłkach,

co w efekcie powoduje potencjalne zagrożenie promieniowaniem jonizującym.

Możliwość rozpoznania w tym zakresie jest ograniczona, gdyż komenda powiatowa

PSP nie otrzymuje informacji również o legalnie nadawanych i transportowanych tego

typu przesyłkach.

6) Terroryzm

Terroryzm to „forma przemocy polegająca na przemyślanej akcji wymuszenia

bądź zastraszenia rządów lub określonych grup społecznych w celach politycznych,

ekonomicznych lub innych”17. Z reguły jest to działalność ugrupowań

ekstremistycznych, które za pomocą zabójstw, grożenia śmiercią, porywania

zakładników i innymi metodami usiłują zwrócić na siebie uwagę opinii publicznej

i przedstawiać swoje hasła lub zaprezentować swoje żądania. Jest to jedne

z najgroźniejszych zagrożeń bezpieczeństwa. Polska będąc członkiem społeczności

międzynarodowej, NATO, Unii Europejskiej, oraz elementem koalicji

antyterrorystycznej działającej w Afganistanie i Iraku, jest bezpośrednio narażona na

ataki terrorystów. Głównym celem ataków terrorystycznych w ostatnich latach było

i najprawdopodobniej nadal będzie spowodowanie dużych strat w ludziach.

17 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa, 1996, s.109

WNIOSKI:

Z powyższej analizy potencjalnych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego można

wyciągnąć następujące wnioski:

1. Typowymi zagrożeniami czasu pokoju, które mogą wystąpić na obszarze kraju

o bardzo dużej skali są:  – katastrofalne zatopienia spowodowane powodziami lub awariami obiektów hydrotechnicznych; – pożary przestrzenne; – zakażania biologiczne ludzi występujące jako epidemie (grypa, wirusowe zapalanie wątroby typu A,

czerwonka) i epizootie zwierząt (pryszczyca, zapowietrzenie wścieklizną); – katastrofalne huragany, zawieje, śnieżyce i burze gradowe; – skażenia toksycznymi środkami przemysłowymi emitowanymi do atmosfery

w wyniku awarii instalacji przemysłowych i zbiorników w zakładach produkujących lub wykorzystujących w procesie produkcji te środki;

– skażenia promieniotwórcze, które powstać mogą w wyniku awarii elektrowni atomowych państw ościennych;

– zjawiska terroryzmu kryminalnego przejawiającego się głównie użyciem materiałów wybuchowych.

2. Katastrofalne powodzie spowodować mogą niebezpieczeństwo dla życia

ludzkiego oraz poważne straty i szkody w rolnictwie, infrastrukturze

technicznej, komunalnej oraz w dobrach kultury.

3. W przypadku powodzi, ze względu na gwałtowność powstawania zagrożenia na

całym obszarze zalewowym wymagane jest utrzymanie w pełnej sprawności

technicznej systemu ostrzegania i alarmowania ludności.

4. Ze względu na zadania wynikające z sytuacji zagrożenia powodziowego, jak

i w razie potrzeby usunięcia zatorów lodowych niezbędne będzie ścisłe

współdziałanie z wojskiem i jednostkami paramilitarnymi.

5. Największe niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia ludzkiego stwarzają rozległe

pożary przestrzenne. W zależności od rodzaju sytuacji z terenów objętych

rozprzestrzenianiem się pożarów może być prowadzona ewakuacja ludności

i zwierząt gospodarskich.

6. W zakresie wykrywania i ostrzegania o rozprzestrzenianiu się obszarów

nadzwyczajnych zagrożeń, np. pożarów przestrzennych, a także udziału sił

w akcjach ratowniczych konieczne będzie współdziałanie województw

sąsiadującymi ze sobą.

7. W obszarze bezpośredniego zagrożenia TSP istnieje potrzeba  wyposażenia załóg

zakładów pracy oraz ludności w indywidualne środki ochrony dróg oddechowych,

utrzymania w sprawności technicznej systemów ostrzegania

i alarmowania oraz ciągłego monitoringu, a także szkolenia ludności na temat zasad

ochrony przed TSP. Poważne zagrożenie dla środowiska stanowi transport

rurociągowy ropy naftowej i jej produktów. W przypadku awarii istnieje możliwość

zanieczyszczenia zasobów wód podziemnych i powierzchniowych oraz gruntu.

8. W okresie bezpośredniego zagrożenia ludności TSP nie planuje się jej

ewakuacji. Możliwe będzie jedynie przeprowadzenie ewakuacji

i samoewakuacji ludności poza obszarami bezpośredniego zagrożenia

(położonych w odległości pozwalającej na podjęcie zorganizowanej akcji

ratunkowej). Zachodzić będzie potrzeba współdziałania organów i sił

województw ościennych.

9. Z chwilą wystąpienia skażeń promieniotwórczych działania ochronne

realizowane będą wg ustaleń służb specjalistycznych i administracji, których

ścisłe przestrzeganie w istotny sposób może zmniejszyć skutki tych skażeń.

Duże znaczenie będzie miała szeroka akcja upowszechniania zasad

postępowania w warunkach skażenia.

10. Uszkodzone w wyniku huraganów oraz innych sił przyrody linie napowietrzne

sieci energetycznych oraz odkryte linie przemysłowe ciepłownicze i gazowe

mogą spowodować znaczne zakłócenia w funkcjonowaniu gospodarki, a także

utrudnienia w zakresie kierowania i współdziałania.

11. Obfite i długotrwałe opady śniegu w połączeniu z innymi zjawiskami

atmosferycznymi mogą spowodować znaczne utrudnienia komunikacyjne,

a tym samym stanowić będą zagrożenia dla społeczeństwa i funkcjonowania

gospodarki.

12. Awarie sieci energetycznych i przemysłowych mogą być przyczyną utrudnień

w utrzymaniu rytmiczności funkcjonowania zakładów pracy, powstania ognisk

pożarów itp.

13. Zjawiska terroryzmu kryminalnego przejawiającego się głównie użyciem

materiałów wybuchowych, ostrzeliwaniem i podpalaniem obiektów,

działalnością rodzimych grup przestępczych i ich powiązania z grupami

przestępczymi w innych krajach mogą przyczynić się do:  – niebezpieczeństwa powszechnego dla życia, zdrowia lub wolności obywateli; – bezpośredniego zagrożenia dla mienia w znacznych rozmiarach; – bezpośredniego zagrożenia obiektów i urządzeń ważnych dla bezpieczeństwa lub obronności

państwa, siedzib organów administracji rządowej i samorządowej, obiektów gospodarki lub kultury narodowej.

W celu przeciwdziałania tego typu zagrożeniom istnieje potrzeba opracowania

planów ochrony obiektów oraz instrukcji alarmowej w przypadku zgłoszenia o

podłożeniu lub znalezieniu ładunku wybuchowego w obiekcie użyteczności

publicznej.

14. Ewakuacja planowa ludności z rejonów przewidywanych zagrożeń

przeprowadzona w okresie zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub z chwilą

rozpoczęcia konfliktu zbrojnego spowoduje zmiany gęstości zaludnienia

w poszczególnych rejonach, co może mieć wpływ na wielkość strat od środków

napadu przeciwnika.

15. W celu ograniczenia zagrożeń od TSP ze zniszczonych lub silnie uszkodzonych

zakładów pracy celowym jest rozśrodkowanie i obniżenie zapasów

magazynowanych TSP.

16. Niezbędne będzie rozśrodkowanie masy towarowej mającej wpływ na warunki

przetrwania ludności;

17. Mogą również wystąpić specyficzne zagrożenia wewnętrzne takie jak:

– niekorzystne nastroje społeczne, spotęgowane koniecznymi ograniczeniami praw

obywatelskich, wprowadzeniem szczególnych przepisów administracyjno-

porządkowych, reglamentacją dóbr konsumpcyjnych, a także wprowadzeniem

obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych na rzecz obronności; – wzrastająca lawinowo przestępczość kryminalna i gospodarcza; – akty sabotażu i dywersji.

18. Zewnętrzne i wewnętrzne zagrożenia występujące na obszarze kraju i regionu

prowadzić mogą do powstania sytuacji kryzysowych, zerwania więzi

społecznych, gospodarczych i strukturalnych.

KLĘSKI ŻYWIOŁOWE KATASTROFY

POWODZIE

– roztopowe– z nadmiernych opadów– sztormowe– awarie budowli

hydrotechnicznych

POŻARY

– osiedla, zakłady– lasy– torfowiska– zboże na pniu, łąki

BURZE GRADOWE

KATASTROFALNE

OPADY ŚNIEGU

DŁUGOTRWAŁE SUSZE

HURAGANOWE WIATRY

– burze wiosenne, jesienne– trąby powietrzne

TRZĘSIENIA ZIEMI

–tektoniczne zapadliska

LAWINY

– śnieżne– ziemne– skalne

KOMUNIKACYJNE

– drogowe– kolejowe– lotnicze– morskie

BUDOWLANE

– budynki– mosty, wiadukty – tunele– budowle

hydrotechniczne

TECHNOLOGICZNE

– uwolnienie toksycznych środków przemysłowych

– wybuch mieszanki pyłowo - powietrznej

KATASTROFALNE

AWARIE

– energetyczne– wodociągowe– ciepłownicze– telekomunikacyjne– gazowe– sieci i urządzeń

telekomunikacyjnych

ATAKI

TERRORYSTYCZNE

– obiekty użyteczności publicznej

– obiekty komunikacyjne (samoloty, pociągi, mosty, wiadukty, tory kolejowe, dworce)

– obiekty komunalne ( energetyczne, wodociągowe, ciepłownicze, telekomunikacyjne, gazowe, sieci i urządzeń kanalizacyjnych

NIEWYPAŁY

NIELEGALNIE

PRZECHOWYWANE

MATERIAŁY

NIEBEZPIECZNE

– materiały wybuchowe– materiały

promieniotwórcze– materiały toksyczne

Katastrofom technicznym i technologicznym można zapobiegać poprzez

systematyczne badanie stanu technicznego obiektów i urządzeń oraz właściwą

konserwację. W przypadku zagrożeń nie dających się przewidzieć, ich skutki można

minimalizować poprzez opracowanie procedur i planów ratowniczych zapewniających

maksymalnie sprawne reagowanie służb i instytucji, w razie ich wystąpienia.

W przygotowywanych planach i procedurach ratowniczych uwzględnić należy

możliwość wystąpienia „łańcuszków katastrofalnych zagrożeń”.

Poniżej przedstawiam przykład „reakcji łańcuchowej” zagrożeń, która może

zaistnieć w rzeczywistości, omawiany czasie III Krajowego Seminarium Naukowo –

EPIDEMIE

– ludzie– zwierzęta (epizoocje)

WYSTĘPOWANIE

SZKODNIKÓW

– szkodniki zwierzęce– owady– wirusowe, bakteryjne,

grzybowe– choroby roślin

EKOLOGICZNE

– zanieczyszczenie powietrza

– zanieczyszczenie wody– zanieczyszczenie gleby

Rys. 1.1. Zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego.

Źródło: Praca zbiorowa, Materiały III Krajowego seminarium Naukowo

–Technicznego pt. „Zarządzanie bezpieczeństwem i ochroną powiatów,

miast i gmin w nowym systemie administracyjnym państwa” Europex

Kraków 1999 r.

Technicznego „Zarządzanie bezpieczeństwem i ochroną powiatów, miast i gmin

w nowym systemie administracyjnym państwa”, który odbył się w Krakowie w 1999

roku.

PRZYCZYNA RODZAJ

ZAROŻENIA

SKUTEK

nadmierne opady powódź

KLĘSKA ŻYWIOŁOWA

przerwanie wałów przeciwpowodziowych

przerwanie wałów przeciwpowodziowych

Katastrofa budowli hydrotechnicznych

KATASTROFA BUDOWLANA

Powódź – zatopienie terenu

zatopienie terenu Zniszczenie sieci energetycznej

KATASTROFALNA AWARIA

Wyłącznie zasilania amoniakalnej instalacji

chłodniczej

Wyłącznie zasilania amoniakalnej instalacji

chłodniczejUwolnienie toksycznych środków przemysłowych

KATASTROFA

TECHNOLOGICZNA

wyciek amoniaku

wyciek amoniaku Zanieczyszczenie powietrza

KATASTROFA EKOLOGICZNA

1.3. Struktura systemu bezpieczeństwa powszechnego

Państwo jest zobowiązane zagwarantować swoim obywatelom powszechne

bezpieczeństwo w każdym czasie i każdej sytuacji. Obowiązkiem wszystkich organów

administracji rządowej, samorządu terytorialnego, podmiotów gospodarczych jest

zapewnienie skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom bezpieczeństwa

powszechnego. Możliwości oddziaływania zagrożeń związanych z działaniem sił

przyrody i rozwojem cywilizacyjnym są nieograniczone. Dlatego dla zapewnienia

właściwej ochrony ludności przed ich skutkami zostały powołane różnego rodzaju

siły dysponujące potencjałem, który będzie w stanie przeciwstawić się odpowiednim

zagrożeniom. Wszystkie te siły muszą jednak współdziałać w ramach systemu

bezpieczeństwa powszechnego.

System bezpieczeństwa powszechnego w Polsce tworzą:

1. Organa władzy i administracji

2. Profesjonalne rządowe i pozarządowe służby ratownicze3. Rządowe i pozarządowe organizacje pomocy humanitarnej4. Służby monitoringu zagrożeń, media, służby municypalne5. Policje, służby i inspekcje, wojskowe wsparcie władz cywilnych

Rys. 1.2. Reakcja łańcuchowa zagrożeń, Źródło jak wyżej.

6. Organizacje Obrony Cywilnej, samoochrona powszechna7. Przedsiębiorcy jako beneficjanci, potencjalni sprawcy zagrożeń i pracodawcy

Biorąc pod uwagę strukturę funkcjonalną system bezpieczeństwa powszechnego

obejmuje:

– podsystem kierowania;

– podsystem wykonawczy;

– podsystem wsparcia18.

Podsystem kierowania systemu bezpieczeństwa powszechnego stanowią elementy

władzy i administracji publicznej, podmiotów gospodarczych i organizacji

pozarządowych. Elementy te są ze sobą wzajemnie powiązane, a ich działalność

skoordynowana tak, aby zapewnić sprawne funkcjonowanie całego systemu.

Biorąc pod uwagę aktualny stan prawny można wyróżnić:

1) nadrzędny system kierowania;

2) centralny system kierowania;

3) roboczy system kierowania ( cywilny i wsparcia wojskowego).

18 P. Górski, Zastosowanie modelu systemu do opisu wybranych elementów systemu obronnego państwa, AON, Warszawa 1998, s.63

Na każdym szczeblu kierowania występuje podsystem decyzyjny i podsystem

informacyjny19. W nadrzędnym podsystemie kierowania zapadają najważniejsze

decyzje, następuje rozdział finansów, a także podejmowane są decyzje

o wprowadzaniu różnych ograniczeń w funkcjonowaniu państwa.

Nadrzędny podsystem decyzyjny :

a) Prezydent RP – wprowadza stan wyjątkowy i stan wojenny, a także ogłasza

mobilizację;

b) rada ministrów ( w tym premier) – wprowadza stan klęski żywiołowej,

wnioskuje o wprowadzenie pozostałych stanów nadzwyczajnych, podejmuje

decyzje budżetowe, wydaje rozporządzenia wykonawcze regulujące działanie

systemu;

c) ciała kolegialne, łączące funkcje polityczne prezydenta i Rady Ministrów

( Rada Gabinetowa)

d) Inne elementy ( np. NIK, NBP)20

Nadrzędny podsystem informacyjny obejmuje:

a) komitety rady ministrów

19 W. Kitler, Obrona cywilna (niemilitarna) w obronie narodowej III RP,AON, Warszawa 2001, s.11520 Tamże, s. 116

b) centralne urzędy i instytucje dysponujące źródłami informacji ( UOP, PAP,

GUS, KRRiT, PAA)

Centralny podsystem kierowania składa się także z dwóch elementów: centralnego

podsystemu koordynacyjno – decyzyjnego oraz centralnego podsystemu

informacyjnego. Centralny podsystem kierowania w zakresie sobie właściwym ma za

zadanie realizowanie polityki określonej przez nadrzędny podsystem decyzyjny21.

W skład centralnego podsystemu koordynacyjno – decyzyjnego wchodzą:

a) minister właściwy do spraw wewnętrznych i administracji, który pełni funkcję

nadrzędną w podsystemie;

b) pozostali ministrowie;

c) centralne organy administracji podległe ministrom, radzie ministrów lub

premierowi.

Skład centralnego podsystemu informacyjnego przedstawia się następująco:

a) jednostki organizacyjne ministerstw i urzędów centralnych odpowiedzialne za

zbierania i przetwarzanie danych;

b) centralny oraz resortowe plany i programy działania.

21 Tamże, s. 116

Ostatnim elementem systemu jest roboczy (terytorialny podsystem kierowania). Jego

zasadniczymi elementami są: roboczy cywilny podsystem kierowania i roboczy

podsystem kierowania wsparciem wojskowym22.

W skład roboczego cywilnego podsystemu kierowania wchodzą:

a) roboczy cywilny podsystem koordynacyjno – decyzyjny:

– terenowe organy administracji rządowej;

– terenowe organy administracji samorządowej;

– kierownictwo podmiotów gospodarczych;

– organy kierowania (władze) organizacji pozarządowych.

b) roboczy cywilny podsystem informacyjny:

– ciała kolegialne terenowych organów administracji;

– komórki organizacyjne administracji terytorialnej;

– specjalistyczne struktury zbierania i dystrybucji informacji

służb, straży, inspekcji i policji oraz organizacji pozarządowych.

W skład podsystemu kierowania wsparciem wojskowym wchodzą:

a) terenowe organy administracji wojskowej;

22 Tamże, s. 116-117

b) organy dowodzenia SZ;

Podsystem wykonawczy systemu bezpieczeństwa powszechnego stanowią

wszystkie podmioty, które praktycznie wykonują decyzje szczebli nadrzędnych, oraz

inne zadania wynikające z przepisów prawa. W zależności od rodzaju

wykonywanych zadań poszczególne elementu podsystemu można zgrupować

w oddzielnych pionach funkcjonalnych23:

1) Ochrona techniczna przed zagrożeniami i odbudowa

1) jednostki organizacyjne działów: architektury i budownictwa; gospodarki

morskiej; gospodarki wodnej, kultury i ochrony dziedzictwa narodowego,

gospodarki przestrzennej, rolnictwa, Skarbu Państwa, transportu,

turystyki, środowiska, spraw wewnętrznych, zdrowia;

2) jednostki organizacyjne administracji samorządowej;

3) siły i środki podmiotów gospodarczych;

4) siły i środki organizacji pozarządowych;

5) woluntariusze, doraźne działania ludności cywilnej.

2) Ratownictwo i ewakuacja

23 Tamże, s. 117

1) straże, służby, inspekcje i policje podległe administracji rządowej

i samorządu terytorialnego;

2) formacje obrony cywilnej

3) służby pogotowia (ratunkowego, energetycznego, gazowego, drogowego,

itd.);

4) inne.

3) Pomoc humanitarna realizowana przez służby podległe administracji rządowej

i samorządowej (zdrowie, opieka społeczna, kultura i ochrona dziedzictwa

narodowego, oświata i wychowanie, sprawy wewnętrzne, itd.), oraz

organizacje pozarządowe

4) Łączność stanowią operatorzy publiczni ( media państwowe, Poczta Polska),

systemy łączności poszczególnych instytucji państwowych, prywatnych

i pozarządowych, a także operatory prywatni.

Ostatnim elementem w opisywanym systemie jest podsystem wsparcia. W skład

podsystemu należy zaliczyć:

– wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa;

– pomoc humanitarna innych państw.

Elementy podsystemu wykonują swoje zadania wsparcia w każdej sytuacji

noszącej znamiona kryzysu. Przykłady sytuacji kryzysowych w wielu państwach

świata w ostatnim choćby dziesięcioleciu wskazują wyraźnie istotę i znaczenie

wsparcia działań cywilnych siłami wojska, a także podejmowanie działań

wspomagających w ramach pomocy humanitarnej przez organizacje międzynarodowe

i państwa.

ROZDZIAŁ II.

Współpraca cywilno – wojskowa na przykładzie innych państw

Zaangażowanie państw członkowskich NATO w udzielaniu wsparcia

wojskowego władzom cywilnym w kraju i za granicą ma już długą historię. Już od

początku istnienia tej organizacji zwracano uwagę na zaangażowanie wojska

w problematykę ochrony ludności. Potencjalne zagrożenia pokoju początku lat

pięćdziesiątych powodowały konieczność podejmowania różnych przedsięwzięć

organizacyjnych w tej dziedzinie. W 1951 roku utworzono w NATO Komitet Obrony

Cywilnej ( ang. Civil Defence Comittee), którego głównym celem było planowanie

i organizacja działania na rzecz ochrony ludności.

W latach pięćdziesiątych NATO było wielokrotnie zaangażowane

w koordynowaniu wysiłków w przeciwdziałaniu skutkom trzęsień ziemi, powodzi,

oraz innych klęsk i katastrof.

Stało się oczywiste, że siły i środki przygotowywane do ochrony ludności przed

skutkami wojny mogą być również użyte do ochrony przed skutkami klęsk i katastrof,

dla zabezpieczenia bezpieczeństwa powszechnego. W roku 1958 zakończono prace

nad wypracowaniem procedur koordynacji pomocy pomiędzy państwami – członkami

NATO w przypadku zaistnienia klęsk i katastrof. Po okresie Zimnej Wojny, otwarciu

NATO dla nowych członków, uruchomieniu Programu Partnerstwo dla Pokoju

procedury te zostały zmodyfikowane tak, aby umożliwić rozszerzenie możliwości

działań ratowniczych na państwa partnerskie NATO. Natomiast podczas ministerialnej

sesji Rady Partnerstwa Euroatlantyckiego (Euro-Atlantic Partnership Council – EAPC)

17 grudnia 1997 roku ogłoszono propozycję opracowania planu euroatlantyckiej

zdolności reagowania na klęski żywiołowe ( ang. Euro-Atlantic Disaster Response

Capability) 24.

W wyniku podjętych prac w dniu 29 maja 1998 roku ministrowie spraw

zagranicznych EAPC ogłosili koncepcję „poprawy praktycznej współpracy

w międzynarodowym ratownictwie w katastrofach” ( ang. Enhanced Practical

Cooperation in International Disaster Relief)25.

Wynikiem realizacji tej koncepcji było utworzenie Euroatlantyckiego ośrodka

Koordynacyjnego Pomocy w Klęskach Żywiołowych ( ang. Euro Atlantic Disaster

Response Coordination Centre EADRCC) oraz Euroatlantyckiej Jednostki Pomocy

w Klęskach Żywiołowych ( ang. Euro Atlantic Disaster Response Unit - EADRU)26.

W celu ujednolicenia i uporządkowania zasad współpracy w czasie klęsk

i katastrof opracowano Stałe Procedury Operacyjne ( SOP).

24 NATO’s role In Disaster Asistance, Wyd.2, NATO Civil Emergency Planning – Euro Atlantic Centre Coordination Responce Disaster, Brussels 2001, s.525 Tamże, s.1826 Tamże, s. 18 i dalsze

2.1. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

Przez wiele lat Departament Obrony USA podejmował decyzje o udziale sił

i środków wojskowych w celu wsparcia działań ratowniczych władz i organizacji

cywilnych. Zasady i formy tego wsparcia ulegały zmianom wraz ze zmianą

środowiska bezpieczeństwa. Pojawianie się nowej skali zagrożeń bezpieczeństwa

narodowego spowodowało, że zagadnieniom wsparcia władz cywilnych nadano

w środowisku wojskowym szczególną rolę27.

Siły zbrojne podejmują działania w zakresie wojskowego wsparcia dla władz

cywilnych równolegle z realizacją swojego podstawowego zadania, tj. obroną kraju28.

Departament Obrony roku definiuje pojęcie wojskowego wsparcia dla władz

cywilnych (ang. Military Support to Civil Authorities – MSCA) jako działania i środki

podjęte przez Departament Obrony w celu wzmocnienia wzajemnej współpracy

pomiędzy Departamentem Obrony i agencjami rządowymi w dziedzinie planowania,

przygotowania oraz użycia niezbędnych sił w procesie reagowania na skutki

zaistniałych zagrożeń, ataków, włącznie z zagrożeniami bezpieczeństwa

narodowego29.

27 MB.M.Lawlor, Military Suport of Civil authorities – a New Focus for a New Millennium – 2000, w http://www.homelandsecurity.org/journal/Articles/Lawlor.htm28 W. Kitler, Siły zbrojne a obrona cywilna (niemilitarna). Wybrane aspekty wojskowego wsparcia dla władz cywilnych, AON, Warszawa 1999 r., s. 8329 Dyrektywa Military Support to Civil Authorities, nr 3025.1, DoD USA, w http://www.dtic.mil/whs/directives/corres/html/30251.htm, str. 22

Tak więc w ramach wsparcia zdefiniowanego powyżej siły zbrojne USA

wykonują zadania w zakresie :

– przeciwdziałania i usuwania skutków katastrof i klęsk żywiołowych;

– operacji wymuszenia przestrzegania prawa;

– pomocy społecznej;

– ochrony środowiska naturalnego;

– inne, wynikające z potrzeby udzielenia wojskowego wsparcia, np.

zabezpieczenie szczególnych wydarzeń, czy zapewnienia funkcjonowania służb

użyteczności publicznej30.

W przypadku wystąpienia katastrof i klęsk żywiołowych, których skutki

przekraczają możliwości skutecznego działania władz i organizacji cywilnych,

pododdziały Gwardii Narodowej lub Armii przystępują do realizacji swoich zadań.

Działania te skierowane są na wsparcie władz cywilnych w następujących

dziedzinach:

1) prowadzenie akcji ratowniczo – poszukiwawczych;

2) ewakuacja ludności z terenów zagrożonych lub objętych katastrofą;

30W. Kitler, Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństw,a część I, AON, Warszawa 2003 s.162

3) zabezpieczenie logistyczne pobytu osób poszkodowanych

w tymczasowych obozach i przygotowanie takich obozów;

4) udzielanie pomocy medycznej, organizowanie szpitali polowych

5) dystrybucja żywności;

6) testowanie wody pitnej, uzdatnianie wody;

7) budowa i konserwacja schronów;

8) transport lądowy i powietrzny;

9) dostarczeni awaryjnych źródeł zasilania w energię elektryczną;

10) organizowanie łączności w rejonach objętych katastrofą lub klęską

żywiołową31.

Istotną rolę w systemie wojskowego wsparcia władz cywilnych w USA spełnia

Gwardia Narodowa, która jest kluczową siłą samoobrony społeczeństwa

amerykańskiego32. Zgodnie z Konstytucją USA33 cześć Gwardii Narodowej podlega

gubernatorom stanów i stanowi istotny element zdolności reagowania kryzysowego.

Oddziały Gwardii Narodowej są angażowane do wsparcia władz cywilnych tylko na

ich zapotrzebowanie, kiedy ich możliwości skutecznego przeciwdziałania skutkom 31 M.P. Fleming, National Security Roles for the Natoional Guard “Journal of homeland security” http://www.homelandsecurity.org/journal/articles.asp 20.05.2002, s.232 H. Szafran Wojskowe wsparcie władz cywilnych w ramach amerykańskiego „bezpieczeństwa Ojczyzny w W. Kitler, A.Skrabacz Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa AON, Warszawa 2003. s.????33 Konstytucja USA art. 32???????????????????????????

kryzysu są niewystarczające. Zarządzanie i kierowanie użyciem sił i środków, w tym

również wojskowych, w akcjach ratowniczych realizowane jest przez władze cywilne

– gubernatora. Gdy możliwości reagowania gubernatora są niewystarczające może

zwrócić się o pomoc do Prezydenta.

Siły wojskowe używane dotychczas do wsparcia działań cywilnych

w reagowaniu kryzysowym prowadziły działania pod kierownictwem Federalnej

Agencji Zarządzania w Sytuacjach Nadzwzcyajnzch (Federal Emergency Managment

Agency – FEMA), lub jej odpowiedników w terenie- Terytorialnej Agencji

Zarządzania Kryzysowego (TEMA) 34 .

Po atakach terrorystycznych na USA w 2001 roku siły i środki systemu

reagowania kryzysowego zostały ukierunkowane na przygotowania do działań

antyterrorystycznych oraz do usuwania skutków ewentualnych zamachów. Zadania

wsparcia władz cywilnych tym zakresie przez siły zbrojne realizowane są pod

kierownictwem Homeland Security Department który koordynuje całą akcją.

Wymienione powyżej agencje, departamenty cywilne sprawują rolę

koordynacyjną, zarządzającą w procesie reagowania kryzysowego. Należy jednak

podkreślić, że pododdziały wojskowe skierowane do wsparcia władz cywilnych

podlegają swoim dowódcom wojskowym.

34 W. Kitler, Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa część I, AON, Warszawa 2003 s.163

W celu zapewnienia właściwej koordynacji udziału sił wojskowych razem

z cywilnymi w strukturach agencji rządowych na szczeblu stanowym, federalnym

i krajowym pracują oficerowie koordynujący (Coordinating Officer). Ponadto czasie

akcji ratowniczych organizowane jest wspólne cywilno – wojskowe stanowisko

kierowania.

Departament Obrony w przypadku zaistnienia zagrożenia, lub wystąpienia klęski

żywiołowej czy katastrofy, powoływał ad hoc zespół roboczy - Joint Task Force

Civil Support i wyznaczał często przypadkowych oficerów, bez odpowiedniego

przygotowania i doświadczenia do kierowania tym zespołem. Taki sposób nie

sprawdził się. W 1999 roku w Norfolk w Virginii został utworzony przez Departament

Obrony USA Joint Task force – Civil Support ( JFT-CS) – etatowy wojskowy zespół

roboczy będący koordynatorem wsparcia władz cywilnych w przypadku użycia broni

masowego rażenia lub wystąpienia klęsk żywiołowych na terytorium USA. Jest zespół

koordynujący – nie posiada więc do swojej dyspozycji pododdziałów wojskowych. Na

podstawie potrzeb zgłoszonych przez Federalną Agencję Zarządzania Kryzysowego

(FEMA) Departament Obrony wydziela odpowiednie siły i środki do wsparcia działań

władz cywilnych, a zadaniem JTF-CS w tej sytuacji jest planowanie, uruchomienie

oraz koordynowanie i kontrola działania sił wojskowych. Struktura funkcjonalna JTF-

CS nie jest stała, zależy od sytuacji i istniejącego zagrożenia. W przypadku zagrożeń

atakami terrorystycznymi z użyciem broni masowego rażenia, spośród wszystkich

jednostek armijnych oraz Gwardii Narodowej formowane są specjalne zespoły

zadaniowe przeznaczone do przeciwdziałania powstałym zagrożeniom. Są to Zespoły

Wsparcia Cywilnego – Obrony przed Bronią Masowego Rażenia. ( WMD Civil

Support Team – CST) dysponujący specjalistycznym sprzętem oraz odpowiednio

wyszkolonym personelem właściwym do wsparcia stanowego lub regionalnego

reagowania na atak terrorystyczny z użyciem broni masowego rażenia.

Przedstawiony powyżej zarys amerykańskiego modelu wsparcia władz

cywilnych przeze siły wojskowe pokazuje że jest to system bardzo rozwinięty,

elastyczny, potrafiący dostosowywać się do nowych wyzwań i zagrożeń. Inne państwa

tworzące lub zmieniające swoje systemy reagowania kryzysowego w ramach cywilno

– wojskowej współpracy przejmują wiele rozwiązań z systemu amerykańskiego,

dostosowując je do specyfiki własnych państw.

2.2 Republika Federalna Niemiec

Podejście do zagrożeń bezpieczeństwa w Niemczech ostatnich latach uległo

pewnym przewartościowaniom. Dotychczasowe zadania obrony kraju zostało

zastąpione nowym, szerszym pojęciem ochrony Niemiec i ich mieszkańców.35

To zadanie ma realizować Bundeswerhra, której również przydzielono zadania

z zakresu ratownictwa i ewakuacji ludności. Przygotowanie armii niemieckiej do

obrony przed militarną agresją z zewnątrz straciło swoje dotychczasowe znaczenie. 35 Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa

Obecnie na pierwszy plan wysuwa się zdolność do zapobiegania konfliktom

międzynarodowym, przeciwdziałanie kryzysom, oraz walka przeciw

międzynarodowemu terroryzmowi. To właśnie te wyzwania wpływają obecnie na

organizację i wyposażenie Bundeswehry. Identyfikacja oraz określenie zagrożeń o

charakterze militarnym i niemilitarnym wpływa bezpośrednio na określenie misji i

zadań sił Zbrojnych Niemiec. W obronnej Niemiec Siły Zbrojne traktowane są jako

narzędzie obrony powszechnej, wykorzystywane do przeciwdziałania niemal

wszystkim zagrożeniom.

Zgodnie z art. 87a ust. 1 Niemieckiej Konstytucji, użycie sił zbrojnych jest

możliwe tylko w sytuacjach określonych Ustawą Zasadniczą, do celów obrony 36

Niemcy przywiązują wielką wagę do powiązań sojuszniczych. Tak więc należy się

spodziewać, że podobnie jak w przeszłości każde możliwe użycie sił zbrojnych

Niemiec w celach militarnych będzie miało miejsce wspólnie w ramach NATO, UE,

OBWE lub ONZ.

Ustawa Zasadnicza dopuszcza także użycie sił Bundeswehry poza obroną w

następujących przypadkach37:

1) W stanie napięcia i obrony. Siły Zbrojne wykorzystane mogą być do

ochrony cywilnych obiektów, oraz do zadań związanych z regulacją ruchu. Wymienia

36 P. Bożyk Konstytucje Świata – Niemcy Warszawa 199337 P. Bożyk Konstytucje Świata – Niemcy Warszawa

się także zadania wspierania akcji policyjnych we współdziałaniu z władzami

cywilnymi.

W razie zaistnienia wewnątrz państwa ostrego stanu wyższej konieczności, do

wspierania akcji Policji i Federalnej Straży Granicznej, jeżeli ich możliwości są

niewystarczające. W takiej sytuacji Armia realizuje zadania wsparcia w ochronie

obiektów cywilnych, oraz w zwalczaniu zorganizowanych, uzbrojonych grup.

2) W stanie katastrofy zwykłym lub ciężkim.

Decyzje o użyciu sił zbrojnych leży w gestii Rządu Federalnego, za wyjątkiem

stanu katastrofy lekkiej, ograniczającej się do terytorium jednego kraju związkowego,

gdzie decyzję taką podejmuje Rząd danego Kraju Związkowego.

Należy zauważyć ,że niemieckie prawo konstytucyjne dopuszcza użycie sił

wojskowych do likwidacji skutków już zaistniałych klęsk czy katastrof. Nie istnieje

więc prawna możliwości stosowania działań zapobiegawczych, prewencyjnych.

Nowe wyzwania przed jakimi stoi armia niemiecka wymuszają zmiany w jej

strukturze organizacyjnej. Wskazuje się na konieczność zwiększenia jej mobilności,

zdolności rozpoznawczych, oraz tworzeniu jednostek specjalistycznych, zdolnych do

reagowania na nowe zagrożenia i wyzwania przed jakimi stoją współcześnie państwa

europejskie, w tym również i Niemcy.

W przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych lub katastrof kraje związkowe

(landy) mogą występować z wnioskiem o udzielenie wsparcia wojskowego. Decyzja o

skierowaniu sił wojskowych w rejon prowadzenia akcji ratowniczych dla wsparcia

działania władz cywilnych podejmowana jest przez właściwe dowództwo terytorialne

lub przez dowódców jednostek. Dowódca jednostki może samodzielnie podjąć decyzję

o skierowaniu swoich pododdziałów w celu udzielenia natychmiastowej pomocy.,

jeżeli otrzyma taki wniosek od władz cywilnych.

Jeżeli rozmiar katastrofy przekracza obszar jednego landu, to rząd federalny

decyduje o skierowaniu wojska. W tym przypadku ściśle przestrzegany jest zapis

konstytucyjny dopuszczający takie wsparcie jeżeli siły wojskowe są konieczne dla

skutecznego pokonania kryzysu.38

W celu utrzymania koordynacji i współdziałania władz cywilnych i

wojskowych na wysokim poziomie organizacyjnym dowództwa współpracujące z

organami cywilnymi przygotowują odpowiedni plany alarmowania, powiadamiania,

oraz udziału sił wojskowych w akcjach ratowniczych. Praktyczne zastosowanie

opracowanych planów weryfikowane jest w czasie ćwiczeń organizowanych przez

władze cywilne.

38 Bożyk Konstytucje Świata – Niemcy Warszawa 1993 Art. 87a

Od roku 2000 wsparcie wojska rozpatrywane jest przez pryzmat współpracy

cywilno – wojskowej (ang. Civil – Military Cooperation - CIMIC) 39. Obok

współpracy cywilno wojskowej w ramach NATO zaczęto rozpatrywać problematykę

współpracy cywilno wojskowej realizowanej pomiędzy władzami wojskowymi a

władzami cywilnymi, w ramach pomocy w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa

powszechnego.

Opracowana w 2003 r. koncepcja „Nowa strategia ochrony ludności

w Niemczech”40 zwraca uwagę, że restrukturyzacja i zmniejszanie liczebności

Bundeswehry, zwiększające się zaangażowanie sił zbrojnych w misjach zagranicznych

poza granicami kraju zmienia praktyczne możliwości zaangażowania sił zbrojnych we

wsparciu władz cywilnych. Jest to zbieżne z tym, co w ramach planowania cywilnego

na sytuacje nadzwyczajne w NATO postanowiono jeżeli chodzi o współpracę cywilno

– wojskową, a mianowicie zwiększenie nacisku na korzystanie z zasobów cywilnych

w ramach wsparcia logistycznego.

Nowe wyzwania i zagrożenia bezpieczeństwa, zagrożenie terroryzmem,

sprawia, że nieostra staje się granica pomiędzy bezpieczeństwem wewnętrznym

a zewnętrznym. W warunkach aktualnego stanu prawnego dotyczącego możliwości

użycia sił zbrojnych poza obroną, użycie wojska do zapobiegania i reagowania na

zagrożenia atakami terrorystycznymi nie jest jednoznaczne. Stąd wiele dyskutuje się 39 Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa str. 17940 Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa str. 179

na temat stworzenia nowego, zintegrowanego systemu ochrony ludności, rozwiązań

prawnych i organizacyjnych które nadadzą nowy wymiar współpracy cywilno –

wojskowej. Upowszechnia się również przekonanie o konieczności stworzenia

ruchomych sił reagowania kryzysowego 41 które powinny być rozmieszczone

stosownie do rozmieszczenia infrastruktury krytycznej Niemiec, gęstości zaludnienia,

itd. Siły takie odpowiednio wyposażone i przeszkolone miałyby otrzymać zadania

kompleksowego reagowania na zagrożenia i kryzys w zakresie: dowodzenia i

łączności, ochrony przeciwpożarowej, medyczne, obrony przed bronią masowego

rażenia, ratownictwa technicznego, naprawy infrastruktury komunalnej, poszukiwania

i ewakuacji, budowy mostów, usuwania skażenia środowiska, zaopatrzenia w wodę

pitną. Będą one częściowo wspierane siłami i środkami wojskowymi.

Konkludując należy stwierdzić, że pojawienie się nowych zagrożeń w tym

głównie terrorystycznych, mają decydujący wpływ na zmiany ,które w zakresie

reagowania kryzysowego i udziału w tym procesie Bundeswehry zachodzą aktualnie w

RFN. Dotychczasowe rozwiązania obciążone częściowo uwarunkowaniami

„zimnowojennymi” które aktualnie obowiązują okazały się nie wystarczające.

2.3. Kanada

41 Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa str. 182

W historii Kanady niejednokrotnie władze prowincji korzystały ze wsparcia

wojskowego dla przywrócenia prawa i porządku, w sytuacjach, gdy przekraczało to

możliwości władz cywilnych. Zgodnie z sekcją 275 Narodowego Aktu Obrony

( National Defence Act) Siły Zbrojne Kanady mogą zostać wezwane do udzielenia

pomocy władzom cywilnym w każdym przypadku zaistnienia niepokojów lub

zagrożenia pokoju, które przekracza możliwości reagowania sił cywilnych. Rola Sił

Zbrojnych Kanady w tym przypadku jest dość precyzyjnie określona. Prokurator

Generalny Prowincji podejmuje decyzje o wezwaniu wojska do wparcia działania

władz cywilnych. W tej sytuacji Szef Sztabu Obrony Kanady określa zakres udzielanej

pomocy. Przestrzegana jest przy tym zasada, iż wojsko nie zastępuje sił cywilnych,

lecz pełni rolę pomocniczą, asystującą w procesie przywracania prawa i porządku.

W ostatnich latach wykorzystywanie sił zbrojnych w tym celu nie

występowało dość sporadycznie. Jednak kiedy już do zaangażowania wojska w tej roli

dochodziło, Siły Zbrojne zawsze potwierdzały stałą gotowość wsparcia władz

cywilnych zdyscyplinowanymi, właściwie wyszkolonymi i wyposażonymi oraz

efektywnie dowodzonymi pododdziałami.

Siły Zbrojne Kanady mogą zostać wezwane do wsparcia władz cywilnych nie

tylko do pomocy w przywracaniu prawa i porządku. Mogą one być na przykład do

reagowania w przypadku aktów terrorystycznych, jeżeli ich skutki przekraczają

możliwości reagowania sił policyjnych. W Armii Kanadyjskiej utrzymywane są

specjalne siły (ang. Task Force) posiadające odpowiednie zdolności

natychmiastowego reagowania w przypadku ataków terrorystycznych.

Odpowiedzialność za rządowe zadania w zakresie nadzoru i kontroli terytorium

lądowego, powietrznego i morskiego Kanady spoczywa na agencjach cywilnych,

takich jak na przykład Departament Transportu. Jednak Siły Zbrojne Kanady mają

swój wkład w realizacji powyższych zadań, które często wymagają wysokiej

gotowości do działania i rozwinięcia często przekraczające możliwości władz

cywilnych w tym zakresie. Zdolność do rozwinięcia wysoko wyszkolonych sił

wojskowych wraz ze specjalistycznym sprzętem w dowolnym miejscu w kraju, w

krótkim czasie stanowi istotny element reagowania kryzysowego w takich głównych

dziedzinach jak ochrona środowiska, poszukiwania i ratownictwa, pomoc w

likwidacji skutków klęsk i katastrof, działania antynarkotykowe, czy ochrona

kanadyjskich strategicznych stref połowu ryb.

Jednym z zidentyfikowanych zagrożeń bezpieczeństwa jest możliwość

penetracji ogromnego obszaru państwa oraz nielegalnego przemytu i handlu

narkotykami, czy przemycanie nielegalnych imigrantów do Kanady. Siły Zbrojne są

istotnym elementem wspierającym działania sił niemilitarnych.

Rząd Kanadyjski kładzie silny nacisk na problematykę ochrony środowiska

naturalnego Kanady. Departament Obrony i Departament Ochrony Środowiska

podpisały porozumienie, na mocy którego Siły Zbrojne Kanady realizują program

wspierania władz cywilnych w działaniach w tym zakresie. W przypadku klęsk

żywiołowych lub katastrof których skutki negatywnie oddziaływają na środowisko

naturalne władze cywilne zawsze mogą liczyć na pomoc ze strony armii. Poza tym

odpowiednie służby w Siłach Zbrojnych prowadzą bieżącą działalność badania stanu

środowiska, gotowe do natychmiastowego reagowania w przypadku jego zagrożenia.

Departament Obrony Kanady pełni istotną rolę w systemie ochrony ludności.

Kanadyjski urząd ds. Przygotowań na Sytuacje Nadzwyczajne ( Emergency

Preparedness Canada – EPC) ulokowany jest właśnie w departamencie obrony i

podporządkowany jest bezpośrednio zastępcy szefa sztabu obrony. Zapewnia

bezpośrednie wsparcie dla Ministra ds. Przygotowań na Sytuacje Nadzwyczajne42.

W systemie ochrony ludności istnieją obszary gdzie siły zbrojne są istotnie

zaangażowane w konkretne przedsięwzięcia. W czasie akcji poszukiwania i

ratownictwa Siły Zbrojne obok sił i środków cywilnych odpowiadają za:

- poszukiwania i ratownictwo lotnicze ( z powietrza)

- dostarczają wsparcia ludźmi i sprzętem dla Ochrony Wybrzeża w przypadku

akcji prowadzonej na morzu;

- wspomagają sił cywilne w akcji prowadzonej na lądzie;

42 w. Kitler Obrona cywilna ( nielmilitarna ) w Polsce str.179. AON W-wa 2002

- prowadzą trzy Centra Koordynacji Ratunkowej ( Resceu Coordination

Center) które każdego roku odbierają tysiące sygnałów alarmowych

Akcje poszukiwania i ratownictwa stanowią duże wyzwanie dla Kanadyjskich Sił

Zbrojnych, angażują personel i sprzęt wojskowy. Niejednokrotnie siły wojskowe

działają na ogromnym obszarze w trudnych warunkach. Bez względu na to ochrona

ludności jest absolutnym priorytetem i Siły Zbrojne będą utrzymywać wysoką

gotowość do działania w tym zakresie.

Podsumowując należy stwierdzić że siły zbrojne Kanady obok zadań realizowanych

w dziedzinie obronności kraju są gotowe do realizacji wielu zadań wsparcie władz

cywilnych w sytuacjach kryzysowych. W tym zakresie realizują następujące zadania:

- monitorują i kontrolują terytoriom kraju na lądzie, w powietrzu i wodzie;

- wspomagają departamenty rządowe i agencje cywilne w takich obszarach

jak ochrona terytorium połowu ryb, walka z przemytem narkotyków,

ochrona środowiska naturalnego;

- zachowują gotowość do wsparcia władz cywilnych w pomocy humanitarnej,

zwalczania skutków klęsk i katastrof w 24 godzinnej gotowości do

działania;

- utrzymują siły i środki do prowadzenia akcji poszukiwania i ratownictwa;

- zachowują gotowość do natychmiastowego reagowania na incydenty i ataki

terrorystyczne;

- utrzymują siły i środki w celu wsparcia władz cywilnych prze cały czas

trwania akcji ratunkowych

2.4. Inne państwa Europejskie

Zadania obrony terytorialnej Belgii mieszczą się w dwóch obszarach:

- wsparcie sił zbrojnych

- pomoc dla kraju

Działania OT Belgii w ramach pomocy dla kraju obejmują: usuwanie skutków klęsk

żywiołowych, prace inżynieryjne, budowlane, wypożyczanie materiałów i urządzeń,

kierowanie ruchem ludności, utrzymanie porządku publicznego, usuwanie min i

niewybuchów, ochrona środowiska, udostępnienie infrastruktury wojskowej

Szwajcarska Ustawa o Siłach Zbrojnych z 1995 roku dopuszcza wsparcie

władz cywilnych, których siły nie są w stanie dłużej realizować obrony w razie

poważnych zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego; oraz w sytuacji kiedy siły

cywilne nie są w stanie dłużej radzić sobie z innymi szczególnymi sytuacjami,

zwłaszcza w razie katastrof zarówno w kraju jak i za granicą.

Wsparcie władz cywilnych obejmuje: ochronę ważnych instalacji, ochronę osób, z

uczestnikami konferencji międzynarodowych włącznie, pomoc w czasie klęsk i

katastrof, Pomoc w realizacji innych zadań ważnych dla celów narodowych

(np. wsparcie Straży Granicznej

2.5. NATO

Każde państwo demokratyczne użyje wszystkich swoich dostępnych sił i

środków dla zapewnienia bezpieczeństwa swoim obywatelom. Za zapewnienie

bezpieczeństwa powszechnego odpowiedzialne są władze cywilne. W przypadku

eskalacji zagrożeń , gdy siły i środki cywilne są niewystarczające, na wniosek władz

cywilnych, siły zbrojne udzielają im wsparcia. W państwach NATO wyróżnia się dwie

kategorie wsparcia : wojskową pomoc dla innych ministerstw oraz wojskowe wsparcie

dla siły prawa cywilnego43.

Wojskowe wsparcie dla innych ministerstw ma miejsce w czasie gdy

prowadzone są działania ratownicze podczas likwidacji skutków klęsk żywiołowych i

katastrof, lub w czasie niepokojów społecznych zagrażających bezpieczeństwu

publicznemu. W latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych

wielokrotnie NATO koordynowało pomocą wojskową dostarczaną do krajów

dotkniętych klęskami żywiołowymi. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte to czas w

którym znacznie rozwinięto narodowe możliwości reagowania kryzysowego. Państwa

43 Wojskowe wsparcie włądz cywilnych i społeczeństwa str. 184

NATO wykształciły systemy bezpieczeństwa zdolne skutecznie przeciwstawiać się

zagrożeniom oraz likwidować skutki klęsk i katastrof. Zaangażowanie NATO tym

obszarze znacznie zmalało. Doświadczenia z prowadzonych operacji wsparcia przez

NATO władz cywilnych wskazują jak istotna jest właściwa koordynacja działań

ratowniczych, dostarczania materialnej pomocy humanitarnej. Cywilne przygotowanie

planów reagowania, oraz niezbędnych zasobów sił i środków w poszczególnych

państwach jak w samym NATO realizowane jest przez organy planowania cywilnego

na sytuacje nadzwyczajnych zagrożeń (ang. Civil Emergency Planning- CEP). Istotny

jest cały proces koordynacji tych planów pomiędzy państwami członkowskimi NATO

realizowany w procesie spotkań roboczych odpowiednich ekspertów cywilnych i

wojskowych. CEP zostało początkowo powołane dla zabezpieczenia ciągłości

działania rządów i społeczeństw w czasie wojny. Dopiero w latach dziewięć

dziesiątych rozszerzono jej rolę jako organu udzielającego pomocy w zarządzaniu

sytuacją kryzysową.

Współpraca cywilno – wojskowa w obszarze CEP realizowana jest w kierunku

rozwoju struktur zintegrowanego zarządzania kryzysowego realizowanego przez

władze cywilne przy wsparciu sił zbrojnych. Obecnie CEP rozwija procedury wsparcia

władz narodowych w cywilnych sytuacjach nadzwyczajnego zagrożenia, w tym

ochrony ludności przed skutkami użycia broni masowego rażenia.

Wojskowe wsparcie dla siły prawa cywilnego ma na celu pomoc władzom

cywilnym w przeciwstawianiu się zagrożeniem bezpieczeństwa wewnętrznego

państwa ( niepokoje społeczne, handel narkotykami, ochrona granicy, itp.)

Wydarzenia z 11 września 2001 r. wpłynęły również na funkcjonujące rozwiązania w

tym obszarze. Wsparcie przestrzegania prawa nabrało charakteru międzynarodowego a

pomoc wojskowa związana z zagrożeniem terroryzmem wysunęła się na plan

pierwszy.

ROZDZIAŁ III

Wojskowe wsparcie władz cywilnych

3.1. Doświadczenia historyczna współpracy cywilno – wojskowej

Rozwój terytorialnych organów dowodzenia w Polsce został zapoczątkowany

wprowadzeniem w wojsku polskim w XVIII wieku systemu uzupełniania wojsk z tzw.

poboru oraz zastosowanie powszechnego obowiązku wojskowego.

W tym czasie również na potrzeby mobilizacji obywateli w szeregi wojska

dokonano podziału kraju na okręgi wojskowe i utworzono dowództwa terytorialne.

Prekursorem tworzenia okręgów wojskowych był Fryderyk Wilhelm, który w roku

1733 podzielił państwo na szereg kantonów. Obowiązkiem wojskowych władz

kantonalnych było uzupełnianie stanów osobowych i aprowizacji jednostek

wojskowych stacjonujących na obszarze kantonu. Można uznać, że rozwiązanie to

stanowiło podstawę nowoczesnego systemu tworzenia i uzupełniania wojsk44.

W okresie Księstwa Warszawskiego utworzone okręgi wojskowe dostosowano

do podziału administracyjnego państwa i obejmowały swym zasięgiem 2-3

departamenty.

Podobne rozwiązanie funkcjonowało w Królestwie Polskim. Jednak

perspektywa wybuchu powstania styczniowego spowodowała konieczność 44 K. Gąsiorek Współdziałanie terenowych organów administracji wojskowej z organami administracji rządowej i samorządowej w realizacji zadań operacyjno – obronnych. Str 7

zabezpieczenia i przygotowania pod względem wojskowym zachodniej części

imperium carskiego, a w konsekwencji – zmiany organizacji wojsk rosyjskich.

W miejsce 1 Armii utworzono cztery okręgi wojskowe: wileński, warszawski,

kijowski i odeski. Oznaczało to wprowadzenie zmian w kierowaniu i dowodzeniu

wojskami. U podstaw nowych rozwiązań leżała idea terytorialnego systemu

wojskowego. Podzielono w ten sposób obszar Rosji na okręgi pogranicza i okręgi

wewnętrzne. W pierwszych stacjonowały wojska operacyjne, w drugich formowano

jednostki rezerwowe.45

Obowiązkiem dowódców okręgów była współpraca z władzami cywilnymi w

razie konieczności użycia wojsk do obrony porządku.

Dynamiczny rozwój terytorialnych organów dowodzenia na przełomie XIX i

XX w. spowodował, że przed pierwszą wojną światową we wszystkich państwach,

obok dowództw wojskowych (operacyjnych) istniały dowództwa terytorialne, czasami

funkcje tych organów łączono. Np. w Austrii dowództwo korpusu było jednocześnie

komendą okręgu wojskowego. Natomiast w ówczesnej Francji było 13 dowódców

korpusów i 7 komendantów okręgów, którzy nie byli dowódcami korpusów oraz 3

dowódców, którzy nie byli komendantami okręgów.46

45 Ytamże str. 746 K. Gąsiorek Współdziałanie terenowych organów administracji wojskowej z organami administracji rządowej i samorządowej w realizacji zadań operacyjno – obronnych. Str 9

Terytorialne organy dowodzenia spełniały rolę pośrednika między wojskami a

władzami cywilnymi. Odpowiadały za bezpieczeństwo publiczne i wojska na

terytorium całego państwa, organizację obrony ważnych obiektów oraz organizację i

prowadzenie ewakuacji ludności z zagrożonych terenów.

W Polsce, po pierwszej wojnie światowej w wyniku wojskowego podziału

kraju w latach 1921 – 1939, obszar państwa podzielony był na 10 okręgów korpusów

(OK), przy czym nie pokrywały się one z podziałem administracyjnym kraju.

W 1926 r. wprowadzono istotne zmiany w systemie dowodzenia. Rozdzielono

wyraźnie funkcje tzw. „ toru wojennego” i „ toru pokojowego”.

W rezultacie dowództwa OK utraciły uprawnienia operacyjne, a ich kompetencje

ograniczono jedynie do spraw administracyjno-gospodarczych, mobilizacyjnych i

porządkowych. Dopiero w 1937 r. dowódcom OK przyznano uprawnienia w zakresie

koordynacji wyszkolenia jednostek i wykorzystania obozów ćwiczebnych, kierowania

obroną przeciwlotniczą i obroną przeciwgazową oraz podporządkowano brygady i

półbrygady Obrony Narodowej jako jednostki terytorialne.47

W okresie międzywojennym wojskowe wsparcie władz cywilnych określano

mianem asystencja. Była ona rozumiana jako: „pomoc udzielana przez wojsko

władzom administracyjnym, gdy pomimo użycia wszelkich rozporządzalnych sił i 47 Tamże

środków, nie są w stanie zapewnić porządku

i bezpieczeństwa publicznego, a mianowicie: do uprzedzenia lub stłumienia

zbiorowych aktów gwałtu publicznego, zbrojnych wystąpień przeciwko państwu lub

bezpieczeństwu życia i całości mienia obywateli; w celach zapobiegawczych, i

ratunkowych podczas klęsk żywiołowych, oraz we wszystkich innych wypadkach

przewidzianych ustawami.48 Pomoc ta mogła być udzielana tylko w przypadku

wezwania o nią upoważnionych z mocy prawa przedstawicieli władzy publicznej.

Żądanie pomocy kierowane było do komendanta najbliższego garnizonu który z kolei

przedstawiał je dowódcy właściwego korpusu. Dowódca Korpusu podejmował

decyzję i wydawał rozkaz o użyciu sił wojskowych. Dowódca garnizonu w sytuacjach

nie cierpiących zwłoki mógł decyzję podjąć samodzielnie bez zgody przełożonego.

Musiał jednak niezwłocznie zameldować dowódcy okręgu korpusu o podjętych

decyzjach. Obowiązujące w tym czasie rozwiązania prawne określały że wojsko może

być użyte do pomocy władzom cywilnym tylko w ostateczności, gdy siły i środki

władzy cywilnej okażą się niewystarczające. Możliwość użycia sił wojskowych

ograniczona było do trzech przypadków:

- zapobiegania lub prowadzenie akcji ratowniczej podczas klęski żywiołowej;

48 K. Gąsioorek Aspekty prawne wojskowego wsparcia władz cywilnych w II Rzzeczypospolite w „Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa – materiały z seminariumprzeprowadzonego w dniu 9 kwietnia 320903 r. na Wydziale Strategiczno – Obronym pod redaqkcją W Kitler

- działania uprzedzające lub pomoc w tłumieniu zbiorowych aktów gwałtu

publicznego, zbrojnych wystąpień przeciwko Państwu, bezpieczeństwu

życia i całości mienia obywateli;

- we wszystkich innych przypadkach przewidzianych w szczegółowych

ustawach administracyjnych lub sądowych49

Jednostki wojskowe funkcjonowały w stanie stałej gotowości do udzielenia

pomocy władzom cywilnym. Znamiennie jest że władze cywilne mogły wezwać na

pomoc armię nie tylko w przypadku naruszenia bezpieczeństwa, ale również wtedy,

gdy pojawiało się prawdopodobieństwo ich zaistnienia. Dowódca pododdziału

skierowanego do akcji zobowiązany był dostosować sposoby i środki interwencji do

panujących warunków tak, aby nie naruszało to autorytetu wojska. Nie było zadaniem

wojska pełnić rolę służb policyjnych, celem wojskowej pomocy było zapewnienie

ochrony władzom publicznym i respektowanie zarządzeń. W akcji przywracania

porządku publicznego możliwe było użycie przez wojsko broni przeciwko sprawcom.

49 ? K. Gąsiorek Aspekty prawne wojskowego wsparcia władz cywilnych w II Rzeczypospolitej w „Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa – materiały z seminarium przeprowadzonego w dniu 9 kwietnia 320903 r. na Wydziale Strategiczno – Obronnym pod redakcją W Kitler Str. 148

Funkcjonujące w tym czasie prawo nie dopuszczało do bezpośredniego użycia

wojska do akcji ratowniczych. Wojsko mogło być użyte tylko wówczas gdy siły

cywilne były niewystarczające dla celów zapobiegawczych i ratowniczych50

Inną istotną dziedziną wojskowego wsparcia władz cywilnych były akcje

przeciwstrajkowe. Pomoc wojskowa w tym zakresie obejmowała: ochronę ważnych

obiektów państwowych, zapewnienie ciągłości ruchu i funkcjonowania instytucji

cywilnych a także zapewnienie łączności pomiędzy poszczególnymi władzami.

Podczas okupacji konspiracyjna organizacje terenowa AK oparta była na

przedwojennym podziale administracyjnym państwa. Okręg wojskowy obejmował

terytorium przedwojennego województwa, natomiast Obwodowi odpowiadał powiat.

W razie potrzeby tworzono Obszary obejmujące 2-3 Okręgi. Komendant Okręgu

dowodził całością sił przy pomocy sztabu i odpowiadał za całość spraw

organizacyjnych na swym terenie. Natomiast Komendantowi Obwodu podlegali

bezpośrednio komendanci placówek, które obejmowały jedną lub kilka gmin.

Podstawową jednostką organizacyjną i taktyczną były plutony ( liczące ok. 50

żołnierzy ) przywiązane do poszczególnych gmin. W okresie okupacji wojsko było

fundamentem państwa polskiego. Obejmowało swoją działalnością każdą sferę życia.

50 . Gąsiorek Aspekty prawne wojskowego wsparcia władz cywilnych w II Rzeczypospolitejj w „Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa – materiały z seminarium przeprowadzonego w dniu 9 kwietnia 320903 r. na Wydziale Strategiczno – Obrotnym pod redakcją W Kitler Str. 148

Podziemne władze cywilne nie były na tyle zorganizowane aby mogły funkcjonować i

zapewnić ciągłość funkcjonowania państwa polskiego bez wsparcia wojskowego.

W okresie powojennym obszar kraju podzielono początkowo na 7,

a później na 3 OW : Pomorski, Śląski i Warszawski. W 1993 roku utworzono czwarty

– Krakowski Okręg Wojskowy.

Od początku funkcjonowania dowództwa OW ( powstałe w miejsce dawnych

dowództw OK ) miały charakter nie tylko administracyjny, ale były rzeczywistymi

dowództwami, które posiadały pełną władzę nad wojskami, związkami taktycznymi,

garnizonami i instytucjami wojskowymi stacjonującymi na podległych im terenach. W

istocie OW stawały się wyższymi związkami operacyjno – administracyjnymi.

Do głównych zadań OW należały następujące przedsięwzięcia51:

zabezpieczenie procesu organizacyjno – mobilizacyjnego rozwinięcia

wojsk i sił pozamilitarnych, szkolenie rezerw osobowych dla sił

zbrojnych, uzupełnianie wojsk w wyniku poniesionych strat;

zabezpieczenie przegrupowania własnych i sojuszniczych wojsk przez

obszar okręgu;

zwalczanie desantów powietrznych i morskich oraz udział w zwalczaniu

sił dywersyjnych;51 K Gąsiorek „Współdziałanie terenowych oranżów administracji wojskowej z organami administracji rządowej i samorządowej w realizacji zadań operacyjno – obronnych. W-wa AON 1998

obrona obiektów wojskowych i gospodarki narodowej uznanych za ważne

z obronnego punktu widzenia;

likwidacja skutków uderzeń na wojska i udział sił wojskowych w

przedsięwzięciach OC;

utrzymywanie współpracy z wojewódzkimi komitetami obrony i

organami administracji państwowej w realizacji zadań na rzecz

obronności kraju.

Wojewódzkie Sztaby Wojskowe współpracowały z organami OC w

sprawach wzajemnych świadczeń wojsk i sił OC, rozśrodkowania ludności,

wykrywania skażeń itp. Ponadto przygotowywały i przekazywały do WIOC

szczegółowe informacje niezbędne do opracowania planów obrony cywilnej

województwa.

W okresie powojennym państwo wykorzystywało wszelkie dostępne siły i

środki do odbudowy ze zniszczeń wojennych. Wojsko również brało czynny udział w

odbudowie kraju realizując zadania w trzech głównych obszarach: rozminowanie

terytorium kraju, odbudowa miast i infrastruktury oraz odbudowa produkcji rolnej.52

Po drugiej wojnie światowej władze cywilne utworzyły system ochrony

ludności, jednak administracja państwowa nawet mając do dyspozycji specjalistyczne

52 Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa W Kitler str. 125

służby nie była w stanie zgromadzić potencjału mogącego stanowić skuteczne

przeciwstawienie się potencjałowi zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego. To nadal

wojsko stanowiło trzon systemu niosąc bezpośrednią pomoc w przypadku wystąpienia

klęsk i katastrof, podczas gdy pozostałe służby wspierały działania wojskowych.

Takie kataklizmy jak powodzie, likwidacja zatorów lodowych, katastrofalne śnieżyce

itp. było wyłącznie domeną wojska. Wojsko odbudowywało zniszczone mosty,

naprawiało uszkodzone drogi i obwałowania. Sprzęt techniczny jakim dysponowało

wojsko a który nie występował w gospodarce narodowej (śmigłowce, amfibie, łodzie

desantowe, ciągniki pancerne, polowe szpitale i inne), pozostawał w ciągłej gotowości

do działania – i zawsze był wykorzystywany do udziału w akcjach ratunkowych.

Podczas likwidacji skutków rozległych zdarzeń wojsko odgrywało główną rolę,

natomiast działania innych służb: straży pożarnych, milicji, WOP – miały charakter

uzupełniający.

Przyczyna tego był fakt, że siły i środki Obrony Cywilnej przygotowywane

były do wojny. W myśl przyjętych założeń formacje OC rozwijane byłyby dopiero w

okresie zagrożenia wojennego. Zatem do przeciwdziałania i likwidacji skutków klęsk

żywiołowych kierowane były te siły, którymi dysponowały władze centralne i lokalne

a wobec ich ograniczonych możliwości – jednostki wojskowe, które ze względu na

wysoki stopień gotowości wprowadzano do działań w bardzo krótkim czasie, niekiedy

w ciągu godziny.

Niewątpliwe działania wojsk i innych służb ratowniczych miały charakter w

pełni połączony. Koordynacja działań była zapewniana m.in. przez organizację

kierowania, w której ważną – często pierwszoplanową rolę odgrywały terytorialne

organy dowodzenia.

Wojsko, niezależnie do sytuacji politycznej wspierało władze cywilne

w dziedzinie bezpieczeństwa publicznego. Władze państwowe wykorzystywały

wojsko w roku 1956 dla powstrzymania demonstrantów przed atakami na obiekty

władz państwowych, więzienia, placówki milicji.

W roku 1970 skierowano pododdziały wojskowe do ochrony ważnych

obiektów użyteczności publicznej, obiektów infrastruktury krytycznej państwa. W

późniejszym okresie wojsko zostało skierowane do działań o charakterze

porządkowym, wspierając działania służb porządkowych. Udział wojska w tych

akcjach miał charakter doraźny. Pododdziały wojskowe kierowane były do realizacji

konkretnych zadań, po czym wracały do koszar.

Interwencje służb porządkowych, których działania wspierane były przez

wojsko spowodowały niestety ofiary wśród ludności cywilnej.

W roku 1981, kiedy wojsko również zostało wezwane do wsparcia władz

cywilnych, ofiar wśród ludności nie było. Wydaje się, że wszyscy wyciągnęli

właściwe wnioski z poprzednich lat.

Wojsko wraz ze swoim ciężkim sprzętem i wyposażeniem, czołgami, wozami

opancerzonymi kierowane było w rejon demonstracji, strajków, niepokojów

społecznych pełniąc funkcję oddziaływania psychologicznego na strajkujących

poprzez demonstrację siły. Współdziałając z Milicją Obywatelską pododdziały

wojskowe wykonywały uderzenia pozorne, torowały drogę nacierającym milicjantom

poprzez wykonywanie wyłomów w murze i płocie okalającym jednostki a także

przejść w barykadach53.

Zawirowania powstałe wokół systemu bezpieczeństwa i ochrony ludności

naszego kraju w latach 60- tych i 70- tych doprowadziły do jego pewnych ułomności.

Zaowocowały one niedoskonałą organizacją oraz nieudolnym prowadzeniem działań

ochronno - ratowniczych w okresie klęsk żywiołowych jakie nawiedziły Polskę

(powodzie i pożary w 1992, 1997 i 2001). Włączenie Sił Zbrojnych RP do tych

działań przyczyniło się do znacznego zmniejszenia liczby ofiar wśród ludności

cywilnej oraz strat materialnych.

Wydarzenia te spowodowały ostrą krytykę społeczną systemu reagowania

kryzysowego w RP . Dostrzeżono w nim liczne wady, nie w pełni bowiem zapewniał

on ochronę ludności przed możliwymi zagrożeniami. Okazuje się ,że nasz system

reagowania kryzysowego - ze względu na rozproszenie organizacyjne - był mało

53 „Co robiło wojsko w Wujku?”w Polska Zbrojna z dnia 1 grudnia 200r .pod redakcją Zygmunta PYTKO

wydolny i niedostatecznie przygotowany do działania w sytuacji zagrożeń o dużej

skali.

Rozpoczęty w 1989 r. proces przemian ustrojowych nie ominął również sfery

ochrony ludności i ratownictwa. Zasadnicze zmiany polegały na „odmilitaryzowaniu”

struktur obrony cywilnej i przeniesieniu punktu ciężkości na cywilne służby

ratownicze, w tym przede wszystkim – na rozszerzeniu zakresu zadań jednostek straży

pożarnych i przypisaniu im roli głównej instytucji ratowniczej.

Wraz z rozpoczęciem przemian ustrojowych w naszym kraju, nastąpiły również

zmiany w systemie bezpieczeństwa powszechnego. Rozszerzono zakres

odpowiedzialności Straży Pożarnej, oraz zwiększono zadania ratownicze służb

cywilnych. W roku 1997 system ratownictwa znalazł się w okresie przejściowym.

Charakteryzował się on brakiem nowych rozwiązań w dziedzinie organizacji i

koordynacji akcji ratowniczej wszystkich służb, w tym również współpracy cywilno –

wojskowej. Powódź, która nawiedziła nasz kraj w roku 1997 pokazała cały bezład

organizacyjny, brak koordynacji działań oraz ogólnie brak przygotowania władz

cywilnych do przeciwdziałania skutkom klęsk i katastrof. Biuro Bezpieczeństwa

Narodowego opublikowało „Raport o stanie systemu przeciwdziałania, zwalczania i

usuwania skutków nadzwyczajnych zagrożeń dla ludności i środowiska” po

wydarzeniach związanych z powodzią 1997 roku. Działalność wojska została oceniona

bardzo dobrze. W lipcu 1997 roku po 2 godzinach od podjęcia decyzji przez Ministra

Obrony Narodowej skierowano pierwsze pododdziały do wsparcia władz cywilnych w

akcji przeciwpowodziowej. Wojsko realizowało zadania ochrony obiektów ludzi i

mienia, ochronę wałów przeciwpowodziowych, doraźną naprawę dróg i mostów,

ewakuację ludności i mienia z terenów zalanych i zagrożonych, dowozu wody pitnej,

żywności, lekarstw, pomocy medycznej przy wykorzystaniu wojskowej służby

medycznej.

Wojsko wspiera władze cywilne w czasie imprez masowych i zgromadzeń

publicznych o dużej skali. Zapewnienie bezpieczeństwa w takich przypadkach

wymaga realizacji szeregu zadań zarówno o charakterze porządkowym jak i

logistycznym. Działania te można określać mianem połączonych – integrują bowiem

wysiłki władz i służb cywilnych oraz wydzielonych pododdziałów wojskowych.

Przykładem działań tego rodzaju mogą być przedsięwzięcia związane

z zabezpieczeniem pielgrzymki Jana Pawła II do Ojczyzny lub wizyty innych ważnych

osób w Polsce.

Papieska IX Pielgrzymka w Polsce trwała od 16 do 19 sierpnia 2002 r. i  tym

razem ograniczyła się do terenu jednego województwa. O rozmiarach przedsięwzięć

zabezpieczających spokój i ochronę niech świadczy fakt, że w zgromadzeniu

religijnym na krakowskich Błoniach wzięło udział 2,5 mln wiernych. Nad

bezpieczeństwem pielgrzymów i Ojca Świętego czuwało tysiące osób. W etapie

przygotowawczym do pielgrzymki sprawdzono wszystkie trasy przejazdu papieża i

każde mieszkanie w domach wzdłuż ulic, którymi planowano przejazd. Przed

przejazdem papieskiego orszaku sprawdzono pod względem pirotechnicznym każdy

zakamarek, nie wyłączając studzienek kanalizacyjnych i śmietników oraz przykryto

osłoną snajperską teren pobytu papieża. W działania te zaangażowano również siły

Żandarmerii Wojskowej liczące ok. 1500 żołnierzy. Pododdziały Wojska Polskiego

przygotowywały również pola namiotowe, punkty medyczne i sanitarne oraz doraźne

punkty żywienia.

Podsumowując należy stwierdzić, że wspólne działania wojska i władz

cywilnych były w historii Polski naturalną i konieczną formą organizacji

i wykorzystania potencjału obronnego kraju do przeciwstawienia się różnego typu

zagrożeniom.

.Należy zauważyć, że w każdym przypadku niezbędnym warunkiem skuteczności

wspólnych działań był zawczasu przygotowany, funkcjonujący już w czasie pokoju

system prawnych, organizacyjnych i szkoleniowych podstaw zapewniających podjęcie

takich działań przy pierwszych oznakach „powstawania” sytuacji kryzysowej, a nie

improwizacja takich działań (jak np. po klęsce 1939 r., czy w czasie powodzi 1997 r.)

We wspólnych cywilno wojskowych akcjach obowiązywała zasada partnerstwa.

W sytuacjach kryzysowych, których źródłem są zagrożenia niemilitarne następuje

nagłe i gwałtowne spiętrzenie potrzeb ratowniczych, ochronno-porządkowych,

logistycznych i innych , którym władze cywilne nie są w stanie samodzielnie

podołać.

2.1. Podstawy prawne organizacji współpracy cywilno -wojskowej

Zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego obywateli, czyli zapobieganie

i przeciwdziałanie każdemu z potencjalnych i rzeczywistych zagrożeń wymaga

podjęcia różnorodnych i złożonych działań. Żadna ze służb, formacji nie jest w stanie

utrzymać samodzielnie takiego potencjału, żeby skutecznie zapewnić bezpieczeństwo

w czasie wystąpienia zagrożeń bezpieczeństwa. Udział Sił Zbrojnych w ratowaniu

zdrowia, życia i mienia ludności, wykorzystywanie wojska w akcjach ratunkowych

równolegle z innymi służbami, formacjami jest powszechne we współczesnym

świecie. To, co kiedyś stanowiło wąski margines działalności wojska dziś jest

przedmiotem planów, przygotowań i ćwiczeń.

Współdziałanie wielu podmiotów podczas wspólnej akcji przeciwdziałania

skutkom powstałego kryzysu wymaga koordynacji, a przede wszystkim wyraźnego

i jednoznacznie sprecyzowanego prawa. Zasady i możliwości wykorzystania sił

zbrojnych w różnego rodzaju sytuacjach kryzysowych muszą być wyraźnie określone

dla tych którzy potencjalnie mogą potrzebować wsparcia wojskowego.

Zasadniczym dokumentem normatywnym, który obliguje siły Zbrojne RP do

realizacji zadań wsparcia w sytuacjach kryzysowych jest ustawa z dnia 21 listopada

1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, która w art.

3 ust.1a stanowi, że „Siły Zbrojne Rzeczypospolite Polskiej mogą brać udział ponadto

w zwalczaniu klęsk żywiołowych, nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i likwidacji ich

skutków oraz w akcjach poszukiwania i ratowania życia”

Powyższy zapis określa ogólne zasady użycia sił zbrojnych RP do

przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom i stanowi podstawę do ich użycia

w warunkach kiedy stan nadzwyczajny nie został ogłoszony.

Propozycja nowelizacji tego zapisu opracowana przez Sztab Generalny WP

miała na celu uregulowanie prawne działania minerskich patroli oczyszczania terenu.

Do tej pory tylko resortowe dokumenty normatywne określały zasady funkcjonowania

takich patroli. Wydaje się to słuszna idea służąca umożliwieniu pełnej realizacji zadań

w przypadku wykrycia materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia

wojskowego. Tak więc zaproponowano rozszerzenie art. 3 ust. 1 o zapis ”...a także w

oczyszczaniu terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia

wojskowego oraz ich unieszkodliwianiu”

Zmiana artykułu w treści proponowanej przez SG WP znalazła się w Ustawie

z dnia 29 października 2003 w sprawie zmiany ustawy o powszechnym obowiązku

obrony RP oraz o zmieni niektórych innych ustaw.

Artykuł 14 znowelizowanej ustawy określa, że „terenowymi organami

wykonawczymi Ministra Obrony Narodowej w sprawach operacyjno – obronnych

i rządowej administracji niezespolonej są:

- dowódcy okręgów wojskowych

- szefowie wojewódzkich sztabów wojskowych

- wojskowi komendanci uzupełnień

W punkcie 2 i 3 powyższego artykułu został określony zakres zadań dowódcy

okręgu i szefa WSzW. I tak dowódca okręgu wojskowego wykonuje zadania z

zakresu udziału oddziałów i pododdziałów wojskowych w zwalczaniu klęsk

żywiołowych i likwidacji ich skutków, akcjach poszukiwawczych oraz ratowania życia

ludzkiego a także w oczyszczaniu terenów z materiałów wybuchowych i

niebezpiecznych pochodzenia wojskowego oraz ich unieszkodliwianiu.

Szef WSzW natomiast realizuje zadania z zakresu koordynacji użycia

oddziałów i pododdziałów wojskowych zwalczaniu klęsk żywiołowych i likwidacji ich

skutków, akcjach poszukiwawczych oraz ratowania życia ludzkiego.

Aktualnie obowiązujące Strategia bezpieczeństwa narodowego

Rzeczypospolitej Polskiej określa, że „Podstawową misją sił Zbrojnych RP w czasie

pokoju jest utrzymanie sił i zdolności potrzebnych do realizacji zadań w zakresie

ochrony i zapewnienia bezpieczeństwa Polski oraz udzielanie władzom cywilnym

niezbędnej pomocy wojskowej, głównie w wypadku zagrożeń niemilitarnych ( klęsk

żywiołowych i katastrof)

Kolejnym dokumentem prawnym regulującym współdziałanie wojska

z władzami cywilnymi jest Ustawa o stanie wyjątkowym z dnia 21 czerwca 2002 r.

w Art. 11 ust. 1 ustawy zapisano „ W czasie stanu wyjątkowego Prezydent

Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może postanowić

o użyciu oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej do

przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli dotychczas zastosowane

siły i środki zostały wyczerpane”

Siły Zbrojne RP w wykonaniu „Ustawy o stanie klęski żywiołowej z dnia 18

kwietnia 2002 r, w art.18 ust. 1, stanowi, iż „ W czasie stanu klęski żywiołowej, jeżeli

użycie innych sił i środków jest niemożliwe lub niewystarczające, Minister Obrony

Narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody, na którego obszarze działania

występuje klęska żywiołowa, pododdziały lub oddziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej

Polskiej, wraz ze skierowaniem ich do wykonywania zadań związanych

z zapobieżeniem skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięciem”

W artykule tym również zwarta jest delegacja do opracowania rozporządzenia

Rady Ministrów w sprawie szczegółowych zasad udziału wojska w zapobieganiu

skutkom klęsk żywiołowych.

W Dzienniku Ustaw nr 41 z 2003 roku zostało opublikowane „Rozporządzenie

Rady Ministrów z dnia 20 lutego 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad udziału

pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w zapobieganiu

skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu” . W powyższym rozporządzeniu

wyszczególniono poszczególne rodzaje działań ratowniczych i prewencyjnych,

w których mogą brać udział oddziału sił zbrojnych RP, oraz sposób koordynacji

i dowodzenia ich działaniami, a także sposób zapewnienia zabezpieczenia

logistycznego.

Dokument powyższy wyznacza również standardy, które mogą być stosowane

w procedurach współpracy wojska z podmiotami niemilitarnymi.

20 listopada 1989 r. zostało wydane Rozporządzenie Rady Ministrów w

sprawie świadczeń na rzecz ruchu kolei w okresie trudnych warunków zimowych. Na

mocy art. 3 powyższego rozporządzenia w dniu 20 lipca 1990 zostało podpisane

porozumienie pomiędzy Ministrem Obrony Narodowej a Dyrekcją Generalną PKP, w

którym określono, iż w przypadku gwałtownych lub długotrwałych opadów śniegu,

przybi9erająychznamionaklęskizywiołowej w danym rejonie, siły i środki wojskowe

mogą być kierowane do odśnieżania węzłów i stacji kolejowych o istotnym znaczeniu

dla działania transportu kolejowego. W porozumieniu zapisano również, że oddziały

wojskowe mogą być użyte wtedy, gdy siły i środki PKP zostały w całości

wykorzystane, a pomoc wojska jest niezbędna.

Jeżeli chodzi o wsparcie władz cywilnych w czasie klęsk żywiołowych, to

również Żandarmeria Wojskowa, zgodnie z ustawą z dnia 24 sierpnia 2001 r. o

Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych ma za zadanie

„zwalczanie klęsk żywiołowych, nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i

likwidowanie ich skutków oraz uczestniczenie w akcjach poszukiwawczych,

ratowniczych i humanitarnych, mających na celu ochronę życia i zdrowia oraz mienia.

W celu wypełnienia misji wsparcia władz cywilnych przez siły zbrojne w sytuacjach

zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego a także dla zapewnienia efektywności

reagowania Sił Zbrojnych na różnego rodzaju sytuacje kryzysowe, w resorcie Obrony

Narodowej rozwinięto System Reagowania Kryzysowego.

Podstawę prawną funkcjonowania tego systemu stanowią:

Decyzja Nr Z-7/MON z dnia 10 września 2002 r. MINISTRA Obrony

Narodowej w sprawie Systemu Kierowania Reagowaniem Kryzysowym MON;

Rozkaz Nr Z-100/DOW/P3 z dnia 27 marca 2003 Szefa Sztabu Generalnego

WP w wprawie funkcjonowania Systemu Kierowania Reagowaniem

Kryzysowym resortu Obrony Narodowej;

Decyzja Ministra Obrony Narodowej Nr-Z-3 z dnia 25 stycznia 2002 r.

wprowadzająca w życie Regulamin Sztabu Kryzysowego MON.

Na szczeblu Sztabu Generalnego WP opracowano w roku 2003 „Plan udziału

oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych RP w przypadku wystąpienia sytuacji

kryzysowych. Stanowi on podstawę do wdrożenia jednolitej metodyki opracowywania

planów związanych z reagowaniem sił zbrojnych na sytuacje kryzysowe.

Załącznikiem powyższego dokumentu jest „Rejestr zagrożeń oraz procedury

podejmowane przez Siły Zbrojne RP w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych”,

oraz plany szczegółowe:

- „Plan udziału SZ RP w obronie przed terroryzmem”;

- Plan udziału SZ RP w zwalczaniu powodzi i zjawisk lodowych;

- Plan udziału SZ RP w akcji odśnieżania;

- Plan udziału SZ RP w akcjach ratowniczo – gaśniczych i usuwaniu skutków

pożarów przestrzennych;

- Plan udziału SZ RP w likwidacji skutków awarii technicznych z TŚP i

wypadków radiacyjnych

- Plan udziału SZ RP w oczyszczaniu terenu z przedmiotów wybuchowych i

niebezpiecznych

- Plan udziału SZ RP w Akcjach poszukiwawczo – ratowniczych

- „Plan działań przeciw epidemicznych”

We wspomnianym powyżej dokumencie „Rejestr zagrożeń oraz procedury

podejmowane przez Siły Zbrojne RP w przypadku wystąpienia sytuacji

kryzysowych” przedstawiono trzy podstawowe grupy zagrożeń:

- 1 grupa – zagrożenia terroryzmem ( terroryzm siłowy, biologiczny, chemiczny

oraz radiologiczny;

- 2 grupa – zagrożenia spowodowane działaniem sił przyrody oraz katastrofy

techniczne;

- 3 grupa zagrożenia związane z niepokojami społecznymi oraz negatywną

sytuacją polityczną.

Ze względu na charakter zagrożenia oraz czas wymaganej reakcji w celu podjęcia

wsparcia władz cywilnych funkcjonują trzy tryby procesu decyzyjnego użycia sił

wojskowych w działaniach ratowniczych:

1) Tryb podstawowy – organ administracji samorządowej na którego terenie

wystąpiło zagrożenie zwraca się do organu nadrzędnego ( poprzez starostę do

wojewody) o wsparcie wojskowe. Wojewoda za pośrednictwem Szefa

Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego powiadamia odpowiedni właściwe

dowództw rodzaju sił zbrojnych, okręg wojskowy, korpus, który z kolei

podejmuje decyzje o przystąpieniu wydzielonych jednostek wojskowych do

akcji kryzysowej

2) Tryb alarmowy – organ administracji samorządowej ( gmina, powiat) na

obszarze którego wystąpiło zagrożenie, zwraca się bezpośrednio do dowódcy

jednostki wojskowej z prośbą o wsparcie

3) Tryb nakazowy – decyzję o włączeniu się wojska do działań kryzysowych

podejmuje Minister Obrony Narodowej lub Szef Sztabu Generalnego WP, albo

odpowiednio dowódca rodzaju sił zbrojnych, okręgu wojskowego, korpusu, itd.

W czasie powodzi w 1997 roku , mając na celu pełne prawne usankcjonowanie

udziału wojska w akcjach likwidacji skutków powodzi, a także innych zdarzeń

nadzwyczajnych, Sejm RP dokonał poprawek do cytowanej powyżej ustawy z

dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej

Polskiej. Oprócz cytowanej powyżej delegacji prawnej zezwalającej na użycie

wojska w zwalczaniu klęsk żywiołowych, zmieniając brzmienie art. 60, ust. 8

zezwolono na powołanie do odbycia ćwiczeń wojskowych żołnierzy rezerwy w

celu: „udziału jednostek wojskowych w zwalczaniu klęsk żywiołowych,

nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i likwidacji ich skutków.”

W punkcie 8a zapisano również że: „ ... do odbycia ćwiczeń wojskowych powołuje

się żołnierzy rezerwy przede wszystkim spoza obszaru objętego klęską żywiołową,

nadzwyczajnym zagrożeniem środowiska i likwidacji ich skutków”

W artykule 108 Ustawy z dnia 29 października 2003 w sprawie zmiany ustawy

o powszechnym obowiązku obrony RP oraz o zmieni niektórych innych ustaw

dodano ustęp 1c w brzmieniu „Rada Ministrów w drodze rozporządzenia może

zarządzić wprowadzenie okresowej służby wojskowej w przypadkach

uzasadnionych potrzebami obrony państwa lub potrzebami Sił Zbrojnych albo

potrzebami zwalczania klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków...”

Tak więc w przypadku szczególnych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego

pododdziały wydzielone do działań ratowniczych mogą być wzmocnione

żołnierzami rezerwy powołanymi do służby wojskowej w ramach ćwiczeń lub

powołania do służby okresowej.

Dodatkowo istnieje możliwość nałożenia obowiązku świadczeń osobistych,

które polegają na wykonywaniu różnych prac między innymi na rzecz zwalczania

klęsk żywiołowych lub likwidacji ich skutków, na mocy art. 200 ust. 3 cytowanej

ustawy.

W przypadku zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego i porządku

publicznego Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. zezwala na użycie sił

zbrojnych dla wsparcia działań Policji :

Art. 18. 1. W razie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub niebezpiecznego

zakłócenia porządku publicznego, zwłaszcza poprzez sprowadzenie:

1) niebezpieczeństwa powszechnego dla życia, zdrowia lub wolności

obywateli,

2)bezpośredniego zagrożenia dla mienia w znacznych rozmiarach,

3)bezpośredniego zagrożenia obiektów lub urządzeń...,

Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych,

w celu zapewnienia bezpieczeństwa publicznego lub przywrócenia porządku

publicznego, może zarządzić użycie uzbrojonych oddziałów lub pododdziałów

Policji.

3. W przypadkach, o których mowa w ust. 1, gdy użycie uzbrojonych oddziałów i

pododdziałów Policji okaże się niewystarczające, mogą być użyte do pomocy, na

podstawie decyzji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wydanej na wniosek

Prezesa Rady Ministrów, oddziały i pododdziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej

Polskiej.

3.3. Wojskowe Wsparcie Władz Cywilnych i Społeczeństwa

Władze cywilne wykonując swoje ustawowe zadania związane

z zapewnieniem bezpieczeństwa powszechnego wykorzystają do tego celu wszystkie

dostępne siły i środki. Reagowanie na klęski żywiołowe i katastrofy, może

spowodować deficyt potencjału bezpieczeństwa gminy, powiatu, województwa.

Niezbędna wtedy okazać się może pomoc wojska. Tak więc wojskowe wsparcie władz

cywilnych zdefiniować można jako54: „pomoc udzielaną ludności cywilnej w razie

niebezpiecznych sytuacji, takich jak katastrofy naturalne spowodowane przez

człowieka.( przestępczość, terroryzm i inna zagrożenia)” Amerykanie definiują

Wojskową pomoc dla władz cywilnych jako „przedsięwzięcia oraz przeciwdziałania

stosowane przez resort obrony do niesienia pomocy władzom cywilnym w przypadku

przeciwdziałania lub likwidacji konsekwencji cywilnych (niemilitarnych) zagrożeń,

zarówno naturalnych, jak i spowodowanych przez człowieka oraz stanów zagrożenia

bezpieczeństwa państwa.55

„Reagowanie na katastrofy, cywilne i humanitarne aspekty wsparcia operacji

pokojowych oraz działania redukujące wrażliwość ludności cywilnej na użycie broni

masowego rażenia znajdują się pośród dziedzin, w których cywilny wysiłek może być

54 Wojskowe Wsparcie władz cywilych i społeczeństwa W-wa 200355 Wojskowe wsparcie - małe

wsparty i uzupełniony zdolnościami wojskowymi, na poziomie narodowym i

natowskim”56

Wojskowe Wsparcie Władz Cywilnych i Społeczeństwa to jedna z form

powszechnej obrony narodowej a zarazem jedna z głównych misji sił zbrojnych

polegająca na przygotowaniu i wykorzystaniu systemu wojskowego do udzielania

wsparcia władzy i społeczeństwu wszechstronnej pomocy

w sytuacjach szczególnych zagrożeń i potrzeb, w czasie pokoju, kryzysu i wojny.

Stanowi ono element współpracy sił zbrojnych i sektora cywilnego polegającej na

udzielaniu sobie wzajemnego wsparcia (pomocy) w osiąganiu celów działalności

w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, w tym obrony narodowej.57

Główne dziedziny wsparcia władz cywilnych przez wojsko:

- ochrona ludności, środowiska i dóbr kultury, pomoc humanitarna

- bezpieczeństwo i porządek publiczny

- zabezpieczenie funkcjonowania organów władz i ważnych instytucji

publicznych

- edukacja i wychowanie

56 Ministerial Guidance for Civil Emergency Planning 1999-2000, NATO, CEPD (IN V) (98) 24, 19 August 1998, s. 6.57 W. Kitler materiały z wykładów ZUSM BN przedmiot Obrona Cywilna i Terytorialna – biblioteka elektorniczna

- pomoc humanitarna

- zintegrowane zarządzanie granicą państwową, w tym ochrona granicy

państwowej

- zapewnienie funkcjonowania służb użyteczności publicznej, mediów

komunalnych

- wsparcie działań służb specjalnych

Podstawowe wyzwania w zakresie Wojskowego Wsparcia Władz Cywilnych i

Społeczeństwa polegają na zmianie świadomości elit politycznych, władz wojskowych

i cywilnych w tym obszarze oraz naprawienie wypaczeń w pojmowaniu roli sił

zbrojnych w naszym kraju. To również dążenie do naprawy i ujednolicenia

„rozproszonego” prawa regulującego te zagadnienia, a także: zmiana istoty i asymetria

zagrożeń, internacjonalizacja działań w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego,

weryfikacja treści kształcenia i szkolenia, doskonalenie organizacyjne SZ.

Użycie wojsk - wg wcześniejszych planów lub w trybie doraźnym odbywa się na

wezwanie o pomoc - wg decyzji dowódcy każdego szczebla

. O użyciu sił wojskowych decyduje pilna potrzeba, w przypadkach gdy działanie

przekracza możliwości władz cywilnych, gdy życie ludzkie jest zagrożone, gdy

sytuacja ma charakter kryzysowy

Doraźne użycia pododdziałów wojska jest uzasadnione w przypadku wystąpienia

zagrożenie zdrowia i życia ludzkiego, środowiska, praw człowieka lub dóbr kultury i

ważnych dokumentów

Działanie wojska w ramach wsparcia nie może być organizowane pochopnie i narażać

go na negatywną ocenę społeczeństwa

Potrzeby użycia wojska w akcjach ratowniczych wynikają z konieczności

wsparcia ogniw niemilitarnych, których możliwości reagowania na określone

zagrożenia , klęski , katastrofy i awarie oraz likwidację skutków są ograniczone.

Funkcja ta obejmuje przygotowanie i współudział sił wojskowych w ratowaniu

ludzi, dobytku i środowiska naturalnego w tym likwidacji skutków klęsk żywiołowych

oraz innych zagrożeń.

Wojsko realizuje zadania wsparcia władz cywilnych zarówno w okresie pokoju

jak i wojny, wspierając zasadnicze siły ogniw niemilitarnych. Wypełniając zadania

pomocnicze, jednostki wojskowe posiadanymi siłami i środkami w znaczny sposób

powinny ograniczać skutki klęsk, katastrof, awarii oraz działań wojennych wśród

ludności, mienia i środowiska oraz wspierać ogniwa niemilitarne

w likwidacji skutków.

Tak przyjęte założenie pozwala wskazanie tych zadań, które wydzielone siły

i środki wojskowe mogą realizować:

- współdziałać z ogniwami niemilitarnymi w działalności planistyczno-

organizacyjnej;

- uczestniczyć w określaniu, prognozowaniu i przewidywaniu zagrożeń;

- uczestniczyć w systemie ostrzegania i alarmowania;

- brać udział w akcjach ratunkowych, przeciwpowodziowych

i przeciwlodowych;

- uczestniczyć w akcjach ratunkowych po wystąpieniu awarii lub katastrofie

np. drogowej lub kolejowej wynikiem, której było uwolnienie się TŚP;

- współdziałać w organizowaniu i prowadzeniu ewakuacji ludności;

- uczestniczyć w akcjach gaszenia pożarów;

- współdziałać z Policją, Strażą Miejską, Strażą Kolei, Strażą Graniczną

i ŻW w przywracaniu i utrzymaniu porządku w strefach klęsk;

- wspierać ludność w przedsięwzięciach związanych z zaciemnieniem

i wygaszaniem oświetlenia;

- pomagać ogniwom niemilitarnym i ludności cywilnej w budowie ukryć lub

przystosowaniu pomieszczeń na ukrycia (piwnice, przejścia podziemne,

metro itp.);

Dużym atutem pododdziałów wojskowych jest bieżąca i ścisła współpraca

z ogniwami niemilitarnymi w czasie pokoju oraz bardzo dobra znajomość terenu,

infrastruktury, a także ludności. Jednak możliwości wojska są również ograniczone.

Główne czynniki ograniczające możliwości wojska w realizacji wsparcia władz

cywilnych są związane z: otrzymanym zadaniem bojowym, aktualnie realizowanymi

zadaniami szkoleniowymi i bojowymi, posiadanymi siłami i środkami (stopień

ukompletowania jednostek stanami osobowymi i sprzętem oraz środkami

materiałowymi). Wszystkie działania podejmowane będą zgodnie z aktualnie

obowiązującymi uregulowaniami prawnymi.

Priorytetem kolejności realizowania zadań jest wykonywanie głównych zadań

przez wojsko związanych z utrzymaniem stałej gotowości bojowej.. Niemniej jednak

w ramach współdziałania np. w systemie ostrzegania i alarmowania ludności o

zagrożeniach realizowane zadania nie powinny być przeszkodą

w poinformowaniu władz cywilnych i ludności o zagrożeniu.

. Zadania pomocy władzom cywilnym o zasięgu lokalnym powinny być

realizowane na wniosek władz samorządowych do dowódcy jednostki,

a realizowane za zgodą dowódcy OW (szefa WSzW). W przypadku zdarzeń

regionalnych, wojewoda winien złożyć pisemny wniosek do dowódcy OW

o wsparcie sił ratowniczych przez wojska. Decyzję o użyciu podejmuje dowódca

Okręgu Wojskowego (w stosunku do podległych jednostek), szef WSzW

(w stosunku do podporządkowanych jednostek). Wszelkie klęski o zasięgu ponad

regionalnym (obszar dwóch i więcej województw) są w kompetencjach Szefa Sztabu

Generalnego (Dowódcy Wojsk Lądowych).

W przypadku wystąpienia klęski, katastrofy lub awarii najważniejszymi

przedsięwzięciami są: określenie skutków; określenie potrzeb w zakresie sił

i środków; skierowanie w rejon klęski, katastrofy lub awarii wydzielonych

pododdziałów.

3.4. Zakres współpracy cywilno wojskowej na poziomie gminy, powiatu

województwa w dziedzinie bezpieczeństwa powszechnego.

Zgodnie ze swoimi kompetencjami dowódca okręgu wojskowego jest

odpowiedzialny za organizację współdziałania z wojewodami na terenie przez siei

administrowanym. Jest on ponadto organem reprezentującym Ministra Obrony

Narodowej i szefa sztabu Generalnego WP do określenia zasad takiej współpracy.

Dowódca okręgu wykorzystuje do tego celu Szefów Wojewódzkich Sztabów

Wojskowych i wojskowych komendantów uzupełnień do realizowania współpracy z

administracją publiczną odpowiednio na szczeblu województwa i powiatu.

W zakresie wojskowego wsparcia władz cywilnych celem takiej współpracy

jest wykorzystanie wszystkich cywilnych i wojskowych zasobów państwa,

województwa, powiatu do stworzenia warunków do przeciwstawienia się

zagrożeniom, zapewnienia ochrony ludności, dóbr materialnych i dorobku

kulturalnego narodu. Celem dalszym jest zagwarantowanie ciągłości funkcjonowania

państwa i jego instytucji, a także organów administracji publicznej.

Ponadto obowiązkiem Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w tym

zakresie jest utrzymywanie współpracy z terenowymi organami administracji

publicznej i organami samorządu terytorialnego oraz organami instytucjami

państwowymi, podmiotami gospodarczymi i innymi instytucjami organizacyjnymi, a

także ze stowarzyszeniami społecznymi bezpośrednio związanymi z obronnością

państwa. 58

Szef WSzW w zakresie swoich obowiązków służbowych współpracuje

z wojewódzkim wydziałem zarządzania kryzysowego w zakresie planowania

przedsięwzięć obronnych i ochrony ludności województwa, oraz w czasie

prowadzenia akcji ratowniczych wypadkach katastrof i klęsk żywiołowych.

Zadania współpracy cywilno wojskowej są realizowane na szczeblu gmin, powiatów i

województwa jak wspomniano powyżej w Wojewódzkim sztabie Wojskowym i

Wojskowych Komendach Uzupełnień we wszystkich czterech fazach reagowania

kryzysowego: zapobieganiu, przygotowaniu, reagowaniu i odbudowie.

Zapobieganie, inaczej profilaktyka, odnosi się do działań, które likwidują lub

redukują prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożeń oraz ograniczają ich skutki.

Należą do nich: analiza możliwości powstania zagrożeń w poszczególnych miejscach i

czasie na terenie województwa, egzekwowanie prawa, przygotowanie odpowiednich

zabezpieczeń zmniejszających ryzyko wystąpienia zagrożeń, a w przypadku ich

powstania – ich minimalizacja. W tych działaniach bierze udział szef WSzW i

podlegli mu wojskowi komendanci uzupełnień. Obejmują one analizę infrastruktury

województwa, opiniowanie wszystkich obiektów budowlanych, produkcyjnych, oraz

58 Modelowy zakres obowiązków osób funkcyjnych Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego , SG WP, opracowanie Generalnego Zarządu Zasobów Osobowych P-1 Warszawa 2002 r.

wojskowych, analizę rozmieszczenia niebezpiecznych materiałów, zabezpieczenia

ująć wody, źródeł energii.

Faza przygotowania odnosi się do planowania, jak reagować w razie

wystąpienia zagrożeń, jak zwiększyć efektywność reakcji, jak wyposażyć siły i jak je

przygotować. Faza ta obejmuje określenie rodzajów i skali potencjalnych zagrożeń,

opracowanie planów reagowania, w kilku wariantach na różne zagrożenia. W tym

czasie należy zorganizować monitoring zmian potencjalnych zagrożeń oraz system

alarmowania planowanych do użycia sił oraz organizację ich zmianowości w czasie

działania. Ważnym jest także przygotowanie i wprowadzanie uregulowań prawnych

pozwalających na użycie sił i środków oraz zasobów publicznych i prywatnych.

Do tej fazy należy zaliczyć szkolenie przygotowawcze sił. Planowane przedsięwzięcia

szkoleniowe są ujęte w planach szkolenia wojewody, w rocznych planach zamierzeń

wojewódzkich wydziałów zarządzania kryzysowego, w planach zasadniczych

zamierzeń WSzW na poszczególne lata. Za pośrednictwem Szefa WSzW dowódca

okręgu wojskowego informuje wojewodę, które obiekty i rejony w razie powodzi będą

chronione przez wojsko oraz jaki rodzaj ochrony będzie stosowany. Szef WSzW jest

koordynatorem działania sił wojskowych na terenie województwa.

Fazę reagowania należy podzielić na trzy etapy.

Pierwszy to wzywanie jednostek wojskowych do akcji ratunkowej.

Drugi etap to wyprowadzenie jednostek wojskowych. Może to nastąpić

w sposób zwany podstawowym, czyli wojewódzki zespół zarządzenia kryzysowego

pośrednictwem(wojewoda) za pośrednictwem Szefa WSzW powiadamia okręg

wojskowy, którego dowódca zarządza przystąpienie do akcji ratowniczych.

Drugi sposób, alarmowy – to dowódca jednostki wojskowej w wypadkach

szczególnych lub na żądanie z terenu (gmina, powiat) samodzielnie podejmuje decyzję

o przystąpieniu do akcji a następnie melduje o tym fakcie dowódcy Okręgu

Wojskowego.

Ostatni etap tej fazy to działanie. Wykonywanie zadań przez wojska biorące udział w

akcji ratowniczej

Fazą końcową jest odbudowa., która rozpoczyna się już w fazie reagowania. Wiele

przedsięwzięć w tej fazie przebiega równolegle , Chodzi o to, aby poszkodowanej

ludności zapewnić minimalne warunki życia. W tej fazie wojsko może być

wyprowadzane i brać udział w utrzymywaniu porządku i przywracania prawa.

3.4.1. Udział wojska w systemie ostrzegania i alarmowania ludności.

Organy dowodzenia wojska bazują głównie na systemie ostrzegania

i alarmowania funkcjonującym w siłach zbrojnych. Informacje o zagrożeniach

w czasie pokoju wojska mogą otrzymywać w sieci powiadamiania i alarmowania

służb dyżurnych okręgu wojskowego, dyżurnej służby operacyjnej Wojewódzkich

Sztabów Wojskowych i Wojskowych Komend Uzupełnień oraz z sieci radiowej

ostrzegania i alarmowania korpusu obrony powietrznej;

Ważnym źródłem informacji o zagrożeniach są również własne źródła informacji takie

jak: służby dyżurne jednostek wojskowych, okresowe pomiary prowadzone przez

posterunki obserwacji skażeń, pododdziały realizujące zadania w rejonach ćwiczeń.

Współdziałanie wojska z władzami cywilnymi w ramach ostrzegania

i alarmowania polegać głównie będzie na uzgodnieniu sposobów przekazywania

informacji (łączność przewodowa Telekomunikacji Polskiej SA, Garnizonowych

Węzłów Łączności, radiotelefoniczna, CB, telefonii komórkowej lub poprzez

łączników), wykorzystaniu wojskowych systemów alarmowania takich jak np. syreny

w obiektach koszarowych, wykorzystaniu żołnierzy – łączników do informowania

ludności poprzez kontakt osobisty lub pomoc w rozplakatowaniu ogłoszeń.

Przy współczesnym rozwoju środków łączności, nie należy zapominać

o najprostszych sposobach dotarcia z informacją do ludności cywilnej. Łączność

ostrzegania i alarmowania winna być zawsze dublowana. Należy wykorzystywać

wszelkie możliwe nośniki informacji.

Wybór sposobu i środków przekazywania informacji będzie zależał od

możliwości wojsk, sztabów oraz rodzaju i zakresu przyjętego współdziałania

z lokalnymi władzami.

Szczególne znaczenie system ostrzegania i alarmowania będzie miał

w okresie wojny. Jeżeli w okresie pokoju pododdziały wojska będą w systemie

ostrzegania i alarmowania pełnić rolę pomocniczą, to w czasie wojny w zakresie

ostrzegania i alarmowania o zagrożeniach działaniami wojennymi będą spełniać jedną

z zasadniczych ról. Wojsko w okresie wojny będzie ostrzegać i alarmować ludność o:

- spodziewanych uderzeniach lotnictwa i rakiet przeciwnika na obiekty

przemysłowe, węzły komunikacyjne, a przede wszystkim obiekty wojskowe

położone w rejonach zurbanizowanych;

- uderzeniach wojsk lądowych;

- działaniach grup dywersyjnych w zakresie prowadzenia działań

psychologicznych, w tym dezinformacyjnych;

- o zagrożeniach skażeniami i skażeniach powstałych w wyniku uderzeń

BMR;

- działalności przeciwnika wobec ludności cywilnej na obszarach

okupowanych i ewentualnej potrzebie przeprowadzenia ewakuacji.

3.4. 3. Udział wojsk w akcjach ratunkowych.

Wojska Obrony Terytorialnej, w tym pododdziały ratownictwa, a w pewnym

zakresie również wojska operacyjne i pododdziały wsparcia logistycznego są

przygotowane do wsparcia działań ratowniczych organizowanych przez władze

lokalne.

Sprzęt będący na ich wyposażeniu umożliwia wykonanie przewidywanych

zadań oraz możliwość współdziałania z cywilnymi formacjami ratowniczymi. Wojsko,

gdy użycie innych sił i środków może okazać się niewystarczające ze względu na

rozmiary i charakter klęski lub po wyczerpaniu sił i środków innych podmiotów

realizujące zadania ratownicze, będzie uczestniczyć w zapobieganiu skutkom klęski

żywiołowej, awarii technicznej i ich usuwaniu. Użycie jednostek wojskowych w

akcjach ratowniczych będzie realizowane zgodnie z wcześniej opracowanymi planami

i przyjętymi ustaleniami lub w systemie nakazowo-alarmowym na rozkaz właściwych

dowódców. Każdorazowe użycie sił powinno być uprzedzone prośbą o pomoc złożoną

przez stosowne organy władzy administracji państwowej lub samorządowej.

Pododdziały wojskowe skierowane w rejon operacji ratunkowej, realizują

wspólnie misje ochrony ludności. W ramach tego zadania będą wspierać jednostki

straży pożarnej , w akcji gaszenia pożarów. Wykorzystując posiadany sprzęt i

specjalistów będą prowadzić rozpoznanie rejonu klęski, katastrofy lub awarii:

inżynieryjno – techniczne, medyczno – sanitarne,, skażeń i zakażeń oraz pożarowe. W

czasie trwania akcji ratunkowych żołnierze mogą stworzyć warunki do umożliwienia

siłom ratunkowym bezpiecznego dojścia do miejsc pożaru, oraz prowadzić akcję

ratunkową w zburzonych budynkach (wyszukiwanie poszkodowanych,

odgruzowanie);wydobywać poszkodowanych; oświetlać rejony zniszczeń za pomocą

(wojskowych agregatów prądotwórczych). W zakresie pomocy medycznej

pododdziały medyczne mogą brać udział w ewakuowaniu rannych do doraźnie

zorganizowanych punktów medycznych lub bezpośrednio do karetek pogotowia,

organizować własne punkty medyczne lub wspólnie z placówkami cywilnymi,

udzielać pomocy medycznej i sprawować opiekę nad poszkodowanymi.

W końcowym etapie akcji ratowniczej wojsko może wspierać środkami

transportu wojskowego akcję wywozu gruzu, zniszczonych drzew itp. Bardzo ważnym

elementem jest zdolność pododdziałów wojskowych do realizacji zadań w ramach

przywracania funkcjonowania niezbędnych świadczeń użyteczności publicznej np.

doraźne dostarczanie energii elektrycznej (wojskowe agregaty prądotwórcze), czasowe

wsparcie transportu lokalnego, zaopatrywania w wodę, żywność itp..

Organy porządkowe ,w tym Żandarmeria Wojskowa może wspierać cywilne

służby porządkowo – ochronne i Policję w izolowaniu rejonu klęski, ochronie

wybranych obiektów przed ewentualną kradzieżą i dewastacją, patrolowanie i

dozorowanie rejonu akcji ratunkowej.

Wojska inżynieryjne, w tym głównie pododdziały ratownictwa inżynieryjnego,

w ramach zabezpieczenia warunków bezpiecznej pracy dla sił i środków

likwidujących skutki klęsk, katastrof czy też awarii w rejonach zurbanizowanych

mogą prowadzić prace minerskie. Prace minerskie mają za zadanie wyburzać

fragmenty konstrukcji budynków grożących zawaleniem się podczas prac

rozbiórkowych. Warunkiem wyburzania budynków jest upewnienie się, że w gruzach,

piwnicach nie ma ludzi w tym ofiar. Wyburzanie części budynków będzie prowadzone

w czasie akcji ratunkowej, natomiast całkowita w okresie likwidacji skutków lub

odbudowy. Wyburzanie wojska OT będą prowadzić sposobem: ręcznym,

mechanicznym lub przy użyciu materiałów wybuchowych.

3.4.4. Udział wojsk w akcjach przeciwpowodziowych i przeciwlodowych.

Udział wojska w akcjach przeciwpowodziowych i przeciwlodowych wymaga

wyodrębnienia grupy zadań, które ze względu na możliwości mogą być przez nie

realizowane.

W ramach akcji przeciwpowodziowych wojsko jest gotowe do realizacji zadań

w zakresie informowanie ludności o zagrożeniach, wsparcia przygotowania procesu

ewakuacji, pomocy w prowadzeniu ewakuacji ludności (organizowanie punktów

zbiórek, pomoc w punktach załadowczych, przydzielenie środków transportowych dla

ewakuowanej ludności itd.) a także może organizować polowe, tymczasowe rejony

rozmieszczenia ewakuowanej ludności”. Pododdziały inżynieryjne współuczestnicząc

w dozorowaniu i obserwowaniu zagrożonych rejonów wzdłuż wałów

przeciwpowodziowych, będą także pomagać siłom cywilnym w umacnianiu wałów,

budowie doraźnych zapór wodnych, zamykaniu powstałych wyrw i przecieków w

wałach przeciwpowodziowych.

Ważnym elementem jest udział wojska w pełnieniu służby porządkowo –

ochronnej w tym szczególnie regulacji ruchu oraz wsparcie ochrony konwojów

humanitarnych, a następnie pomoc organizacjom humanitarnym w rozdysponowaniu

darów wśród ludności dotkniętej skutkami powodzi. W przypadku czasowego braku

energii, wody, czy problemów transportowych wojsko może doraźnie wspierać władze

cywilne w tym zakresie.

W czasie akcji przeciwlodowych oprócz zadań wymienionych powyżej

pododdziały saperskie są niezbędne w kruszeniu zapór lodowych przy wykorzystaniu

materiałów wybuchowych.

3.4.5 Udział wojsk OT w akcjach ratunkowych po uwolnieniu się TŚP

w wyniku katastrofy drogowej, kolejowej lub awarii przemysłowej.

Akcje ratunkowe na terenie zakładów przemysłowych są prowadzone przez siły

ratunkowe zakładów pracy oraz przy wsparciu państwowego systemu ratowniczo –

gaśniczego. Udział wojsk w tego typu akcjach może być uzasadniony jedynie w

przypadku posiadania środków ochrony indywidualnej przez TŚP. Akcją ratunkową

kieruje dyrektor zakładu. Jest on również odpowiedzialny za bezpieczeństwo ludności,

mienia i środowiska w obrębie 500m od zakładu pracy. W powyższej akcji ratunkowej

wojska mogłyby wspierać siły główne w następujących zadaniach:

- informowaniu ludności zamieszkałej w pobliżu zakładu o zagrożeniu

(konieczności ewakuacji);

- niesieniu pomocy ludności przy ewakuacji;

- wydzieleniu środków transportowych na potrzeby ewakuacji;

- izolowaniu wraz z funkcjonariuszami Policji, Straży Miejskiej oraz ŻW

rejonu zagrożonego skażeniem.

Katastrofy drogowe i kolejowe w wyniku, których nastąpiło uszkodzenie

cystern TŚP są bardzo niebezpieczne z racji ich nieprzewidywalności oraz możliwości

wystąpienia w każdym miejscu na drogach (kołowych, kolejowych) przewozu.

Ważnym z tego powodu jest czas reakcji i zgromadzenie w szybkim czasie sił

ratunkowych oraz pomocniczych do działania poza strefą skażeń (odizolowanie rejonu

skażenia, przeprowadzenie ograniczonej ewakuacji na kierunku przesunięcia się

skażonego obłoku itp.).

. Wojska mogą w ramach wyżej wymienionych akcji pełnić służby porządkowo –

ochronne (izolowanie rejonu skażeń, regulację ruchu, ochrony budynków

opuszczonych przez ewakuację ludności itp.), a także rozpoznawać strefy skażeń oraz

je odpowiednio oznakowywać. We współdziałaniu z państwową Strażą pożarną

organizować punkty zabiegów specjalnych.

Ważnym zadaniem na rzecz ogniw niemilitarnych może być organizowanie

polowych stanowisk kierowania akcją ratunkową dla sztabu (zespołu) kryzysowego.

W tym celu istnieje możliwość rozwijania polowych miejsc pracy (namioty),

wyposażenia w polowy sprzęt kwaterunkowy, oświetlenie stanowiska kierowania,

organizacja miejsc odpoczynku dla sił ratunkowych (zmian, zastępów,

pododdziałów)oraz zorganizowania polowego punktu żywienia dla kierownictwa akcji

oraz sił ratunkowych.

3.4.6. Udział wojsk OT w organizowaniu i prowadzeniu ewakuacji ludności.

Ewakuację ludności prowadzi się, gdy inne środki i sposoby ochrony ludności

nie zapewniają jej bezpieczeństwa w rejonie zamieszkania (przebywania).

Głównym organizatorem ewakuacji są władze cywilne wojewoda, starosta,

burmistrz. Ewakuacja ma zastosowanie zarówno w czasie pokoju jak i wojny. Jest

procesem złożonym i trudnym do przeprowadzenia ze względu na nie zawsze

pozytywne nastawienie ludności.

W ramach wsparcia władz cywilnych w przeprowadzaniu ewakuacji wojska mogą

współdziałać z Policją i Strażą Miejską w informowaniu ludności o zagrożeniu i

przygotowaniu się do ewakuacji np: poprzez wydzielenie wojskowego mobilnego

radiowęzła lub żołnierzy łączników do informowania przez kontakt osoby lub

rozplakatowanie ogłoszeń . W kolejnej fazie działania można kierujący akcją mogą

wykorzystać siły wojskowe do pomocy w ewakuacji ludności (informowanie,

załadunek na środki transportowe, ewakuowanie osób niepełnosprawnych i chorych).

Po opuszczeniu budynków z zagrożonego terenu pododdziały ochrony mogą

uczestniczyć w ochranianiu obiektów szczególnie narażonych na dewastację, kradzież

(sklepy, magazyny, hurtownie, szkoły) poprzez ich patrolowanie, organizowanie

stałych posterunków ochronnych - samodzielne lub z funkcjonariuszami Policji, Straży

Miejskiej i żołnierzami ŻW.

3.4.7. Udział wojsk OT w gaszeniu pożarów.

Wojska OT pomimo braku specjalistycznych środków takich jak bojowe wozy

strażackie mogą bardzo efektywnie wpierać Państwową Straż Pożarną i jednostki

Ochotniczej Straży Pożarnej w gaszeniu pożarów.

Pełniąc funkcje pomocnicze skierowane do akcji pododdział będą udzielać pomocy

siłom gaśniczym w zaopatrywaniu w środki gaśnicze (wodę, piasek itp.)a także w

bezpośrednim gaszeniu pożaru, wygaszaniu pogorzelisk oraz ich nadzorowaniu.

Jednym z podstawowych zadań realizowanych przez wojska w czasie gaszenia

pożarów będzie wykonywanie przerw ogniowych oraz pasów izolacyjnych.. Zależnie

od warunków i możliwości wojska będą wykonywać powyższe zadania przy pomocy

sprzęty okopowego, pił mechanicznych, maszyn do prac ziemnych oraz wykorzystując

materiały wybuchowe.

3.4.8 Udział wojsk OT w przywracaniu i utrzymaniu porządku w strefach klęsk.

Przywracaniem porządku w rejonach klęsk, katastrof, awarii głównie będzie

zajmować się Policja, Straż Miejska, Straż Kolei oraz Żandarmeria Wojskowa.

Wojsko może w ramach przywracania porządku wykonywać zadania

pomocnicze nie związane bezpośrednio z oddziaływaniem na ludność.

Niewątpliwie większy udział wojsk będzie w utrzymaniu porządku

w ramach, którego mogą realizować następujące zadania:

- organizowanie posterunków regulacji ruchu;

- organizowanie blokad – izolowanie rejonów prowadzonych akcji

ratunkowych, ewakuacji itp.;

- ochrona samodzielnie lub wspólnie z funkcjonariuszami Policji, Straży

Miejskiej lub żołnierzami ŻW obiektów narażonych na dewastację lub

kradzież;

- utrzymywanie porządku w rejonach stanowisk kierowania;

- wspieranie ochroną konwojów humanitarnych organizowanych przez ŻW

lub Policję.

Udział wojsk w realizacji powyższych zadań nastąpi w przypadku braku odpowiedniej

ilości sił i środków policyjnych, Straży Miejskiej oraz ŻW, eskalacji działań grup

przestępczych w rejonach klęsk i katastrof, wystąpienia paniki wśród zagrożonej

ludności lub konieczności natychmiastowego podjęcia działań porządkowych do czasu

przekazania ich oddziałom prewencji, Straży Miejskiej lub ŻW;

Współdziałanie wojsk z organami niemilitarnymi organizuje się w celu

pomyślnego wykonania zadań w ramach misji ochrony ludności zarówno

w czasie pokoju jak i wojny. Współdziałanie jest istotą i warunkiem koniecznym

wszelkich zorganizowanych działań zespołowych (działań zorganizowanych)

nastawionych na realizację wspólnego celu.

Współdziałanie osiąga się poprzez uzgodnienie potrzeb i możliwości oraz skupianiu

wysiłku i działań zarówno zasadniczych ogniw niemilitarnych jak: i militarnych co do

zadań, czasu, miejsca, zgodnie z przyjętą koncepcją osiągnięcia celu misji.

Organy dowodzenia wojskami OT w zakresie współdziałania z organami

niemilitarnymi na rzecz ochrony ludności będą pełnić rolę koordynatora.

.

Współdziałanie administracji wojskowej z ogniwami niemilitarnymi ma

charakter ciągły i realizowane jest w czasie pokoju oraz intensyfikowane

w okresie zagrożenia i wojny.

Współdziałanie realizowane jest zarówno w okresie planowania, organizowania jak i

podczas wykonywania zadań.

Głównym koordynatorem przedsięwzięć planistyczno – organizacyjnych są

władze cywilne. One również określą i wyznaczą kierującego misją, któremu na czas

wykonywania zadań winny być podporządkowane min. wydzielone siły i środki

wojskowe.

Podstawą działania jest opracowany wcześniej plan działania. Plany zagrożeń,

ewakuacji oraz działań ratunkowych, likwidacji skutków są

w dyspozycji Wydziałów Zarządzania Kryzysowego, Ochrony Ludności

i Spraw Obronnych. Natomiast dowódcy OW, szefowie WSzW i dowódcy jednostek

OT winny posiadać wyciągi z tych planów w zakresie treści obejmującej zadania

wojsk OT i płaszczyzny współdziałania z ogniwami niemilitarnymi.

Plany należy systematycznie uaktualniać i weryfikować w zależności od

sytuacji.

Zagrożenia powodowane siłami natury oraz rozwoju cywilizacyjnego mogą

powodować klęski, katastrofy i awarie o charakterze nieprzewidywalnym. Wówczas

opracowane plany mogą w znaczny sposób odbiegać od przyjętych sytuacji.

Umiejętność reagowania na tego typu zagrożenia będzie miała zasadnicze

znaczenie. Dlatego też w okresie pokoju należy dążyć do ścisłej współpracy

wszystkich sił na rzecz ochrony ludności. Współdziałanie w tym zakresie powinno

obejmować:

- prognozowanie, rozpoznawanie i ocenianie zagrożeń;

- wymianę doświadczeń;

- wspólne szkolenia zespołów kryzysowych;

- organizowanie ćwiczeń zarówno o charakterze teoretycznym jak również

praktycznym;

- kształtowanie określonych postaw wśród społeczeństwa.

ROZDZIAŁ IV

Koncepcja zmian w zakresie organizacji współpracy władz cywilnych i administracji wojskowej w systemie bezpieczeństwa powszechnego

4.1 Ocena stanu obecnego

Siły zbrojne RP uczestniczą w działaniach ratowniczych lub prewencyjnych w przypadku, gdy użycie innych cywilnych sił i środków jest niemożliwe lub niewystarczające np. ze względu na rozmiar klęski lub wyczerpanie sił i środków cywilnych. Takie zasady użycia sił wojskowych jako elementu wsparcia cywilnych służb ratowniczych są charakterystyczne dla wszystkich systemów państw demokratycznych. Wynikają one z roli wojska w demokratycznym państwie i jego możliwości oraz potrzeb i oczekiwań sfery cywilnej. Wojskowe Wsparcie Władz Cywilnych i Społeczeństwa realizowane jest we wszystkich stanach funkcjonowania państwa: pokój, kryzys, wojna, a jego zakres determinowany jest koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa w warunkach deficytu zdolności władz i sił cywilnych.

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku bagatelizowano w SZ RP problem

właściwego przygotowania wojsk do prowadzenia działań wsparcia władz cywilnych

w prowadzeniu akcji ratowniczych. Niestety, w roku 1992 w czasie pożaru Kuźni

Raciborskiej, oraz w 1997 w czasie powodzi brak zorganizowanego

i sprawnego wsparcia władz cywilnych przez wojsko przyczyniło się do powstania

znacznych strat wśród ludności cywilnej, jak i strat materialnych, które osiągnęły

poziom 3,5 mld złotych59 .

Koordynacja i kierowanie działaniami ratowniczymi lub prewencyjnymi

realizowane jest w zależności od obszaru działania oraz wielkości zaangażowanych sił

i środków wojskowych przez odpowiednie szczeble dowodzenia, tj. Sztab Generalny,

Rodzaje Sił Zbrojnych, Okręgi Wojskowe, Wojewódzkie Sztaby Wojskowe.

Użycie jednostek wojskowych wspierających działanie cywilnych służb

ratowniczych realizowane są zgodnie z wcześniej opracowanymi planami reagowania

kryzysowego lub w systemie alarmowo – nakazowym tj. na rozkaz właściwych

dowódców. Każdorazowe użycie wojska jest poprzedzone wnioskiem pomoc

złożonym przez stosowne organy administracji rządowej i samorządowej.

Szef Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego powinien pełnić funkcje doradcze

dla Wojewody co do zasadności, ilości i sposobu użycia sił wojskowych, a

jednocześnie powinien określać właściwym dowódcom wojskowym zadania do

wykonania i pełnić rolę koordynatora pomiędzy sektorem wojskowym

a cywilnym. Jednocześnie należy zauważyć, że w regulacjach dotyczących

powoływania i funkcjonowania zespołów reagowania kryzysowego nie przewidziano

59 Jalubczak Ryszard „Wojska Obrony Terytorialnej we wsparciu władz cywilnych i społeczeństwa” w” Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa” – materiały z seminarium przeprowadzonego w dniu 9 kwietnia 2003 r. na Wydziale Strategiczno – Obronnym

udziału przedstawiciela wojskowego, który reprezentowałby stronę wojskową w

sytuacji klęski żywiołowej. Jedynie w Rządowym Zespole Koordynacji Kryzysowej

zasiada przedstawiciel Ministra Obrony Narodowej.

W terenowych zespołach, na szczeblu gminy, powiatu i województwa brak jest

takiego przedstawiciela.

Jednak tam, gdzie do problemów bezpieczeństwa podchodzi się w należyty

sposób szef wojewódzkiego sztabu wojskowego jest członkiem WCZK i pełni swoją

funkcję doradczą i koordynującą, a wojskowi komendanci uzupełnień pełnią podobną

rolę odpowiedni w powiatach.

Innym problemem, który nie znalazł swojego rozwiązania w odpowiednich

dokumentach prawnych jest sprawa ponoszenia kosztów udziału wojska w akcjach

ratowniczych. Po zakończeniu akcji ratunkowej lub prewencyjnej koszty poniesione

przez siły zbrojne powinny być refundowane przez odpowiednie szczeble

administracji publicznej. Obecne rozwiązania prawne nie regulują zasad

refundowania poniesionych kosztów. Skłania to dowódców do minimalizowania

działań własnych mających na celu odpowiednie wyszkolenie żołnierzy oraz

przygotowanie sprzętu wydzielanego do akcji ratowniczych.

Kluczowe znaczenie dla skuteczności działań wojskowych na rzecz WWWCiS

miała decentralizacja niektórych uprawnień decyzyjnych oraz przekazanie ich

terytorialnym organom dowodzenia właściwym dla struktur administracji publicznej.

Jednak uważam ,że uprawnienia szefa terytorialnego organu dowodzenia, jakim jest

szef Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego, a także wojskowych komendantów

uzupełnień i dowódców jednostek wojskowych nie są wystarczające. Dowódcy

okręgów wojskowych corocznie podejmują decyzje

o ilości i składzie pododdziałów wydzielonych do wsparcia władz cywilnych

w działaniach ratowniczych. Wojewódzkie Sztaby Wojskowe otrzymują te informacje

w postaci „Planów użycia oddziałów i pododdziałów w przypadku wystąpienia

sytuacji kryzysowych”. Wojewoda zgłaszając potrzebę użycia sił wojskowych w celu

wsparcia działań ratowniczych powinien kierować odpowiedni wniosek do dowódcy

okręgu wojskowego poprzez szefa WSzW. Dowódca okręgu wojskowego który

określił wcześniej jakie siły i sprzęt wojskowy może brać udział w takich akcjach,

musi w takim przypadku powtórnie zatwierdzić udział wojska w działaniach

ratowniczych. Nie posiada on przy tym informacji o skali zagrożeń, które przecież nie

są stabilne, a wręcz przeciwnie są zmienne w czasie. Trudno więc sobie wyobrazić

sytuację, w której dowódca okręgu podejmuje decyzję o nie udzieleniu pomocy

władzom cywilnym. Większość działań ratowniczych realizowanych jest na szczeblu

powiatu, lub województwa, a jedynym przedstawicielem wojska mającym pełną

informację o sytuacji, skali zagrożeń, który jest w stanie ocenić czy wszystkie

możliwości władz cywilnych zostały już wykorzystane, oraz czy pomoc wojska jest

niezbędna, jest szef WSzW na szczeblu województwa lub wojskowy komendant

uzupełnień na szczeblu powiatu.

Szczególnie rażący jest brak przedstawicieli wojska jako stałych organów

doradczych o kompetencjach dowódczych na szczeblu powiatów i gmin, w których

występują częste zagrożenia powodziowe, duże prawdopodobieństwo pożarów lasów,

oraz inne zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego.

Skuteczność prowadzenia działań wojskowego wsparcia władz cywilnych jest

uwarunkowana funkcjonowaniem jednolitego systemu powiadamiania

i kierowania na okres przeciwdziałania zagrożeniom i ich skutkom. Powinien być on

sprzężony w obszarze wojska, cywilnych służb ratowniczych i bezpieczeństwa oraz

służb komunalnych.

Wojsko w działaniach wsparcia władz cywilnych powinno charakteryzować się

krótkim czasem mobilizacji określonych (wydzielonych) pododdziałów oraz sprzętu

do przeciwdziałania zagrożeniom niemilitarnym i ich skutkom. Siły

i środki wydzielone do działania ze składu wojsk operacyjnych nigdy nie będą tak

skuteczne i odpowiednio dyspozycyjne jak wojska obrony terytorialnej. Lokalne

struktury wojskowe obrony terytorialnej, które na co dzień ściśle współdziałają

z lokalną administracją w różnych obszarach są gotowe niemal do natychmiastowego

prowadzenia działań ratowniczych. Istotnym elementem właściwego przygotowania

wydzielonych sił wojskowych do działań ratowniczych jest odpowiednio zaplanowany

i realizowany plan szkolenia. W przypadku jednostek operacyjnych brak jest w

procesie szkolenia elementów współpracy

z władzami cywilnymi, wspólnych ćwiczeń i treningów z różnego rodzaju służbami

ratowniczymi. Brak jest również takiego szkolenia w pododdziałach obrony

terytorialnej. Odczuwalny jest brak ćwiczeń z udziałem wszystkich zainteresowanych

stron prowadzonych w miejscach największego zagrożenia.

Skierowanie sił wojskowych w celu wsparcia działań ratowniczych służb

cywilnych realizowane jest tylko w przypadku zgłoszenia takiego zapotrzebowania

przez władze cywilne, w sytuacji gdy zasoby będące w dyspozycji tych władz są

niewystarczające. Na szczeblu wojewódzkich sztabów wojskowych powołuje się do

pełnienia dyżurów grupy operacyjne, których zadaniem jest uruchomienie

odpowiednich sił, oraz koordynowanie ich udziału w akcji. W tej sytuacji wydaje się

celowym rozwiązanie które polega na tym, że grupy takie są powoływane zaraz po

tym, jak działanie rozpoczynają wojewódzkie centra reagowania kryzysowego.

W fazie zapobiegania i przygotowania, współdziałanie władz cywilnych

i wojskowych powinno dotyczyć planowania wspólnych działań, organizacji

monitoringu, łączności i alarmowania wymiany danych organizacyjnych oraz

rzetelnej oceny zagrożenia Pośród tych zadań analiza i ocena zagrożenia wydaje się

być najważniejszym zadaniem. Stanowi ona punkt wyjścia realizacji pozostałych

przedsięwzięć. Doświadczenia wskazują, że nie zawsze tak jest. Mankamentem jest

okresowe powoływanie do pełnienia stałych dyżurów grup operacyjnych przez

przełożonych szczebla centralnego, którzy dokonując oceny zagrożenia

bezpieczeństwa powszechnego stwierdzają konieczność podniesienia gotowości do

działania sił wojskowych. Dochodzi wówczas do sytuacji gdzie władze cywilne po

dokonaniu własnej oceny zagrożenia nie podnoszą gotowości swoich sił do działania,

wydziały kryzysowe urzędów wojewódzkich pracują w normalnym codziennym

trybie, a grupy operacyjne jednostek wojskowych, wojewódzkich sztabów

wojskowych pełnią dyżury 24 godzinne w natychmiastowej gotowości do działania.

Taka sytuacja wynika między innymi z tego, że brak jest odpowiedniej

współpracy władz cywilnych i wojskowych w fazie zapobiegania ( profilaktyki).

Wspólna analiza możliwości powstania zagrożeń w poszczególnych miejscach

i czasie powinna przyczyniać się do eliminowania, lub redukowania

prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń oraz ograniczenia ich skutków. Wynikiem

takiej analizy powinno być wspólne określenie w jakim stanie gotowości powinny

znajdować się służby ratownicze oraz siły i środki przewidywane do ewentualnego

wsparcia ich działania.

Dokonując analizy literatury przedmiotu w zakresie stanu prawno –

organizacyjnego WWWCiS stwierdziłem , iż w zakresie omawianej problematyki brak

jest opracowań, które poruszałyby ten problem w sposób kompleksowy. Dokonując

krytycznej oceny stanu faktycznego opierałem się przede wszystkim na źródłach

prawa, w tym ustawach, rozporządzeniach oraz innych dokumentach normatywnych,

oraz doświadczeniach własnych.

4.2 Propozycje założeń nowych rozwiązań

Przyjmując za podstawę powyższe wnioski oraz biorąc pod uwagę fakt, iż

zaangażowanie sił wojskowych w przeciwdziałanie i likwidację zagrożeń

niemilitarnych stale wzrasta, , celowe jest określenie kierunków zmian w procesie

Wojskowego Wsparcia Władz Cywilnych i Społeczeństwa.

Należy podjąć działania prawne i organizacyjne mające na celu przygotowanie wydzielonych pododdziałów Sił Zbrojnych do działań w zakresie wsparcia władz cywilnych, w takich dziedzinach jak klęski żywiołowe, katastrofy, zwalczanie terroryzmu, przestępczości zorganizowanej i ochrony granicy. Pododdziały, które otrzymały zadanie podjęcia takich działań w razie potrzeby powinny być objęte cyklem szkolenia specjalistycznego. Dowódcy tych pododdziałów powinni zostać

przeszkoleni w zakresie realizacji procedur współdziałania z władzami cywilnymi, kompetencji własnych oraz kierujących akcją ratowniczą w miejscu prowadzenia działań. Żołnierze wykonujący działania bezpośrednie muszą w ramach zajęć teoretycznych oraz praktycznych ćwiczeń przynajmniej jeden raz na kwartał doskonalić swoje umiejętności. Doktryna działań i wyszkolenie SZ powinno odpowiadać nowym,. parapolicyjnym i ratowniczym działaniom. Niezwykle istotne jest zapewnienie integracji szkolenia wydzielonych jednostek organizacyjnych Sił Zbrojnych z cywilnymi podmiotami bezpieczeństwa co warunkuje osiąganie wspólnych celów w zakresie WWWCiS.

Znowelizowana ustawa o powszechnym obowiązku obrony RP dopuszcza możliwość powołania żołnierzy rezerwy na ćwiczenia wojskowe w ramach uzupełnienia pododdziałów biorących udział w zwalczaniu skutków klęsk żywiołowych i katastrof60. Żołnierze rezerwy w ramach krótkotrwałych ćwiczeń wojskowych powinni być okresowo szkoleni wspólnie z żołnierzami służby stałej również z zakresu działań humanitarnych.

Należy przy tym zrezygnować z angażowania sił wojsk operacyjnych. Wymaga

to oczywiście konkretnych działań w dziedzinie organizacji wojsk obrony

terytorialnej. Wojska Obrony Terytorialnej są zasadniczym elementem systemu

Obrony Terytorialnej, który jak mawiał A. Beaufre najmniejszym kosztem potrafi

przystosować się do nieskończonej liczby różnych okoliczności, których nie można

przewidzieć61

60 Ustawa o powszechnym obowiązku obrony RP Dz. U. 2002 r. Nr 21 poz. 205 „Niezależnie od ćwiczeń wojskowych, żołnierzy rezerwy można powołać do okresowej służby wojskowej w przypadkach uzasadnionych potrzebami obrony państwa lub potrzebami Sił Zbrojnych, albo potrzebami zwalczania klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków”61 R. Jakubczak „Wojska Obrony Terytorialnej we wsparciu władz cywilnych i społeczeństwa” w Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa” – materiały z seminarium przeprowadzonego w dniu 9 kwietnia 2003 r. na Wydziale Strategiczno – Obronnym

Wojska Obrony Terytorialnej są komponentem sił zbrojnych który jest niezbędny do zabezpieczenia funkcjonowania państwa w czasie pokoju. Obok przygotowania do prowadzenia działań obrony terytorium kraju w czasie wojny, pododdziały OT są w pełni przygotowane do działań humanitarnych.

Pod pojęciem działań humanitarnych wojsk należy rozumieć „systemowe

przedsięwzięcia z ich udziałem, których celem jest zapewnienie obywatelom

bezpieczeństwa, ochrony przed zorganizowaną przestępczością, terroryzmem

i skutkami działań militarnych oraz katastrof i kataklizmów, a także naruszaniem

godności i wolności obywateli”.62 Działania takie realizowane przez wojska OT

wykonywane są po dowództwem terytorialnych organów dowodzenia.

Aktualne zmiany strukturalne w armii nie sprzyjają rozwojowi jednostek

obrony terytorialnej. Istniejące Brygady Obrony Terytorialnej są stopniowo

zmniejszane, część z nich w najbliższym czasie zostanie przekształcona do poziomu

batalionów. Tworzenie kolejnych batalionów ratownictwa inżynieryjnego przebiega

bardzo powoli, a plany objęcia zasięgiem ich działania całego terytorium kraju są

odkładane na kolejne lata. Konieczne są zmiany strukturalne

i ilościowe pododdziałów OT. Zamiast dużych brygad obrony terytorialnej bardziej

zasadne wydaje się być tworzenie takich jednostek o strukturze batalionu. Ich

wyposażenie i wyszkolenie powinno być dostosowane do działań związanych

z likwidacją zagrożeń niemilitarnych. Powinny być wyposażone w sprzęt

inżynieryjny, medyczny, rozpoznania i likwidacji skażeń. 62 L.Łukaszuk, Studiom o rozszerzeniu NATO, Warszawa 1995

Jednostki wojskowe dysponują bazą koszarową, przygotowaną do przyjęcia

uzupełnienia żołnierzami rezerwy. Należałoby dokonać takich regulacji wewnątrz

resortowych, aby działając w warunkach pokojowych jednostki te mogły udostępnić

swoją bazę koszarową dla poszkodowanej ludności cywilnej. Istniejące obecnie

Brygady obrony terytorialnej posiadają możliwości zakwaterowania .około 4000.osób.

Działania humanitarne w czasie pokoju powinny być podstawowym rodzajem

działania wojsk OT

Niezbędne jest uregulowanie prawne sprawy ponoszenia kosztów udziału wojska w akcjach ratowniczych. Po zakończeniu akcji ratunkowej koszty poniesione przez siły zbrojne powinny być ponoszone przez organ administracji publicznej, który wystąpił z wnioskiem o użycie wojska. Reguły finansowania działań wojskowych na rzecz władz cywilnych powinny być jasne i jednoznaczne. Pozwoli to na odtworzenie gotowości do działania używanego sprzętu, jego konserwacje i naprawy, a także na wpłynie pozytywnie na podejście dowódców wydzielających swoje pododdziały do wyszkolenia żołnierzy oraz przygotowanie sprzęta wykorzystywanego do akcji ratowniczych.

Wojewódzkie sztaby wojskowe spełniają bardzo ważną rolę polegającą na

koordynacji współdziałania wojska z organami administracji rządowej

i samorządowej. Zasadne jest skrócenie i uproszczenie procesu decyzyjnego

dotyczącego skierowania sił wojskowych do działań w czasie akcji ratowniczych.

W przypadku działań prowadzonych przez zespół reagowania kryzysowego szczebla

gminy lub powiatu, wójt, burmistrz lub starosta powinien kierować wniosek o

udzielenie wsparcia wojskowego do właściwego wojewody, który z kolei może

zdecydować o skierowaniu w rejon działań dodatkowych sił cywilnych, lub

w przypadku potrzeby użycia specjalistycznego sprzętu pozostającego w dyspozycji

wojska zwrócić się z takim wnioskiem do szefa WSzW. Szef WSzW jako koordynator

i doradca wojewody powinien podejmować ostateczną decyzję

o użyciu wojska. W ramach obowiązującego systemu meldunkowego dowódca okręgu

wojskowego powinien otrzymywać meldunki o rodzaju i zakresie udzielonego

wsparcia, który musi być zgodny z wcześniej opracowanymi przesłanymi przeze okręg

wojskowy do WSzW „Planami użycia oddziałów

i pododdziałów w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych”.

W celu właściwej koordynacji udziału wojska w akcjach prowadzonych przez

gminę, powiat szef WSzW powinien skierować do odpowiedniego zespołu reagowania

kryzysowego swojego przedstawiciela. Mógłby to być wojskowy komendant

uzupełnień na terenie administrowania którego znajduje się organ administracji

samorządowej prowadzący akcję ratowniczą. W celu zapewnienia pełnej możliwości

koordynowania wsparcia wojskowego WSzW powinny dysponować odpowiednimi

środkami łączności kompatybilnymi z tymi używanymi przez władze cywilne, policję

straż pożarną i innymi służbami. Niezbędne jest również dysponowanie środkami

transportowymi, którymi w razie potrzeby przedstawiciele WSzW lub WKU mogliby

udać się w miejsce wystąpienia klęski lub katastrofy.

Jednym z warunków szybkiego i sprawnego podjęcia działań jest

funkcjonowanie jednolitego systemu alarmowania i powiadamiania zorganizowanego

na potrzeby reagowania kryzysowego. System taki musi być sprzężony z

odpowiednimi organami władz cywilnych, Policją, Strażą Pożarną, służbami

ratowniczymi oraz innymi formacjami przewidzianymi do udziału

w akcji.

Występowaniu klęsk żywiołowych, katastrof lub innych zdarzeń oraz

związanym z tymi wydarzeniami akcjom ratowniczym towarzyszy duże

zainteresowanie mediów. Istnieje duże zapotrzebowanie na informacje o skutkach

zaistniałego zdarzenia, a działanie służb ratowniczych jest obserwowane przez

społeczeństwo dzięki przekazom telewizyjnym, radiowym lub artykułom prasowym.

Również w przypadku użycia sił wojskowych należy liczyć się z tym, że reporterzy i

dziennikarze będą poszukiwali informacji na temat udziału wojska

w tych akcjach. W celu przedstawienia właściwego wizerunku wojska, oraz

fachowego i rzetelnego przekazywania informacji w Szef Wojewódzkiego Sztabu

Wojskowego powinien wyznaczyć i zapewnić właściwe przygotowanie merytoryczne

swojego przedstawiciela ( oficera prasowego), który w ramach przyjętych form

( wywiady, konferencje prasowe, oświadczenia, komunikaty) informowałby opinię

publiczną na temat udziału wojska w akcjach ratowniczych. Sposób i zakres

przekazywanych informacji powinien być ukierunkowany na pozyskiwanie poparcia i

aprobaty społecznej.

ZAKOŃCZENIE.

Badania podejmowane podczas pisania pracy służyły określeniu stanu wiedzy oraz

analizie obecnych rozwiązań w zakresie współdziałania władz cywilnych i

administracji wojskowej w systemie bezpieczeństwa powszechnego. Badaniu i ocenie

podlegały rozwiązania prawne i organizacyjne współpracy władz cywilnych i

wojskowych. Współpraca ta ma duże znaczenie w okresach zagrożenia

bezpieczeństwa powszechnego na wszystkich poziomach reagowania kryzysowego.

Badania dotyczyły Polski, zarówno rozwiązań najnowszych jak i doświadczeń lat

międzywojennych i powojennych, oraz państw NATO ,w tym USA i państw

europejskich. Zarówno doświadczenia historyczne jak i współczesne rozwiązania

stosowane w Polsce i innych państwach wskazują na wzrastającą rolę wojska

w zmieniających się uwarunkowaniach bezpieczeństwa powszechnego. Ze względu na

potencjał ludzki, wysoki stopień zorganizowania, hierarchiczną strukturę ułatwiającą

kierowanie zespołami ludzkimi w praktycznym działaniu, szybkość reakcji, posiadany

sprzęt, itp. udział pododdziałów Sił Zbrojnych w systemie bezpieczeństwa

powszechnego jest niezbędny.

Biorąc pod uwagę posiadane doświadczenie oraz wiedzę z zakresu wojskowego

wsparcia władz cywilnych w czasie klęsk żywiołowych

i katastrof, przyjąłem hipotezę, że aktualny stan rozwiązań w dziedzinie współpracy

administracji wojskowej i władz cywilnych dla zapewnienia bezpieczeństwa

powszechnego jest niezadowalający. W toku prowadzonych badań stwierdziłem iż

istotnie rozwiązania prawne i organizacyjne w naszym kraju w tej dziedzinie

wymagają modyfikacji i udoskonaleń.

Konieczne jest zastosowanie podejścia interdyscyplinarnego ponieważ nie jest

możliwe zinterpretowanie wszystkich zdarzeń wpływających negatywnie na

bezpieczeństwo powszechne. Powoduje konieczność opracowania procedur bardziej

uniwersalnych. Rozwiązania organizacyjne, szczególnie w kwestii procedur

podejmowania decyzji w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa w Siłach Zbrojnych

RP są zbyt skomplikowane i opóźniają moment rozpoczęcia konkretnych działań.

W pracy dokonałem analizy kilku problemów badawczych

Aby dokonać wnikliwej analizy problemu badawczego, w czasie badań

podjąłem próbę odpowiedzi na szereg szczegółowych problemów badawczych.

W wyniku prowadzonych działań udzieliłem odpowiedzi na pytanie dotyczące

doświadczeń w zakresie współpracy administracji wojskowej

i władz cywilnych w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego. Następnie

przedstawiłem aktualne rozwiązania problematyki współpracy administracji

wojskowej i władz cywilnych dla zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego

obowiązujące w innych państwach. W kolejnej fazie badań określiłem zadania

realizowane przez władze cywilne oraz wojskowe

w omawianym systemie bezpieczeństwa powszechnego, oraz ich wzajemne relacje

i organizację współpracy.

Następnie dokonałem krytycznej oceny aktualnych rozwiązań wraz ze wskazaniem

kierunków ewentualnych zmian sprzyjających doskonaleniu omawianej

problematyki.

Doświadczenia dowodzą , że główne zadania współpracy władz cywilnych

i administracji wojskowej w dziedzinie bezpieczeństwa powszechnego dotyczą

działań ratowniczych, ochrony ludności i środowiska. Należy jednak zwrócić

uwagę na występowanie szeregu niebezpiecznych sytuacji, trudnych do

przewidzenia, nie związanych z klęskami żywiołowymi lub awariami

technicznymi, gdzie jednocześnie wsparcie wojskowe jest niezbędne.

Skuteczność wsparcia władz cywilnych, właściwa jego koordynacja i

efektywność są zależne w znacznej mierze od przeniesienia zasadniczych

uprawnień decyzyjnych na terytorialne organy dowodzenia: w województwach na

szefów wojewódzkich sztabów wojskowych, natomiast na szczebli powiatów, w

pewnym ograniczonym zakresie na wojskowych komendantów uzupełnień.

Propozycje nowych rozwiązań ,które przedstawiłem w ostatnim rozdziale pracy

wymagają zmiany systemu szkolenia oraz rozwiązań organizacyjnych. Nie może

to oczywiście wpływać negatywnie na poziom gotowości bojowej oraz zdolności

do realizacji zadań czasu wojennego jednostek wojskowych zaangażowanych w

wysiłku wsparcia władz cywilnych.

Zdaję sobie sprawę z niedoskonałości wyników moich badań które zostały

przedstawione w niniejszej pracy. Liczę na rzetelne opinie czytelników, które będą

niezwykle pomocne w dalszym zgłębianiu przeze mnie poruszanych zagadnień,

oraz dokonaniu korekt merytorycznych i metodologicznych

w dotychczasowych wynikach mojej pracy.