za makedonskite raboti - 08... · razni nekaneti gosti, kako: bugari, grci i srbi. po politi~kata...

Krste Petkov Misirkov

Za makedonskiteraboti

Izdava:Fondacija “Ramkovski”

Skopje, maj 2007

Biblioteka:Vrvici

Uredile:Georgi Barbarovski

Goce Ristovski

Spored redaktiraniot tekst na akademikot Bla`e Ristovski

Kompjuterska obrabotka i korici:Marjan Delevski

Korektura:Suzana Mitrevska

Pe~ati:IPK Rodina AD, Sofija

Krste Petkov Misirkov

Za makedonskiteraboti

Prazna

5

Kon izdanievo

Da si ja sakame tatkovinata - toa e patriotizam. Votoa nema ni{to lo{o! Naprotiv. Bez patriotizam nitudr`avata ne mo`e da opstane.

Misirkov go napravi toa za Makedonija i ni osta-vi skapocen podarok. Objavuvaj}i ja „Za makedonskiteraboti” vo 40.000 primeroci i delej}i ja besplatno,nie samo go prenesuvame podarokot na Misirkov domladite generacii za da go za~uvame vo kolektivnatamemorija.

Velija Ramkovski

Prazna

7

Predgovor

Sekoj ~ovek, kako ~len od nekoja op{tina ili od nekoe drugarstvo, imaizvesen dolg i izvesni prava kon i od niv. Narodot ne e ni{to drugo, osven ednogolemo drugarstvo, osnovano na krvno rodstvo, na op{t proizlez, na op{tiinteresi. Pametuvaweto na toa rodstvo, toj proizlez i tie interesi go nateru-vaat sekoj ~len od nekoj narod da se odre~e od nekoi svoi prava i interesi zada mu posveti del od svoite sili na op{toto dobro. Toa e dolgot kon narodniteinteresi, za {to ~lenot od narodnosta dobiva za{tita na svoite li~ni intere-si tamu, kade {to ne se dosta samo negovite sili. Dolgot kon narodot e tesnovrzan so dolgot kon tatkovinata, za{to poimot narod e tesno vrzan so poimottatkovina. Dolgot kon narodot i tatkovinata zavisi od istoriskite priliki {togi preìvuva eden narod i edna zemja. Toj se primenuva spored prilikite.Dolgot kon tatkovinata i narodot, do negovoto ispolnuvawe, se vika narodenideal i kon negovoto ispolnuvawe treba da se stremi sekoj svesen ~ovek.Narodniot ideal se primenuva spored istoriskite priliki, i toa {to deneskabilo naroden ideal-utre, po negovoto osa{testvuvawe, }e mu otstapi mesto nadrug, za koj ponapred malku se mislelo. êsto pak od eden narod istoriskitepriliki baraat ili korenoizmenuvawe na narodnite ideali, korenen obrat naidealite vo drug pravec, ili go zagrozuvaat nego so polno uni{toùvawe.Narodnite ideali, ili dolgot kon tatkovinata, se razbiraat od razni ~lenovi nanarodot razli~no. Koj najverno go razbral vistinskiot i najpraviot narodenideal se gleda so poramnuvaweto na razbiraweto na narodniot ideal od raznilica. Za da moè da se napravi poramnuvawe i ocenuvawe na razli~no razbran-ite narodni ideali, treba tie da bidat iskaàni usno ili na kniga.Iskaùvaweto na svoeto razbirawe na narodnite ideali i kritikata na takvitene e prazna rabota, za{to idealite se du{ata na op{tata narodna rabota i odzdravosta na taa du{a zavisi i zdravosta i plodovitosta na samata op{tonaro-dna rabota. Lo{o razbranite narodni ideali samo gi zgolemuvaat narodnitenesre}i, bez da mu donesat polza na narodot.

Taka razbiraj}i go dolgot kon tatkovinata, jas se re{iv, prvo, da go izloàmmoeto razbirawe na narodnite ideali na Makedoncite vo eden red rasuduvawa,pro~itani vo petrogradskoto Makedonsko slovensko nau~noliteraturno drugarst-vo “Sv. Kliment” , a posle i da gi nape~atam vo ovaa kniga, kade {to se pomestenii rasuduvawa nepro~itani vo spomenatoto drugarstvo. So toa mislam deka ispol-nuvam, sproti moite sili, eden del od mojot dolg kon narodot moj i kon tatkovina-ta moja.

Mnozina od makedonskite ~ita~i }e bidat za~udeni od pojavuvaweto na taakniga. Za za~uduvawe }e im bide vo nea mnogu. Nekoi }e re~at: zo{to otcepuvaweod Bugarite, koga nie dosega sme se velele Bugari i soedinuvaweto, a ne rascepu-

8

K. P. Misirkov - ZA MAKEDONSKITE RABOTI

vaweto, ja pravi silata? Drugi }e rasuduvaat oti so polnoto otcepuvawe, od ednastrana, }e likuvaat na{ite neprijateli, koi{to gi naso~uvaat site svoi sili da gioslabnat balkanskite Sloveni za da si podgotvat po~va za razdeluvawe na balka-nskite zemji pome|u niv, a od druga strana, oti toa }e ne natera nas Makedonciteda se otkaème od na{iot prv dolg, da se borime za politi~ka slobodija, darazru{ime se dosega napraveno i da zafatime se odnovo, taka da se re~e, od azbu-ka. Treti }e najdat oti jas propoveduvam nekakva nade` za popravuvawe na Turcitesproti nas i na evropskite reformi vo na{ata tatkovina, koga dosega jasno bilodokaàno oti ni Turcija sakala, saka i }e saka reformi vo Makedonija, nigolemite dràvi se nakloneti da ja prinudat Turcija za da ni dade nekakvi, pa inajmali reformi. Golemite dràvi, velat mnozina, samo igraat diplomatska igraso reformi za da ne sklonat nas da se otkaème od oruènata borba so Turcija, odkoja se naru{uva nivniot mir, a koga }e se odre~eme od taa borba tie }e oslabatda baraat od Turcija reformi za Makedonija.

Tie se najglavnite prigovori {to gi o~ekuvam od mnozina od moite sonarodni-ci. Mi se ~ini oti oni ne se pravi i ete zo{to: Vo novata kniga se zboruva, visti-na, i za otcepuvawe i za soedinuvawe, no za otcepuvawe od tie {to sme ve}e otcepenii so koi nikojpat ne }e ni dozvolat da se soedinime, a za soedinuvawe so tie so koisme moralno zadolèni da se soedinime i so koi soedinuvaweto e vozmo`no. Akoso na{eto otcepuvawe od balkanskite slovenski narodi go postigneme soedinu-vaweto na seto makedonsko slovensko naselenie vo edno celo, nie ne }e oslabneme,tuku }e se usilime, taka {to od ispolnuvaweto na ideite {to se razvieni vo taakniga samo }e se opravda poslovicata deka silata e vo soedinuvaweto.

Sega se pra{uva: dali od na{eto otcepuvawe od balkanskite narodi }e sevospolzuvaat na{ite neprijateli i koi se tie? Sega vo Bugarija e moda da zboru-vaat deka najgolemi neprijateli na balkanskite Sloveni se: Rusite i Avstro-Ungarcite, koi sakaat na po~va na makedonskoto pra{awe da se zafati i da seprodolì edna borba me|u Srbite i Bugarite, koja }e gi oslabi silite i na ednitei na drugite do takva stepen {to }e treba da se nabrkaat vo balkanskite rabotiRusija i Avstro-Ungarija i prvata }e gi zavojuva Bugarija i Stambol, a vtorataSrbija i Solun. Jas }e si dozvolam da ne se soglasam so takvo dlaboko politi~ko“dalekoviduvawe”. Moè Bugarite i se pravi koga mislat oti Rusija bez Bugarijane moè da sa{testvuva, ni politi~ki ni ekonomski, no toa e bugarska politika, ajas ne sum nameren da politikantstvuvam bugarski. Jas sum Makedonec i intere-site na mojata tatkovina mi se pretstavuvaat taka: ne Rusija i Avstro-Ungarija seneprijatelite na Makedonija, a Bugarija, Grcija i Srbija. Samo energi~nata borbaso tie tri dràvi }e ja izbavi od pogubuvawe na{ata tatkovina.

Borbata so trite balkanski dràvi ne im protivre~i na na{ite interesi,koi se dostigaat i so revolucija i so evolucija, ili postepeno razvivawe nana{iot narod vo moralno-religiozen pravec. Revolucijata stana i iako imanajuàsni posledici za nas, pak dade nekoi blagodatni rezultati so koi{tomoàt da bidat zadovoleni na{ite borci za nacionalna slobodija: toa se

PREDGOVOR

9

Mirc{tegskite reformi, koi }e bidat ra{ireni sproti nu`dite {to }e sepokaàt so vreme. Ideite za polno otcepuvawe na na{iot narod od drugite balka-nski narodi ne se protivre~je na dosega{noto rabotewe na na{iot narod za slo-boda, a samo prodolènie na negovoto dosega{no rabotewe, vrz evoluciona po~va.Dosega na{iot narod se interesuva{e pove}e samo za polna politi~ka avtonomi-ja, a vo nacionalnite na{i interesi dopu{ta{e ba{ibozu~ki da mu se nabrkuvaatrazni nekaneti gosti, kako: Bugari, Grci i Srbi. Po politi~kata borba ide zna~inacionalnata. No borbata so propagandite vo Makedonija ne e ~ekor nazad, tukunapred, za{to i tuka imame rabota so borba za sloboda, so borba so mra~nite sili{to ne & dozvoluvaat na na{ata tatkovina sama so svoi o~i da gi gleda svoiteinteresi, ami & navrzuvaat o~ila {to ja zamra~uvaat vistinata i & pridavaatbugarska, srpska i gr~ka boja. Vreme e da gi otfrlime od o~ite na{i mreìte {toni gi kladoa nacionalnite i verskite propagandi vo Makedonija.

Za na{ite odnosi kon Turcite jas moàm da re~am samo edno: nie smezadolèni da napravime se {to se bara od nas za da & dokaème na Turcija otinejzinoto ostanuvawe kako evropska dràva sre}ava vo nas polno so~uvstvo. Niesme zadolèni da bideme lojalni podanici na Negovoto Carsko Veli~estvoSultanot. No pritoa barame i }e barame od Negovoto pravitelstvo cel red refor-mi, koi }e ni gi so~uvaat najglavnite interesi na na{eto nacionalno i kulturnorazvivawe. Jas mislam oti nie treba da bideme lojalni kon Turcija, no pretpola-gaj}i oti turskoto pravitelstvo i narod }e razberat najposle oti interesite nanivnata dràva vo Evropa se sovpa|aat so na{ite i zavisat najmnogu od niv, a nesi protivre~at, i zatoa Turcite prvi }e treba da go dokaàt iskrenoto sakawe dase vo mir so nas i so toa da ja zasluàt na{ata poddr{ka na nivnite interesi. Akopak tie mislat so nas da ne se ceremonat i da ne laàt Evropa i nas so reformi{to ne gi ispolnuvaat, toga{ ne }e se za~udi Turcija ako i nie gi obrneme na{itepogledi kon Evropa i od nea barame da se vovedat vo na{ata tatkovina so sila tiereformi {to se priznavaat od silite evropski za vistinska trebnost za uspe-vaweto na religiozno-nacionalnoto i kulturnoto razvivawe na makedonskiterisjani. Evropa }e gi obrne pogledite na na{ite barawa, za{to taa e zadolènada go napravi toa so dva me|unarodni akta: proektot za reformi vo Makedonija odfevruari i Mirc{tegskiot proekt. Tie dva me|unarodni akta ni obe}avaat poste-peno ra{iruvawe na reformite vo Makedonija i so toa ni davaat pravo da seobra}ame do dvete reformatorski dràvi so memorandumi i po drugi pati{ta zada im ukaème na na{ite religiozno-nacionalni i ekonomski nu`di, kako i natoa {to go pravi Turcija, za da se ispolnat tie na{i nu`di.

Znam mnogu arno oti mnozina so ironija }e se odnesat kon moite nadeì zaevropski reformi. No na tie ironii eve so {to jas }e odgovoram: Ne e vistinakaùvaweto deka ne }e izleze ni{to od usilbite na Rusija i Avstro-Ungarija dase uredat rabotite vo Makedonija. Proektite za reformi i usilbata da se vove-dat tie ne se, kako {to mislat mnozina, samo igra da pomine vreme i da si ostanese kako {to si bilo. Proektite za reformi na Rusija i Avstro-Ungarija se

10


me|unarodni akti, neispolnuvaweto na koi od Turcija e nasme{ka i oskrbuvaweza reformatorskite dràvi i im dava polno pravo za represalii protivnaru{uva~ot na me|unarodnoto pravo. Da bilo taka lesno i beznakaànoprestapuvaweto na me|unarodnoto pravo, dosega dràvite deneska }e primaa nasebe razni zadolènija i utre }e se otkaùvaa od niv. No ne bilo taka.

Reformite rusko-avstriski, {tom se me|unaroden akt, }e im davaat pravosekoga{ na Makedoncite da nastojuvaat pred golemite sili da se ispolnat vocelost. Neka ne mislat oti tie moàt da bidat zakopani, kako {to e zakopanBerlinskiot dogovor so negoviot 23 ~len za Makedonija. Berlinskiot dogovorvistina e zakopan, no ne od Evropa, a od Bugarija, koja go izvr{i soedinuvawetoso Isto~na Rumelija so nasilstven prevrat - bez soglasnost na dràvite {to gopotpi{aa Berlinskiot dogovor, a so naru{uvaweto na eden paragraf se naru{uvai celiot dogovor. Sega{nite rusko-avstriski reformi mnogu se razlikuvaat odBerlinskiot dogovor so toa {to tie se samo me|unaroden akt sklu~en me|u tridràvi. Osven niv, vaèn faktor se javuvame samo nie Makedoncite. Voljata nadvete sojuzni dràvi: Rusija i Avstro-Ungarija moè da sretne protivdejstvo samood Turcija i od nas, no najpove}e od nas, za{to so reformite se baraat, ne od nas,a od Turcija, zadolènija i ako nie so na{ite raboti pokaème oti tiezadolènija {to se baraat od Turcija ne n$ zadovoluvaat, toga{ nie samo }e &pomogneme na Turcija ni{to da ne vovede od reformite {to se baraat od nea.Turcija }e veli oti taa se {to moè da napravi }e napravi i napravila, a pove}ene moèla da napravi zatoa {to komitetite ne mu davaat na naselenieto da seuspokoi, a vo edna zemja kade {to se e vo voena sostojba site dobri nameri na vla-data se ru{at od sprotivstavuvaweto na nemirnoto naselenie; a ako voenata sos-tojba se prodolì pove}e od edna godina, reformite }e zastarat po na{a vina i}e se zakopaat. Takva edna slu`ba nie & isluìvme na Turcija po objavuvaweto nafevruarskite reformi. Isto taka, ako ne sakame nikakvi reformi, moème da &posluìme i za napred. I posle, kako i dosega, pak }e ja frlime vinata nagolemite sili, koi sekojpat izleguvaat krivi za na{ite gre{ki.

Nastanite {to se razvija dosega ni pokaàa jasno kolku nie samite moèmeda si napakostime, mislej}i oti postapuvame pravilno.

Za da se predupredat `rtvite od edno sekade{no vostanie, se izrabotifevruarskiot rusko-avstriski proekt za reformi, vistina ne sovr{en, no sodogovor oti toj }e bide postepeno ra{iren. Pominaa mesec, 2, 5, 7 i ni{to od negone izleze. Se pra{uva: zo{to? ]e odgovorat na{ite: za{to Turcija i Evropa nesakaat seriozno reformi. No ne e taka. Turcija moè i ne saka reformi, no sakaattie {to go izrabotija proektot. Se pra{a{e samo: komu prilikite }e mu dozvolatda naddeli? A vo tie priliki najvaèn faktor bevme nie. Da se sklonevme predvoljata na Evropa i ~etite ili da se predadea ili da se ottrgnea vo Bugarija, ilibarem da se napravea nekoi pregovori so reformatorskite dràvi, vo koi prostomoè{e da se re~e oti ili }e se ottrgnat ili }e se predadat, no neka ne go ma~atTurcite mirnoto naselenie zatoa {to moè nekade se imaat pu{ki, toga{ }e

PREDGOVOR

11

nastape{e vo Makedonija mirno vreme koga }e se bara{e od Turcija da se vovedatvo polnost reformite i da se otteglat vojskite od Makedonija. No {to napravikomitetot? Toj re{i 4 meseci da gi ~eka rezultatite od voveduvaweto na refor-mite i posle so “~ista sovest” go objavi vostanieto. Vo vreme na objavuvaweto navostanieto komitetot moè{e da re~e oti toj ne im pre~el na golemite dràvi dagi vovedat reformite. No toa ne e to~no. Vistina, ~etite gi izbegnuvaa bitkite,no toa u{te ne zna~i deka ne pre~ea da se vovedat reformite. Tie gi izbegnuvaa,no Turcite baraa bitki i uspeaja pove}e od komitetot. Komitetot kaùva{e dekanema ~eti, nema protivdejstvo na reformite od negova strana, a pak Turcitekaùvaa deka ima ~eti, naselenieto deka ima oru`je i se gotvi za vostanie, vojska-ta ima postojani sudiri so ~etite, ~etite gi ubivaat mirnite ìteli {to ne gislu{aat i mu se verni slugi na padi{ahot. Ako gi zememe novinite od vremeto napublikuvaweto na fevruarskite reformi do i po objavuvaweto na vostanieto voBitolsko na 20 juli i gi pregledame vo niv telegramite od Stambol, toga{ }evidime oti Portata postojano im pretstavuva na ruskiot i na avstro-ungarskiotambasador spisoci od bitkite na turskiot asker so ~etite, spisoci od najdenooru`je pri pretresite kaj naselenieto, spisoci od ubistva izvr{eni od ~etitenad mirnoto naselenie. I najposle spisoci od vovedeni reformi. [to saka{e dare~e Turcija so tie spisoci e mnogu jasno: “Jas sakam da vovedam reformi voMakedonija, no namesto reformi sega-zasega }e vovedam asker i maki, za{to zem-jata se gotvi za revolucija, podgotvuvana od prestapnoto rabotewe na komitetite,koi{to pretstavuvaat kako dràva vo dràva: }e mi dozvolite prvin da ja smiramzemjata i da vovedam mir, a posle }e se vovedat nu`nite reformi”. So drugizborovi: komitetot mi dava vozmo`nost za edna godina da se izvinuvam za neis-polnuvaweto na reformite a posle ne }e gi vovedam, za{to tie }e ostarat. Etekakva usluga nie & napravivme na Turcija so na{eto nedoveruvawe kon avstro-ruskiot proekt od reformi. Sakame li u{te edna{ da ne & posluìme na Turcija ipak da ne gi napravime krivi drugite za na{ite gre{ki? Jas mislam oti ni{todrugo ne ni ostanuva da napravime, osven da se odneseme so polna doverba konreformatorskite usilija na dvete zainteresirani sili i so toa da gi angaìrame~as poskoro da se vovedat obe}anite reformi.

So ovie nekolku zborovi jas sakav da ja pojasnam sodrìnata napredloènata na makedonskite ~ita~i kniga za najva`nite za nas pra{awa. Kakosledbenik na idejata za polno oddeluvawe na na{ite interesi od interesite nabalkanskite narodi i za samostojno kulturno-nacionalno razvivawe, jas i janapi{av na centralnoto makedonsko nare~je, koe za mene otsega natamu ima dabide literaturen makedonski jazik. Neramnostite {to }e se pokaàt vo jazikotna mojata kniga se sosem prirodni i }e moè da se otstranat samo pri edno pod-laboko znaewe na centralnoto makedonsko nare~je, so {to ne moàm da sepofalam. No i pritoa se nadevam oti za Makedoncite vakviot jazik }e bidepoprijaten i pozvu~en od jazikot na na{ite sosedi, so koi nie sega-zasega sedigame nagolemo.

12


[to napravivme i {to treba da pravime vo idnina?

Dolgopodgotvuvanoto i mnoguo~ekuvanoto vostanie najposle izleze na jave.Na{ite zemjaci si ja pokaàa seta juna{tina i gotovnost da se po`rtvuvaat zainteresite na svojata tatkovina. Borbata be{e i e o~ajna. Siot evropski svet giobrna svoite pogledi na nea. Novinite se prepolnija so izvestija od teatarot navostanieto. Redum so izvestijata za borbata me|u ~etite i Turcite, vo novinite sepe~atat i izvestija za turskite yverstva nad mirni ̀ iteli. Evropejcite se potre-soa i se uàsija od tie izvestija i zafatija da im go ukaùvaat nu`noto vlijaniena svoite vladi za da se prese~e koleweto na mirnoto naselenie i da mu sepomogne na nesre}noto makedonsko ìtelstvo. Vo Birmingem vorsterskiotvladika napravi vo crkvata moleben za spasenieto na makedonskite hristijani.Kenterberiskiot arhiepiskop se obrna kon angliskiot minister-prezidentBalfur so molba od imeto na Anglikanskata crkva da im se pomogne naMakedoncite. Evropskoto op{testvo po~nuva da podgotvuva pomo{ti za makedon-skite stradalnici. Na patuvaweto na germanskiot imperator mu se pridava poli-ti~ko zna~ewe, me|u drugoto i za makedonskite raboti. Turcija, kako {to se gleda,kako da se najde na tesno, pa & predloì na Bugarija da se dojde me|u niv do ednosoglasuvawe za makedonskoto pra{awe. Razni vladi pravat oficijalnideklaracii po na{ite raboti. Od Stambol telegrafiraat vo razni evropskinovini (“Standard”) oti angliskata i francuskata sredozemna flota dobilepovela da se nao|aat blisku do makedonskite vodi. Pak od tamu telegrafiraat otivojnata me|u Bugarija i Turcija e neizbe`na. Od Sofija telegrafiraat otitamo{niot voen minister zel od oficeri na razni evropski i amerikanskidràvi predlog da se primat tie vo bugarskata armija.

[to pokaùvaat site ovie fakti? Dali pokaùvaat oti dvièweto jadostigna svojata cel? Dali moàt rakovoditelite na dvièweto da se pofalat souspeh? Dali prinesenite `rtvi za osloboduvawe ne se naprazno?

Moèbi nekoj, a moèbi i mnozina me|u nas }e re~at oti u{te e rano da sesudi za rezultatot na vostanuvaweto. Glavnata rabota na Komitetot i ~etite enapred. Dosega moè ne e ispolneta ni polovinata, ni ~etvrtinata od celiotplan izraboten od Komitetot i negoviot Glaven {tab.

Da. Sekoga{, po sekoe pra{awe imalo razni pogledi. Taka }e bide i vo dade-niov slu~aj.

Jas od moja strana }e si dozvolam so ~istosrde~na àl da vidam vosega{noto dvièwe polno fijasko. Site tie dopolnuvawa {to }e se pridodavaatkon ponapre{niot rusko-avstriski proekt za reformi ne samo {to ne ~inat100.000 obezdomeni du{i, 3.000-5.000 ~ove~ki `rtvi i polno obeskuraùvawena ̀ itelstvoto vo Makedonija, ami ne ~inea ni 100 ~ove~ki ̀ rtvi. Tie pridodav-

[TO NAPRAVIVME I {TO TREBA DA PRAVIME VO IDNINA

13

ki }e se dobieja i bez kapka krv. Po rezultatite {to }e se dobijat od sega{noto vostanie, poslednovo }e moè

da se nare~e edna od najgolemite, ako ne i najgolema nesre}a za na{iot narod. Nee rano da se predvidat rezultatite i krajot na na{eto vostanie. Tie moèa da sepridvedat u{te pred negoviot zafatok.

U{te vo vremeno na fevruarskoto rusko oficijalno soop{tenie be{e jasnooti Evropa nikojpat nema da gi zadovoli vo polna stepen barawata na Komitetot.Za da se ispolnat na{ite sakawa treba{e da se vojuva so Turcija; samo po pobedu-vawe }e moè{e da se natera Turcija da gi ispolni na{ite sakawa. A se pobedu-va Turcija ne od nas i ne od Bugarija, ami ili od golema sila ili od nas, Bugarija,Srbija i Crna Gora zaedno, pri neutralnosta na drugite dràvi. A ni ednoto nidrugoto toga{ za toga{ ne moè{e da se zamisli. Komitetot toa treba{e da goznae i mislam go znae{e. No, negovite rakovoditeli mislea drugo: tie vo idni-nata, kako i vo sega{noto, go gledaa samo toa {to im e prijatno da go vidat. Tievelea: “Nie ne sakame ni edna dràva da vojuva za nas: tie moàt prosto da giispratat svoite floti vo Solun i da ja prinudat Turcija da ni dade reformi. Niesakame da napravat i so Makedonija kako {to napravija; so Krit”. Ne edna{ smesporele oti ima razlika pome|u Krit i Makedonija, oti ima dràvi {to se zain-teresirani za status kvoto i }e napravat s$ vozmo`no da nema zame{uvawe vona{a polza. Ta i da ima zame{uvawe, ima li osnova da se misli oti toazame{uvawe, imeno, }e bide vo na{a polza, a ne na na{a pakost? Se pokaùva{eoti sega{niot moment e najneblagoprijaten za vostavawe. No, na{iterakovoditeli zamiàa pred vistinata i vostanieto se zafati; se zafati slavnoza da se zavr{i pla~evno i pogubno. Ne bev jas sam {to gledav na predvremenos-ta na vostanieto. Taka gledaa i mnozina drugi. No, nikoj ne si go kreva{e glasotprotiv. Kritikata na drèweto na Komitetot be{e samo vo doma{nite krugovi.No, taa be{e bespolezna, pa i opasna, ne samo za tie {to se kritikuvaat, ami naj-posle za tie {to kritikuvaat: Komitetot be{e sesilen; toj gi ima{e vo svoiterace ìvotot i smrtta na site gra|ani i ne prima{e nikakva kritika na svoitepostapki. Tie {to ne se so nego, se protiv nego i se negovi neprijateli {to trebada se istrebat. Da gi kritikuva rabotite na Komitetot moè{e samo drug komitet{to raspolaga so sila. Organizacijata pak na kontrakomitet be{e i docna ibespolezna. Me|u komitetite toga{ }e se zafate{e pogubna me|usebna borba.

I taka borbata se zafati protiv baraweto na sekoe blagorazumie. Taa dademnogu rezultati, samo ne onie {to se o~ekuvaa. Me|u site pojavi {to gopridruùvaat dvièweto najgolemo vnimanie zasluùva ruskoto “Vladinosoop{tenie” od 11 septemvri ov.g. Po nego promemoriite od ruskiot i od avstro-ungarskiot pratenik do Portata i vo Sofija i pismoto na angliskiot minister-prezident Balfur do kenterberiskiot arhiepiskop.

“Vladinoto soop{tenie” izjavuva oti ruskata vlada }e gi bara zaMakedonija onie reformi {to se izraboteni vo mesec fevruari od Zinovjev iKali~e i oti tie reformi se samo po~etokot i }e bidat razvieni ponatamu soo-

14


brazno so nu`dite na ìtelstvoto. Toa mesto be{e i vo fevruarskoto Vladinosoop{tenie. Ne pokaùva li toa oti po{iroki reformi od onie {to ni beadadeni }e moèvme da dobieme i bez revolucija, a samo so ve{ti, mali narodnidvièwa? Ako e taka, toga{ sega{noto vostanie ni za edna jota ne ja izmenipolo`bata.

No, vo Vladinoto soop{tenie ima u{te edno mnogu va`no mesto: revolu-cionernite komiteti, spored izrazuvaweto na ruskata vlada, sakaat da sozdadat“Bugarska Makedonija”, a Rusija, za koja{to se bliski i interesite na drugitehristijanski narodnosti vo Makedonija, ne moè da gi `rtvuva nivnite intere-si za Bugarite.

Razbraa li vo Bugarija {to ozna~uvaat tie zborovi? Razbraa li voMakedonija? Razbravme li, najposle, nie?

Rusija otvoreno ni kaùva zo{to taa ne raboti i ne moè da raboti inaku.Dali e prava Rusija vo svoite tvrdewa? Dali moè taa da postapi inaku?

Ako se postavevme vo polo`bata na ruskata vlada, i nie ne }e moèvme dapostapime inaku.

Do 1878 god. site, pa i ruskata vlada, velea oti Makedoncite se Bugari. PoBerlinskiot dogovor Srbite istapija so svoite pretenzii na Makedonija. Pravili se tie ili ne, ne e va`no za diplomatite. Srbite vo tekot na 25 godini,osobeno vo poslednive 20 godini uspeaja, ako ne da gi napravat MakedonciteSrbi, toga{ barem da sozdadat vo evropskoto javno mislewe ubeduvawe oti voMakedonija ima i Srbi. Ako selskoto naselenie i sega si zboruva kako {to sizboruvalo i ponapred i zboruva odred niz cela Makedonija samo na eden sloven-ski jazik, - vo gradovite, redum so bugarskite ma{ki i ènski gimnazii iosnovni u~ili{ta; nasekade }e najdeme i srpski. Edni sela imaat srpski, drugibugarski u~ili{ta. Edni selani so nivnite u~iteli i popovi ja priznavaatPatrijar{ijata i se pod pokrovitelstvoto na srpski ili gr~ki konzuli, a drugigo priznavaat bugarskiot egzarh i gi slu{aat bugarskite trgovski agenti. Seto sefakti za diplomatijata, koja{to ima da se soobrazuva so dejstvitelnosta, a ne soteorijata za narodnosta na Makedoncite. Politikata nema rabota so naukata. Pai da ima rabota, zar e dokaàno, kako dva i dva se ~etiri, oti se MakedonciteBugari? Do Rusko-turskata vojna ima{e samo edna teorija za na{ata narodnost.Sega se dve. Kon niv se pridodava i treta - oti Makedoncite se ne{to sredno me|uSrbite i Bugarite Privrzanicite na taa teorija pak se podrazdeluvaat: 1. nakoi{to kaùvaat oti toa sredno e ednakvo daleku i od Srbite i od Bugarite; 2.oti toa e poblisko do Srbite; 3. oti e poblisko do Bugarite; 4. oti del e pobliskodo Bugarite, del - do Srbite. Ne e va`no za diplomatite kade e vistinata. Vaène faktot oti vo makedonskoto pra{awe se zainteresirani etnografski, redum soBugarite i Grcite, u{te i Srbite. Osven toa, i politi~ki Srbija e ne pomalkuzainteresirana za sudbinite na Makedonija. Poslednava za Srbija ima pogolemozna~ewe, otkolku za Bugarija, oti Bugarija moè da izleze na Egejskoto More ipreku Kavala i Dede-Aga~.


15

Ako e taka, zar moème da se ~udime na povedenieto na Ruskata vlada pomakedonskoto pra{awe i na nejzinata izjava oti Rusija nema da mu pomogne naKomitetot da se sozdade “Bugarska Makedonija”?

Nekoj od nas moè naivno }e zabeleì: “Komitetot ne saka da ja napraviMakedonija bugarska; toj saka pravina za site Makedonci, bez razlika na vera inarodnost”.

Kako moè komitetot da dokaè oti toj raboti vo takva smisla? So ednizborovi ne se dokaùva. Povedenieto na samiot Komitet zboruva protiv negovitetvrdewa. Za da se digne revolucija vo polza na site narodnosti vo Makedonija,treba Komitetot da bide obrazuvan od pretstavnici na site makedonski narod-nosti. Inaku, koj mu dal pravo na Komitetot da raboti od imeto na site Makedoncii vo polza na site niv?

Komitetot moè{e da raboti i od imeto i vo polza na eden ogromen del odMakedoncite, t.e. od najsilnata narodnost. No, treba{e da ima cel reddokaùva~ki oti rabotata na Komitetot ne e vrzana so interesite na sosednitedràvi i narodnosti, a im protivre~i i e vo polza ne samo na gospodstvuva~kite,no i na site drugi nacionalnosti.

Ni{to sli~no nema. Organizacijata e tesno vrzana so Bugarija. [umot odorganizacionoto dvièwe otprvin se digna vo samata Bugarija. Toa pokaà kojnajmnogu e zainteresiran za makedonskoto dvièwe zatoa go prenesoa centarotnegov vo Makedonija i napravija u{te eden cel red fokusi za da se pokaè otibrkanicata e odnatre i e samorodna pojava. No, kogo go izlagaa so taa manevra?Ne e li jasno kako bel den oti brkanicata e tesno vrzana so Bugarija, so bugarsko-to ime i so bugarskite pari?

]e re~ete oti narodot gi napravil najgolemite `rtvuvawa vo polza nadvièweto. Toa e taka, no ne treba da se zaborava oti organizatorite nadvièweto vo pove}eto slu~ai bea ~inovnici egzarhiski. Se razbira samo odsebe oti tie so svoeto u~estvo vo revolucionernite raboti odea vo ras~ekor sointeresite na Egzarhijata; no, pri se toa, tie bea bugarski ~inovnici.

I taka Revolucionerniot komitet be{e ~isto makedonska organizacija poproizlez i po negoviot sostav, no toa be{e samo rabota na eden del od edna odmakedonskite nacionalnosti, vrzana po ime i po crkovno-u~ili{nite raboti sobugarskiot narod i dràva i nivnite interesi. Toj komitet, vo su{nost makedon-ski, za nadvore{niot svet i za hristijanite vo Makedonija neegzarhisti be{ekomitet bugarski.

Komitetot ne moè da im dokaè ni na nadvore{niot svet, ni na samiteMakedonci neegzarhisti oti toj ne e bugarski.

Radev so svojot „Movement Macedonien“ misle{e da ja ubedi Evropa otidvièweto e ~isto makedonsko i nema ni{to op{to so Bugarija. Istoto sakaa dago dokaàt i “Pravo” i drugite makedonski i bugarski vesnici. No, ja dostignaali tie celta? - Ne.

Pokojniot A. A. Rostkovski ne edna{ vele{e: “Bugarite mislat oti samo tie

16


imaat um na svetov, a site drugi se budali. Kogo mislat da go izlaàt tie so sta-tiite vo 'Pravo' i vo drugite vesnici oti Makedoncite ja sakaat Makedonija zaMakedoncite? Znaeme nie mnogu arno {to sakaat tie!” A kakov vpe~atok mu praveana diplomatskiot svet novinarskite uveruvawa na komitetot i na Bugarite zamakedonskoto dvièwe? Ne treba da se zaborava i toa kako se izrazuvaa voevropskite vesnici za bitkite na ~etite so Turcite: ~etite se vikaa bandi i toabugarski, a ne makedonski. Za ubienite ~etnici ne kaùvaa: “Ubieni se tolkudu{i Makedonci, ami tolku du{i Bugari”.

Se pra{uva, kogo go ubedija „Movement Macedonien“, “Pravo”,“Avtonomija” i dr. vo toa oti se borat za sloboda Makedoncite, a ne onie {to sevikaat “Bugari” i se od Makedonija i Bugarija? - Nikogo.

Moèbi Komitetot uspea vo samata Makedonija da bide op{tomakedonski,samo ne dobi priznanie od nadvor, vo Evropa? - Odvaj li.

Revolucijata treba da bide rabota na site Makedonci, ili na mnozinstvotood niv, za da moè da se nare~e op{ta. Vo samiot Komitet treba da bidatzastapeni site, ili nekolku narodnosti. Inteligencijata na tie narodnostitreba da si podade edna na druga raka i sekoja od niv da zeme da ja populariziraidejata vo svojot narod. A {to vidovme vsu{nost? Ne samo inteligencijata nasite narodnosti, ne i na mnozinstvoto od niv, ami pa i inteligencijata nanajsilnata makedonska narodnost - Slovenite, ne seta be{e zastapena voKomitetot: srbomanskata i grkomanskata makedonska slovenska inteligencijabe{e nastrana od Komitetot, pa i neprijatelska. Zna~i, Komitetot vopatrijar{iskite sela i gradovi, i vo delovi od sela i gradovi, be{e nekanetgostin. Patrijar{istite Sloveni moèa i da mu so~uvstvuvaat, no zatoa {to niv-nata inteligencija be{e protiv Komitetot, nema somnenie oti i samite selanitroa mu so~uvstvuvaa, no toa so~uvstvo be{e pobrkano so neuverenost i so som-nenie vo ve}avawata na Komitetot. Kon toa neopredeleno ~uvstvo se prisoedinii strav. Selanite se najdoa me|u dva ogna: vojskata i komitetskite ~eti.

Koga edno dvièwe vo edni mesta se rasprostranuvalo so ubeduvawe, a vodrugi so sila, moè li da se nare~e op{to?

Nie moème da go velime kako {to sakame, no vo dejstvitelnost toa be{esamo ~asti~no. Toa be{e i e rabota na egzarhistite, koi{to se veli~aat “Bugari”,pa sledstveno, toa e bugarski manevar za da se re{i makedonskoto pra{awe samovo bugarska polza; toa e da se sozdade edna “Bugarska Makedonija”. Moè da ne eu{te jasno oti ako se zadovolat sakawata na Komitetot, Makedonija i navistina}e se napravi bugarska? ]e se postaram da pokaàm pojasno kako reformitemoàt da ja pobugarat Makedonija.

Se pra{uva: koj jazik }e bide oficijalen? Odgovaraat: jazikot na “mnozin-stvoto”. - Na koe mnozinstvo? - Toga{ }e se vidi.

Ne se zapra{uvaat potamu: kako }e uznaat koe e mnozinstvoto. Da si pretstavime nie sega oti ja kade Mitrovden doa|a me|unaroden odred

i ja okupira zemjata. Toj, me|u drugoto, }e treba da go re{i i pra{aweto za ofi-


17

cijalniot jazik, a pak da go ostavime oficijalniot, pra{aweto za jazikot vou~ili{tata.

Za nekoi toa pra{awe e mnogu lesno: neka se priznaat nekolku oficijalnijazici, t.e. i turski, i bugarski, i srpski, i gr~ki, i vla{ki i albanski, sporednaselenieto na oblasta. Zboruvaat pritoa: kako {to be{e vo Isto~na Rumelija(Ju`na Bugarija), a tamu }e se vidi kade ima Grci, kade - Srbi, Bugari, Turci,Vlasi i Arnauti. Nekoi u{te dodavaat: i za Isto~na Rumelija velea oti imaloGrci vo nea, no po osloboduvaweto se pokaà kolku Grci ima tamu. So drugizborovi, dajte im ja vie vlasta vo racete na Makedoncite, toa treba da se razberena onie od niv {to se vikaat Bugari, ta od nekolku godini posle vie }e viditeoti i vo Makedonija od drugite narodnosti }e ostane toa {to ostana od Grcite voIsto~na Rumelija, po osloboduvaweto na poslednava. So drugi zborovi, celaMakedonija }e stane bugarska.

Od tuka ne e li jasno oti Bugarija i Komitetot sakaat da sozdadat “BugarskaMakedonija” na {teta na drugite hristijanski makedonski narodnosti?

Ama zo{to bugarska, zo{to ne srpska? ]e stane bugarska, za{to i e takva; daima{e vo nea pove}e Srbi, }e se stane{e cela srpska i bugarskiot element }eoslabne{e. Seto toa e jasno i spravedlivo od bugarsko gledi{te. No, neka ne sezaborava deka ima i drugo, i pritoa mnogu drugi gledi{ta na makedonskotopra{awe, kako: srpskoto, gr~koto, vla{koto, ruskoto, slovenskoto, avstriskoto ina drugite zapadnoevropski dràvi. Ako e taka, toga{ pretpolaganiot okupacis-ki odred na ~ie gledi{te }e treba da zastane?

Nema somnenie deka najlesno toj }e go re{i pra{aweto za jazikot vou~ili{teto i vo mesnata uprava vo tie mesta kade {to ìveat patrijar{isti sogr~ki jazik, Arnauti muslimani i katolici i Turci muslimani. Poma~no }e moèda se re{i pra{aweto vo tie mesta kade {to ima: 1. patrijar{isti Arnauti, 2.patrijar{isti Vlasi, 3. patrijar{isti Sloveni, 4. Sloveni muslimani i 5.egzarhisti Sloveni.

Sakaj}i da go napravat pogolemo zna~eweto na slovenskiot jazik voMakedonija, Slovenite }e baraat od okupaciskiot odred da se priznae za ofici-jalen vo mestata so Sloveni Muslimani - slovenskiot jazik: a samite SloveniMuslimani, po religiozni pri~ini, moàt da go baraat turskiot jazik.Okupacionite vlasti kogo poskoro da go zadovolat? Ako postapat pravilno bezsoobrazuvawe so religioznite potrebi, }e napravat nasilstvo. Istata te{kotijai vo u{te posilna forma }e se sretne pri re{avaweto na pra{aweto - koj jaziktreba da se priznae za vo u~ili{tata i vo op{tinskata uprava vopatrijar{iskite reoni. Romanskata vlada }e bara za Vlasite romanski jazik, aPatrijar{ijata so vidnite parohijani }e baraat gr~ki. Ako ne se zadovolatbarawata na romanskata vlada, }e se postapi nepravilno i nepravedno; ako pakse zadovoli baraweto na romanskata vlada, protiv ̀ elbata na parohijanite, }e senapravi nasilstvo.

Patrijar{ijata }e bara gr~ki jazik i za pravoslavnite Albanci - Toskite.

18


Samite Toski nemaat dozreano do nacionalno samosoznanie, zatoaPatrijar{ijata }e uspee. No drugite makedonski narodnosti, zaedno so drugiteAlbanci, }e pozaviduvaat na usiluvaweto na gr~kiot jazik za smetka na drugite i}e organiziraat partija protiv gr~kiot jazik. Nema somnenie deka tuka nema dabide taka lesno okupacionite vlasti da se orientiraat.

No najma~no e pra{aweto za oficijalniot i u~ili{niot jazik vo sloven-skite delovi na Makedonija. Tuka se: edni patrijar{isti, drugi egzarhisti poveroispoveduvawe, ako ne se zboruva za katolicite i muslimanite.Patrijar{istite se priznavaat od Turcite za Grci-urummilet, a od Srbite iBugarite za Srbi i za Bugari. Egzarhistite, sami i od turskite vlasti, se brojatza Bugari, Srbite pak gi brojat Srbi. I taka, Patrijar{ijata }e saka vopogolemiot del na Makedonija so slovensko naselenie da go ustanovi gr~kiotjazik za vo u~ili{tata i vo upravata. Vo svoite poèlbi Patrijar{ijata }esretne otpor od Srbite i Bugarite. No poslednive, osporuvaj}i mu go pravoto nagr~kiot jazik vo slovenskite kraini, sami ne }e moàt da se razberat i da opre-delat kade }e treba da bide bugarskiot i kade srpskiot jazik.

Misli li komitetot oti ako toj saka da go ignorira pra{aweto za jazikot vorazni delovi na fantaziranata, barem sega za sega, avtonomna Makedonija, goignoriraat istoto pra{awe i zainteresiranite balkanski narodnosti, osobenoSrbite? Misli li toj oti Srbite mu veruvaat deka se raboti na “Makedonija zaMakedoncite”, ako se ignorira pra{aweto za jazikot na Makedonskite Sloveni, ideka toa pra{awe lesno i pravedno }e se re{i so dobivaweto na avtonomniprava? Ako mislat taka, mnogu se laàt.

Ako avtonomijata na Makedonija se javi kako rezultat na sega{notovostanie, toga{ makedonskoto pra{awe }e se re{i ne vo polza na Makedoncite, avo polza na Bugarite, za{to komitetot, kako {to vidovme pogore, raboti podbugarska firma. Tie od Makedoncite {to dobija obrazovanie vo Bugarija ja zedoainicijativata za osloboduvawe i tie dosega ja igraa, moè da se re~e, ne samoglavnata, ami i isklu~itelnata uloga. Ako nivnoto rabotewe se oven~a so uspeh,tie, a so niv zaedno i bugarskite interesi, }e zemat vrv nad tu|ite interesi voMakedonija. Ako vostanieto uspee, ne e li jasno oti za nego }e ima da se blago-dari na Bugarite, i zatoa tamu, kade {to sega Srbite konkuriraat so svoite parii svojata propaganda so bugarskite pari i propaganda, }e go izgubat sekoe vli-janie na svoite klienti? Zar ne mu mislat Srbite oti so uspehot na vostanieto,ako se pra{a: na koj jazik }e treba da zboruva sudijata, da re~eme, vo Tetovo? -avtonomnata vlada {to }e bide od “mnozinstvoto” }e odgovori: na bugarskiot:istoto }e go odgovorat i mesnite ìteli, za{to vo nivnite o~i Bugarite, a neSrbite izlegoa heroi. Isto taka vo polza na Bugarite }e se re{i i pra{aweto zajazikot vo gradskite i selskite u~ili{ta. A bidej}i vo avtonomna Makedonija }enema mesto za propagandite, toga{ Srbite }e treba da im otstapat mesto naBugarite. No }e se soglasat li na toa Srbite? Tie moè i bi se soglasile da etetovskiot govor mnogu blizok so bugarskiot literaturen jazik. No tie znaat oti


19

ne e taka. Tie znaat oti vo toj govor vistina se imaat osobini op{ti sobugarskiot jazik, no isto taka se imaat i osobini op{ti so srpskiot jazik, pa itakvi {to se nemaat ni vo srpskiot ni vo bugarskiot jazik, a im se svojstvenisamo na makedonskite nare~ja. Se pra{uva: }e dozvoli li i moè li da dozvoliSrbija vo tetovskiot govor da se razvivaat namesto makedonskite i srpskite-bugarski osobini, a zaedno so jazikot da se razvivaat vo Tetovsko namesto make-donski i srpski-bugarskite interesi? Ima li taa pravo da protestira protivbugariziraweto na Tetovsko i da bara za{tita na svoite interesi tamu protivbugarskite posegnuvawa? Ima li Rusija moralno pravo da gi za{tituva naramnoso bugarskite i srpskite interesi?

Ottuka jasno se gleda deka pra{aweto za jazikot, osobeno za jazikot vooblastite so slovensko naselenie, e edno od najva`nite pri razre{uvaweto namakedonskoto pra{awe. Da ima{e me|u Slovenite vo Makedonija nacionalno ireligiozno edinstvo i da ima{e soznanie za niv vo ̀ itelstvoto, dosega napolov-ina }e be{e re{eno makedonskoto pra{awe. A do koga edni Makedonci sekaùvaat patrijar{isti, drugi egzarhisti: edni Bugari, drugi Srbi, treti Grci igo baraat pokrovitelstvoto kaj razli~ni balkanski dràvi, davaj}i im so toapravo da se brkaat vo makedonskite raboti, do togaj ne moè da se misli za op{tovostanie: do togaj }e bide samo parcijalno: so bugarski, srpski ili gr~ki, nonikako ne so ~isto makedonski karakter.

Toa ne{to e jasno za site, samo ne za nas Makedoncite i za rakovodcite nasega{noto vostanie. Tie rakovodci gi pravat site usilbi da gi pokaàt motivitei samoto dvièwe kako {to im se saka nim; ama rabotata e oti ne samo nie, amii drugite imaat razum i o~i da vidat i da razberat kako e vistinata. Komitetotse srdi zo{to konzulite ne gi osvetluvaat rabotite kako {to se. No ako se osvet-lat tie kako {to se, toa ne }e mu se bendisa na komitetot. Komitetot, so drugizborovi, bara evropskite vladi da gledaat na rabotite vo Makedonija so make-donski o~i, t.e. so o~ite na komitetot: a da be{e taka rabotata, nema{e zo{toevropskite vladi da imaat svoi agenti vo Makedonija.

No ako imavme nie moralno pravo da barame od pretstavnicite na evrop-skite dràvi vo Makedonija to~no i nepristrasno da gi osvetluvaat svoite vladii evropskoto op{testveno mnenie za rabotite vo Makedonija, toga{ na{ moralendolg be{e da sme i nie osvetleni za evropskite interesi vo na{ata tatkovina,osobeno za interesite na balkanskite dràvici.

Nie treba{e da znaeme oti protiv na{eto vostanie }e bidat: i Karavla{ko,i Srbija i Grcija. Karavla{ko ne moè ramnodu{no da gleda na zasiluvaweto naBugarija so davaweto avtonomna uprava na Makedonija. Na avtonomijata se gledakako na preoden stepen kon soedinuvawe na Makedonija so Bugarija. Karavla{kone moè da go dopu{ti na negovite granici sozdavaweto na edna golema Bugarija,koja, moè, posle }e ja bara od nea Dobruxa! Po tie politi~ki soobrazuvawa, i daima vo Makedonija ~isto bugarsko i samo bugarsko naselenie, taa ne }e godopu{ti soedinuvaweto me|u turski i bugarski Bugari, taa ne moè da go dopu{ti

20


vo svoja {teta naru{uvaweto na teritorijalnata celost na Turcija. A Karavla{koe vo sojuz so Trojniot sojuz, koj{to }e gi pokrovitelstvuva karavla{kite intere-si na Balkanskiot Poluostrov.

Interesite na Grcija vo Makedonija se u{te pogolemi. Iako nema mnogu Grcivo Makedonija, pak Grcija e ne pomalku zainteresirana vo na{ite raboti oddrugite balkanski dràvici. Sekoja dràva se ma~i, ako ne da pravi novizavladuvawa, politi~ki, ekonomski i kulturni, toga{ da gi za~uva onie {to senapraveni od ponapred. Grcite so svojata Carigradska patrijar{ija im go imaatnaloèno gr~kiot jazik vo u~ili{tata i crkvite na mnogu makedonski krai{ta,kade {to nema Grci. Prirodno e deka }e gi upotrebi Grcija site diplomatskipati{ta za da se zadrì vo Makedonija na tie pozicii, kade {to se nao|a od sred-nite vekovi, osobeno od vremeto na turskoto zavladuvawe na Makedonija, agr~kite interesi vo Makedonija se branat ne od edna Grcija, a i od golemite sili{to ne sakaat da se zasili slovenskiot element.

No, najmnogu e zainteresirana vo makedonskite raboti Srbija. Taa projavu-va etnografski i istoriski pretenzii na Makedonija. No osven niv, ima i poli-ti~ki pri~ini {to nikojpat ne }e & dadat na Srbija da dopu{ti da se re{i make-donskoto pra{awe vo polza na edna od balkanskite dràvi, osobeno vo polza naBugarija. Avtonomna Makedonija, kako pat po koj{to }e se dojde do soedinuvawe-to na Makedonija so Bugarija, Srbija nikojpat ne }e ja dopu{ti. Zgolemuvaweto naBugarija od prisoedinuvaweto na Makedonija ne moè da bide dopu{teno odSrbija ne samo zatoa {to so toa }e se naru{i ramnoteàta na BalkanskiotPoluostrov, a najmnogu zatoa {to po negovoto izvr{uvawe Srbija }e se najdepome|u dve posilni od nea dràvi: Avstro-Ungarija i Bugarija taa }e bide od nivpoliti~ki i ekonomski zadu{ena i }e treba da & se pot~ini ili na ednata ili nadrugata. Zna~i, dràvnite interesi na Srbija nikojpat ne }e dopu{tat da seobrazuva bugarska Makedonija. Nema somnenie oti i srpskite interesi, kako iinteresite na Karavla{ko i Grcija, si imaat svoj pokrovitel.

Zna~i, malite balkanski dràvi, iako na vid i da ne igraat uloga vore{avaweto na makedonskoto pra{awe, koe kako da e samo vo racete na golemitedràvi, vsu{nost imaat najgolemo zna~ewe.

Golemite dràvi izjavuvaat oti nemaat neposredni interesi voMakedonija, a rabotat samo vo imeto na pravednosta. No taa pravednost, kako{to rekovme, se razbira inaku od Grcite, Srbite, Vlasite, Bugarite, pa igolemite dràvi, pokrovitelki na malite, se javuvaat kako pretstavni~ki nasvoevidni pravednosti. Ottuka i ne moè da se o~ekuva op{to rabotewe pomakedonskoto pra{awe. Zadru`na rabota e vozmo`na samo vo najmali refor-mi.

Ako e taka, toga{ na kogo se nadevavme vo vostanieto? Ne na Rusija li? No,Rusija nekolku pati oficijalno si gi izmi racete pred krvoprolevaweto. Nie,namesto da im se lutime na ruskite pretstavnici I. D. Zinovjev, A. A. Rostkovskii Ma{kov, poarno }e napravevme da se pozamislime za ruskata politika na


21

Balkanskiot Poluostrov. Rusija e slovenska i pravoslavna dràva. Taa gi oslo-bodi Srbija i Bugarija; taa im pomogna na Karavla{ko, Grcija i Crna Gora da seoslobodat. Taa sekoga{ go pokrovitelstvuvala pravoslavjeto i slovenstvoto. Akoe taka, toga{ {to moè da napravi za nas Rusija, koga vo makedonskite raboti sezabrkani nekolku slovenski i pravoslavni narodi? Moè li taa za ater naBugarija da gi navredi drugite balkanski samostojni pravoslavni dràvi, ~ijasamostojnost e izvojuvana so ruska krv i so ruski pari i da gi napravi tiedràvi da se odvratat od nea kon drugite zapadnoevropski dràvi i da se napra-vat vo nivnite race orudija naso~eni protiv Rusija? Moè li Rusija so svojatapolitika da gi otkloni od sebe balkanskite pravoslavni dràvi? I {to dobivataa za taa zaguba? Blagodarnosta na Bugarija. Moè! No, bugarskata blagodarnoste samo eden den do pladne, a posle Bugarite }e re~at oti toa go napravi Rusija sosvoi planovi da go zavladee Balkanskiot Poluostrov, spasuvaweto na koj }e senao|a vo Anglija, i zatoa Bugarite, namesto da se vo sojuz so “velikata osvobod-itelka”, }e se frlat vo skutovite ili na Anglija ili na drugite neprijateli naRusija i na slovenstvoto. Zna~i, pri sovremenata postavka na makedonskotopra{awe, nie o~ekuvavme za na{ ater Rusija so svoi nepromisleni postapki dase otkaè od nejzinite interesi na Dale~niot Istok i zaedno so toa da pretrpiporaz na Bliskiot Istok. Arno ama, ne bilo taka kako {to mislevme nie.

I taka, neuspehot na vostanieto e jasen kako bel den. Toa od samiot po~etoke postaveno na lo{a osnova: ne e op{tomakedonsko, tuku e parcijalno, i imabugarska boja. Vo nego imaat rakovodna uloga samo Makedonskite Sloveni {to sevikaat Bugari. Inteligencijata ne samo na drugite makedonski narodnosti, amii na samite Makedonski Sloveni be{e bez u~estvo vo upravata na komitetot.Komitetot kako trajna organizacija, se pla{e{e da pu{ti kaj sebe ramnopravni~lenovi od drugite narodnosti, od Sloveni srbomani i grkomani, ili pak i samoso srpsko i gr~ko obrazovanie, od strav negovite tajni da ne im stanat dostapnina balkanskite dràvici. Organizacijata be{e i e zaviena vo tajna, taka {todolnite nejzini ~lenovi se slepi orudija za ispolnuvawe samo na raboti dikti-rani od gorni pri~ini i interes. Tie pri~ini im se poznati samo na nekolcina,tukure~i samozvanci ili slu~ajno isplivani na povr{inata Makedonci. Tie lu|ese vr{itelite na sudbinite na Makedonija. Nivnata dejnost ne podleì na kri-tika. Ako se osmeli nekoj da ja kritikuva dejnosta na takvite lica, se re{ava dazagine od Organizacijata. I takvata organizacija se vika idealna! Razbiram otine site ~lenovi moàt da gi znaat site raboti. No ako i ima ograni~uvawa, tieograni~uvawa treba da bidat razumni. Vo Organizacijata treba da bidat sosredo-to~eni najdobrite inteligentni sili vo Makedonija. Treba da ima lu|e {to moàtpo{iroko da poglednat na pra{aweto i nepristrasno i bez zanos da gi izmeratrezultatite na sekoj eden ~ekor na komitetskite raboti.

Ima li ne{to sli~no vo Organizacijata? Koi se vo Bugarija glavnite pret-stavnici na Organizacijata? - Tatar~ev i Matov.

Moèbi i edniot i drugiot se lu|e so visok patriotizam i znaewe na

22


polo`bata vo Makedonija. No, tie se privrzanici na krajni merki, bez dagledaat na politi~kata polo`ba. Posle, kako {to se gleda, tie ja mislat zaedinstveno pravilna gledna to~ka na pra{aweto za narodnosta naMakedonskite Sloveni - bugarskata; a moè si mislat oti pra{aweto za naro-dnosta na Makedoncite e vtorostepeno i lesno }e se razjasni so oslobodu-vaweto na Makedonija. No, tie treba da ja gledaat vo idninata realnosta, a netoa {to im se bendisuva.

I site drugi rakovoditeli, kako Radev, Stani{ev, Karajovov i dr. i dr., se odistata kategorija. Tie si mislea, dosta e edno izjavuvawe oti Makedonija }e bideza Makedoncite.

Komitetot moè da se pofali i so poumereni rakovoditeli, no i tie misleaoti spasenieto na Makedonija e samo vo duhovnoto obedinuvawe, pa i gospodstvu-vawe na Bugarite vo Makedonija.

Moè toj da se pofali i so lu|e {to sakaa duhovno da se oddelatMakedoncite od Bugarite. No, tie lu|e ili se ograni~ija so izdavaweto nanekolku kni{ki na makedonski jazik, ili pak se ograni~ija so zboruvawe make-donski doma ili so svoite zemjaci.

I taka, bugarskata boja na dvièweto e glavnata pri~ina za neuspehot. Akoe taka, toga{ {to se bara od makedonskata inteligencija za da se olesnatnesre}ite na Makedoncite od sega{nata nesre}na avantura?

Prvoto ne{to {to se bara od nas e: da gi znaeme nu`dite na{i i na na{iotnarod.

Ne edna{ na mitinzite vo Sofija i vo drugite gradi{ta se imaat primanorezolucii so izlagawa na nu`dite na Makedoncite. No tie rezolucii se imaatprimano vo Bugarija, pod vlijanieto na bugarskoto op{testvo i od makedonskataemigracija vo Bugarija. Na tie mitinzi ne be{e pretstaven siot makedon-skoslovenski narod so negovata inteligencija, zatoa rezoluciite bea i nepolnii ednostrani.

Makedonskiot narod ne tolku ima nu`da, barem sega-zasega, za oficijalenjazik na mnozinstvoto, za general-gubernator od narodnosta so mnozinstvo i zasloboden pe~at, kolku: za otstranuvawe ili paralizirawe na dejnosta nanacionalnite i religioznite propagandi; za otstranuvaweto na neprijatelstvo-to me|u privrzanicite na raznite nacionalni i religiozni propagandi; zaotstranuvawe na taa nedoverba i obosobenost {to e sega me|u makedonskatainteligencija vospitana vo razni balkanski dràvici i im sluì na reli-giozno-nacionalnite propagandi vo Makedonija; za oficijalno priznavawe namakedonskata narodnost i za vnesuvawe na imeto “Makedonec” vo nufuzite i vodrugite oficijalni dokumenti na licata od slovensko poteklo vo Makedonija;ima nu`da za zemji{ten del, kako {to na selanite im be{e dodelena zemja priukinuvaweto na kreposni{tvoto vo Rusija, Galicija i vo dr. zemji. Tuka doa|aat icel red drugi reformi, vo koi vleguvaat i onie {to bea izraboteni od ruskiot iavstro-ungarskiot ambasador vo Stambol i bea primeni od N.I.V. sultanot.


23

Zada~ata na makedonskata inteligencija otsega natamu }e treba da bide dase oddelat nagledno za site: za samite Makedonci, i za Turcija, i za balkan-skite dràvi i za golemite sili, interesite na Makedoncite od interesite nadrugite balkanski dràvi i narodi i da se izu~at podrobno site pra{awasvrzani so izbavuvaweto na na{iot narod i na{ata tatkovina od sega{natagolema nesre}a i so procvetot na na{iot narod vo duhoven i vo materijalenodnos.

Taa zada~a e mnogu te{ka i bara golemi zaedni~ki usilbi. Zatoa izu~uvawe-to na taa zada~a i ispolnuvaweto nejzino baraat u~estvo na site MakedonskiSloveni vo nea, bez razlika na verska i nacionalna boja. Zatoa makedonskatainteligencija treba da prestane da se odnesuva me|u sebe so nedoverba. Od pro-pagandite vo koi sluì }e treba da bara sloboda da se nao|a vo postojanoop{tewe so inteligencijata i op{testvoto od drugite propagandi. Vo slobodnitebalkanski dràvici, odvreme-navreme, makedonskata inteligencija, bez razlikana propagandite, treba da organizira svoi makedonski sobiri, na koi }e se raz-gleduvaat i }e se re{avaat pra{awa za duhovniot i nacionalniot rascvet naMakedoncite. Makedonskata inteligencija sekoga{ koga e nadvor od svoite ofi-cijalni raboti treba da zboruva me|u sebe na centralnoto makedonsko nare~je/vele{ko-prilepsko-bitolsko-ohridsko/, koe }e treba da se vovede vo site reli-giozni i nacionalni propagandni i turski u~ili{ta kako zadolìtelen pred-met. Toa nare~je ima da bide literaturen jazik na Makedoncite.

Ako religioznite i nacionalnite propagandi ne posakaat da go vovedatna{iot jazik vo svoite u~ili{ta, se razbira deka samo tamu kade {to ìveatSloveni, i ako im zabranuvaat na svoite u~iteli i popovi da drugaruvaat somakedonskata inteligencija i op{testvo od drugite propagandi, toga{ makedon-skata inteligencija i narodot, bez razlika na propagandite, treba da iznajdat patso koj{to }e moè da se kazni taa propaganda. Ako taa propaganda se vospolzuvaso spletkarewa protiv nejzinite neprijateli, toga{ inteligencijata treba da mugo objasni na narodot nedostojniot obraz na raboteweto na taa propaganda i dago povika samiot da si gi brani ìvotnite svoi interesi. Ako narodniot protestvo verskite i u~ili{nite raboti, vo koi op{tinite treba da se priznaat slobod-ni, se pokaè od zainteresiranata propaganda kako bunt so dràvna boja i sebaraat dràvni merki protiv buntovnicite, toga{ narodot i inteligencijatatreba da se obrnat kon konzulite, kako kon arbitra`ni sudii.

Ako nekolku ili site propagandi se sprotivstavat na tie na{i barawa i nas-tojuvaat vo u~ili{tata i crkvite da se izu~uvaat i pominuvaat samo jazicite napropagandite, toga{ da se prezemat op{ti i energi~ni merki protiv site i reli-giozni i nacionalni propagandi vo Makedonija.

Slobodata na sovesta e priznaena nasekade; taa e i }e bide priznaena i kajnas. Eksploatacijata na taa sloboda se progonuva nasekade i treba da bide pro-gonuvana i kaj nas. Jezuitite se isterani tukure~i od site evropski zemji zatoa{to ja eksploatiraa narodnata sovest. Crkovnite ordeni vo Francija se

24


ograni~eni vo u~ili{nite raboti, oti so niv zloupotrebuvaat. [to bilonasekade vo Evropa, moè da bide i kaj nas, vo Makedonija.

Sekoj }e ima pravo da ispoveduva i muslimanstvo i hristijanstvo vo triteglavni formi: pravoslavjeto, katoli{tvoto i protestanstvoto. Religioznitepotrebi i ubeduvawa za site se neprikosnoveni. No religijata nikako ne trebada bide sredstvo za prestapni politi~ki i nacionalni celi, kako {to e sega voMakedonija.

Ako gi razgledame sega rasprostranetite vo Makedonija religiozni propa-gandi, toga{ tamu }e gi najdeme religioznite propagandi vo pove}eto slu~ai dasluàt kako orudie za nacionalni i politi~ki celi.

Protestantstvoto i katoli{tvoto vo Makedonija imaat samo religiozniceli, oti pretstavnicite na ovie propagandi so uvaènie se odnesuvaat spre-ma site i najdrobni nacionalni osobini na site makedonski nacionalnosti.Ete zo{to nikoj nema pravo da se sprotivi protiv rabotata na tie propagandi.

Pravoslavjeto - najstarata, najrasprostranetata i osnovnata religija nasite makedonski narodnosti, za soàluvawe, sosem ja zagubilo od vidot svojataglavna cel da see bratstvo me|u narodite, da gi oblagoroduva srcata na ver-nicite. Namesto tie blagorodni zada~i, pravoslavjeto see samo razdor i omraza.Toa e sega samo najglavnoto sredstvo vo racete na razni propagandi so ~istonacionalni i politi~ki zada~i. Pravoslavjeto vo Makedonija sega do tolku eiskrivokol~eno {to i ne moè da stanuva zbor za edna pravoslavna crkva, - segatamu ima 3 crkvi, no ne pravoslavni, a: gr~ka, bugarska i srpska. Zo{to toa dabide taka? Zar i crkvata ne treba da bide: Edina, Soborna, Vselenska iApostolska?

- Da. Crkvata treba da bide imeno Edina i Soborna, a ne srpska, gr~ka ibugarska. Crkvata kaj nas si ja zagubila svojata glavna cel, pa zatoa makedon-skata inteligencija i narodot imaat polno pravo da gi upotrebat site svoisili za da ja li{at crkvata vo Makedonija od ~isto nacionalnite celi i da &gi vratat onie celi {to & gi zapovedal nejze nejziniot Boèstven Osnova~: dago propoveda evangelieto na site jazici, t.e. na site narodi i nivnite jazici.

Ako religioznite propagandi se postaraat da mu popre~at na zdruùvawetona makedonskata inteligencija i makedonskiot narod me|u sebe, toga{ prvotone{to {to }e potreba, toa e da se obrazuva vo Makedonija: Edina, Soborna iApostolska crkva, t.e. da se vostanovi Ohridskata arhiepiskopija {to }e bide“Arhiepiskopija vseja Makedonii”.

Religioznite propagandi moàt da imaat ne{to protiv zdruùvaweto namakedonskata inteligencija i narodot samo od nacionalni pri~ini. Ako etaka, toga{ prirodno e oti so baraweto crkovna reforma }e se soedini ibaraweto u~ili{na reforma, t.e. Arhiepiskopijata }e ja zeme vo svoi raceu~ili{nata rabota i }e se soobrazuva vo nea so narodnosta na svojata pastva;vo gr~kite eparhii i parohii }e se u~i vo u~ili{teto i }e se sluì vo crkva-ta na gr~ki jazik; vo vla{kite - na vla{ki; vo slovenskite - na makedonski.


25

Toga{ site nacionalni i religiozni propagandi, koi{to go cepea narodotna razni grupi, neprijatelski edna kon druga, }e se otstranat i }e nastapi mir zanarodot, za Makedonija, za Turcija i za Evropa.

I vistina, odvaj li ima ne{to poarno od vakvoto svr{uvawe na makedonska-ta kriza: za narodot toa e arno, bidej}i }e se oslobodi i od intrigantite odrazni narodnosti i }e se otkaè od razni poddupuvawa {to go odvlekuvaat odnegovite mirni raboti: crkvata }e go pomiri neosnovanoto neprijatelstvo me|uraznite narodnosti.

Takviot izlez od krizata e ne{to najarno i za Turcija. Turskite diplomatise laàt mnogu ako mislat deka pove}e }e ja za~uvaat Turcija vo Evropa ako sepridrùvaat spored politikata: divide et impera. Dodeka ima vo Makedonijapo~va za nacionalni propagandi, dodeka ne se otstranat pri~inite tu|ite dràvida imaat vo Makedonija pove}e vlijanie od samata Turcija, do toga{ Turcija }eima samo rashod vo Makedonija, a ne }e ima od nea nikakva polza, do toga{ seko-ja minuta }e treba da se pla{i da ne ja zagubi Makedonija; a ako se priznae ofi-cijalno oti vo Makedonija nema nekolku slovenski narodnosti, ami ima samoedna oddelna, ni bugarska ni srpska, i ako se oddeli Makedonija vo samostojnaarhiepiskopija, naedna{ Turcija }e se oslobodi od me{aweto vo makedonskiteraboti od site 3 sosedni dràvi.

Na{ite nacionalni interesi & diktiraat na makedonskata inteligencija ina makedonskiot narod da & se pomogne na Turcija da izleze od ote`natatapolo`ba vo koja{to ja kladoa religioznite i nacionalnite propagandi voMakedonija i dràvite zainteresirani za niv. Nam ne ni treba prisoedinuvawekon Bugarija, ni kon Srbija, ni kon Grcija. Celosta na Turcija za nas e pova`na,otkolku za Rusija i za Zapadna Evropa. Turcija e zemjata {to se nao|a vo najdobrageografska polo`ba. Turskoto podanstvo i za~uvuvaweto na celosta na Turcija nidava pravo na Makedoncite niz cela Turcija da se polzuvame so pravoto nagra|anstvo. A toa pravo moè da ni dade golema materijalna polza. Ete zo{tomakedonskata inteligencija, ako gi prou~i podrobno svoite interesi, toga{ naprvo mesto treba da postavi i za sebe i za svojot narod: so site svoi moralnisili da ja za~uva celosta na Turcija. Vo zamena za toa nie }e imame lice i pravoda se nadevame od na{iot velikodu{en gospodar da dobieme polna avtonomija vocrkovnoto i u~ili{noto delo i polna ramnopravnost pred zakonot i vo mesnatasamouprava vo Makedonija. Takvata samouprava nikako ne e, opasna za celosta naTurcija. Naprotiv, taa }e gi uredi odnosite me|u makedonskite narodi za ve~nivremiwa.

I taka, usilbite na makedonskata inteligencija i na narodot treba da seobrnat kon nacionalnoto obedinuvawe na Makedonskite Sloveni vo edno celo ina obedinuvawe na interesite na site makedonski narod.

Nacionalnoto i religioznoto neprijatelstvuvawe treba da stanat samo edenàlen spomen. Solidarnata rabota na makedonskite narodnosti treba da seobrne kon za~uvuvawe na celosta na Turcija. Vo zamena za toa Turcija }e gi

26


pro{iri pravata na site makedonski narodnosti pred zakonot i vo administra-tivnoto upravuvawe i }e go pokrovitelstvuva nacionalniot razvitok na sitemakedonski narodnosti.

Takvata mirna programa na Makedoncite }e sretne poddr{ka i odobruvawekaj golemite sili zainteresirani za za~uvuvaweto na celosta na Turcija.Golemite sili }e & pomoàt na Turcija da se oddale~at site nepravini za make-donskite narodnosti od nacionalnite i verskite propagandi i da se obezbedinivnoto samostojno postoewe i razvivawe.

Male~kite balkanski dràvici, {to se zainteresirani i gi poddrùvaatpropagandite, vo prvo vreme }e & se rasrdat na Imperatorskata sultanska vladazatoa {to }e im gi prese~e “vekovnite” privilegii, no }e pomine vreme i tie }ese primirat so otstranuvaweto na propagandite, za{to toa otstranuvawe }e bidevo nivna polza: }e prestanat da gi pra}aat vo Makedonija svoite milionifrankovi, od koi za niv nikoga{ nemalo i ne }e ima nikakva polza. Tie milionine samo {to se propadnati dosega bez polza, no imaat poddrùvano neprijatel-stvo pome|u balkanskite dràvi, koga tie po svojata geografska blizost iednakvite interesi treba edna so druga da go pomagaat zaedni~koto ekonomskorazvivawe.

Pogore, koga zboruvav za neuspehot na Vostanieto, jas rekov oti neuspehotse dolì na negovata parcijalnost. Jas zboruvav oti koga se pravi vostanie odimeto i vo polza na site makedonski narodnosti, toga{ za toa treba da se imapolnomo}nost i u~estvo na site narodnosti vo organizacijata.

Sega, koga zboruvam jas za isteruvaweto na propagandite od Makedonija, zaprimiruvaweto i obedinuvaweto na makedonskata inteligencija i narodnostite,moè nekoj da si pomisli oti toa obedinuvawe }e ni pomogne da se postigne ednoop{to vostanie {to }e ima pogolem uspeh. ]e pogre{i onoj {to }e napravi takovzaklu~ok.

Jas u{te pogore rekov oti nie sme zainteresirani za celosta na Turcija. Ivistina, kakva polza za nas od prisoedinuvaweto so Bugarija, ili so Srbija iliso Grcija? Tie dràvi se pokulturni od nas, a kako takvi samo tie }e imaat polzaod prisoedinuvaweto na Makedonija kon niv. Posle, takvoto prisoedinuvawe nacela Makedonija kon edna od balkanskite dràvi~ki ne e vozmo`no - drugitedràvi~ki }e mu pre~at. Vozmoèn e deleòt na Makedonija pome|u malitedràvi~ki ili okupiraweto na Makedonija od Avstrija. No moè li da imapogolema nesre}a za Makedoncite od razdeluvaweto ili okupacijata?

Male~kite balkanski dràvi~ki bez ceremonija }e gi zemat vo svoi racesite dohodi od zavojuvanite delovi na Makedonija, a Makedoncite }e se obrnatvo prosjaci, otkako }e si gi zagubat prvin svoite nacionalni osobini.

Moè li da se pretskaè kakva }e bide sudbinata na Makedonija pod Avstro-Ungarija: Bosna i Hercegovina jasno ni pokaùvaat oti ne }e pominat ni 10 godi-ni od avstriskata okupacija koga }e zafatat Makedoncite, bez razlika na vera inarodnost da si gi ostavuvaat svoite katovi i da se iseluvaat.


27

A ni prisoedinuvaweto kon edna od balkanskite dràvi~ki, {to ne e niko-jpat vozmo`no, ni deleweto ni okupacijata ne se vozmo`ni bez revolucija odna-tre. I imaat li smisla tie revolucii koga }e ni go obezbedi N.I.V. Sultanotnacionalnoto i religioznoto postoewe i }e ni garantira ramnopravnost predzakonot i vo oblasnata samouprava so Turcite? A ima osnovi da misli otiImperatorskata vlada e ispolneta so dobri nameri za svoite makedonski narod-nosti. Istorijata mu pomaga na sekoj narod da si gi vidi gre{kite {to gi imapraveno i da se ~uva da ne se povtoruvaat. Sega{noto vostanie e mnogu pou~no,kako za nas isto taka i za Turcite. Jas ne moàm da dopu{tam Turcite da ne sepou~at od nego: jasno e za sekoj, pa i za Turcite, oti Turcija ne moè pove}e da jaza~uva Makedonija ako prodolùva so istata politika kon nas {to ja vode{edosega. Turcija ne moè da ja za~uva taa svoja provincija bez sodejstvoto na mes-noto ìtelstvo. Samo vojskata ne e dosta, kako {to ne e dosta ni zadovolstvoto namalcinstvoto od naselenieto. Turskoto gospodstvo vo Makedonija }e se za~uvasamo toga{ ako vo nea ima mnogubrojno naselenie {to ja gleda svojata blagosos-tojba obezbedena samo pod vlasta na Turcija. Toa naselenie }e ja pretstavuvaglavnata opora na turskite interesi vo Makedonija. A poddr{kata na mnozin-stvoto Turcija }e ja dobie samo ako se pogriì da vovede vo Makedonija vistin-ski reformi, sposobni navistina da gi za~uvaat nacionalnite i religiozniteinteresi na podanicite, nivnite gra|anski prava i snosnoto ekonomsko pos-toewe. Ako tie potrebnosti na podanicite ne se za~uvaat i ako Turcijaprodolùva da bide neiskrena vo prilagaweto na reformite, toga{ od toa }e:nastrada najmnogu pak taa: 1/ taa }e bide prinudena so sila da vovede nekoireformi, 2/ ako i potoa naselenieto ne bide ogradeno vo nacionalno-reli-giozen i ekonomski odnos, toga{ toa }e go iskoristat neprijatelite na Turcija danapravat brkanica vo Makedonija za da lovat riba vo matna voda.

I taka, prvoto ne{to {to }e treba makedonskata inteligencija da go izvoju-va toa e: otstranuvaweto na nedoverbata me|u inteligencijata so raznonacionalno i religiozno obrazovanie; obedinuvaweto na taa inteligencijakako vo samata Makedonija taka i zad nejzinite granici; zaedni~koto opsuduvawena op{tite interesi na Makedoncite; otstranuvaweto na nacionalno-religioz-nata omraza; vospituvaweto na Makedonskite Sloveni vo ~isto makedonskinacionalen duh; zadolìtelnoto izu~uvawe na makedonskiot jazik i literaturavo sredno-u~ebnite ustanovi vo gradovite so slovensko naselenie; obu~uvawetovo selskite u~ili{ta so slovensko naselenie na makedonski jazik. Vo sloven-skite sela vo crkvata slovenska bogoslu`ba. Ako ovie barawa sretnat otpor odnekoja od propagandite, toga{ da se moli turskata vlada i golemite sili da seoddale~at od Makedonija demoraliziruva~kite propagandi, da se vostanoviOhridskata arhiepiskopija, vo racete na koja }e premine crkovno-u~ili{notodelo za site hristijanski narodnosti vo Makedonija. Drugoto ne{to {to se baraod nas e da se obrneme kon na{ite bra}a {to vojuvaat vo tatkovinata na{a da gopoloàt oru`jeto za da im se dade vozmo`nost na Rusija i na drugite sili da gi

28


prezemat site merki {to zavisat od niv za da se zadovolat site na{i religiozni,nacionalni i ekonomski interesi.

Jasno mi e so kakvo negoduvawe }e se odnesat mnozina kon ovoj moj predlog.Moè }e go nare~at i predavstvo. Moè da se najdat i lu|e {to }e re~at oti trebada se mavnat od ovoj svet licata so takvi misli.

Koj kako saka neka re~e, neka misli i neka pravi protiv mene. Dolgot konnarodot i tatkovinata mi diktiraat da se iskaàm vo takva smisla. Jas sum edna{uveren oti vo mojata postapka nema ni{to predavni~ko: 1/ oti mislite, ne samona privatni lica kako mene, no i na site Makedonci od bojnoto pole i odBugarija, i mislite, barawata i predlozite na celiot bugarski narod i nabugarskata vlada ne se vo sostojba da gi izmenat pogledite na golemite sili i naRusija vrz potrebite na makedonskiot narod; 2/ site usilbi ponatamu odvaj li }ego promenat povedenieto na dràvite po na{eto pra{awe. Najmnogu {to moè dabide toa e - evropska konferencija; no taa konferencija ne moè da se zafatiporano od proletta; i toa toga{ }e se zafati samo ako vostanieto toga{ bideposilno od sega{noto. No moè li da se predvidi odot na vostanieto? Pak i dase dopu{ti oti vostanieto toga{ }e bide i posilno od sega i }e ja prinudi Evropada svika evropska konferencija, moè li nekoj da predre~e oti re{enijata nataa konferencija }e bidat vo na{a polza? - Odvaj li.

Evropejcite dosega si imaat napraveno nepravilen zaklu~ok za narodnostana Makedoncite i ete zo{to poslednive, koi{to gi nosat na svoj grb sitete{kotii i nesre}i od sega{noto vostanie, }e imaat najmalku polza od re{eni-eto na konferencijata. Treba da bideme slepi za da ne go vidime toa {to eo~igledno. Na konferencijata }e se zemat cel red merki vo polza na makedon-skite narodnosti. No, koi se tie narodnosti? - Turci, Bugari, Srbi, Grci, Vlasi,Arnauti.

Kogo treba da go brojat na konferencijata: Bugarinot, Srbinot, Grkot? Kadee granicata me|u niv? Najposle, koj }e zasedava na taa konferencija? Koj }e davapodatoci za makedonskite narodnosti i za nivnite potrebi? Zar ne e jasno kakobel den oti pretstavnici od nas nema da ima, oti }e gi re{avaat na{ite sudbinibez da n$ pra{aat nas {to barame nie, a zatoa }e gi pra{aat na{ite neprijateli{to imaat svoi dràvi i svoi diplomati i koi }e ja izvle~at seta polza odna{ata proleana krv?!

Ne, bra}a! Nikakva konferencija ne n$ spasuva. Mnogu podobro }e bide daim se doverime na najzainteresiranite dràvi za na{ite raboti, osobeno napravoslavna Rusija, koja{to gi znae ubavo na{ite potrebi, a ne da se nadevame nasamite sebe i na nekoi konferencii. Da be{e bilo taka lesno i arno svikuvawe-to na konferencija, i sega }e imavme drug na~in za tretirawe na na{ite rabotii namesto Evropa da gi ostavi Rusija i Avstrija da go re{avaat na{eto pra{awe- site evropski golemi sili }e sakaa vo nego da igraat ednakva uloga. A {to mupi{uva angliskiot minister pretsedatel na kenterberiskiot arhiepiskop zapolitikata na golemite sili vo na{ite raboti: “U~estvoto na site sili vo


29

razre{uvaweto na makedonskoto pra{awe samo moè da go zadrì, namesto da gozabrza, negovoto razre{uvawe. Vo dadeniov slu~aj najarno e inicijativata inajglavnata uloga da e vo racete na najzainteresiranite golemi dràvi, koi{tonajarno gi znaat nu`dite na Makedoncite”. - Da, nie treba da znaeme oti odu~estvoto na siot “koncert” moè da se o~ekuva golemo neblagozvu~je, pomal pri-tisok vrz Portata, otkolku {to moè da se o~ekuva od rabotite na dvete najmnoguzainteresirani dràvi. Dràvite razli~no gledaat na pra{aweto, a toa razno-glasje pre~i za ednodu{en pritisok vrz Portata. Moè li da se misli oti na kon-ferencijata }e ima pogolemo ednoglasje od ona {to go gledame sega vo postapkitena dvete zainteresirani dràvi?

Sega{nata konferencija }e bide vo sosem drugi uslovi od onie vo koi{torabote{e konferencijata pred poslednata rusko-turska vojna.Sega{nata kon-ferencija }e izigra samo vo polza na malite dràvi~ki {to baraat za smetka naMakedoncite da si gi zasnovuvaat i pro{iruvaat pravata na nivnite narodnosti.Ako e taka, a inaku ne moè ni da bide, toga{ nalet neka mu e i konferencijata!

[tom e taka, toga{ nema smisla i ponatamo{noto sprotivstavuvawe. Znaeteli {to mislat tie {to se za ponatamo{no sprotivstavuvawe? - Edno imaat nade`za zame{uvawe na silite; drugo, se nadevaat na konferencija, i treto, velat dekaako ne bide ni ednoto ni drugoto, toga{ }e napravat Turcija ekonomski dapropadne so dolgoto odrùvawe golema vojska. Vedna{ se gleda oti dvete prvninadeì ne }e bidat vo na{a polza. A tretata u{te pomalku. Zo{to, }e pra{ate?

Evropa ima interes da se za~uva Turcija, ete zo{to }e & dava sredstva za dase za~uva. A koj }e gi pla}a tie pari i procentite od niv? - Pak nie. No, da pret-postavime oti turskoto ekonomsko razoruvawe ne }e se odrazi na nas. No, ne e lijasno oti ako Turcija oslabne ekonomski - nie }e oslabneme nekolku pati pove}e?Ne znaeme li nie oti seto vreme do koga }e se prodolùva borbata so ~etite,turskiot asker }e grabi, }e siluva i }e mu pravi sekakvi drugi pakosti na nase-lenieto? Narodot ne }e moè da si ja vr{i svojata rabota, a, od druga strana, }etreba da gi rani gladnata turska vojska i ~etite?

Borbata ima ne tolku nacionalen, kolku religiozen karakter. Kako takva,taa e opusto{uva~ka za nekolku pati pove}e od obi~nata vojna! Toa opusto{uvaweima smisla ako se ima nade` za uspeh. Seta na{a nade` e vo evropskotozame{uvawe. No jasno e oti takvo zame{uvawe nema da dojde. Nie mislime otiEvropa }e se soàli nad mirnoto naselenie i zaradi nego }e se zame{a vo na{iteraboti. No tokmu na{ite smetki ne im davaat na evropejcite mo`nost da mupriteknat na pomo{ na mirnoto naselenie. Evropejcite kaùvaat oti ne moàt danapravat ni{to, oti sekoja merka od Evropa komitetot }e ja primi za zaostruvawena negovata agitacija.

Zna~i, do toga{ do koga }e prodolì dvièweto im nie ne moème da o~eku-vame vistinsko zame{uvawe vo na{ite raboti i do toga{ na{iot narod }e bideprinuden da trpi najgolemi bespolezni i besmisleni nesre}i.

Vo takov slu~aj, ima li smisla ponatamo{nata borba? - Po moeto mislewe,

30


nema. Nie nemame izli{ni narodni sili za da gi prineseme na `rtva zabugarskite, srpskite i gr~kite interesi, za{to sega{nata borba e samo vo tu|apolza. Na{ite narodni sili se nu`ni i za kulturna borba.

Da go dopu{time i sprotivnoto, deka sega{nata borba najposle }e ja prinu-di Evropa da se zame{a vo turskite raboti i da ja prinudi Turcija da im daderamnopravnost na makedonskite narodi. Dali nie Makedoncite /Slovenite/ votakov slu~aj }e moème da se pozdravime so uspeh? Mislam, ne. Ramnopravnosta}e bide za site narodi, pa i za Turcite, Grcite i dr. i dr. Zna~i, na{ata krv seprolevala za pravata na tie narodnosti {to ili si sedea mirno vo vreme na bor-bata ili bea protiv nas. Malku e toa {to nie ja prolevavme krvta na na{iot narodza tu|ite, pa i za interesite na na{ite neprijateli, no so na{ata krv i so razoru-vaweto }e se vospolzuvaat na{ite neprijateli od slobodnite dràvi~ki za daprodolùvaat so svoite religiozni i nacionalni propagandi da ne delat nasprotivstaveni i neprijatelski lageri: Srbi, Grci i Bugari.

Po borbata na bojnoto pole }e nastapi vreme da se borime na kulturnapo~va, i vo toa vreme, namesto da imame mo`nost da gi polzuvame plodovite odproleanata krv i da napreduvame kulturno, nie i toga{, kako i sega, }e trebana na{a {teta da gi pomagame tu srpskite, tu gr~kite, tu bugarskite interesi.

Pri takvata nacionalna razdvoenost i pri polnoto ekonomsko razoruvawebesmisleni }e stanat sekakvi konferencii, zame{uvawa i reformi, za{to site}e vodat kon eden dele` na Makedonija.

Po site tie pri~ini, kako i po polnata ubedenost vo toa oti ne samobespolezno i nevozmo`no e ponatamo{noto uspe{no sprotivstavuvawe, jas mis-lam deka na{ dolg e da ja zamolime makedonskata inteligencija {to ima vli-janie vrz sega{noto dvièwe da go obrne svojot pogled kon serioznosta napolo`bata, da go izmisli patot i site sredstva kolku {to moè poskoro za daiskaè polna doverba sprema postapkite na zainteresiranite golemi sili vopolza na Makedoncite i, otkako }e im dade vetuvawe, da ja prekineponatamo{nata borba, da gi zamoli da mu se pomogne moralno i materijalno napostradanoto naselenie da se popravi; da zamoli da se vovedat sitepredloèni reformi i tie {to }e najdat silite za nu`no, kako pro{iruvawena izraboteniot proekt; da se otstranat propagandite i da se vostanoviOhridskata arhiepiskopija so crkovno-u~ili{nata avtonomija; amnestija naemigrantite i na site ~etnici; priznavawe na Slovenite vo Makedonija za odd-elna narodnost: Makedonci, i vnesuvawe na toa ime vo oficijalnite knigi itn.

So polnoto prekratuvawe na vostanieto }e se vostanovat me|u nas i Turciteodnosi {to im odgovaraat i na na{ite i na nivnite interesi. Toga{ }e se imamo`nost da se vidi oti na{ite interesi se taka spleteni so nivnite {to sozagubuvaweto na ednite gubat i drugite, a seta polza od na{eto neprijatelstvu-vawe ja izvlekuvaat treti, }e se re~e, malite balkanski dràvi. Toa se gledaosobeno jasno od mo`nite posledici na vostanieto, koi, za na{a i turska sre}a,ne posleduvaa. Zborot mi e za deleweto na Makedonija me|u malite balkanski


31

dràvi~ki. Vostanieto se digna i ne razori i nas i turskata dràva. [tetata od nego i

za nas i za Turcija e ogromna, no pak pomala otkolku {to moè{e da bide. Sre}ai za nas i za Turcija e {to me|u Bugarija i Srbija nema{e nikakvo soglasuvawepo makedonskoto pra{awe. A takvo soglasuvawe nema{e, za{to Bugarija misle{eda si ja prisoedini kon sebe cela Makedonija sama, bez pomo{ na drugite sosed-ni i na golemite dràvi. Bugarija se izlaga vo smetkata. Vo toa se sostoi na{atasre}a i sre}ata na Turcija. Bugarija do sega{noto vostanie nema{e politi~kiopit za re{enieto na makedonskoto pra{awe, ete zo{to site manevri da se re{itoa izlegoa jalovi. Bugarija dosega ne znae{e oti re{enieto na makedonskotopra{awe ne e isklu~ivo vo Sofija, ami kolku vo Sofija tolku i vo Belgrad, t.e.vo soglasuvawata me|u Sofija i Belgrad. Toa soglasuvawe dosega se smeta{e zadràvno predavstvo, no otkako bugarskite diplomati si go ispitaa seto bessilie,i pri najgolemite svoi usilbi sami da go re{at makedonskoto pra{awe, }e se naj-dat cel red bugarski diplomati {to }e poglednat na toa soglasuvawe kako naneizbe`no zlo. Sega{niot politi~ki opit da be{e bil kaj Bugarite ponapred, }ese pristape{e prvo kon razdeluvaweto na sferite za vlijanieto vo Makedonijame|u Srbite i Bugarite, a posle, vo vreme na vostanieto, srpskite i bugarskitevojski }e navlezea vo Makedonija. Takov }e be{e izlezot od vostanieto pripogolem opit me|u bugarskite diplomati. Za na{a sre}a, ovojpat nie se izbavivmeod deleòt na na{ata tatkovina i Turcija od zagubuvaweto na edna od prekras-nite svoi provincii.

Vostanieto ne go donese deleweto na Makedonija: toa e pozitivniot rezul-tat od nego. No toa delewe sre}no e izbegnato samo od slu~ajnata neopitnost nana{ite neprijateli. Deleweto n$ zagrozuva u{te pove}e: vo idnina od pogolema-ta opitnost na na{ite neprijateli: Bugarija moè da sklu~i so Srbija dogovor zarazdeluvawe na sferite za vlijanieto vo Makedonija. Takvoto razdeluvawe nasferi za vlijanieto neminovno }e & donese dele` na Makedonija. Ete zo{to, edenod najglavnite dolgovi na makedonskata inteligencija e da se otstranat edna{ zasekoga{ od Makedonija bugarskata i srpskata propaganda, da se osnova voMakedonija svoj duhoven centar za Makedoncite i toj centar, kako i samiteMakedonci, da nema nikakvo zemawe-davawe so sosednite balkanski dràvi inarodi. Vo taa merka se sostoi predodvra}aweto na deleòt na Makedonija iza~uvuvaweto na taa provincija za Turcija. Ottuka e jasno oti dobro razbraniteinteresi na Turcite i na Makedoncite im diktiraat ne da si gi tro{at nivnitesili vo me|usebna borba vo polza na zaedni~kite nivni neprijateli, ami da sipodadat eden na drug raka i da gi otstranat site faktori {to im pre~at vonivnite prijatelski odnosi i zaedni~ki interesi.

So prekratuvaweto na vostanieto }e se zapo~ne vo Makedonija mirna kultur-na rabota. Taa }e bara od nas vo vospostavuvawe dobri odnosi kon site narodnos-ti {to ja naseluvaat Makedonija. Na{ata inteligencija dosega ne moè{e davospostavi najpoèlni odnosi pome|u nas i drugite makedonski narodnosti. Toa

32


delumno ne zavise{e od nea. Taka, odnosite na na{iot narod kon Turcite i mus-limanite voop{to pove}e zavise{e od poslednive otkolku od nas: ako musliman-ite gledaa na hristijanite kako na lu|e ramni na niv, toga{ nema somnenie otine samo }e bea najarni odnosite me|u hristijanite i muslimanite, ami moè i danema{e vostanie. Za soàluvawe, muslimanite i do posledno vreme ne moèa dase oslobodat od svojata stara predrasuda da gledaat na hristijanite kako napodolna rasa od niv. ]e se nadevame oti turskata vlada i turskata inteligenci-ja }e se uverat vo seta {teta {to ja pri~inuva takvata predrasuda i }e se potru-dat da ja iskorenat i so toa }e gi popravat odnosite me|u hristijanite i musli-manite.

Dobrite odnosi pome|u Grcite i nas Makedoncite /Slovenite/ pak pove}ezavisat od prvite otkolku od nas. Za da se popravat tie, Grcite }e treba da se“otkaàt” od “svojata ”megali ideja i da & go priznaat pravoto na postoewe i namakedonskata narodnost redum so gr~kata vo Makedonija. OsobenoPatrijar{ijata, kako ustanova vselenska, treba da prestane da postapuva kakoustanova so gr~ki karakter. Taa treba sveto da gi ~uva pravata na site hristijani,a ne da gi `rtvuva pravata na ednite vo polza na drugite. Osobeno e nu`noPatrijar{ijata sveto da go ~uva pravoto na nacionalnoto postoewe na seta svojapastva. Toga{ }e se izbegne konfliktot pome|u i Grcite i Makedoncite, za{toposlednive ne baraat tie {to zboruvaat gr~ki da imaat vo svoite crkvi staro-makedonski jazik a vo u~ili{tata sega{niot makedonski jazik, ami toa se barasamo za onie {to zboruvaat makedonski. Ako pak Patrijar{ijata go prodolìprogonuvaweto na makedonskiot jazik me|u Makedoncite i namesto nego go propa-gira gr~kiot jazik, so toa }e gi natera Makedoncite da gledaat na nea kako naorudie na gr~kata nacionalna propaganda. Vo takov slu~aj i Grcite iPatrijar{ijata }e ni se objavat za neprijateli na na{ata narodnost i na{ svetdolg }e ni bide da gi odbieme site gr~ki napadi na na{ata narodnost. Za taaborba me|u hristijani nie ja simnuvame od sebe odgovornosta na Grcite iPatrijar{ijata, bidej}i nie vo toj slu~aj ne napa|ame, ami se branime od tu|inapadi.

Najarni moàt i treba da ni bidat odnosite so Vlasite. Na{ite interesinikade ne se presre}avaat so vla{kite. Vlasite pove}e ìveat vo gradovite ise trgovci, a nie pove}e sme vo selata i sme selski stopani. Onie od Vlasite{to ìveat vo selata, se zanimavaat so ov~arstvo. Vlasite i na{iot narod serazlikuvaat po jazikot, nosijata, karakterot, taka {to nikojpat Vlasite nemoàt da pretendiraat na na{i sela; isto taka nikojpat nie ne sme kaùvaleoti vla{kite sela se na{i. Me|u nas i Vlasite nema nikakvo istorisko nedo-razbirawe. Vlasite nikojpat ne imale nikakva vlast nad nas i nikojpat ne nistorile nikakva pakost. Isto taka, tie nemaat ni{to pateno od nas. Obratno,u{te od srednite vekovi i me|u nas i Vlasite imalo sekojpat soglasnost. Vrztakva po~va moè da se razvie najsrde~na dru`ba pome|u nas i Vlasite. Taadru`ba treba da pu{ti dlaboki koreni pome|u dvata bratski naroda za da im


33

dade mo`nost raka za raka da odat po te{kiot pat na kulturniot progres. [tom }e se ustanovat pravilni odnosi pome|u nas i drugite makedonski -

hristijanski i muslimanski narodnosti, {tom }e se priznae na{ata narodnost odvladata na N.C.V. Sultanot, }e se vnese vo nufuzite imeto Makedonec, }e se napra-vat prvite postapki za na{eto nacionalno i religiozno osloboduvawe od propa-gandite i }e se vovedat politi~kite preobrazuvawa predvideni od reforma-torskite sili, {tom }e se prezemat merki za ekonomskoto popravuvawe na na{iteselski stopani, pa i do voveduvaweto na site tie podobruvawa vo na{etonacionalno religiozno i ekonomsko ìveewe, nie - makedonskata inteligencija}e treba da napravime u{te edno, a toa }e bide i najva`noto: da gi vloìme sitesvoi fizi~ki, intelektualni i moralni sili vo na{ata nacionalna prerodba.

Poslednoto vostanie ni pokaà oti ovoj pat po koj{to odevme sega epogre{en i opasen. Toj bara{e mnogu ̀ rtvi, a dava{e malku polza. Revolucijatane kompromitira pred na{ata vlada i ne n$ pretstavi vo dobra boja pred evrop-skiot svet. No vo seto toa nie sme malku krivi. Od edna strana, ne poddupuvaakon vostanie, od druga nie sme mlad narod i se zanesovme so eden nezrel pot-fat. Kako mladite lu|e {to vo raboteweto pretpo~itaat skokovi namesto poste-peno, no postojano rabotewe vo eden ist pravec, i mladite narodi gipretpo~itaat skokovite pred postojanata uporna rabota vo eden ist pravec.Dosega{noto na{e rabotewe, osobeno vostanieto, be{e neobmislena mlade{karabota, no toa ni se prostuva, edno, za{to dosega nie bevme mlad narod {toodvaj se proniknuva so svoeto nacionalno samosoznanie, a drugo, za{to dosega,ne ìveej}i kako oddelna nacionalno-religiozna edinica, se nao|avme podvlijanieto na razni nacionalni i religiozni propagandi. No toa {to ni sepro{tava{e dosega, ne moè da ni se oprosti za napred.

Sega nie ne moème pove}e da gledame na sebe i na svojot narod kako na edennedorasten narod bez politi~ki opit. Nie pominavme vo svoeto istorisko raz-vivawe ve}e va`ni stadiumi {to moàt da pretstavuvaat epoha vo istorijata nakoj i da e narod. A novata epoha ni nalaga nam nova potreba - kulturno rabotewe.

Dosega rabote{e narodot so inteligencijata; zadru`no, no rabotewetobe{e raspredeleno neednakvo: narodot se javuva{e ispolnuva~ na planovite nainteligencijata, koga poslednava ne prave{e ni{to pove}e od sostavuvaweplanovi ili organizirawe revolucionerno dvièwe.

Organizatorskata rabota e pak rabota, no ne moè da se re~e deka e od te{kite.Podgotvuvaweto revolucija e rabota {to moèbi bara umstveno rabotewe, no toarabotewe ne e tolku ma~no i tolku ceneto kolku {to si mislat revolucionerite - mla-data na{a inteligencija. Podgotvuvaweto na edno vostanie se prodolùva 5-10 godi-ni i posle site zame{ani vo nego ili umiraat ili pak, ako ostanat ìvi, treba daostanat bez ni{to i da si izberat nekoja druga rabota {to }e treba da ja zafatatodnovo i za koja moèbi i ne se sosem podgotveni. Organizatorskata rabota ne etolku ma~na zatoa {to organizatorite ~esto, mislej}i oti nivniot ìvot e povaènod ìvotot na selanite, gi postavuvaa na najma~nite raboti prostite rabotnici ili

34


narodot. Zatoa organizatorskata rabota, od edna strana, e rabota za eden ~ovek {to gopretpo~ita privremenoto napregnuvawe na silite pred postojaniot uporen i ma~entrud; od druga strana, taa e i nemoralna, za{to vo nea ~ovek ne `rtvuva vo polza naop{testvoto, na narodot svoj ili na ~ove{tinata, a so narodot pravi opiti za svoitefantasti~ni planovi. Makedonska inteligencijo! Vreme e da se pomisli deka egre{no da se pravi opit so tu|i ~ove~ki ìvoti za na{ite fantasti~ni planovi.

No, so toa jas ne sakam da kaàm nie da prestaneme da idealizirame i daìveeme so narodni ideali. Ne! Nie ne moème da ìveeme bez ideali: samona{ite ideali otsega }e treba da bidat po~isti od ponapre{nite Otsega nie }etreba so na{ata patriotska rabota da iskupuvame na{ite grevovi pred na{iotnarod. Otsega nie }e treba da se `rtvuvame za negovite interesi i so toa da muotplatime za negovata vera vo nas i za negovoto poslu{no i to~no ispolnuvawena planovite na organizacijata. Kako moè na{ata inteligencija da seoddolì pred na{iot narod za dadenite od nego `rtvi? Na toa pra{awe jasodgovoriv koga zboruvav pogore za borbata so propagandite i za postavuvawena na{iot narod vo dobri odnosi sprema site makedonski narodnosti.

No glavno, kako {to napomnav pak pogore, }e mu se pomogne na na{iot narodso kulturno rabotewe, a najpove}e so prosvetuvaweto.

Naukata i literaturata se najva`niot faktor za razvivaweto na eden narodkako narod. Po stepenot na razvivaweto na naukata i literaturata kaj eden narodse meri negovata kultura i po niv se delat narodite: na kulturni i nekulturni;kulturnite narodi vladeat, a nekulturnite robuvaat. Samo so znaewe i prosvetu-vawe, samo so kulturna rabota }e moè na{ata inteligencija da gi popravi i dagi iskupi svoite gre{ki pred na{iot narod.

]e re~at nekoi oti kulturnata rabota e vozmo`na samo koga ima poli-ti~ka sloboda; bez nea taa e nevozmo`na. - Vistina, vo taa zabele{ka imaeden del vistina, no samo eden del. Glavniot uslov za kulturna rabota nee polnata politi~ka sloboda, a moralnata vospitanost na narodot i nanegovata inteligencija, soznavaweto na moralniot dolg pred narodot kajsekoj ~len na toj narod. Polnata politi~ka sloboda ne ~ini za ni{to, akoeden ~ovek ne soznava oti negoviot ~ove~ki dolg, negoviot dolg pred svo-jata tatkovina i svojot narod e: trud, trud i pak trud. Slobodata ~ini samoza polzuvawe na rezultatite od svojot trud, no ne tolku za samiot trud. Aza da moè ~ovek da gi polzuva rezultatite od svojot trud, treba prvo da sepotrudi. Da raboti i da se trudi moè ~ovek i pri postesneti politi~kiuslovi.

Za da si ja o~istime sovesta pred narodot na{ za dadenite od nego `rtvi,treba, zna~i, da se zafatime za kulturna rabota. A pri toa da go cenime svoe-to rabotewe ne po nadvore{niot negov vid, a po negovata vrednost, a cenata natrudot se meri so potrebnite za nego sili. Ako gledame taka na trudot i akoiskreno sakame da se oddolìme pred na{iot narod, toga{ ne }e se izvinu-vame deka nema po~va za kulturno rabotewe. Po~va za nego ima, no nema


35

sakawe. Pri sakaweto, ako ne }e moème da pe~atime mnogu raboti na na{iotjazik, zatoa pak na{ata inteligencija }e moè da posluì kako ìva narodnaenciklopedija vo koja }e se imaat to~ni i provereni informacii po site odd-eli na naukata i literaturata.

No to~ni i provereni informacii se dobivaat pri mnogugodi{no upornorabotewe, i toa koga se raboti so svesta deka so raboteweto se ispolnuva dolgotkon tatkovinata i kon svojot narod. A takvoto mnogugodi{no uporno rabotewe epopolezno poma~no i pomoralno od revolucionernoto. Toa e porazumno.

Polzata za narodot od nau~noto rabotewe na na{ata inteligencija }e sevidi od toa {to na{iot narod sam so svoi o~i }e moè da pogledne na sebe i nadrugite narodi, }e gi izu~i svoite i tu|ite dostoinstva i nedostatoci. Edenprosveten narod moè da se sramni so eden umen ~ovek; zatoa na{ dolg e da givloìme site svoi sili so svoeto rabotewe da go prosvetime na{iot narod.

Kulturnoto rabotewe e poma~no od revolucionernoto, za{to prvoto eumstveno, a vtoroto pove}e fizi~ko. Za ilustracija zemete go izu~uvaweto naklasi~nite i novite jazici i korespondencijata na komitetot ili raspredelu-vaweto na ~etite. Revolucionernata dejnost e privremena i razru{uva~ka, a neve~na, soyiduva~ka. A kulturniot ~ovek, za da ima pravo da se nare~uva takov,treba da gradi, a ne da ru{i. Za da bide gradbata zdrava treba temelot da & bideubav. Zatoa ~ovek ne treba, samo za olesnuvawe na svojata rabota, negativno da seodnesuva kon mnogu nauki ma~ni, kako starite jazici, no {to pretstavuvaat osno-va za mnogu pozitivni informacii i nauki. Celta da se dobijat pozitivni poda-toci od site oddeli na naukata, ne samo za nas li~no, a kako narodni ~lenovi, }etreba da go natera sekogo od nas da gi posveti svoite sili, seto svoe slobodnovreme za izu~uvawe na site tie nauki {to se najnu`ni za na{iot narod i {tobaraat najmnogu rabota, za{to za polesnite sekojpat }e se najdat dosta dobrovol-ci. Nie ako sakame da imame ~ista sovest pred na{iot narod i pred sebe, trebada gi zememe na sebe i najma~nite nau~ni raboti za da mu pomogneme, a ne da seizgovarame, izbiraj}i go najlesnoto, deka nemame sposobnosti ili vle~ewe zaonie nauki {to baraat najmnogu trud i èlba za rabota.

Kulturnoto rabotewe e pomoralno od revolucionernoto, za{to so prvotointeligencijata se ~ini vistinski sluga na svojot narod, a so revolucijata taa seobrnuva vo nemilosrden eksperimentator.

I najposle, kulturnoto rabotewe e razumno. Inteligencijata so nego gi raz-jasnuva najva`nite pra{awa za sebe i za narodot. A najva`ni se tie pra{awa {tose vrzani so narodnoto samosoznanie.

Vo posledno vreme nie istapivme so barawe politi~ka sloboda, bez da sedopra{ame dali sme nie dozreani za nea i dali sega toa ni e najnu`noto? Na{iteposledni barawa kolku se pravilni ili ne, ne zemam da gi re{avam. Za mene epova`no pra{aweto za na{ata nacionalno religiozna i ekonomska prerodba; atoa moè da stane samo so izu~uvaweto na svojot narod, prvo kako oddelna edin-ka, posle vo vrska so drugite Makedonski i balkanski narodi i najposle kako

36


~len na slovenskata familija narodnosti. Takvoto izu~uvawe }e vnese razumnostvo na{ite odnosi kon site spomenati narodi.

Ete pribli`no kakvo moè da bide najglavnoto rabotewe na makedonskatainteligencija za da se popravat site gre{ki napraveni so poslednoto vostanie.

I taka, raboteweto na{e }e treba da bide vrz po~vata na narodnoto prosve-tuvawe: mirno, legalno, evoluciono; toa }e ima za cel inteligencijata da bidevistinska sluginka na narodot, a ne naopaku. No za da bide taa slu`ba blagodat-na, nam }e ni treba da sozdademe narodni sluìteli, narodna inteligencija {to}e mu gi posveti site svoi sili na narodnoto blago. Ni treba inteligencija sojasna svest za moralniot dolg na ~ovekot pred negovata tatkovina i negoviotnarod. Ni treba inteligencija moralno i umstveno sovr{ena.

Sega{nata na{a inteligencija treba da go posveti seto svoe rabotewe nadmoralnoto i umstvenoto usovr{uvawe na svojot narod i sozdavawe na edna ide-alna makedonska inteligencija.

Ako ovoj dolg se osoznae, ako obedinuvaweto na na{ata inteligencija sobugarsko, srpsko i gr~ko obrazovanie se postigne, ako se paralizira rabotewetona propagandite i se uspee tie sosem da se otstranat od Makedonija, ako seustanovat dobri odnosi kon site makedonski narodnosti i se podobripoliti~kata i materijalnata sostojba na Makedoncite, toga{, pri site dadeni`rtvi, }e moème, pokraj drugoto, da bideme zadovolni od edno: vostanieto ni giotvori o~ite za gre{niot pat po koj{to odevme dosega, po koj{to }e odevme i zanapred, i bez vostanieto sami }e podgotvevme po~va za dele`; toa ni gi otvorio~ite za mnogu na{i nu`di {to i ne gi pretpostavuvavme ponapred.

Daj boè, sega{noto vostanie da ni posluì kako eden urok za na{iotnarod, urok za site nas Makedoncite, bez razlika kade sme se obrazuvale i kakodosega sme se vikale. Daj boè, sega proleanata krv da posluì kako zavet me|uìvite, koi{to se dol`ni pred taa krv da se zakolnat za edna zaedni~ka kultur-na rabota, za polza i sre}a na na{ata zaedni~ka mnogu napatena tatkovina -Makedonija.

37

Ima li potreba za makedonski nacionalni nau~noliteraturni dru{tva?

Idejata za obrazuvaweto na na{eto dru{tvo be{e - polnoto oddeluvawe nana{ite interesi od bugarskite. So nego nie sakavme da im pokaème na Rusiteoti kaj nas vo Makedonija nema nacionalen antagonizam i e vozmo`no zadru`norabotewe od site makedonski narodnosti vrz kulturna po~va. U{te pove}e, niesakavme da im pokaème na Rusite deka nema vo Makedonija nekolku slovenskinarodnosti, a ima samo edna; deka Makedonskite Sloveni moàt sami da jarazru{at taa pregrada {to e postavena me|u niv od propagandite i od nivnotoobrazovanie vo Bugarija, Srbija ili Grcija. Nie sakavme da pokaème oti ipokraj na{eto obrazovanie i vospitanie vo razni dràvi ili propagandi, niepretpo~itame site da napravime otstapki od svoja strana za op{tomakedonskiteinteresi, za da ne bideme orudie vo racete na propagandite i na nivnite celi:za da ne se stremime kon soedinuvawe ni so Bugarija, ni so Srbija ni so Grcija.

No se najdoa me|u lanskite ~lenovi lica {to go nao|aat za izli{no pos-toeweto na takvo dru{tvo, za{to nemalo oddelna makedonska narodnost voMakedonija, a imalo samo srpska i bugarska, i bidej}i vo Petrograd imalobugarsko i srpsko studentsko dru{tvo, nemalo potreba za makedonsko.

Imaj}i ja predvid taa kritika za potrebata i celesoobraznosta na na{evoovde{no dru{tvo, nie sme dol`ni da si dademe to~en ot~et za pri~inite {to gopredizvikaa negovoto obrazuvawe. Toa moè da se napravi otkako }e se odgovorina glavnite prigovori na na{ite protivnici, so koi tie se ma~at da pokaàt dekanema potreba za oddelno makedonsko dru{tvo i deka negovoto formirawe ne esvoevremeno.

Na{ite protivnici velat oti sega ne mu bilo vremeto da se podigaatnacionalni pra{awa vo Makedonija, koga e zborot za edno snosno postoewe, nasite narodnosti. Sega ne e vremeto da se oddeluvame od Bugarija, koga taa naprav-ila tolku `rtvi za na{eto osloboduvawe i }e napravi u{te za napred. Neumesnoi nerazumno e da gi oddeluvame svoite interesi od op{tobugarskite, koga vosoedinuvaweto, a ne vo rascepuvaweto, e silata. Ako se podigne sega pra{awetoza nacionalnosta na Makedoncite, toga{ nie }e treba da se vratime nazad za 30i pove}e godini. Zar e i vozmo`no sega nacionalnoto obedinuvawe naMakedoncite, koga vo Makedonija ima mnogu, a ne edna nacionalnost, i koga nemaedna oddelna makedonska slovenska nacija?

Najnapred treba da se re~e deka ne e vistina toa {to go velat oti sega ne mubilo vremeto da se podiga pra{aweto za narodnosta na Makedoncite. So ignori-raweto na ova pra{awe nie ne pravime ni edna stapka napred, za{to ako goignorirame nie - toa ne go ignoriraat site, i mali i golemi dràvi, osvenBugarija. Nie, zna~i, prosto si gi zatvorame o~ite pred neprijatnata za nas real-nost. Ako, zna~i, go razgledame toa pra{awe, nie ne se vra}ame nazad, a odimenapred, soznavaj}i ja negovata va`nost. Vistina, so nacionalnoto pra{awe nie

38


}e se zanimavame 20-30 godini, no krivinata za toa leì vo na{ite prethodnici{to ne ja soznaa seta negova va`nost i ne go kladoa da zree. Da bea go napraviletoa, nema{e zo{to nie sega da se zanimavame so nego. Ako pra{aweto za narod-nosta na Makedoncite ima prvostepeno zna~ewe za Bugarite, Srbite i Grcite isekoja od ovie narodnosti go tretira po svoe, toga{ zo{to i nie toa pra{awe dane go zememe vo svoi race i da go razgledame sestrano - i od bugarsko, i od srp-sko i od gr~ko gledi{te, i kritikuvaj}i gi site niv da ne si izrabotime makedon-sko gledi{te za na{ata narodnost, a se zadovoluvame, spored mestoto kade {tosme se u~ele, ili so srpskoto, ili so bugarskoto ili so gr~koto gledi{te? Da nesi izrabotime svoe, makedonsko gledi{te za na{ata narodnost, ubedlivo ispravedlivo za site Makedonci, zna~i deka nie ne sme vo sostojba samostojno, beztu|o vlijanie, da se izu~uvame samite sebesi. Jas ne moàm da go dopu{tamposlednovo i go smetam navredlivo za mene, ete zo{to i ne se otkaùvam na prvomesto da si izrabotam svoj samostoen pogled vrz pra{aweto za mojata narodnosti vrz onaa na moite sonarodnici. Zna~i moe gledi{te, na{eto dru{tvo popra{aweto za na{ata narodnost ne pravi nikakva netakti~nost i samo im ukaàizvesna usluga na duhovnite interesi na Makedoncite.

Sega }e treba da odgovarame na prigovorot deka neumesno e i nesvoevremenoda gi oddeluvame na{ite interesi od op{tobugarskite, za{to, od edna strana,silata bila vo soedinuvaweto, a od druga, Bugarija napravila tolku `rtvi zana{eto osloboduvawe i }e napravela i za napred.

Ovoj prigovor e mnogu sloèn, zatoa }e treba da mu se odgovara na sekoj delpooddelno.

Prvoto ne{to {to moè da se re~e toa e deka nie ne sega se oddeluvame odBugarija i so toa razdrbuvame edno sozdadeno celo, tuku sme oddelni i ìveemeve}e oddelno pove}e od 25 godini. Drugi ne razdelija i sozdadoa od nas iBugarite razli~en ìvot, razni potrebnosti, neramna polo`ba. Drugi i ne nidavaat da se soedinime. Od makedonsko gledi{te soedinuvaweto na celaMakedonija so Bugarija, ili so Srbija ili so Grcija ne e poèlno, no ne e nistra{no. Zna~i, nema zo{to da se borime so nego. No takvoto soedinuvawe ne }ego dopu{tat ni malite balkanski, ni golemite evropski dràvi. Zna~i, nie nesakaj}i da gi me{ame na{ite interesi so bugarskite ja davame svojata soglasnosti go ozakonuvame postojniot red. Se postavuva pra{aweto samo, dali toa ozakonu-vawe e vo na{a polza, za{to velat oti Bugarija ni napravila mnogu dobrini i }eni napravela u{te. Da vidime {to arno sme videle nie dosega od Bugarite?

Bugarite go zgolemija buxetot na Egzarhijata od pojavata na srpskata propa-ganda: so drugi zborovi ja zasilija nivnata propaganda i nivnite interesi voMakedonija. Kladoa tie nekolku vladici i otvorija nekolku trgovski agentstva,go poddràa so pari vostanieto vo Makedonija i prehranija vo Bugarija mnozi-na, obezdomeni Makedonci izbegani vo Bugarija. Tie se arnotiite {to gi vidovmeod Bugarite.

Kako vi se ~ini: dali se dosta? dali se mnogu? dali se pove}e od dobrinite

IMA LI POTREBA ZA MAKEDONSKI NACIONALNI DRU{TVA?

39

{to ni gi napravija Srbite? -Ako ne bideme bugarski {ovinisti i pristrasno negledame na rabotite, ne moème da ne konstatirame oti vo Makedonija Bugaritene napravija za nas Makedoncite ni{to pove}e od toa {to go napravija Srbite.Pak i smelo moè da se re~e oti napravija pomalku od Srbite. Gore izbroenitebugarski dobrini ne se napravija vo polza na samite Makedonci, a na interesitena Bugarija vo Makedonija. Zatoa, bugarskite milioni za Makedonija nemaatpogolemo zna~ewe od srpskite za tamu. Bugarite ni kladoa vladici voMakedonija; imajte na um oti tie vladici vo pove}eto slu~ai i na najva`nitemesta se Bugari, a ne Makedonci. Preku vladicite Bugarite sakaat da istrebat se{to ne im e prijatno, a najmnogu crkovno-op{tinskata samouprava. No takva uslu-ga so srpski vladici sakaa da ni ukaàt i Srbite. [to se tie krivi {to nie pret-po~itavme da sme orudie na Bugarite, namesto da sme orudie na Srbite? -Bugarite otvorija vo Makedonija trgovski agentstva! No za ~ii interesi? Serazbira oti ne za makedonski, a za bugarskite. Srbite im gi predadoa svoiteinteresi vo Makedonija na svoi konzulstva i generalni konzulstva. Akobugarskite trgovski agentstva vo Makedonija se blagodejanie za nas, toga{ srp-skite generalni konzulstva se u{te pogolemo. - Bugarite ni go poddràlevostanieto. I Srbite go poddrùvaa. Bugarite go poddrùvaa pove}e, za{tonivnite interesi toa go baraa, a ne za aterot na{. Srbite go poddrùvaa da neostanat ponazad od Bugarite; no da bea srpskite interesi taka vrzani so vostani-eto, toga{ Srbite stopati }e & objavea dosega vojna na Turcija bez da ~ekaat odnekade pomo{, bez da gledaat dali }e bide izlezot za niv blagoprijaten ili ne.- Bugarite hranat obezdomeni Makedonci, no istoto go pravat i Srbite.

Toa e seta arnotija {to ja dobivme od Bugarija. Sega da vidime so {to pla-tivme nie za taa arnotija, ili kolku ne ~ini taa?

Ako gi pogledneme nastanite od poslednata rusko-turska vojna dosega }evidime oti sekoja arnotija od Bugarija za Makedoncite ne e ni{to, osven ednakompenzacija za glupostite {to gi ima napraveno Bugarija po na{eto pra{awe.Makedonskoto pra{awe vo racete na bugarskite diplomati i narod e red glu-posti napraveni samo na makedonska smetka i nare~eni me|unarodni pobedi nabugarskata samostojna politika. Tie gluposti na bugarskiot narod se za nasMakedoncite kako praroditelski grev {to }e pominuva od pokolenie napokolenie.

Eve vo {to se sostoi toj praroditelski grev: Bugarite se oslobodeni od Rusite. Vo toa vreme ruskoto op{testvo se zane-

suvalo so slovenofilstvo. Toj zanes im zede okolu 250.000 du{i vojska i mili-jardi rubli. No kakov be{e rezultatot od taa vojna? Rusite i ponapred vojuvaa soTurcija i gi oslobodija so svoja krv skoro site balkanski dràvi~ki. No niko-ga{ do toga{ Rusite ne se razo~aruvaa taka kako {to se razo~araa vo vremeto naposlednata vojna. Toa dojde do takva stepen {to Rusite sakaa da kladat krst nasvoeto ponatamo{no zanesuvawe i osloboduvawe na Slovenite na BalkanskiotPoluostrov. Poslednite sokovi od zanesot na Rusite, i so toa i nadeìte na

40


Makedoncite na Rusija, bea goltnati od Bugarija. Povedenieto na bugarskiotnarod kon ruskata vojska i na bugarskata inteligencija kon ruskite vlasti idiplomati be{e takvo {to Rusite iljada pati se kaeja za svoeto zanesuvawe so“bratu{kite”. Toa raskajuvawe e vlezeno dlaboko vo du{ite na site Rusi, koi segane sakaat ni da ~ujat za nekakvi “bratu{ki”, a osobeno za Bugarite. Koj pla}a segaza povedenieto i gre{kite na Bugarite, ako ne nie Makedoncite?

Zanesuvawata na Rusija rodija edna Bugarija, no so nejzinoto, roduvaweRusija umre za nas. Site nadeì kaj Makedoncite pominaa na nedonos~eto -Bugarija. Nie pomislivme deka toa nedonos~e {tom }e porasne, }e okrepne i }eni podade raka i nie so nego da zaìveeme sloboden ìvot. Pri imaweto ednaslobodna Bugarija nie mislevme zo{to ni e Rusija. Na{ite nadeì sepoddrùvaa od Bugarija i kako da se zafatija da se realiziraat. Bugarija, kakopokojniot srpski kral Aleksandar, se objavi samata za polnoletna i zafatisamostoen red gluposti {to se nare~uvaa od nea samostojna politika:

Gi razru{i arnite odnosi so Rusija i go povika Stambolova toj da ja predadeBugarija vo racete na Trojniot sojuz i Anglija, i da ja napravi nivno orudie pro-tiv Rusija. Taa nova era vo istorijata na Bugarija, taa samostojna politika sezapo~na od prisoedinuvaweto na Bugarija so Isto~na Rumelija i od naru{uvawe-to na Berlinskiot dogovor od Bugarija vrz koj{to po~iva{e i pravoto naMakedoncite na avtonomija so hristijanin general-gubernator. Naru{uvaweto naBerlinskiot dogovor i stambolovskiot reìm krsteni “samostojna nacionalna”politika na Bugarija, na toa politi~ko, kapriciozno, nepolnoletno nedonos~e, evtor udar za politi~kata sloboda na Makedoncite. Evropa i Rusija nastojuvaa dase izraboti plan za reformi vo Makedonija i vo 1882 godina toj plan be{e ve}egotov i }e se nastojuva{e da se vovede, koga “noviot politi~ki faktor naBalkanot” go kaùva svoeto veto i namesto reformi - saka za Makedonija bugars-ki vladici. Beratite za vladici se dadoa i nie zaslepenite Makedonci & poveru-vavme na Bugarija oti taa so nejzinata “samostojna” politika ni{to drugo nepravi, tuku odrùva politi~ki pobedi i ne oblagodetelstvuva nas Makedoncite.- Arno ni gi zama~kaa o~ite. - No ne pominaa ni 5-6 godini koga se otreznaaBugarite od svoeto zanesuvawe vo “samostojnata” politika. Se ubedija so napre-duvaweto na srpskata propaganda vo Makedonija oti tie ne se edinstveniot fak-tor vo makedonskoto pra{awe, a oti ima, osven niv, i drugi i oti uspehot prikonkurencijata }e bide tamu kade {to }e bide poddr{kata na Rusija. Bugarite pakstanaa rusofili, no toa go napravija ne so ~isto srce, a za da ja napravat ruska-ta vlada orudie na svoite interesi vo Makedonija. Pri nadvore{noto prijatel-stvo na Rusija, tie ne moèa da se primirat so mislata zo{to ruskite konzuli voMakedonija da ja poddrùvaat srpskata propaganda tamu. Za taa pri~ina nekoi odpoliti~kite partii ja klevetea Rusija kako neprijatelka na Bugarija i na sebugarsko, najmnogu za poddr{kata na srpskata propaganda od strana na Rusija.Bugarskite politikanti ne moèa da vidat oti povedenieto na Rusija e plod nanivnite gluposti {to se vikaat “samostojna” i “nacionalna” politika. Koga taa


41

“samostojna” i “nacionalna” politika e orudie na neprijatelite na Rusija, pro-tiv interesite na poslednata na Balkanskiot Poluostrov, moàt li da baraat tiebugarski politikanti od ruskata vlada da bide taa sovr{eno bezu~esna vo nas-tanite na Balkanskiot Poluostrov koga toj Poluostrov bil griàta na Rusija celostoletie i pove}e? Taa treba da si gi za~uva svoite interesi tamu, pa i ako toaza~uvuvawe ne }e bide po vkusot na “samostojnata” i “nacionalna” politika.Bugarite vo svojata nadvore{na politika stanaa rusofili i Rusite ja izmenijamalku politikata sprema Bugarite. No bugarskoto rusofilstvo be{e so smetka ine be{e trajno, zna~i, i ruskata politika nema{e da se izmeni kone~no {tom nese znae{e do kolku e iskrena i trajna bugarskata nadvore{na politika. Bugaritebea nezadovolni od ruskata politika vo posledno vreme, osobeno poradipra{aweto za rakopolagaweto na Firmilijana66a a i za makedonskoto vostanie.Tie velat: vo toa vreme koga ministerstvoto na Danev ja predade nadvore{natapolitika na Bugarija, vo racete na Rusija, poslednava, namesto da ni pomogne,napravi da se rakopoloì Firmilijan vo Skopje, i drugo, ne napravi ni{to zaMakedonija. Bugarija da be{e vodela “samostojna” i “nacionalna” politika, taane }e go dopu{te{e prvoto i }e go re{e{e makedonskoto pra{awe so pogolemireformi.

Tie se rasuduvawata na Bugarite. No nie, ako zastaneme na samostojno make-donsko gledi{te, }e treba da go re~eme slednovo: Bugarija so nejzinoto rusofil-stvo ne im napravi nikakva usluga ni na Rusija ni na Makedonija. No od rusofil-stvoto taa se vospolzuva so zaemot, napraven pri rusko sodejstvo, a drugo inajglavno, ne gi poar~i pozajmenite milioni za voeni potrebi i so toa gi ostavipolni dràvnite kasi. Bugarija i da vode{e “samostojna” i “nacionalna” poli-tika, t.e. da be{e orudie na Trojniot sojuz protiv Rusija, pak nema{e da napravine{to, za{to sega gi nema tie nategnati odnosi pome|u niv {to bea priStambolova. Sega ~lenovite od Trojniot sojuz imaat oddelni spogodbi pome|unarodnite pra{awa, rabotat zaedno po niv i gi paraliziraat site kapricina malite dràvi, koi so tie kaprici sakaat da ja izmenat politi~kata ram-noteà vo nivna polza. Sega nema mesto za stambolovska politika.Preroduvaweto na stambolovskiot reìm vo Bugarija sega ne se opravduva soni{to i pretstavuva eden nov obid na politi~koto nedonos~e da pokaprizni~i.No od tie kaprici ne nego, a nas Makedoncite }e ne boli glavata, kako {to i neboli ve}e. No novite upravnici vo Bugarija ni velat: toa e Rusija kriva; Rusijase pla{i od edna golema Bugarija i zatoa: taa go klade Firmilijana, taa sega nesaka da & dade na Makedonija avtonomija, taa ne n$ ostavi nas da se podgotvime ida vojuvame so Turcija.

Drugari! Takvite tvrdewa ne se ni{to drugo, tuku edna laga, edna klevetafrlena na osloboditelkata Rusija od eden osloboden ropski narod {to u{te nee sloboden od negovite ropski instinkti so koi se polzuva za da ja opravda svo-jata glupava “samostojna” i “nacionalna” politika. Toj narod, koj{to e prvata iposlednata pri~ina za site na{i nesre}i, so svoite glupavi postapki n$ navede

42


vo edna neramna borba so Turcite vo najre{ava~kiot moment n$ ostavi naproizvol na sudbinata. Toj go napravi klaweto vo Makedonija, kako {to go naprav-ija vo Ermenija Angli~anite, i so toa go zagubi svoeto vlijanie vo Makedonija.No toa vlijanie mu e nu`no, ete zo{to, od edna strana ne uveruva oti do koga jaima slobodna Bugarija makedonskoto pra{awe ne e zakopano, od druga strana, zada go opravda svoeto egoisti~ko povedenie, seta vina za nesre}ite kaj nas ja pre-frla na Rusija.

Bra}a! Zar ne e apsurdno da se misli oti Rusija se pla{ela od golemaBugarija i ne go sakala na{eto osloboduvawe i oti poradi tie pri~ini ne gosakala na{eto osloboduvawe i pomagala da se rakopoloì Firmilijan?

Prvo da vidime koj e kriv za sega{noto vostanie na kogo pa|a najgolemataodgovornost za nego?

Ne edna{ Rusija ni ima re~eno oti taa ne }e prolee ni edna kapka krv i ne}e ni dade ni najmala materijalna pomo{ ako nie Makedoncite podignemevostanie. Rusija po makedonskoto pra{awe tolku pati ima objaveno vladinisoop{tenija, tolku pati se praveni pretstavki do bugarskata i do turskata vladapo na{eto pra{awe. Vo site niv napravo ni se vele{e: sedete si mirno, oti akonapravite brkanica - ne moàm i ne sakam da vi pomoàm. So drugi zborovi, taasi gi izmi racete za site nesre}i od edno vostanie vo Makedonija. Moème linie po toa da ja obvinuvame Rusija vo neiskrenost i poddupuvawe? Zo{to toga{da & se lutime na Rusija?

Ako ne se laàm, Komitetot i Organizacijata o~ekuvaa pomo{ ne od Rusija, aod Bugarija, za{to vo Makedonija, spored razbirawata nivni i na Egzarhijatabugarska, ìveat Bugari. Rusi tamu nema. Zna~i, Bugarija treba{e da im pomogneili najkategori~ki da re~e: ne ~ekajte od mene ni{to. No Bugarija ne go napravini ednoto ni drugoto: ne go napravi prvoto, za{to Bugarite se smetkaxii i segotovi da si ja zemat Makedonija ako im ja podari nekoj, a inaku - ako saka nekabide zapustena. Nikoj drug od balkanskite narodi nema{e taka spokojno da gledana zapustuvaweto na eden kraj, kade {to ima negovi sonarodnici. Da be{e ini-cijativata vo vostanieto gr~ka ili srpska i da znaeja tie narodi oti vostanieto}e bide taka silno, ne gledaj}i na nikakvi neblagoprijatni priliki, }e objaveavojna, pa makar taa vojna da se svr{e{e so poln poraz nivni. No Bugarite ne seod taa kategorija: tie }e objavat vojna samo toga{ ako ima nekoja dràva {to daim gi obezbedi plodovite od vojnata. A bidej}i takvoto obezbeduvawe nikojpatne e sigurno, bez da se angaìra edna od golemite dràvi ili nekolku od niv sooru`je v raka da go potkrepat toa obezbeduvawe, toga{ od Bugarija ne moè{e dase o~ekuva zame{uvawe vo makedonskite raboti. No ako be{e taka, toga{ Bugaritemoèa da im kaàt jasno na Makedoncite, da ne se nadevaat na niv i moèbi ne}e se dobieja tie rezultati. “Dalekuvidnata” politika na knezot i na negovite“samostojni” i “nacionalni” pomo{nici treba{e da predvidi se i da gipredupredi nesre}ite. No tie toa ne go napravija. Ostavija da stane vostanieto,mislej}i deka ako ne “samostojnata” politika, toga{ krvta na Makedoncite }e ja


43

natera “velikata osloboditelka” da si gi ostavi svoite raboti i da dojde da voju-va za nas, za da ja povikaat posle vo Berlin i da ja zagubi Manxurija i vlijani-eto vo Persija. Toa be{e prestapni~ko povedenie kon makedonskite raboti iglaven prestapnik vo niv se javuva oficijalna Bugarija i bugarskiot narod,koj{to ne moè{e da ja natera svojata vlada da se zastapi za svoite makedonskiklienti. I za toa prestapno povedenie se pravi sega vinovna Rusija, i toa ofi-cijalna Rusija {to nemala ni{to zaedni~ko so nejziniot narod. Oslobodenite“bratu{ki” sega ne sakaat da si gi priznaat svoite gre{ki; ete zo{to izjavuvaatdeka tie se site rusofili, i deka go miluvaat ruskiot narod, no ne ja miluvaatruskata vlada, koja ne gi izrazuvala narodnite ~uvstva kon Makedoncite i nega-tivno se odnesuvala kon sekoja iskaàna od narodot simpatija kon niv. Zadokaùvaweto na poslednovo pokaùvaat “tajni” cirkulari od vladata da ne sepe~atat ve}e statii za makedonskite raboti.

Kaj nas vo Makedonija i vo Bugarija na takva vladina rasporedba moàt da &pridadat nepravilno zna~ewe, ete zo{to }e treba da se kaàt ovde nekolku zborovii za nea. Najprvin treba da se kaè oti po makedonskoto pra{awe nema nikakvarazlika pome|u pogledite na ruskoto op{testvo i narodot, od edna strana, i vlada-ta, od druga, a ima samo razlika vo stepenot na interesot za nego: op{testvoto inarodot mnogu pomalku se interesiraat od vladata {to se gleda od pomo{tite zaMakedoncite. Ako se sporedat tie so pomo{tite za Burite /Transvalcite/, toga{ }ese dobie golema razlika, za{to za borbata na Burite se interesiraa mnogu pove}eod na{ata borba. A toj slab interes e rezultat na razo~aruvaweto na Rusite od“bratu{kite”. 3na~i, i za toa treba da im re~eme na Bugarite: Spolaj vi! Ruskatavlada sekoga{ mu dava polna sloboda na ruskiot pe~at da pe~ati statii po sitepra{awa do toga{ do koga nekoe pra{awe se razgleduva i ne e primeno nikakvore{enie po nego. Otkako pra{aweto }e bide iscrpeno i po nego e primeno nekak-vo re{enie, se ispra}aat cirkulari deka pra{aweto e iscrpeno. No toa se pravine za da se li{at vesnicite od slobodata da pi{uvaat, a zatoa {to na BalkanskiotPoluostrov im pridavaat golemo zna~ewe na site statii {to se odnesuvaat zabalkanskite raboti i mislat oti vladata pod vlijanie na pe~atot }e ja izmeni svo-jata politika. Vladata prosto saka da ne izbavi nas od prazni nadeì.

Ako e seto toa taka, toga{ so {to moè da se objasni politikata na Rusija popra{aweto za Firmilijana? - }e se zapra{aat nekoi. - Jasno e oti taa e srbofil-ska. - Da vidime dali e tolku jasno.

Pri~inite za rakopolagaweto na Firmilijana u{te edna{ jasno }e nipokaàt kakva nesre}a za nas Makedoncite e noseweto na imeto Bugarin. Od niv}e se vidi oti politi~koto nedonos~e - Bugarija ne e vo sostojba da gi za{titu-va ne samo na{ite, no i negovite interesi.

Bugarija nema diplomati, a u{te pomalku - vo stranstvo. I tie {to se odposlednite, ne se da go ~uvaat i da go podigaat zna~eweto na Bugarija, a da gonamaluvaat i da go ismejuvaat, i sebesi i svojata dràva. Za potvrduvawe na toadosta e da se potsetime na trojcata: gospodata Be{kov, sekretar i gerant na

44


Trgovskoto agentstvo vo Bitola, Cokov, diplomatski agent vo London, i Stan~ev,takov vo Petrograd.

Za g. Be{kov popra{ajte kogo sakate vo Bitola, bilo toa od personalot natamo{nite konzulstva, bilo od bugarskite u~iteli, bilo od vla{kite, bilo odgra|anite ili najposle od Cigan~iwata so koi ima razgovarano g. Be{kov, posto-jano odej}i po gradot bez rabota, i site }e vi kaàt koj e g. Be{kov. Zatoa Srbiteimaat vo Bitola prekrasen pretstavnik {to se polzuva so polno uvaènie kajkonzulite. Toa e g. Risti}.

Seta svoja diplomatija si ja iskaà g. Cokov vo razgovorot negov so kore-spondentot na “Rojter”.

No najinteresen e g. Stan~ev, edno, kako privatno lice, drugo, kako diplomati, treto, kako diplomat na najva`noto za Bugarija od site diplomatski mesta.Prvoto ne{to {to bie v o~i toa e {to g. Stan~ev si ostanuva na istoto mesto voseto vreme otkako znam za nego /ima okolu 9 godini/. Toj fakt na vid e mnoguute{en, za{to toj kako da pokaùva postojanstvo vo politikata na Bugarija.Srpskite poslanici vistina sedat vo Petrograd po nekolku godini so red, no po4-5 godini se menuvaat. No toj ute{en fakt e ute{en samo na vid. U{te vo prvatagodina na moeto studentstvo mene me zapra{aa: kakov ~ovek e g. Stan~ev? Jas zanego ne znaev ni{to, zatoa rekov oti malku go poznavam. Toga{ mi dadoa edna ger-manska kniga so naslov Die Wahrheit uber Bulgarien. Jas zamoliv da mi ja dadatda ja pro~itam doma. Mi ja dadoa i taka jas se zapoznav prvpat so g. Stan~ev i sobugarskite raboti, osobeno so polo`bata i avtoritetot na bugarskiot pret-stavnik vo Petrograd. Posle jas ~uv u{te nekoi sluhovi za g. Stan~evi od nivniotìvot vo Petrograd, sli~ni na pasaìte za niv vo spomenatata kniga. Od razgov-or so ùrnalisti jas ~uv oti g. Stan~ev pravel obid da povlijae na niv, noneuspe{no. Voop{to, site tie so koi imav slu~aj da se vidam ili da zboruvam g.Stan~ev ili ne go znaeja ili lo{o se odzivaa za nego. No vo poslednata godina g.Stan~ev, kaùvaat, se spu{til tolku dolu, taka nisko go spu{til bugarskiotpresti` vo Petrograd kako {to ne }e moè{e da napravi i najgolemiot neprija-tel na bugarskite interesi.

A znaat li Bugarite oti vo toa vreme koga tie go imaat vo Petrograd edenStan~ev, Srbite go imaat tamu eden Pa{i}, ili eden Grui} ili eden Novakovi}?Ovie diplomati posledovatelno se ili vo Petrograd ili vo Stambol; i na edno-to i na drugoto mesto tie ostanuvaat po nekolku godini so red. Vo Petrograd tieimaat {iroki poznanstva i se polzuvaat so mnogu aren do~ek od gornite sloevina ruskoto op{testvo i imaat golemo vlijanie na nego. Tie se znaat so diplo-mati, profesori, redaktori i izdateli na vesnici. Tie zboruvaat ubedlivo i sodlaboko znaewe na rabotite. Dodadete kon toa deka srpskata nadvore{na poli-tika e ustanovena, kako i toa deka imaat tie i cel red drugi, osven spomenatitediplomati, i }e razberete zo{to rakopolagaweto na Firmilijana e pobeda nasrpskata diplomatija i poraz na bugarskata; pobeda dobiena so svoi, t.e. srps-ki sili, a ne ne{to navrzano od Rusite; porazot pak na Bugarite e rezultat na


45

nemaweto bugarski diplomati {to da gi razbiraat bugarskite interesi i da giza{tituvaat so avtoritet i znaewe.

Ama g. Zinovjev im pomagal i im so~uvstvuval na Srbite. Toa moè da bidevistina, no toj go pravi toa ne za{to gi mrazi Bugarite, a za{to srpskiteposlanici vo Stambol se logi~ni, gi znaat arno nivnite interesi i moàt da giza{tituvaat. Isto taka, moèbi ruskite konzuli gi za{tituvaat srpskite intere-si vo Makedonija, ne za ater, ami edno, za{to i Srbite kako i Bugarite se Sloveni,a drugo, za{to Srbite poarno gi imaat razbrano i znaat da gi branat nivniteinteresi.

Zna~i, bugarskata nadvore{na politika ne izdrùva nikakva kritika. Taa eglavniot izvor na site na{i nesre}i. Zatoa ne moè i da se zboruva za nekakviarnotii od Bugarija za Makedonija. Arnotija li e materijalnata pomo{ odBugarija za vostavaweto, koga taa poddr{ka samo n$ natera da si gi rasfrlimenarodnite sili, so koi nie bevme silni, a sega sme ni{to? Arnotija li e ranewe-to na izbeganite vo Bugarija Makedonci, koga Bugarija e prvata i poslednatapri~ina da im se razorat ku}ite? Arnotija li e toa {to prima taa na svoja slu`baMakedonci, koga poslednive so slu`bata, ili zaradi nea, ja zaboravaat svojatatatkovina i nejzinite interesi gi `rtvuvaat na bugarskite? Zar ne seMakedoncite {to se na slu`ba ili kandidati za slu`ba tie {to go izopa~uvaame|u naselenieto vo Makedonija zna~eweto na ruskite vladini postapki i gitolkuvaat pred nego stambolovski i go tiskaa da vostane, protiv sovetite naRusija za blagorazumnost? Makedonci! Vreme e da se ubedime oti lo{iot demonza Makedonija ne e nikoj drug osven Bugarija. Ete zo{to ~as poskoro treba da sigi oddelime na{ite interesi od bugarskite. Toa go bara od nas blagorazumnosta.

Od seto gorere~eno se gleda oti bugarskite arnotii za nas Makedoncite ninajmalku ne se razlikuvaat od srpskite, no zatoa pak n$ ~inat stopati pove}e:

1/ za bugarskoto ime {to ni go podari Egzarhijata nie gi zedovme na sebesite dobrini {to se vrzani so nego i so koi se ukrasi toa ime vo najnovataistorija na Balkanskiot Poluostrov.

2/ za bugarskite u~ili{ta i bugarskoto “pokrovitelstvo” na na{ite intere-si nie nemame nikakvo so~uvstvo od strana na Rusite, ne zatoa {to tie gi mrazatBugarite, a po tie pri~ini {to tie tolku mnogu napravile za Bugarite, kolku zanikoj od slovenskite i pravoslavni narodi: izleguva oti tie i za nasMakedoncite napravile mnogu i nemalo zo{to u{te ne{to da o~ekuvame od niv.Ruskoto pokrovitelstvo stanuva nenu`no koga nie si imame “samostojno” i“nacionalno” bugarsko pokrovitelstvo.

3/ Za bugarskite vladici {to ni gi podari Stambolov nie plativme sonemaweto na avtonomni prava, predvideni so Berlinskiot traktat. Taa arnotijadobiva u{te pogolemo zna~ewe so toa {to taa be{e pri~inata da se obrazuvaatkomiteti, organizacii, ~eti, vostanija, da ima ubistva, grabeì, kolewa i dr. i voseto toa Bugarija ni pomogna i so pari i so trpewe na komitetite na svoja zemja.

4/ verata vo bugarskoto ~uvstvo kon nas si ja plativme so vostavaweto, od

46


koe Bugarija vistina ne n$ zadrà i ne ni pomogna, no... go isprati Na~evi~a dapregovara... Isto taka Bugarija so svojata iskusna diplomatija ne poddrà...!

5/ za hraneweto na izbeganite Makedonci vo Bugarija i kako najgolemanagrada za imeto Bugarin {to go nasadija kaj nas, ni pokaàa barem da znaeme koje pri~inata za site na{i nesre}i, a toa bila... Rusija. I taka, zna~i, Bugarija nigi napravi dosega ve}e site arnotii, ostanuva{e samo i kaj nas da razvie klasa“samostojni nacionalisti” {to }e razberat najposle kade e korenot na sekoe zlovo na{eto nacionalno razvivawe, t.e. Bugarija re{i i kaj nas da nasee rusofob-stvo, ta i nie da ja izgubime sekoja vera vo pravoslavna Rusija. Misijata naBugarija e prekrasna, samo, za àl, nie tuka vo Petrograd sme daleku od Bugarija,ta rusofobskoto seme ne moè da ni zapadne dlaboko vo du{ata i da dade arniplodovi.

Od site prebroeni fakti se gleda golemata {teta za nas Makedoncite od toa{to nie, ili barem mnozina od nas, gi izedna~uvame dosega na{ite interesi soop{tobugarskite. Nie se vikavme Bugari. So toa, od edna strana, sakavme toa imeda ni posluì kako centar okolu koj }e moème site da se zgrupirame, bez dabarame za taa cel nekoj drug, a moèbi i sosem nov, od druga strana, nie mislevmeoti vistina vo soedinuvaweto so Bugarite e na{ata sila.

I vistina, od na{eto vikawe deka sme Bugari nie imavme pravo da o~eku-vame za nas dobrini, a ne zla: nie moèvme da o~ekuvame od Bugaritepoddrùvawe na site na{i duhovni nu`di. Bugarija e slobodna dràva. Taaraspolaga so pari, prosveta, dràvni maì i diplomati. Taa treba da gi soznaenejzinite i na{ite nacionalni interesi i mo}no da gi brani. No vidovme dekasme gorko izlagani vo na{ite nadeì i deka namesto arnotii nie vidovme samolo{otii.

Tie lo{otii gi nadminuvaat site o~ekuvawa. Se postavuva pra{aweto: koj evo seto toa kriv? - Na toa pra{awe jas ne moàm da odgovoram. Ne e moja rabotada baram dali nekoj zol demon na Bugarija ni gi ima napraveno site lo{otiibugarski nam na Makedoncite. Za mene e jasno samo toa deka golem del od sitena{i nesre}i se dolàt na bugarskiot narod. Ne e knezot kriv za toa, da re~eme,{to nemaat Bugarite arni diplomati. Ako, na pr., g. Stan~ev e pretstavnik na kne-zot, a ne na Bugarija, toga{ ne se takvi Cokov, Be{kov i dr. Ne e izvinenie zabugarskiot narod i toa {to nedostojnite diplomati & pripa|aat na ovaa ili naonaa partija i knezot se polzuva so povikuvaweto na vlast, po li~ni nao|awa, tuedna tu druga partija. Glavnata nesre}a za Bugarija i za nejzinite interesi e nevo toa {to ima mnogu partii i ne site gi znaele arno narodnite interesi, ami votoa {to Bugarite malku se proniknati so narodnite interesi, osobeno so nad-vore{nite. Kaj Bugarite nema nacionalni ideali {to da bidat op{to dostojaniei svetiwa za site Bugari. Tie ideali se izrabotuvaat od istorijata na narodot,no se izrabotuvaat vo eden dolg istoriski period. Dolgo vreme ~lenovite odeden narod treba da se zanesuvaat od edni isti narodni ideali, op{ti i sveti zasite ~lenovi na narodot. Tie ideali treba da bidat izraboteni od najvidnite


47

pretstavnici na narodot i usvoeni od site negovi ~lenovi. Idealite narodnitreba{e da bidat edna programa, kon realiziraweto na koja }e treba{e da bidatnaso~eni site sili na narodot. Narodnite ideali ne moè da bidat realiziranisite odedna{, no nivnoto realizirawe od treba da bide samo rezultat na op{tatai samopregorna narodna rabota. Te{kotiite za dostigaweto na narodnite idealisluàt samo kako {kola vo koja se zakrepnuva narodniot duh i se gotvi za u{tepogolema borba. Vo zamena za toa, ako eden narod dobie politi~ka sloboda ilise ispolni ne{to drugo va`no za narodniot ìvot, bez negovo ili so malo nego-vo sodejstvo, toga{ koga kaj nego nema u{te izraboteni narodni ideali ili akose izraboteni ne se usvoeni od site ~lenovi na narodot, toga{, vo takov slu~aj,narodot ne gi ceni narodnite ideali i, kako ~ovek bez opredelena cel i progra-ma za rabotewe, se frla tu na edna tu na druga strana, pravej}i go toa ne zatoa {toe ubeden oti taka treba da bide, ami zatoa {to gleda deka ima okolu nego lu|e {topostapuvaat taka ili inaku.

[to gledame nie vo najnovata bugarska istorija? Bugarija dobiva politi~kasloboda, najva`noto ne{to vo narodniot ìvot, u{te toga{ koga kaj niv nema{enarodni ideali, koga i samite ne znaeja {to sakaat. Slobodata ja dobija Bugariteso najmali `rtvi i usilbi; nea im ja podarija Rusite. Osloboduvaweto napraviedna golema propast pome|u porane{nata bugarska istorija i ìvot, i novata. Voprvata Bugarite vidoa samo eden mrak, zatoa tie se odvra}aa od nea. I takaBugarite vo noviot sloboden ìvot se javija kako narod bez tradicii, narodniideali, svest za narodnite i dràvnite interesi i istorisko nasledstvo. Zna~i,Bugarija se javi kako dràva vo vid na istorisko nedonos~e. So usilbite naRusija toa nedonos~e zakrepna malku, no pri prvoto ose}avawe na svoite silinajavuva pretenzii za samostojna politika - izvor na nesre}i za Makedoncite.

No ne samo vo taa samostojna politika se zaklu~uvaat na{ite nesre}i, asledstveno i pri~inata za oddeluvaweto na na{ite interesi od bugarskite, pa ipri~inata za oddeluvaweto na Makedoncite ovde vo makedonsko dru{tvo.

Toa oddeluvawe si ima i drugi pri~ini, a imeno-upotrebuvaweto na na{iteumstveni sili za izu~uvaweto na sebesi, kako ~lenovi na edna tatkovina i edennarod. Za da se dostigne taa cel trebalo da se sostavi oddelno dru{tvo od licaza koi izu~uvaweto na Makedonija vo etnografski, geografski i istoriski odnosima prvostepeno zna~ewe; a takvi lica sme nie Makedoncite.

Za da se dostigne taa cel nie treba da se oddelime od drugite balkanskinarodi i samostojno i kriti~ki da pogledneme na samite sebe i na na{iteinteresi, kako i na balkanskite narodi i nivnite interesi. Postapuvaj}i takanie }e se oslobodime od gre{kite {to gi pravat drugite balkanski narodi.

Za da bide pojasna polzata od takvoto oddeluvawe na{e od drugite narodidosta e eden kriti~ki pogled vrz raboteweto na tuka{nive studentski dru{tva:bugarskoto i srpskoto.

Bugarskite studenti imaat golemi pretenzii da se pretstavnici nanajnovite te~ewa na ~ove~kata misla. Za niv nema nikakvo zna~ewe nacionaliz-

48


mot {to se smeta za ne{to {to si go ima odìveano svojot vek. Tie se interna-cionalisti. Tie se najnapred lu|e, pa posle, ako im ostane za toa vreme, seBugari. Za niv ~ove{tvoto ima pogolemo zna~ewe od Bugarija i zatoa pove}e giinteresiraat niv [vajcarija, Soedinetite Amerikanski Dràvi i nivnataistorija, otkolku Bugarija so nejzinite nacionalni interesi. Bugarskata mladeòvde gi upotrebuva site svoi sili i sredstva da se pokaè napredni~ava, t.e.socijalisti~ka: dolgi i besmisleni govori, dolgi kosi i ubavo is~e{lana brada,crvena ili sina ruska ko{ula i dr. So nacionalni pra{awa ne se zanimavaat iso golema dosada slu{aat referati na tema po etnografijata, pa i po kakva i dae druga nauka, osven politi~kata ekonomija. No zatoa sekoj smeta za svoj dolg dakritikuva s$ {to }e mu dopadne. So nau~ni pra{awa ne sakaat da se zanimavaat,no zatoa se ubavi organizatori: moàt da organiziraat lotarii, da propagandi-raat nekoja rabota, da organiziraat nekoja ve~erinka so dobrotvorna cel, bez damu gledaat mnogu mnogu oti so nea }e se oskandalat i sebesi i idnoto pokolenieod bugarski studenti vo Petrograd. Voop{to, tie se gotovi da se zanimavaat soraboti {to baraat malku trud, no davaat golema popularnost i samouverenost.Makedonija ja priznavaat za bugarska vo etnografski odnos, no mislat deka eizli{no da si gi tro{at silite za da nau~at ne{to za taa zemja, zatoa ni{to neznaat za nea ni od istorijata ni od geografijata i etnografijata nejzina, osvendeka ima tamu ~eti i vostanie, na koe{to treba da mu se pomogne samo so lotariii ne so samite sebe. Toa platonsko i samo platonsko i evtino so~uvstvo konMakedoncite, toa nerazbirawe na nacionalnite interesi, toa otsustvo nanacionalni ideali i taa èd za popularnost so privrzanost kon socijalizmot eodraz na duhovnata sostojba na bugarskiot narod i negovoto op{testvo. Ottukamnogu jasno se gleda kolku Bugarite ne se vo sostojba da gi branat ne samo na{ite,no i sopstvenite interesi.

Srpskite studenti pravat sosema drug i sprotiven vpe~atok. Srbite ne seinternacionalisti, a site bukvalno, bez razlika dali e nekoj od Srbija, Bosna,Hercegovina ili Crna Gora, site se nacionalisti. Tie znaat deka tie se prvinSrbi, a posle lu|e. Sekoj znae i se interesira za srpstvoto razmesteno vo raznizemji. Tie ja znaat nivnata istorija i istorijata na sosednite narodi i zemji. Tiese interesiraat site glavno za kulturno-istoriskite nauki i gi izu~uvaat. Giizu~uvaat kako sredstvo za dostignuvawe srpski nacionalni celi. So cel da giza{titat srpskite interesi pred Rusite, tie preveduvaat ili sostavuvaat naruski knigi so istoriska sodrìna. Takov utilitaren, tendenciozen i {pekula-tiven odnos kon naukata ne e za odobruvawe i e pri~ina i rezultat na nacionalen{ovinizam, no posledniov e rezultat na tie istoriski priliki vo koi popadnasrpstvoto, osobeno po Berlinskiot dogovor. Srbite moème da gi obvinuvame za{ovinizam; no tie ne se pogolemi {ovinisti od Bugarite. Srbite se nacional-isti so arno soznaeni narodni ideali i interesi, koi {to so trud, nauka, pero idiplomatija site kako eden ~ovek odat po eden op{t za site pat i zatoa postignu-vaat pobedi nad Bugarite na sekoj ~ekor. Srbite se {ovinisti; tie se o~aeni vo


49

borbata so svoite neprijateli za za{tita na nivnite nacionalni interesi. Noako go sporedime srpskiot {ovinizam so bugarskiot nacionalen indiferenti-zam i gi razgledame od makedonsko, pa i od op{to~ove~ko gledi{te, toga{ }etreba da priznaeme deka srpskiot {ovinizam, kako rezultat na osnovnoizu~enite narodni interesi, stoi mnogu povisoko, i mnogu pogore od bugarskiotnacionalen indiferentizam, koj{to e rezultat na otsustvo na sekakvo razbirawena bugarskite dràvni interesi. Vo toa vreme, koga Srbite od kralot i min-istrite do posledniot srpski amal se nacionalisti i nao|aat za nu`no site dase splotat vo edno za da gi dostignat so op{ti sili narodnite ideali, Bugaritese cepat na socijalisti i sekakvi drugi - isti, koi najmalku sakaat da ja oprav-daat poslovicata deka soedinuvaweto ja pravi silata. - Tuku seto toa e rezultatna politi~kata zrelost na narodot: Srbite vo tekot na cel vek gi izrabotuvaatnacionalnite ideali i gi izu~uvaat nacionalnite interesi, a pak Bugarite gopravat toa samo vo 1/4 vek.

Kako i da e, no oddeluvaweto na{e od Bugarite }e ni dade mo`nost kriti~kida se odnesuvame kon bugarskite raboti, a ne slepo da gi kopirame i da nasadu-vame vo Makedonija, namesto nacionalizam, socijalizam, kako {to go pravela toaVnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija. Zna~i, oddeluvaweto nana{ite interesi od bugarskite, pokraj drugoto, }e n$ izbavi od polo`bata kakomajmuni da gi kopirame bugarskite nepromisleni postapki i na vera da gi pri-mame bugarskite uveruvawa deka Bugarija e na{ata arnotvorka, a Rusija na{iotnajgolem neprijatel; toa }e razvie vo nas kriti~ki odnos kon na{ite i kon tu|itepostapki.

A od toa odvaj li moè da ima pogolemo opravdanie za postoeweto i progra-mata na na{eto dru{tvo. Ako e taka, toga{ ne ni ostanuva ni{to drugo, osven damu se pomolime na Gospoda da gi umnoì makedonskite dru{tva, sli~ni naPetrogradskoto - “Sv. Kliment” nasekade kade {to ìveat Makedonci.

50


Nacionalniot separatizam: zemji{teto na koe se ima razvieno i }e se razviva za napred

Na prvoto zasedanie na Bugarskoto studentsko dru{tvo vo Petrograd od ovaagodina jas rekov nekolku zbora za rezultatite od sega{noto vostanie voMakedonija. Tie rezultati jas gi rezimirav vo dva punkta: 1/ Makedonija poVostanieto e zagubena za bugarskata narodnost i 2/ Makedoncite }e si gi soznaatgre{kite {to bea pri~ina za nesre}ite od vostavaweto, }e se otkaàt oddosega{nata naso~enost na nivnoto nacionalno samosoznanie i }e im otvoratsistematska borba na site nacionalni i verski propagandi vo Makedonija,vklu~itelno i na bugarskata, za da moàt so oddeluvaweto na svoite interesi odinteresite na propagandite da go postignat nacionalnoto obedinuvawe pome|usebe.

Jas rekov toga{ deka takva e vistinata, koja{to ne }e im se bendisa na mnoz-ina, no jas ne moàm da go zboruvam ona {to }e mu se bendisa na nekogo, tuku ona{to e svr{ena rabota, so koja porano ili podocna }e treba da smetaat Ju`niteSloveni, pa zatoa e nu`no da se znae novoto te~ewe sred Makedoncite za da seopredelat jasno odnosite na Ju`nite Sloveni kon nego i da se izbegne bespolez-nata i {tetna borba pome|u niv.

Mnozina }e re~at oti moite utvrduvawa za nekakvo novo te~ewe vo razvi-vaweto na nacionalnoto samosoznanie sred Makedoncite e samo mistifikacijana nekolcina Makedonci, no deka taa mistifikacija nema pod sebe zemji{te izatoa kako {to se imaat skoro pojaveno na beliot svet, isto taka skoro }eis~eznat od nego.

Za da se uverime vo toa dali moive zaklu~oci za rezultatite od vostanietose pravilni ili pak prigovorite na moite protivnici se pravilni, }e treba dase razgledaat tie nastani od najnovata istorija na Makedonija vo koi najsilnose projavi nacionalnoto samosoznanie, a imeno, }e treba da se razgleda: prerod-bata na Makedoncite, nastanite {to posluìja kako pri~ina da se razbudi naro-dniot duh na Makedoncite, kakvi razmeri i kakov pravec zede toa razbuduvawe?Vo kakvi odnosi stanaa Makedoncite so nivnoto nacionalno razbuduvawe konbalkanskite narodnosti i dali pozicijata {to ja zazema sega Vnatre{nata rev-olucionerna organizacija po pra{aweto za narodnosta na Makedoncite Slovenie takva od koja ne moè da se odi ponatamu, ili pak treba od nea da se napraviu{te eden ~ekor i Makedoncite da se javat privrzanici na nacionalniot separa-tizam so primaweto na centralnoto makedonsko nare~je za op{t makedonski lit-eraturen jazik? I najposle, ako Organizacijata i makedonskata emigracija voBugarija, osobeno onoj del od nea {to ima ili dràvna slu`ba so ubavi plati ilise zanimava so ùrnalistika i so toa ima ubavi dohodi i golemo vlijanie nabugarskite raboti, taka {to se javuva so kandidatura za ministerski mesta vo

ZA NACIONALNIOT SEPARATIZAM

51

Bugarija ili si ima drugi zgodni potfati, -dali, velam, i bez pomo{ta na taana{a kolonija e vozmo`no nekakvo osobeno projavuvawe na na{ata prerodba, aimeno vo takva smisla kako {to ja spomnav, t.e. vo polno oddeluvawe na na{iteinteresi od onie na balkanskite narodi i vo razvivawe me|u makedonskatainteligencija i narodot makedonsko narodno samosoznanie?

Povr{en pogled na nastanite {to izvrvea pred Vostanieto ni dokaùva otinajsilniot pottik za nacionalnoto razbuduvawe na Makedoncite ni posluìzafatokot na srpskata propaganda vo Makedonija. Do toa vreme na{eto nacional-no samosoznanie be{e razbudeno samo na polovina. Specijalno so pra{aweto zana{ata narodnost nikoj ne se zanimava{e. Se vikavme vistina “Bugari” i “hris-tijani” vo nacionalna smisla, no zo{to toa e i dali e navistina taka - nie ne sezapra{uvavme mnogu- mnogu.

Vrskite na{i so Bugarite stanaa mnogu tesni so op{tata polo`ba voTurcija: nie bevme bra}a po svojata sudbina i bevme vo ednakvi odnosi kon vla-data i fanariotskoto duhovenstvo. Op{nosta vo sudbinite na{i ni go zakrepiop{toto ime Bugari u{te do osloboduvaweto na Bugarija, koe{to si ostana potradicija vo Makedonija i po osloboduvaweto na prvata. Vrz taa osnova Bugaritegi postavija svoite pretenzii na Makedonija i Makedoncite o~ekuvaa oslobodu-vawe od Bugarija.

No konkurencijata so Bugarija od strana na Srbija po makedonskotopra{awe od politi~ka i nacionalna strana gi izvika na politi~kata scena isamite Makedonci. Makedoncite fatija usileno da se interesiraat za pra{awetona nivnata narodnost i nivnata sudbina.

Odot na toa nacionalno razbuduvawe, kako i rezultatite do koi dovede toa,se pretstavuvaat pribli`no vo ovoj vid:

Srbite i Bugarite fatija da si gi osporuvaat eden na drug pravata vrzMakedonija: i ednite i drugite velat oti cela Makedonija bila nivna. Ednite sivikaat kako svedoci za spravedlivosta na nivnite pretenzii edni, drugite drugiavtoriteti.

Srede toj beskraen spor pome|u dvata bratski sosedni naroda makedonskotoslovensko naselenie, zaradi koe tie se karaat, malce po malce zree vo nacional-noto samosoznanie i saka da se oslobodi od pokrovitelstvoto na sosednite nar-odi za da moè samo da si bide vr{itel na svoite sudbini.

Makedoncite baraat nacionalno obedinuvawe pome|u niv, no pritoa sakaattoa obedinuvawe da stane ne vrz nova po~va, ne da se zafati odnovo, za{to takvo-to obedinuvawe }e bara mnogu vreme, a obedinuvaweto be{e va`no kako sredst-vo za postignuvawe politi~ka sloboda. Zatoa obedinuvaweto be{e zafateno vrzpo~vata na toa {to Makedoncite se vikaa Bugari.

Mislata za nacionalno obedinuvawe na Makedoncite, iako pod maskatabugarska, se zafati vo 1890 g. Vo krajot na 1889 god. se prefrlija vo Bugarija30-40 du{i u~enici i studenti Makedonci od Belgrad vo Sofija. Tie u~enicise du{ata na site nastani vo Makedonija ottoga{ dosega. Tie bea zapoznaeni so

52


Srbija i Bugarija, so nivnite kulturi i celi vo Makedonija. Tie i ja soznaaopasnosta za dele` na Makedonija pome|u tie dve dràvi - ako Makedoncitesamite ne se vooruàt za da si izvojuvaat sami, so svoi sopstveni sili i sred-stva sloboda i so toa da go predupredat deleòt na Makedonija.

Po nivna inicijativa vo po~etokot na devedesettite godini se obrazuvaedno nacionalno separatisti~ko dvièwe so cel da se oddelat interesite naMakedoncite od bugarskite so izdignuvawe na edno od makedonskite nare~ja nastepen na literaturen jazik za site Makedonci. Organ na toa separatisti~kodvièwe na Makedoncite vo Bugarija be{e spisanieto “Loza”. No toa duhovnodvièwe na Makedoncite ne & se bendisa na bugarskata stambolovska vlada,koja{to zabrani da se izdava “Loza” i fati da gi goni Makedoncite separatisti.Od toa vreme u{te pobegna Damjan Gruev, koj{to be{e vo brojot na Makedonciteu~enici {to pominaa od Belgrad vo Sofija i vo brojot na separatistite.

Nemaj}i vo Bugarija po~va za nacionalen separatizam, Makedoncite {toprebegaa od Belgrad vo Sofija, se zafatija so obrazuvawe na revolucionerniorganizacii vo Bugarija i vo Makedonija. Vidnite Makedonci revolucioneriseparatisti, kako Del~ev, bea samo u~enici na prvoto pokolenie Makedonciu~enici srpski i bugarski. Isto taka i Sarafov i drugite podocne`ni revolu-cioneri se javija samo kako nivni prodolùva~i i sledbenici, no ne inicija-tori na revolucionernata organizacija.

Od samiot zafatok na revolucionernata organizacija Makedoncite voBugarija, ili so bugarsko obrazovanie, rabotea pod maskata Bugari, edno zatoa{to taka se vika{e golem del od naselenieto, a drugo, {to po toj pat moè{e dase dobie poddr{kata na bugarskata vlada, na bugarskiot narod i na bugarskataegzarhija.

Igrata odigrana od niv ima{e pozitivni i negativni rezultati. Me|uprvite treba da se odnesat: 1/ Makedoncite so svoeto obedinuvawe za presledu-vawe na interesite na svojata tatkovina stanaa vaèn faktor {to navidum vlezevo sojuz so bugarskiot narod i so site negovi oficijalni pretstavnici zadostignuvawe navidumni op{tobugarski interesi vo Makedonija, a vsu{nost sotoa go napravi bugarskiot narod i negovite oficijalni pretstavnici i ustanoviorudija za svoi sopstveni ~isto makedonski celi i interesi; 2/ Makedoncite odsojuznici so Bugarite vo re{avaweto na makedonskoto pra{awe stanaa gospodarina toj sojuz, vo koj Bugarite fatija uslu`livo, a ponekoga{ i so gor~ina vo du{atada gi ispolnuvaat barawata na Makedoncite.

Potoa i Makedoncite fatija da izjavuvaat oti tie sakaat “Makedonija zaMakedoncite”, oti tie sakaat avtonomija na Makedonija, a ne soedinuvawe soBugarija. Bugarite “skrepja serce” moèa da ~ujat takva novost {to ne moè{eda im bide prijatna. No Makedoncite gi uspokojuvaa Bugarite: êkajte vie, nekani dadat nam avtonomija, pa }e vidite oti po nekolku godini taa Makedonija }ebide bugarska, za{to pove}eto od makedonskata inteligencija go dobi svoetoobrazovanie vo Bugarija. Nadvore{niot svet pak go uveruvaa oti istorijata so


53

Isto~na Rumelija ne moè da se povtori i so Makedonija, za{to vo Makedonijaima mnogu narodnosti, a ne dve-tri, oti site tie narodnosti, kako i site sosednibalkanski dràvi~ki i golemite dràvi, }e moàt da go spre~at soedinuvawetona Makedonija so Bugarija. Najposle izjavuvaa: Kakov interes imaat Makedonciteda se soedinuvaat so Bugarija, koga od toa soedinuvawe }e ima polza pove}eBugarija otkolku Makedonija?

Makedoncite ne se zaprea na taa dvojna igra so razli~nite izjavi predBugarite i pred Evropa. Tie go prenesoa centarot na Revolucionernata organi-zacija zaedno so site nacionalno-politi~ki pra{awa vo Makedonija za da bidatslobodni vo svoite postapki od bugarskata vlada.

Vo komitetite vo Bugarija fatija da propagiraat celosno oddeluvawe nainteresite na Makedonija od interesite na Bugarija.

Se zafati energi~na rabota na Sarafov, zaedno so komitetite pretsedatel-stvuvani od nego. Sarafov, kako pretsedatel na Vrhovniot komitet vo Sofijarabote{e sosem ne soobrazuvaj}i se so bugarskata vlada. Na Sarafov ne muso~uvstvuvaa bugarskata vlada i knezot, so drugi zborovi: Komitetot, na koj{tomu pretsedatelstvuva{e Sarafov, po makedonskoto pra{awe se pridrùva{espored edna takva programa, toga{ za toga{ samo politi~ka, izrabotena u{te odponapred, na koja ne & so~uvstvuvaa onie {to se povikani da gi branat bugarskiteinteresi, ami so~uvstvuvaa onie {to ja sostavuvaa tolpata, so drugi zborovi,bugarskiot narod. Ottuka e jasno oti Bugarite ja goltnaa pilulata i docna e da sija ispravat gre{kata.

Vladata napravi usilbi da go povrati izgubenoto, no uvi! - bilo docna.Vrhovniot komitet vo Sofija se stavi pod pretsedatelstvoto na gen. Con~ev,Bugarin, qubimec na knezot. No Makedoncite vo Bugarija go ubedija bugarskotonaselenie vo pravinata na nivnata programa za polno oddeluvawe na interesitena Makedonija od interesite na Bugarija, ja pokaàa politikata na vladata, naknezot i na “generalskiot komitet” ili Komitetot na Con~ev-Mihajlovski kakoegoisti~ka i dobija vo Bugarija pogolema vlast nad “generalskiot komitet” i nadvladinata politika po makedonskoto pra{awe. Taa sila se poddrùva{e glavnoso polnata solidarnost na “Stani{evskiot vrhoven komitet” so “Vnatre{nataorganizacija”.

I taka komitetite, a zaedno so niv i voop{to Makedoncite, se osloboduvaatod vlijanieto na bugarskata vlada, sozdavaat svoja nezavisna programa za rabota,taa programa ja propagiraat vo Bugarija i so nea dobivaat vlijanie vrzbugarskiot narod, a preku nego i vrz vladata. Otkako se vkoreni taka makedonsko-to “delo” vo Bugarija, Makedoncite fatija da odat i vo Srbija i tamu da im jaizlagaat svojata programa na vladata i na srpskiot narod. Sarafov, Radev, Jankovuveruvaa oti tie se borat so devizata “Makedonija za Makedoncite”, za siteMakedonci bez razlika, i oti nikoga{ Makedonija nema da se soedini soBugarija. Ne e li jasno i od tie postapki na makedonskite voda~i otiMakedoncite zedoa samite da gi re{avaat sudbinite na Makedonija i oti tie vo

54


svojata dejnost se gotovi da se sudiraat i da gi usoglasuvaat interesite na svo-jata tatkovina ne samo so Bugarija, no i so drugite balkanski dràvi~ki, otkako}e im se dadat na tie dràvi~ki nekoi obvrski od strana na Makedonija zaukaànata pomo{?

Od dotuka re~enoto e jasno oti borbata pome|u Bugarija i Srbija za vlijanievo Makedonija kako rezultat go dade razvivaweto na svesta deka sudbinite naMakedonija treba da se vo racete na Makedoncite. Makedoncite se organiziraatso soznavawe na svoite prava na svojata tatkovina i svojot dolg pred nea. So svoe-to organizirawe Makedoncite stanaa glavniot faktor vo re{avaweto na make-donskoto pra{awe kako vo svoite o~i, taka i vo o~ite na Evropa. Od Vostanietoso nas se ceremonat; do nego na nas gledaa kako na edna neopredelena masa.

Tie se site rezultati od dosega{noto na{e samosoznavawe. So postepenotooddeluvawe na makedonskite interesi od bugarskite, so zemaweto na makedonsko-to pra{awe vo svoi race i najposle, i najmnogu so sega{novo vostanieOrganizacijata kako rezultat go postigna toa {to ne go pretpostavuva{e: namestosloboda da baraat, sega vo Makedonija mnozina se ubedeni deka ni treba polnoprese~uvawe na vrskite so site balkanski narodnosti i kultivirawe na s$ {to evo Makedonija originalno i svoe: jazikot, obi~aite, istorijata, pismenosta, nar-odnata literatura itn.

Toa ne{to ne se predviduva{e, za{to se misle{e oti imeto “Bugarin” }e nidonese s$ {to o~ekuvavme od narodnoto dvièwe. No vo presmetkite se izla-gavme. Zaedno so dobrinite za interesite na Makedonija, izbroeni pogore, imetoBugarin donese i negativni rezultati za revolucionernoto “delo”: ImetoBugarin i neednakvite uveruvawa pred Bugarija i pred Evropa za sudbinata naMakedonija po nejzinoto osloboduvawe sozdadoa polna nedoverba kon na{eto“delo” od strana na Evropejcite, mislej}i go za itrina - ne makedonska, amibugarska - za manevar na bugarskata vlada da se re{i makedonskoto pra{aweposkoro. Siroma{kata bugarska vlada se najde vo nebrano lozje vo makedonskotopra{awe: Makedoncite ja izigraa i ja upotrebuvaa kako sredstvo za svoite celi,a Evropejcite ja obvinuvaa za itrini od koi{to taa siroma{kata be{e daleku. Itaka Bugarin prisvoeno od komitetite i Organizacijata za MakedonskiteSloveni, i soedinuvaweto na na{ite interesi so interesite na Bugarija voagitacijata na komitetite kaj Bugarite, bea pri~ina seta makedonska rabota da &se pripi{e od Evropa na Bugarija i na Bugarite kako bugarska nadvore{na poja-va da ne se poddrùva.

Malku toa: imeto Bugarin {to gi tera{e Evropejcite da se odnesuvaat sonedoverba kon rabotata na Organizacijata, gledaj}i vo nea ̀ elba na Bugarija so rev-olucija da ja naru{i ramnoteàta na Balkanskiot Poluostrov, i nepostojanosta nabugarskata nadvore{na politika, naso~ena sega protiv Rusija sega so nea, posluìkako pri~ina za da se soglasat Rusija i Avstro-Ungarija zaedno, so zaemna soglas-nost, da gi re{avaat balkanskite pra{awa. Toa soglasuvawe od 1897 god. be{enaso~eno protiv Bugarija kako boèmna pottiknuva~ka na Makedoncite, no negovite


55

rezultati bea {tetni ne za samata Bugarija, za{to vo bugarskite vnatre{ni rabotinikoj nema pravo da se me{a, a za nas Makedoncite. Toa e negativnata strana naprviot period od na{eto nacionalno samosoznavawe; toa e pri~ina za neuspehot nana{eto vostanie. Neuspehot zna~i se dolì glavno na imeto Bugarin, usvoeno ipropagirano od revolucionerite.

Vostanieto napravi epoha vo ìvotot i nacionalnoto samosoznavawe naMakedoncite Sloveni. Toa }e go natera na{iot narod i negovata inteligencijada poglednat nazad na svoite slabosti od koi{to proizleze neuspehot naVostanieto. Toa }e ja natera makedonskata inteligencija so razli~no obrazo-vanie da se sploti vo edno za da go obedini na{iot narod, no ve}e ne vrz taaosnova {to si ja pokaà seta svoja neodr`livost, a vrz druga, vrz ~isto make-donska. Vostanieto ni pokaà oti nie Makedoncite ne moème da o~ekuvamepomo{ od nikoja od balkanskite dràvi~ki, oti re{enieto na na{eto pra{awee seto vo racete na golemite sili i zatoa nam i ne ni treba da gi soedinuvame ida gi zame{uvame na{ite interesi so ~ii i da se slovenski interesi naBalkanskiot Poluostrov. Nam ni treba vnatre{no obedinuvawe me|u sebe: ne nitrebaat vo Makedonija ni Srbi, ni Bugari ni Grci, za{to ne sme ni ednoto, nidrugoto ni tretoto; ne ni trebaat patrijar{isti, egzarhisti, za{to nie sme samopravoslavni hristijani. Deleweto e ve{ta~ki sozdadeno od balkanskitedràvi~ki so namera da ja delat Makedonija so stekot na okolnostite. NoMakedoncite na sega{niot stepen od nivniot nacionalen razvitok ne se mater-ijal vo racete na male~kite balkanski dràvi~ki, ami se silen etnografsko-politi~ki faktor od koj{to pove}e zavisat sudbinite na Makedonija otkolku odmale~kite balkanski dràvi~ki. Tie Makedonci {to pokaàa takva sposobnostvo svoeto nacionalno-politi~ko organizirawe, {to pokaàa takvo primerno`rtvuvawe na svoite interesi vo polza na interesite na svojata tatkovina, neso pomale~ok uspeh }e moàt da im organiziraat sekakvi pre~ki na nacional-nite i religioznite propagandi {to go cepat deneska na{iot narod na delovineprijatelski eden kon drug.

Organizacijata i Makedoncite dosega na daleko rastojanie gi oddale~ijainteresite na Makedonija od bugarskite. Od taa polo`ba do polnoto otcepuvawe odBugarija i do objavuvaweto na Makedonija za oddelna od Bugarija i od Srbija etno-grafska oblast ima eden ~ekor. Toj ~ekor e neophodna posledica od neuspehot nasega{noto vostanie. Toj e napolu napraven. Polnoto otcepuvawe na Makedonija odbalkanskite dràvi~ki vo etnografski odnos }e ispliva najave so uspokojuvawetona Makedonija.

Zame{uvaweto na Bugarite i Srbite vo Makedonija be{e predizvikano odnekoi okolnosti: Makedoncite odea raka za raka so Bugarite vo crkovnoto pra{awe:ottamu pro{iruvaweto na vlasta na Egzarhijata vo Makedonija. Srbija se zame{a voMakedonija otkako izgubi nade` da si ja prisoedini Bosna i Hercegovina.

No sega i za nas Makedoncite nastapija novi okolnosti {to }e n$ potresat i }eni kaàt novi pati{ta po koi{to }e treba da odime vo idnina. Pretenziite na

56


Srbija i Bugarija, od edna strana, ni pokaàa oti samo konkurencijata na tie dvedràvi ne ostava da robuvame u{te na neopredelen rok; od druga - tie pretenzii nija potvrdija i bez toa poznatata vistina oti vo cela Makedonija ima samo edna, a nenekolku slovenski narodnosti. Zna~i deleweto e ve{ta~ko i od borbata so nego naj-napred }e treba da se zafati na{ata nova rabota vo ponatamo{niot razvitok nana{eto nacionalno samosoznavawe.

I taka imiwata: Srbin, Bugarin i Grk si ja isluìja svojata slu`ba voMakedonija i za niz tamu nema ve}e mesto. Vreme e da gi zameni edno op{to zasite Makedonski Sloveni ime - imeto “Makedonec”. Taa smena e samo logi~naposledica i se bara od okolnostite. Taa smena delumno ve}e e nastapena i ne edaleku toa vreme koga taa }e triumfira.

Pri s$ {to be{e re~eno pogore za novoto te~ewe vo razvivaweto nanacionalnoto samosoznavawe kaj nas, mi se ~ini oti mnozina od vas vo moitemislewa i zborovi }e vidat samo edna mistifikacija. Moèbi mnozina }e sezapra{aat: 1) ako dosega komitetite imaa igrano dvojna uloga: na Bugarite imimaat veleno oti Makedoncite se Bugari i eden den Makedonija kako i da bide}e se soedini so Bugarija, a na Evropejcite im velat oti tie baraat avtonomnaMakedonija samo za Makedoncite, oti nemaat nikakva misla za soedinuvawe soBugarija, toga{ od kade jas znam oti komitetite ja laàt Bugarija, a ne Evropa?Moè da bide sosem sprotivnoto na toa {to go rekov jas pogore za komitetite, t.e. tie se gotovi da & dadat na Evropa sekakvi garancii Makedonija da ne se soe-dini so Bugarija, no tie nikojpat ne }e se soglasat da se uprazni vo Makedonijabugarskiot jazik i bugarskoto ime vo polza na centralnoto makedonsko nare~jei imeto “Makedonec”, so drugi zborovi, toa {to go rekov jas deka imalo samoeden ~ekor od taa polo`ba {to Makedoncite i makedonskite komiteti po make-donskoto pra{awe se dràt kon Bugarija, pa do polnoto otcepuvawe naMakedonija i Makedoncite od bugarskite nacionalni interesi, ne e pravo,za{to ne eden ~ekor, ami cela propast go oddeluva ednoto od drugoto, ikomitetite }e pokaàt najsilno sprotivstavuvawe na novoto te~ewe; 2) ako sedopu{ti oti komitetite nikojpat nema da se soglasat so upraznuvaweto nabugarskoto ime i jazik od Makedonija, a zaedno so niv protiv novoto te~ewe }ebide i celata makedonska inteligencija so bugarsko obrazovanie, toga{ od kade}e crpi sila za sebe novoto te~ewe? Koi }e bidat teoreticite na novoto te~ewe,kade tie teoretici }e ja razvivaat svojata dejnost, kade i kakva }e bide nivnataauditorija, od kade }e se zemaat sredstvata za propagiraweto na idejata, kako }epronikne taa vo narodot i kako }e se poddrùva vo nego? Od kade }e se najdatsredstva za novi u~ebnici, koj }e gi podgotvuva, od ~ii sredstva }e seizdrùvaat u~ili{tata so makedonski jazik? - O~igledno, {tom komitetite imakedonskata inteligencija vo Bugarija }e po~nat da mu se protivat na novotote~ewe, ili, ako ne mu se protivat, prosto ne go poddrùvaat, jasno e oti od negonema da ostane ni{to: fantaziite na nekolcina Makedonci }e bidat ismeani ini{to pove}e.


57

Taka li e vsu{nost? Da razgledame kolku moàt da bidat osnovani takvitepretpostavki i razlozi?

Prvo }e go pregledame pra{aweto: vo kakov odnos }e stanat komitetite imakedonskata inteligencija kon edno novo nacionalno te~ewe sredMakedoncite, koe{to bara ne samo politi~ko, ami i nacionalno i religioznoosloboduvawe na Makedonija, t.e. kon edno te~ewe {to proklamira “Makedonijaza Makedoncite” protiv site pretendenti na Makedonija, vo toj broj i protivBugarija i Bugarite? Da si pretstavime oti toa novo te~ewe e nezna~itelno. I votoj slu~aj treba da se re{i pra{aweto za odnosot kon nego. Ako novoto te~ewe odgledi{teto na komitetite e ne{to opasno i nepoèlno, toga{ toa treba da seiskorni u{te pri samiot zafatok; ako toa samo po sebe nema po~va, toga{ trebada se ostavi samo od sebe da is~ezne; a ako e polezno za Makedonija, toga{ }etreba da se poddrì od niv.

Pra{aweto dali novoto te~ewe ima idnina ili ne, }e se razgleda podolu, odkade {to }e se vidi oti toa, ako se ostavi samo na sebe i se ignorira, }e se raz-viva samo, a ne }e opa|a. Zatoa, imaj}i predvid oti novoto te~ewe samo od sebe }eraste, treba da se razgleda pra{aweto dali komitetite }e se borat so nego ilipak }e go poddrùvaat?

Prvo se postavuva pra{aweto: dali komitetite, rasuduvaj}i logi~no, moàtda mu objavat vojna na novoto te~ewe? Moè da se dopu{ti oti takva vojna moèda se o~ekuva, za{to vo komitetite ima ~lenovi ne samo Makedonci, ami i Bugari,i poslednive nikojpat ne }e se soglasat so novoto te~ewe, za{to so nego }e sezakopaat bugarskite interesi vo Makedonija; isto taka ima i me|u Makedoncite~lenovi na komitetite lica {to }e rasuduvaat vaka: Sega na starost nie nemoème da u~ime nov jazik: bugarski znaeme i bugarski }e zboruvame, - nie smeBugari.

Malku toa. Mnozina, pa i najgolemiot del od makedonskata emigracija voBugarija, }e se protivat na novoto temewe od ~isto egoisti~ki pri~ini. Pove}eod 5.000 du{i Makedonci ima na dràvna slu`ba samo vo Sofija. Ne pomalku imakandidati za slu`ba. Me|u taa makedonska inteligentna emigracija ima mnozinaili {to imale ili imaat visoki dol`nosti, pak i koi{to se pretendenti i kan-didati za niv, vo toj broj i za ministerski portfeq. Se znae oti site tie gospodi-novci si gi imaat najgore od se svoite li~ni interesi. Za niv interesite naMakedonija se edno sredstvo da dobijat slu`ba i da se odràt na nea. I intere-site na Bugarija ne gospod znae {to ozna~uvaat. No za da se ispolnat nivnite ego-isti~ki planovi za ubava slu`ba, tie se gotovi da se pokaàt pove}e Bugari odsamite Bugari, da igraat uloga na bugarski {ovinisti, so nea da gi eksploatiraati bugarskiot knez i interesite na Makedonija, i na bugarskiot narod i na evrop-skoto op{testveno mislewe, so eden zbor, da laàt i na desno i na levo, pod viddeka ispolnuvaat nekakov patriotski dolg, a vsu{nost da dobijat slu`ba, vlast ipopularnost. [tom makedonskata inteligentna emigracija se sostoi glavno odtakvi lica {to si gi imaat soedineto svoite interesi so Bugarija i se

58


obliùvaat okolu bugarskiot knez, koj{to po }efot si gi klava i si gi simiwaministrite i koj{to moè da postavi za ministri ne samo lu|e {to imaat malkupopularnost sred bugarskiot narod, no i takvi {to voop{to nemaat partija i se“nezavisni”, t.e i “tuka go klavaat i tamu go klavaat”, - {tom imame lu|e {to mis-lat oti glavnoto dostoinstvo na ~ovekot e ne ~esno da mu sluì na svojot narod,ami da itruva, t.e. da laè i desno i levo, - toga{ prirodno e oti novoto te~ewevo razvivaweto na nacionalnoto samosoznanie na Makedoncite nema da sretnepoddr{ka vo na{ata emigracija vo Bugarija.

Nema {to da se zboruva i za u~enite Makedonci vo Bugarija: tie ednoglas-no }e re~at oti novoto te~ewe e prosto apsurd, oti nikojpat nemalo makedons-ka narodnost i sega ja nema; oti Makedoncite se Bugari i sl. Sekojpat inasekade bivalo taka i taka }e bide sega i kaj nas. U~enite, aristokratijata,inteligencijata i voop{to op{testvenite klasi, kade {to se imaat li~niinteresi, stari tradicii i predubeduvawa, se borat so novite te~ewa, kade {tose nao|aat vistinata i pravinata. Tie te~ewa se vkorenuvaat prvin vo dolniteklasi i voop{to kaj lu|eto bez predubeduvawe, gotovi da se borat so tie pre-dubeduvawa vo za{tita na novite idei, od ~ie realizirawe }e zavisi ne samonivnata, tuku i sre}ata na nivniot narod. Za ilustracija na odot i na rezul-tatite od borbata me|u stari i novi te~ewa dosta e da se potsetime za borbatana hristijanstvoto so paganstvoto, reformiraweto na Rusija od Petar Veliki,prerodbata na êsite, Litovcite, pravopisnata reforma na Vuk Karaxi} itn.

Tuku, da go ostavime izlezot na borbata pome|u staroto i novoto te~ewe, dase zadrìme na pra{aweto za odnosot na komitetite kon novoto te~ewe. Jaspogore rekov oti pogolemiot del od ~lenovite na komitetite }e bidat za borbaso novoto te~ewe. No kako vi se ~ini, dali taa borba }e bide pobedonosna za niv?- Ne. - Taa samo nim }e im go iskopa grobot. Taa }e ja kompromitira i bugarskatapolitika vo Makedonija. I eve zo{to.

Dosega komitetite mu velea na nadvore{niot svet oti tie rabotat samo za“Makedonija za Makedoncite” i se gotovi da im dadat sekakvi garancii da nestane prisoedinuvawe na Makedonija so Bugarija. Bugarija ja iskaùva istatapolitika po makedonskoto pra{awe. Komitetite velat oti se gotve{e i stanaop{to makedonsko vostanie od site makedonski narodnosti zaedno, a ne samo od“Bugarite”. A koga im velite: {tom vostanieto e op{to od site makedonski naro-dnosti, toga{ zo{to Komitetot zasedava samo vo Bugarija, a ne i vo Srbija, Vla{koi na drugo mesto, tie odgovaraat vaka: Od toa {to komitetite zasedavaat voBugarija pogre{no e da se pravi zaklu~ok deka makedonskite komiteti se bugars-ki; za makedonskite komiteti Bugarija ne e ni{to pove}e od edna dràva {to imukaùva gostoprimstvo na Makedoncite i im dava sloboda da rabotat slobodno dokolku taa rabota ne & nanesuva {teta na dràvata, t.e. Bugarija vo makedonskotovostanie ja igra samo ulogata na Karavla{ko vo bugarskoto vostanie. Bugarija gokaùva{e istoto. Evropejcite, se razbira, ne veruvaa vo toa. Ami sega kolkulaòvni }e izlezat tie uveruvawa i na makedonskite komiteti i na Bugarija, ako


59

i ednite i drugite, od pasiven odnos kon edno novo te~ewe {to bara “Makedonijaza Makedoncite”, a ne za Bugarite, ili od ironizirawe so nego, stapat vo borbaso nego? Taa borba }e im ja simne maskata i na ednite i na drugite i }e givostanovi simpatiite na evropskata javnost i na evropskite vladi vo polza nanovoto te~ewe i protiv la`livcite. A bez Evropa i Rusija ni komitetite niBugarija ne moàt ni za jota da gi izmenat sudbinite na Makedonija.

A {tom e taka, komitetite od ironi~en i pasiven odnos kon novoto te~ewe}e treba neposredno da preminat kon negovoto poddrùvawe. Ete go odgovorot napra{aweto: kakov moè da bide odnosot na komitetite kon novoto te~ewe?

Sega da pomineme na drugoto pra{awe: od kade novoto te~ewe }e zema silaako makedonskata inteligencija i komitetite vo Bugarija zafatat borba so nego?So {to raspolaga toa?

Za odgovor na toa pra{awe treba vo nekolku crti da se odbeleì ulogata naSrbija vo makedonskata nacionalna prerodba. Da ja prenebregnuva ~ovekpolo`bata {to ja ima zazemeno Srbija vo makedonskoto pra{awe i nejzinatauloga vo makedonskata nacionalna prerodba e lekomisleno. Duri moè da sere~e deka vo najnovata istorija na Makedonija Srbija izigra pogolema uloga odBugarija. Koga Bugarija so {um saka{e da go re{i makedonskoto pra{awe, vodenaza nosot od makedonskata emigracija, Srbija tiho, so golem uspeh rabote{e voMakedonija napolno soglasno so srpskata pogovorka: “Tiha voda breg roni”.Ima{e vreme koga ulogite na ovie dve dràvi bea obratni, t.e. Srbija {ume{e, aBugarija rabote{e.

Da bideme pojasni. Do Srpsko-bugarskata vojna vo 1885 g. Bugarite tiho rabotea vo Makedonija.

Slivnica im pokaà na Srbite oti ako edna Bugarija so Isto~na Rumelija moè da& pokaè na Srbija eden slivni~ki poraz, toga{ soedineta Bugarija, zaedno soprisoedinetata kon nea Makedonija, vo idno vreme moè i sosem da ja pobedi i daja porobi Srbija. Slivnica ja natera Srbija da po~ne edna nova borba so Bugarijaza Makedonija. Najnapred taa borba be{e na hartija: Srbite dokaùvaa so gromkii plitki frazi oti tie imaat pogolemo pravo nad Makedonija od Bugarite. Od toapominaa pak na gromka, no bezrezultatna propaganda vo Makedonija: im iznavetijana Makedonci, mladi u~enici od bugarski i gr~ki u~ili{ta zlatni gori za voSrbija. Patriotskoto propagandno dru{tvo “Sv. Sava” od 1888 godina otvori pan-sion za svoite u~enici stipendijanti. Vo 1889 godina brojot na stipendijantitena toa dru{tvo se zgolemi, za da se namali po nekolku meseci: vo noemvri mesec nataa godina okolu 40 du{i u~enici Makedonci edni tajno, drugi javno i demonstra-tivno, pominaa od Belgrad vo Sofija za tamu da u~at (se razbira, so bugarski pari).Toj neuspeh ne gi obeskuraì odva`nite Srbi: Dru{tvoto “Sv. Sava” otvori patri-otska potpiska vo Srbija za izgraduvawe nova zgrada na dru{tvoto za pansion i zasvoe propagandno u~ili{te. Vo 1890 god. se izdigna golema trikatna zgrada vo kojaod januari 1891 god. se otvori propagandnata “Bogoslovsko-u~itelska {kola”, za dase zatvori po polovina godina. No zatoa Svetosavskoto dru{tvo za taa polovina

60


godina napravi dosta {um: vo nea, osven naukite, ima{e i voena gimnastika imar{evi na u~enicite so muzika po Belgrad i negovata okolina i patuvawe vo leto-to po Srbija, kade {to se proiznesuvaa gromki zdravici. So toa se svr{i {umot voSrbija i Srbite fatija da rabotat tiho i uporno: propagandata pomina od patriot-skoto dru{tvo vo racete na Ministerstvoto za nadvore{ni raboti. Ministerstvotoprvo gi pra}a{e svoite stipendijanti vo srpskite provincijalni gradovi za dau~at, a posle gi sobira{e vo Belgrad vo specijalni {koli ili na Velikata {kola.

Raboteweto na Srbite ne ostana bez rezultati pri re{avaweto na makedon-skoto pra{awe. Srbite so svoite u~ili{ta vo Makedonija uspeaja da sozdadatiluzija vo evropskoto i vo ruskoto javno mislewe deka ima Srbi vo Makedonija.[tom edna takva iluzija pominuva pred vladite na golemite sili za fakt, toga{ ejasno oti pri re{avaweto na makedonskoto pra{awe treba da se imaat pred o~i ibarawata na srpskata vlada. Sledstveno, Srbija pri taa borba postigna pove}e odBugarija, koja so {umot {to go podigna ostana so zagubi, a ne so dobivka. Ako ne sejave{e novoto te~ewe vo razvitokot na nacionalnoto samosoznanie me|uMakedoncite, koe{to }e gi priramni zagubite na Srbija so zagubite na Bugarija,toga{ moè pozitivno da se tvrdi oti od Vostanieto bugarskite interesi voMakedonija samo postradaa, a srpskite samo se zgolemija.

No srpskata propaganda, osven iluzijata za srpska narodnost vo Makedonijai popre~uvaweto da se re{i makedonskoto pra{awe vo polza na Bugarite, ima idrugi rezultati.

Vo po~etokot na nivnata propaganda Srbite i ne mislea da gi pravatMakedoncite Srbi; tie sakaa prosto da sozdadat vo Makedonija redum sobugarskite i srpski interesi, taka {to vo vremeto na re{avaweto na makedonsko-to pra{awe da dobijat kolku {to se moè pogolem del od nea. Taa cel se dostignu-va{e edno so najavuvawe istoriski i drugi prava i soobrazuvawa, a drugo iglavno, so inakvo postavuvawe na pra{aweto za narodnosta na MakedonskiteSloveni. Poslednive moèa da se istavat ili kako ne{to sredno pome|u Srbite iBugarite, t.e. ni Srbi ni Bugari, a prosto Makedonci ili Makedonski Sloveni, ilikako Srbi. Prvata teorija ima{e pomalku sledbenici i be{e prednazna~ena zapred evropskoto javno mislewe. No na taa teorija i be{e zatvoren vlezot voMakedonija, kako i vo site tie sredini od kade {to izleguvaa propagandistite. Taateorija be{e opasna za srpskite interesi vo Makedonija, za{to }e ja povle~e{epo sebe soglasnosta na Srbija da se obrazuva oddelna makedonska dràva i so toaSrbija ne }e dobie{e ni eden del od nea. Vtorata teorija, t.e. site MakedonskiSloveni se isto takvi Srbi kako i Bosancite, Crnogorcite itn. se vkoreni voSrbija. So toa Srbite gi laèa ne samo evropskoto javno mislewe i Makedoncite,tuku i samite sebesi: tie fatija da ja propagiraat istata ideja i sred Srbite sopomo{ta na u~ili{ta i knigi. Poslednive bea i se site tendenciozni popra{aweto za narodnosta na Makedoncite. Iluziite na evropskoto javno misleweza srpski interesi gi donesoa svoite plodovi. Iluziite na samiot srpski narodpak ne se bezrezultatni: vo slu~aj na vojna za Makedonija so kogo i da e, Srbite


61

kako eden site }e se nafrlat na neprijatelot, -srpskata vojska so najsilno patri-otsko ~uvstvo }e se bori za Makedonija.

Srpskite usilbi da se pregleda od nau~no gledi{te makedonskoto pra{awese oven~aa so uspeh. Bugarite moàt da se ute{uvaat deka pra{aweto za narodnos-ta na Makedoncite e re{eno vo nivna polza. Tie moàt da mu turat nemu krst. None go pravat toa drugite u~eni. Sega ve}e ima pretstavnici na naukata, kako pro-fesorite I.A. Boduen de Kurtene, P.A. Lavrov i V.Jagi}, koi{to gledaat na make-donskite nare~ja kako na oddelen pretstavnik na slovenskata familija jazici.Toa pregleduvawe i takvoto re{enie e srpska nau~na pobeda.

Srbite napravija prevrat i vo sfa}awata i stremeìte na Makedoncite, pre-vrat vistina ne i vo nivna polza, no u{te pomalku vo bugarska. Tie sakaat da ginapravat Makedoncite Srbi, zabranuvaj}i da se obra}aat propagandite so nivinaku, osven kako “pravi” i “~isti” Srbi. Toa ne stana. Makedoncite fatija da sezadlabo~uvaat vo pra{aweto za nivnata narodnost i interesite, i dojdoa dozaklu~ok deka ne se tie ni Srbi ni Bugari; deka nema za niv ni bugarski, ni srp-ski ni gr~ki interesi, a deka ima samo makedonski. Srbite ne ja dostignaa krajna-ta granica na nivnite stremeì, no dostignaa takva granica od koja{to vistina nemoè da se odi ponatamu, no koja{to moè da gi uspokoi poumerenite elementi vosrpskoto op{testvo i narod.

Odot na srpskoto vlijanie vo razvivaweto na narodnoto samosoznanie kajMakedoncite i negovite rezultati se pretstavuvaat vo ovoj vid:

Vo 1889 god. vo Belgrad vo pansionot na Svetisavskoto dru{tvo na Kosmajskaulica ima{e okolu 50-60 du{i mladi Makedonci. Me|u niv nema{e“Starosrbijanci”, a site bea samo od Makedonija i po nivnoto obrazovanie, dodoa|aweto nivno vo Srbija, vo bugarski ili vo srpski u~ili{ta, se delea na:“bugara{i” i “grkomani”. Me|u niv “srbomani” nema{e.

Starite “bugara{i”, zaedno so novopristignatite taa godina i so nekoi“grkomani”, na broj okolu 30-40 du{i, edni tajno, drugi javno i demonstrativno,zaminaa vo Bugarija. Tie mladi Makedonci, vospitani vo Srbija vo naroden, t.e. voduh da ja sakaat najnapred svojata tatkovina i svojot narod, pa posle ~ove{tvoto,zaminuvaj}i vo zemjata kade {to nema nacionalno samosoznanie, a namesto negopoln indiferentizam kon narodnite interesi, vnesoa vo nea nova struja odnacionalno voodu{evuvawe i rabotewe za osloboduvaweto na Makedonija. Tie jasostavija vo Bugarija osnovata na raboteweto vo polza na Makedonija.

“Grkomanite” vo Belgrad od godina vo godina se zgolemuvaa so novi “grko-mani” i “bugaromani” no i ednite i drugite vnatre vo Srbija ma~no se preobrnu-vaa vo “srbomani”. “Srbomani” se pravea tie samo so zaminuvaweto vo Makedonijakako srpski ~inovnici i organi na srpskata propaganda. “Srbomani” Makedonciima{e samo za nadvore{niot svet i za drugite propagandi vo Makedonija.Organite na srpskata propaganda vo svojata du{a nikoga{ ne se ~uvstvuvaa kako“Srbi” ili “srbomani”, osobeno vo prvite 10 godini, iako imaat tie ìveano voSrbija.

62


@iveeweto na mladi Makedonci vo Srbija sekoga{ ima{e mnogu dobro vli-janie vrz interesite na Makedonija. Tuka tie se zainteresiruvaa za pra{aweto zanivnata narodnost, za srpskite filolo{ki i istoriski argumenti za nivnata nar-odnost, za srpskiot patriotizam i za negovoto krajno izrazuvawe vo vid na{ovinizam ili slepo pretpo~itawe na svoeto pred tu|oto, za pri~inite na srp-skiot {ovinizam, za ulogata na Srbija vo sega{no i vo idno vreme vo makedonsko-to pra{awe i za mnogu drugi va`ni i interesni pra{awa.

Ve{ta~koto sozdavawe srpski interesi vo Makedonija be{e jasno za site. Noisto taka Makedoncite soznavaat deka Srbija e dràva {to raspolaga so vojska,diplomatija, eden narod i edna inteligencija {to }e gi branat srpskite intere-si vo Makedonija so primerna predanost i kraen fanatizam.

Borbata so srpskite interesi vo Makedonija e prete{ka ne samo zaMakedoncite, koi{to ne raspolagaat so dràva i dràven buxet, vojska, diplo-matija i dr., no i za slobodna Bugarija. Zatoa Makedoncite vo Srbija se otkaàaod edna javna borba so Srbite, no so toa tie ne se otkaàa od interesite na niv-nata tatkovina.

Od izbeguvaweto na prvata grupa makedonski u~enici vo 1889 godina, zakoe{to spomnav, se do 1895/6 u~ebna godina izbeguvaa koe po mali grupi od 5-10du{i, koe oddelno od po 1-2. No pogolemiot broj Makedonci ostanuvaa vo Srbijai baraa pat kako }e se moè da se raboti vo polza na Makedonija bez da se vlegu-va vo otvoren konflikt so Srbite.

Za da se izraboti edna takva programa, makedonskite u~enici vo Belgrad vo1893/4 u~ebna godina, vo vremeto na inspektorstvoto nad niv na direktorot naTretata gimnazija \uro Milija{evi}, re{ija da sostavat makedonsko dru{tvo voBelgrad. Celta na dru{tvoto be{e negovite ~lenovi da se zapoznaat i da si izrab-otat edna programa {to }e ja realiziraat vo Makedonija tajno od srpskata propa-ganda. Javnata cel na dru{tvoto be{e izu~uvaweto na Makedonija vo etnografski,geografski, filolo{ki i istoriski odnos.

Se razbira oti od toa dru{tvo ne izleze ni{to, za{to Srbite ne im veruvaana Makedoncite i fatija da pra}aat vo nego “Starosrbijanci”, Crnogorci,Bosanci, Hercegovci i dr. Osobeno taa nedoverba i napliv od Srbi vo makedon-skoto dru{tvo nastapi vo II godina od negovoto postoewe pri inspektorot gim-naziskiot prof. Juri{i}. No so rasturaweto na dru{tvoto ne se izmenija ~uvst-vata i stremeìte na Makedoncite vo Srbija. Tie fatija da ja sledatRevolucionernata organizacija, sozdadena od Makedonci so bugarsko-srpskoobrazovanie, kako i odnosot na Srbite kon nea. Tie si dadoa ot~et od ulogata naSrbija vo makedonskoto pra{awe dosega i za idnina, zatoa i nim im pripa|a ~estada se sozdava~i na nacionalniot separatizam sred Makedoncite. Tie se i glavnitenegovi sledbenici. Me|u niv ima lu|e so visok patriotizam i so zdravo razbi-rawe na nacionalnite makedonski interesi.

Tie makedonci i im dadoa izraz na svoite ubeduvawa za makedonskotopra{awe so izdavaweto na vesnikot “Balkanski glasnik” vo Belgrad vo 1902 god.


63

Izdavaweto na ovoj vesnik ne moè{e da im se bendisa na srpskite {ovinisti,zatoa srpskite vesnici podignaa {um protiv izdavaweto na “Balkanski glasnik”obvinuvaj}i go negoviot redaktor za so~uvstvo na makedonskite komiteti, kakorezultat na koe toj be{e proteran od Srbija.

Takvi se rezultatite od srpskata propaganda me|u nejzinite vospitanici iorgani, rodum od Makedonija. Po pra{aweto za narodnosta na Makedoncite Srbitepred Makedoncite se pridrùvaa kon vtorata od spomenatite dve teorii, t.e. dekaMakedoncite se Srbi, i tokmu zatoa kaj niv se dobija sprotivni rezultati. Srbitesakaa da gi napravat Makedoncite da im sluàt na srpskite interesi, t.e. samiteda se mislat i na svoite sonarodnici da im velat deka se Srbi. No namesto toaMakedoncite fatija da gledaat na sebe kako na Makedonci, so svoi oddelni celi,i sakaa ne da sluàt kako orudija za srpski celi, tuku da ja upotrebat srpskatapolitika kako sredstvo za postignuvawe ~isto makedonski celi.

Ni eden srpski vospitanik, osobeno ako toj ima ìveano vo Srbija, ne samo{to ne im veruva na Srbite deka toj e Srbin, tuku i gi mrazi za nivniot {ovinizami gi laè za da si ja dostigne samo celta, da dobie obrazovanie. Po svr{uvawetona u~eweto moè da bide i ~inovnik na propagandata, no pritoa toj gi mrazi i sija prokolnuva sudbinata {to e orudie na edna propaganda, koja{to si ima svoiceli, sovr{eno sprotivni na interesite na negovata tatkovina - Makedonija.

Takviot Makedonec obi~no do stapuvaweto vo srpskoto u~ili{te bil i vobugarsko ili vo gr~ko ili i vo ednoto i vo drugoto. Toj si spomnuva kako vo edno-to u~ili{te go uveruvale deka toj e Grk, vo drugoto - deka e Bugarin, a tuka - dekae Srbin. Za nego e pra{awe - kade e vistinata, za{to site imaat svoi argumenti.Sprotivnite argumentacii ne davaat mo`nost da se najde koja e najpravata i zatoaMakedonecot re{ava deka site se la`ni i deka ima samo edna nepobitna vistina:Makedoncite Sloveni se Makedonci i Sloveni, sledstveno, treba sekoj Makedonecda gi ~uva interesite na svojata tatkovina i na svojot narod, a ne interesite napropagandite.

Da ukaème i na drug tip Makedonec so srpsko obrazovanie. Toj moèbi sesmeta Bugarin i po proìvuvaweto vo Srbija 4-5 god. Otkako }e go svr{i toj svoe-to obrazovanie vo Srbija, kade toj treba da odi: vo Bugarija ili vo Makedonija? Ivo ednata i vo drugata {to }e pravi? Bugarija i Egzarhijata vo Makedonija si imaat~inovnici pove}e otkolku {to im se nu`ni. Pak i da ima mesto, nema da mu godadat na eden {to svr{il vo Srbija, tuku na eden svoj kandidat. Da go dopu{timeu{te i toa, toj da dobie bugarska slu`ba. No }e se ~uvstvuva li toj na negovotomesto? - Ne. Toj vo vremeto na pominatite negovi godini vo Srbija se nao|al podvlijanie na cel red okolnosti {to otsustvuvaat vo Bugarija i zatoa negovitepogledi se razlikuvaat od pogledite na onie {to se obrazuvaa samo vo Bugarija ise slobodni od cel red prezemeni misli i predrasudi. Najmalku, vo novataop{testvena sredina toj }e se ~uvstvuva ne na svoeto mesto.

I taka, Srbija so svoeto zame{uvawe vo makedonskoto pra{awe napraviogromen uspeh i treba da si priznaeme deka toj ne e tolku vo nejzina kolku vo na{a

64


polza. Taa otvori u~ili{ta, klade konzulstva, go rakopoloì Firmilijana i soseto toa mu dade nov pravec na na{eto pra{awe. Taa vo evropskoto javno mislewei vo samata Srbija sozdade iluzija deka ima Srbi vo Makedonija i taa iluzija voo~ite na evropejcite minuva kako fakt. Taa natera odnovo da se pregledapra{aweto za narodnosta na Makedoncite i da se re{i ni vo polza na Bugarite,ni vo polza na Srbite, a vo polza na oddelna makedonska narodnost. Taa vospitacelo pokolenie Makedonci {to imaa, imaat i }e imaat najre{ava~ko zna~ewe vonovata istorija na Makedonija. Srpskite vospitanici igraat va`na uloga vo make-donskoto pra{awe, bez da se obra}a vnimanie na toa dali tie rabotat pod bugars-ka, pod srpska ili pod makedonska firma, kako i bez razlika dali se tie vomoralen odnos lu|e visoki ili ne. Srpski vospitanici ima od site tie kategoriii vo site niv srpskoto vlijanie se pokaùva blagodatno za Makedonija. Srpskitevospitanici {to rabotea pod bugarska firma ja sozdadoa i ja potkrepija makedon-skata revolucija; na niv se dolì i politi~kiot separatizam. Nacionalniot sep-aratizam se dolì na srpski vospitanici idealisti {to rabotat pod srpskamaska, a vo du{ata svoja se priznavaat za Makedonci; srpskite vospitanici, sosvoeto obrazovanie vo Srbija, se obrazuvaa vo nacionalen duh, namesto vonacionalen indiferentizam vo Bugarija, iako nekoi od niv celosno ne prestanaada se vikaat Bugari, no me|u niv i Makedoncite so ~isto bugarsko obrazovanie isamite Bugari se otvori edna golema propast: tie so svoeto obrazovanie zastanaana sredinata me|u Bugarite i Srbite, t.e. vikaj}i se po tradicija Bugari, tieprestanaa da se takvi vo svojata du{a: tie stanaa Makedonci. Najposle najdolnite,najo~aenite organi na srpskata propaganda, rodum Makedonci, pak se polezni zaMakedonija: od niv se obrazuva klasa od nedovolni od srpskata propaganda zakoi{to nema pat kon Bugarite; tie }e ja zgolemat klasata od nacionalnite sepa-ratisti.

Zna~i, ako i nie se laème vo pretpostavkata oti nacionalniot separatizam}e bide poddràn od komitetite, od Organizacijata i od makedonskata inteligent-na kolonija vo Bugarija, toga{, i vo takov slu~aj, dosta e edna silna srpska prop-aganda vo Makedonija za da zeme najgolemi razmeri nacionalniot separatizam.

No novoto te~ewe sre}ava i }e sre}ava najdobar priem u{te vo negoviotzafatok i kaj najdobrata, najinteligentnata i neprodadenata makedonskainteligencija, kako i {to e rezultat na umstveniot i moralniot razvitok naposlednava. Ima i }e se najdat mnozina inteligentni Makedonci {to se gotovi dasi go dadat ìvotot za interesite na svojata tatkovina i svojot narod, koi{to }ese zapra{aat: {to e pova`no za nas Makedoncite - op{tobugarskite, op{tosrp-skite, op{togr~kite ili makedonskite interesi? I }e odgovorat deka interesitena tatkovinata sekoga{ se pogore od interesite op{tonarodni i deka poslednivese samo sredstvo za prvite, a ne naopaku. Mala nabqudatelnost treba za da seubedi ~ovek vo taa vistina. Najnapred, od sekogo se znae oti nie gi miluvamena{ata tatkovina Makedonija i na{iot narod, za{to sekoj den gi gledame i giizu~uvame so svoite organi na ~uvstvata. Vo nea i sred nego sme rodeni. Od


65

detinstvoto s$ {to im e milo nim i nam ni e milo; na se {to se raduvaat tie i niese raduvame; tie pla~at i nie pla~eme; tie se smeat i nie se smeeme. Op{tataradost i àlost, op{tite predanija i obi~ai ne pravat site nas edno celo - edennarod. No {tom }e ja pomineme granicata na Makedonija, ili na jug ili naseveroistok ili na sever, t.e. vo Grcija, Bugarija, Srbija, naedna{ }e po~uvstvu-vame oti na nas duva ve}e drug veter; }e po~uvstvuvame deka nie tamu sme samonekaneti gosti. I oti ako sakaat tamu da ni se pokaàt bra}a, toa go pravat za dane ograbat nas i da ne eksploatiraat. Grcite, Bugarite, Srbite site zaedno neuveruvaat nas deka nie site sme samo od nivnata narodnost i oti na{iot spas esamo vo soedinuvaweto na cela Makedonija, ili barem na eden golem del od nea,kon nivnata dràva. Sekoj od nas }e zabeleì oti tie lu|e, za koi nie znaevmesamo od kniga i gi znaevme kako lu|e {to sakaat da ni pomoàt da se oslobodime,ni se pokaùvaat nam za prijateli i sonarodnici i ni se pristoruvaat za na{ipokroviteli, ne zatoa {to sme nie Grci, ili Bugari ili Srbi, ne za{to se griàtza nekakvi op{tonarodni interesi vo koi vleguvaat i na{ite, ne za{to sakaat dapomoàt i da ne izbavat nas, a samo so ~isto egoisti~ki celi, t.e. tie go eksploat-iraat toa {to nie se vikame so nivnite narodni imiwa i sakaat, vrz osnova napostoeweto na tie narodni imiwa vo na{ata tatkovina, da ja zgolemat svojatatatkovina, da gi obezbedat svoite interesi so zavladuvaweto ako ne na celaMakedonija, toa barem na golem del od nea. Ne ni pokaùva li toa oti malitedràvi, pa i sekoja edna zemja, so goneweto op{tonarodni celi gonat ne humaniceli, osloboduvaweto na porobenite, ami ~isto materijalni i egoisti~ki celi,t.e. zgolemuvaweto nivno za svoj interes, bez da se gleda dali }e nastapi podobru-vawe vo sudbinata na Makedonija ili ne. Zna~i, mesnite interesi se javuvaatglavni, a op{tonarodnite vtorostepeni; prvite se cel, vtorite - sredstvo.Imiwata: Bugarin, Srbin, Grk vo Makedonija se sredstvo na malite dràvi za dane zarobat nas. Ako i nie ja sakame na{ata tatkovina i samite sebesi, toga{ i nietreba da gi pretpo~itame na{ite mesni makedonski interesi predop{tobugarskite, op{tosrpskite, op{togr~kite. Nie treba da sozdademe takvapolo`ba - da nema vo Makedonija ni bugarski, ni srpski ni gr~ki interesi, za{totamu nema Bugari, Srbi i Grci, ami ima samo Makedonci od slovensko poteklo inekoi drugi makedonski narodnosti. Na{ite interesi treba da si gi izu~ime i dasi gi za{tituvame sami, a ne da gi davame vo tu|i race za da gi eksploatiraatmalite balkanski dràvi~ki.

Posle, nacionalniot separatizam }e ima mesto i kaj lu|e {to gledaat od prak-ti~no gledi{te na rabotite, bez da se zanimavaat mnogu so teorijata za na{atanarodnost. Taka, tie }e rasuduvaat: ako edna Kanada moè da & se luti na Anglijazatoa {to poslednava, za da si bide vo dobri odnosi so Soedinetite AmerikanskiDràvi, im gi po`rtvuvala nim interesite na Kanada i poslednava sega saka da seoslobodi od Anglija i sama da si gi brani svoite dràvni interesi, za{topodobro si gi razbirala, - toga{ zo{to Makedonija da ne & se luti na Bugarijazatoa {to taa ne moè da gi brani makedonskite interesi, ami samo gi eksploat-

66


ira niv, i zo{to Makedonija da ne re~e: Jas prolevav krv od moi sinovi, neka gibranat moite interesi tie samite, a ne tvoi Na~ovi~, Cokov, Stan~ev i tn.

Isto taka mnozina }e zabeleàt oti malite dràvi se odnesuvaat so takvanedoverba kon ulogata na Bugarija vo Makedonija kako {to se odnesuvaa golemitesili kon ulogata na Rusija vo bugarskoto osloboduvawe. Poslednive se pla{ea odedna “S.-Stefanska Bugarija”, za{to mislea oti Rusija }e si ja prisvoi. Isto taka,malite dràvi mislat sega oti Bugarija saka da se oslobodi Makedonija za da sija prisvoi. No koga vidoa zapadnite dràvi oti se izlagani i oti Bugarija ra|atakvi lu|e kako pokojniot Stambolov i ìviot Svir~o, se uspokoija i zedoa protivvoljata na Rusija da go pravat toa {to samite go rasipaa vo Berlin. Ne }e se naj-dat li i kaj nas lu|e {to }e razberat oti doverbata na malite dràvi kon na{atatatkovina }e zavisi od na{i stambolovci i svir~ovci, no koi{to }e ja vidat opas-nosta za na{ite nacionalni interesi ne vo Rusija, ami vo Bugarija? Pove}e od zaveruvawe e oti }e se najdat i takvi. I tie }e bidat krajnite separatisti.

I najposle, mnozina }e zabeleàt oti najgolemata na{a nesre}a se krie votoa {to kaj nas nema mesten makedonski patriotizam. Da be{e kaj nas toj, nie kaji da sme }e mislevme i }e rabotevme samo za Makedonija. A sega edni od nasgledaat na sebe kako na Bugari i gi soedinuvaat na{ite interesi so bugarskite inamesto da ja izu~uvaat Makedonija vo sekakov odnos, namesto da ja izu~uvaatistorijata na Makedonija vo site vremiwa, gi izu~uvaat bugarskite interesi ibugarskata istorija i ne ~estopati onie periodi od nea {to nemaat nikakov odnoskon Makedonija. Taka na pr., g. Balas~ev, ohri|anec rodum, namesto da se zanimavaspecijalno so istorijata i interesite na Makedonija, mi gi izu~uva bugarskiteinteresi i “materijalnata kultura na bugarskoto hanstvo” ne{to {to go ima zaMakedonija istoto zna~ewe kako i istorijata na Abisinija do pokrstuvaweto naAbisincite. Drugi od nas se vo Grcija i gi prou~uvaat gr~kite interesi i gr~kataistorija. Drug ohri|anec, Dimica, se podvizuva vo Grcija i za nego ima zna~eweistorijata na Makedonija samo do nejzinoto zavojuvawe od Rimjanite. DrugiMakedonci vo Srbija se pravat srpski patrioti i rabotat namesto za Makedonija -za srpskite interesi. Taka, eden bogat koàrski trgovec po ime Kosta [umenkovi}po smrtta svoja po`rtvuva 500.000 franci za srpskite u~ili{ta. Dosta se takviteàlni rezultati od vrzuvaweto na na{ite interesi so tu|ite za da se ubedat mnoz-ina deka na{iot spas e samo vo nacionalniot i religiozniot separatizam.

Vo lu|eto so takvi ubeduvawa, kako i site Makedonci nezadovolni od propa-gandite }e bide vo prvo vreme silata na novoto te~ewe. No taka }e bide samo vopo~etokot. Brojot na privrzanicite javni i tajni }e raste, ne po dni, a po ~asovi.Va`no e toa {to do koga {to }e ima vo Makedonija bugarska propaganda, }e ima isrpska. I dvete propagandi se dràt samo so bugarski i srpski pari.Nezadovolnite od vtorata do Vostanieto bea pove}e. Po Vostanieto brojot nanezadovolnite od obete propagandi }e se izramni so zgolemuvaweto na nezadovol-nite od bugarskata propaganda. No i da ne bide toa, edna srpska propaganda e dostaza da sozdade prevoshodna po~va za novoto te~ewe. Site Makedonci od srpskata


67

propaganda }e bidat na stranata na novoto te~ewe: organite na propagandata }eso~uvstvuvaat tajno, a neplatenite Srbi }e ja ispoveduvaat svojata makedonskanarodnost javno.

Najposle, i mnozina Makedonski Sloveni so gr~ko obrazovanie }e se priz-naat za Sloveni. Sega tie ne go pravat toa, za{to treba da se vikaat Bugari, a imetoBugarin kaj Grcite se stava mnogu dolu. Posle, site, od Makedoncite se gotovi danapravat otstapki od svoja strana za obedinuvaweto vo edno nacionalno celo, noni eden od sledbenicite na trite nacionalni propagandi nema da ja izneverisvojata propaganda za da kapitulira pred druga. Nacionalnoto obedinuvawe naMakedoncite moè da stane samo so kompromis pome|u niv, a ne so kapitulirawena ednite pred drugite. A koj kompromis i e novoto nacionalno makedonskote~ewe.

Ottuka e jasno oti ako novoto te~ewe i ne dobie nekakva poddr{ka odmnogubrojnata inteligentna makedonska kolonija vo Bugarija, pak }e se razviva,samo }e se razviva ve}e kako te~ewe naso~eno specijalno protiv bugarskiteinteresi vo Makedonija. Pri golemiot razvitok na novoto te~ewe i pri silniototpor od Bugarija, moè da se o~ekuva za nego poddr{ka od strana na Srbija. Kolkui da se pokaùva toa nedobro i opasno za Srbija, sepak toa ne im protivre~i nasrpskite interesi. Za Srbija e va`no Makedonija, ako ne bide srpska, da ne bidei bugarska. [tom }e se vidi oti taa nikojpat nema da bide srpska, Srbite }e moàtda se odvratat od svoite utvrduvawa deka Makedoncite se Srbi i }e gi priznaat zaoddelno slovensko pleme, ednakvo blisko do Srbite i do Bugarite.

I taka, makedonskata nacionalna prerodba e istoriski proces {to nastapu-va i ima pod sebe jaka po~va i golema idnina. Taa se dolì glavno na konkurenci-jata pome|u Bugarija i Srbija po makedonskoto pra{awe. Kako preodni stadiumikon polnoto oddeluvawe na makedonskite interesi od bugarskite i srpskite, t.e.kon nacionalniot separatizam, sluàt politi~kite revolucionerni organizaciii politi~kiot separatizam propagiran od niv. Kako glaven izvor za zgolemuvawe-to na brojot na nacionalnite separatisti }e sluì zgolemuvaweto na konkurenci-jata pome|u bugarskata i srpskata propaganda vo Makedonija i brojot na licatanezadovolni od tie propagandi. Nacionalniot separatizam }e se zgolemi istotaka i od licata {to ja osoznavaat seta {teta od nacionalnite i verskite propa-gandi, koi pod vid deka gi branat na{ite interesi, bezbo`no gi eksploatiraatniv, i koi{to }e se re{at na borba za nacionalnoto obedinuvawe na Makedonciteprotiv site tie propagandi. Borbata so nego e opasna ne za nego, a za negovite pro-tivnici. Od taa borba toj }e izleze pobednik, u{te pove}e {to reformite voMakedonija }e & dadat nejze mo`nost da se oslobodi od tu|ite vlijanija i da goprenese centarot na prerodbata vnatre vo nea.

68


Sostavuvala li, sostavuva li i moè li Makedonija da sostavuvaod sebe oddelna etnografska i politi~ka edinica?

Vo trite goreizloèni statii jas gi razgledav najva`nite za mene, pa mi se~ini i za site iskreni patrioti pra{awa. Mislam oti ~itatelot bez komentari}e razbere {to sakav vo niv jas da re~am.

No, se {to rekov jas vo niv }e si ostane bez dobar fundament ako ne se raz-gledaat nekoi teoriski pra{awa, od ~ie pravilno postavuvawe }e zavisi uspehotvo na{eto op{to rabotewe vo polza na na{ata tatkovina i na{iot narod.

Mnozina }e se zapra{aat: Za kakov nacionalen separatizam ovde se zboruva?Ne se misli li da se sozdava sega nova makedonska narodnost? No, toa ne{to eve{ta~ko i kako takvo }e trae den do pladne. Ami kakva nova, t.e. makedonska nar-odnost, koga nie, na{ite tatkovci, dedovci i pradedovci se vikale Bugari? DaliMakedoncite vo nivnata istorija projavuvale nekakva op{ta rabota politi~ka iduhovna? Kako se odnesuvale tie kon drugite balkanski narodnosti i obratno?

Vo ovaa statija jas }e se potrudam da odgovoram na tie i na mnogu drugisli~ni pra{awa i so toa, spored mojata sila, da gi razjasnam nau~nite osnovi nanacionalniot separatizam, kako i da pokaàm na nepravilnosta na tie prigov-ori {to se postavuvaat od negovite protivnici, koi{to so toa sakaat da go kom-promitiraat nego kako ne{to ve{ta~ko.

Edno od prvite pra{awa {to }e go postavat protivnicite na nacionalnotoobedinuvawe i preroduvawe na Makedoncite }e bide: Kakva makedonska sloven-ska narodnost? Nikoga{ nemalo makedonska narodnost, }e re~at tie, pa i sega janema. Vo Makedonija sekoga{ imalo, pa i sega ima dve slovenski narodnosti:Bugari i Srbi. Zna~i, nekakva makedonska slovenska nacionalna prerodba eprosto prazna rabota na nekolku fantazeri, koi{to pritoa nemaat nikakov poimza ju`noslovenskata istorija.

Makedonija, posle }e re~at na{ite protivnici, ne pretstavuva ni geografs-ka, ni etnografska ni istoriska celina. Taa nikako ne povlijaela vrz sudbinitena sosednite narodi, a bila arena na politi~ka i kulturna borba me|u raznitebalkanski narodnosti. Istite razmisluvawa za na{ata tatkovina moè }e gi~ueme i od nekoi od na{ite sonarodnici - Makedonski Sloveni {to se vikaatBugari, koga }e se iscrpat site drugi sredstva za borba so makedonskotonacionalno obedinuvawe. Vo Makedonija nema jazik, ami ima mnogu nare~jarazli~ni me|u sebe, no site srodni so bugarskite nare~ja i so niv sostavuvaatedna celina - bugarskiot jazik. Drugi od makedonskite nare~ja se pobliski dosrpskiot jazik, }e gi prodolàt svoite prigovori na{ite protivnici.

Kolku i da se osnovani site navedeni prigovori na na{ite protivnici protivop{nosta na Makedonskite Sloveni i nivnata pripadnost kon edna samostojnaslovenska celina, pak mi se ~ini deka moàt da im se napravat i ne pomale~ki kon-

MAKEDONIJA - ODDELNA ETNOGRAFSKA I POLITI~KA EDINICA

69

traprigovori, od koi }e se vidi deka nacionalnoto samosoznanie i prerodba naMakedonskite Sloveni e ne{to mnogu obi~no i razbirlivo.

** *

Na prvata zabele{ka od na{ite protivnici, oti nikoga{ nemalo makedon-ska slovenska narodnost, moè mnogu prosto da im se odgovori: {to nemaloponapred - moè da se stori podocna, dosta e da se imaat razli~ni istoriskiuslovi so svoi oddelni barawa.

Nekoga{ site Indoevropejci sostavuvale eden narod so eden jazik {to govostanovuvaat sega lingvistite preku sporeduvawe na starite i novite indo-evropski jazici. No is~eznaa tie istoriski uslovi vo koi Indoevropejcite serazbiraa pome|u niv i nastapija drugi istoriski uslovi vo koi{to zapo~nacepeweto na jazikot, na op{toto nacionalno samosoznanie, so zaedni~ki jazik,veruvawa, }udi, predanija i dr. No toa delewe pak be{e na golemi delovi ilinarodni grupi, kako, na pr., indoiranskata ili ariskata, germansko-slovensko-litovskata i dr. Tie grupi so stekot na podocne`nite istoriski uslovi sepodrazdelija na jazi~ni familii, kako: indiskata, iranskata ili persiskata,ermenskata, gr~kata, trako-ilirskata, italskata, keltskata, germanskata,slovenskata i baltiskata ili litovskata. Slovenskata, pribli`no od okolura|aweto na Isusa Hrista, se razdeli prvin: na isto~noslovenska ili ruska, nazapadnoslovenska i na ju`noslovenska grupa. I samo od poslednava se oddelibugarskiot slovenski narod, so imeto Bugari, navrzano na bugarskite Sloveniod neslovenskite Bugari.

Ako sega na{ite protivnici go dopu{taat obrazuvaweto na pomali etno-grafski celini od pogolema, kako posledica na istoriska neophodnost, i ako tiedosega gledale na Makedoncite kako na Bugari, toga{ zo{to sega tie ne moàt ine sakaat da go dopu{tat obrazuvaweto od taa golema etnografska celina {to javikale site, pa i tie, bugarski narod, dve pomale~ki celini - bugarska i make-donska? A sega{nite istoriski okolnosti toa go sakaat, kako {to go sakale neko-ga{ obrazuvaweto na bugarskiot, srpskohrvatskiot i slovene~kiot narod odJu`noslovenite ili polskiot, ~e{ko-slova~kiot i luì~kosrpskiot od zapad-noslovenskata grupa.

Formiraweto na Makedoncite vo oddelna slovenska narodnost e najobi~enistoriski proces, sli~en na procesot na obrazuvaweto na bugarskiot i srpsko-hrvatskiot narod od nekoga{nite Ju`ni Sloveni.

Da gi sporedime ovie dva procesa. Edni istori~ari i filolozi tvrdat oti Ju`nite Sloveni u{te do doa|aweto

na Balkanskiot Poluostrov se razlikuvale pome|u sebe, t.e. sostavuvale dva odd-elni naroda: Sloveni /Bugari i Slovenci/ i Srbo-Hrvati. Taka tvrdea Kopitar,Miklo{i~ i [afarik.

70


Drugi istori~ari, osobeno lingvisti /jazikoznajci/ tvrdat oti site Ju`niSloveni vo vremeto na svoeto preseluvawe na Balkanskiot Poluostrov zboruvalena razni dijalekti /nare~ja/ od eden jazik i site se vikale so edno op{to ime:Sloveni. Sloveni se vikale i Srbo-Hrvatite. Imiwata Srbi i Hrvati se noseleod male~ki ju`noslovenski grupi i bile plemenski, a se storile narodni samokoga nivnite nositeli, t.e. plemiwata Srbi i Hrvati obrazuvale golemi dràvi.Site Sloveni, podanici na srpskata dràva, se vikale namesto Sloveni - Srbi, ana hrvatskata dràva - Hrvati. Taka u~i prof. Jagi}, a zaedno so nego i negoviteu~enici. Toj i na sega{nite ju`noslovenski jazici ne gleda kako na tri celini,to~no razgrani~eni, tuku kako na sinxir drobni nare~ja {to se slevaat edno vodrugo, kako {to vleguvaat kolcata vo sinxirot od edna strana vo ednoto sosedno,a od druga strana - vo drugoto sosedno kolce.

Ako se doverime na prvata teorija, t.e. deka Bugarite i Srbo-Hrvatite sepreselija na Balkanskiot Poluostrov kako gotovi oddelni celini, toga{ sepostavuva pra{aweto do kade se prostiraa tie narodnosti vo vremeto na preselu-vaweto i dali site dojdeni bugarski Sloveni ostanaa i dosega takvi ili nekojdel od niv se posrbija? I dali site dojdeni Srbo-Hrvati ostanaa kako takvi ilidel i od niv se pobugarija? Pri dopu{taweto da se doselija gotovi ju`nosloven-skite narodnosti na Balkanskiot Poluostrov sovr{eno neosvetleno ostanuvapra{aweto za granicite me|u Bugarite i Srbite, osobeno pra{aweto so kakvonaselenie bea naseleni srednovekovnite: Morava, Ku~evo i Brani~evo, ili, sodrugi zborovi, dene{noto Kralstvo Srbija? Za niv, vrz osnova na vizantiskiteistori~ari, osobeno na Konstantin Porfirorodni, [afarik veli deka tie beanaseleni so bugarski Sloveni {to bidoa posrbeni vo 13 i 14 v. Ako se dopu{tiza verna taa teorija, }e bide jasno oti eden narod ne sekoga{ moè da ustoi pro-tiv pritisokot od tu|i sosedni narodi, a gubi eden svoj del vo korist na posil-niot sosed, i drugo, od nea se gleda oti narodite moàt da se sostavat od dvabliski naroda, sleani vo edno, kako posledica na istoriska neophodnost.

[to ima bideno vo srednite vekovi, zo{to da ne moè da bide i sega?Bugarskiot narod ja zagubil skoro cela dene{na Srbija vo korist na Srbite i sepomiril so mislata za taa zaguba i ne smetaj}i ja za takva. Zo{to toj ne moè dase pomiri i so mislata za zagubuvaweto na Makedonija, koga toa zagubuvawe e istotaka neminovna neophodnost, kako {to be{e neminovna neophodnost i zagubu-vaweto na Srbija? Istoriskite okolnosti neminovno vodea do zagubuvaweto naSrbija za Bugarija vo korist na Nemawi}evcite i na srpstvoto, prvo vopoliti~ki, a posle i vo nacionalen odnos; a istoriskite okolnosti sozdadeni odBerlinskiot dogovor napravija Makedonija da bide zagubena za Bugarite, prvo vopoliti~ki odnos, a posle i vo nacionalen.

U{te edna paralela so istorijata na Srbija: da be{e Srbija nezadovolna odsvojata sudbina vo dràvata na Nemawi}evcite, taa }e prave{e obid da se oslo-bodi i da im se sprotivstavi nim so stremeòt da se prisoedini kon Bugarija;no obidot }e be{e napraven i }e dovede{e do sakanite rezultati samo ako


71

dozvoluvaa istoriskite okolnosti; no poslednive ne go dozvolija toa i Srbija sepomiri so okolnostite i be{e zagubena za Bugarija. Istoto e i }e bide i soMakedonija. Makedonija napravi obid najnapred da se oslobodi od Turcija, no, zaàl, obidot izleze neuspe{en. Moèbi po osloboduvaweto }e se misle{e i zasoedinuvawe so Bugarija. No, ovaa godina ni pokaà oti istoriskite okolnostinikojpat ne }e dozvolat da se soedini cela Makedonija so Bugarija; sega zaMakedoncite i Bugarite ostanuva edno od dvete: ili delewe na Makedonija me|ubalkanskite dràvi~ki i so toa zagubuvawe na 2/3 od Makedonija za Bugarite iMakedoncite, ili polno prese~uvawe na vrskite so Bugarite i postavuvawe namakedonskoto pra{awe vrz napolno neutralna, ~isto makedonska osnova. Kogataka go postavuva neophodnosta pra{aweto, toga{ jasno e oti sekojpat i od seko-go }e bide pretpo~itano vtoroto. I vistina, zar }e se re{i eden iskren patriotMakedonec da gi `rtvuva: Kostur, Lerin, Bitola, Ohrid, Resen, Prilep, Veles,Tetovo, Skopje i dr. za soedinuvaweto na Makedonija do leviot breg na Vardar soBugarija? Zar ima pogolema blizost pome|u eden Makedonec od Isto~naMakedonija i eden - ru{~uklija ili eden Makedonec od Isto~na i Zapadna iliSeverna i Ju`na Makedonija? Koga istoriskata neophodnost kategori~ki niizjavuva: Makedonci, ili soedinuvajte se me|u sebe i otcepete se od drugitebalkanski narodi ili gotvete se za dele` na na{ata tatkovina! - site iskrenipatrioti Makedonci }e go primat prvoto. Pa toa im go nalaga na Makedoncite i~ove{tinata: zar e ~ove~ka sega{nata sostojba vo koja ja imaat dovedenoMakedonija propagandite? Vo edna ku}a tatkoto e od edna narodnost, edniot sinod druga, drugiot od treta narodnost i eden Gospod znae do koga }e prodolì dabide taka! ôve{tinata bara od nas da se iskoreni vo na{ata tatkovina taanenormalna sostojba i da se primirat brat so brat, tatko i deca. Takvoto obedin-uvawe e neophodnost, a ne ni e nu`no semejno neprijatelstvo za nekakvo obedin-uvawe so Bugarija {to nikojpat ne }e bide dopu{teno ni od malite balkanski niod golemite dràvi.

Zna~i, vo sega{nite politi~ki okolnosti ima ne pomalku osnova za zagubu-vawe na Makedonija od strana na Bugarite, otkolku osnovata za nivnata zaguba nadene{na Srbija vo srednite vekovi. I kako {to zagubuvaweto na Srbija vo poli-ti~ki odnos go povle~e po sebe zagubuvaweto nejzino i vo nacionalen odnos, istotaka razdrobuvaweto na S. - Stefanska Bugarija vo politi~ki odnos }e go povle~ei razdrobuvaweto nejzino vo etnografski odnos. Okolnostite sozdavaat kultur-na i nacionalna blizost me|u lu|eto i okolnostite gi razdvojuvaat rodninskiteelementi.

Takvo sopostavuvawe moè da ima pome|u prvata, t.e. teorijata za naselu-vaweto na Balkanskiot Poluostrov od Ju`ni Sloveni formirani vo dve narod-nosti strogo razgrani~eni vo etnografski i geografski odnos i postepenotoizmenuvawe na etnografskata karta na Balkanskiot Poluostrov, od edna strana, iprocesot na sovremenoto nacionalno obosobuvawe na Makedonija od druga.

Sega da vidime dali od gledi{teto na drugata, t.e. Jagi}evata teorija za

72


obrazuvaweto na ju`noslovenskite narodnosti moè da se objasni so nastanu-vaweto, pri sega{nite politi~ki okolnosti, na edna nova makedonska slovenskanarodnost?

Jagi} ni veli deka ju`noslovenskite jazici se i bile sinxir od nare~ja;isto taka deka site Ju`ni Sloveni do obrazuvaweto na bugarskata, srpskata,hrvatskata i slovene~kata dràva se vikale so edno ime -Sloveni. Po dolìnatana toj sinxir od ju`noslovenski plemiwa i nare~ja kako da se obrazuvale 4 jakijazli, {to }e re~e, 4 dràvi so razni imiwa, t.e. slovene~ka, hrvatska, srpska ibugarska dràva. Tie jazli, t.e. dràvi, spored silata {to ja imaa koga se obrazu-vaa, si gi razdelija me|u sebe site kolca - plemiwa i nare~ja na ju`nosloven-skiot etnografski sinxir i gi krstija so nivnoto ime. Jazlite kako svoj centarsi go imaa nositelot na nacionalnoto ime; so zgolemuvaweto ili smaluvaweto napoliti~kata mo} na nositelot na nacionalnoto ime i poslednovo se ra{iruvaili se smaluva. Taka stanale imiwata Srbin i Hrvat narodni od plemenski, takase prisoedinile mehani~ki kon nivnite nositeli sosednite plemiwa so svoitenare~ja i sostavile so niv eden narod, postepeno asimiliraj}i se so svoitepokoruva~i ili prisoedinuva~i.

Ako obrazuvaweto na ju`noslovenskite narodnosti e mehani~ko-politi~kiproces, toga{ istiot ne e ne{to nevozmo`no i vo sega{no vreme. Vo ju`nosloven-skiot jazi~en sinxir ima nekolku kolca nadvor od srpskiot i bugarskiot poli-ti~ki jazol: toa se makedonskite nare~ja. I vistina, tie kolca, bidej}i pome|usebe se najbliski, imaat nekoi crti na istok bliski so bugarskite i na sever sosrpskite kolca. Tie kolca vo razni vremiwa bea so razni imiwa bojadisani,dodeka vo 4-ta ~etvrtina na 19 vek boite ne fatija da se stavaat edna vrz druga ine se paraliziraa edna so druga. I ednata i drugata boja ne se drè{e jako zakolcata i malku po malku boite fatija da se ru{at i pod niv fati da sjae nivna-ta prirodna boja “slovenska” so odblesok “makedonski” od geografskata oblastvo koja se raspredeleni. Nositelite na tie kolca-nare~ja nekoga{ se vikale“Sloveni”, a posle tu Bugari tu Srbi, dodeka konkurencijata na ovie dve imiwane gi napravi obete tu|i za Makedonskite Sloveni i tie ne fatija da se imenu-vaat so staroto geografsko ime na svojata tatkovina. Imeto Makedonec prvin seupotrebuva{e od Makedonskite Sloveni kako geografski termin za pokaùvawena svoeto poteklo. Toa ime im e op{to poznato na Makedonskite Sloveni i siteso nego se imenuvaat. [tom e taka i {tom obrazuvaweto na narodnosta epoliti~ko-mehani~ki proces, toga{ se imaat site nu`ni uslovi za oddeluvawe naMakedonija vo samostojna etnografska oblast: Makedoncite imaat op{ta tatkov-ina, poslednava postepeno so reformi se oddeluva vo samostojna politi~kacelina, vo nea ima “nekolku kolca od ju`noslovenskiot jazi~en sinxir”, tiekolca mnogu lesno se obedinuvaat so op{toto priznavawe na srednoto od niv zaop{to orudie vo iskaùvaweto na literaturnata re~ za site inteligentni lu|evo Makedonija i za vo knigite i vo u~ili{tata. I taka, site uslovi za nacional-nata prerodba na Makedonija se imaat na lice, pa i taa prerodba i od gledi{teto


73

na vtorata istoriska teorija za obrazuvaweto na malite etnografski edinici odedna pogolema na Balkanskiot Poluostrov e sovr{eno logi~na.

Toa moè da im se zabeleì na onie {to velat oti nikoga{ nemalo makedon-ska narodnost. - Nemalo, ama ja ima sega i }e ja ima za napred.

** *

Sega da se zapra{ame drugo: dali }e bide to~no da se veli deka voMakedonija ima dve narodnosti, i ako ima edna, toga{ dali taa narodnost moèda bide nare~ena srpska ili bugarska?

Vo Makedonija, kako i vo sekoja druga zemja, ima mnogu nare~ja, bliski ednodo drugo. Taa bliskost na edno nare~je se projavuva, od edna strana, kon sitedrugi makedonski nare~ja vo op{tite fonetski ili zvukovni, morfolo{ki iliformeni i leksi~ki ili zborovni osobini; od druga strana, sekoe nare~je e najb-lisko do negovite sosedni nare~ja, imaj}i so niv op{ti osobini {to se nemaatvo pooddale~enite od nego drugi nare~ja, i toa zapadniot del od nare~jeto e pob-lisko do negoviot zapaden sosed i so nego tukure~i se slevaat, isto~niot doisto~niot itn. i taka nare~jata kako da se vrzani edno so drugo kako kolcata voeden sinxir. Sega se postavuva pra{aweto: koi kolca od na{iot sinxir nare~ja}e se nare~at srpski, a koi bugarski i vrz koja osnova?

Pri re{avaweto na ova pra{awe ne treba da se zaboravaat i slednivepra{awa: koi nare~ja od srpskiot i od bugarskiot jazik se priznavaat zanajtipi~ni za ovie jazici i koi nivni osobenosti se priznavaat za najkarakter-isti~ni za edniot i za drugiot jazik? Dali tie najkarakteristi~ni crti se imaatvo site makedonski nare~ja? Dali makedonskite nare~ja imaat svoi op{ti karak-teristi~ni osobenosti {to se nemaat ni vo srpskiot ni vo bugarskiot jazik?Dali vo makedonskite nare~ja pooddelno preovladuvaat makedonizmite predsrbizmite ili bugarizmite ili obratno? Najposle, dali osobinite na krajniteili periferni makedonski nare~ja i govori ni dozvoluvaat da gi smetame za pob-liski do srednoto i najtipi~no makedonsko nare~je vele{ko-prilepsko-bitol-skoto ili do centralnite nare~ja na srpskiot i bugarskiot jazik?

Kako najtipi~en i ra{iren srpski dijalekt se javuva bosansko-hercegovsko-to ili ju`noto srpsko nare~je {to od vremeto na Vuk Karaxi} e literaturen jazikna Srbo-Hrvatite. Centralnoto ili vele{ko-prilepskoto makedonsko nare~jenikojpat ne moè da bide po svoite osobini odneseno kon srpskiot jazik, za{tome|u nego i centralnoto srpsko-hrvatsko nare~je ili sega{niot srpsko-hrvatskijazik ima isto takva razlika kako i me|u ~e{kiot i polskiot jazik. ]e se re~e, vosredinata na Makedonija Srbi nema. Od sega{noto priznavawe na postoewe naBalkanskiot Poluostrov samo tri slovenski narodi: Slovenci, Srbo-Hrvati iBugari, so negiraweto na Srbi vo centarot na Makedonija, kako indirektno da sepriznava imaweto tamu Bugari. No dali dene{noto gledi{te e pravilno? Nema

74


Srbi, zna~i ima Bugari. No nemaweto Srbi dali navistina zna~i deka imaBugari?

Vo centralnoto makedonsko nare~je, me|u drugoto, se imaat vakvi fonetskiosobini: staromakedonskite glasovi x i \, vo onie mesta kade {to se imaatza~uvano, preminuvaat vo o i e, na pr., denot od staromakedonskoto d\n\tx prekud\nxt; sonot od s\n\tx; namesto staroto tj i dj imame } i | ili j} i j|, na pr.,vrej}a i tu|a; namesto nj imame jw, na pr., kojw namesto konj, namesto on - a, na pr.,raka i dr. Site tie osobini ne se srpski, no ne se ni bugarski. Tie se nemaat voglavnoto bugarsko nare~je - isto~nobugarskoto {to sluì i za literaturenbugarski jazik.

Ako isto~nobugarskoto nare~je se priznava za najtipi~no, toga{ mnogu ejasno oti samata geografska dalekost na makedonskiot centar od nego e dosta dapokaè deka posledniov ne moè da bide bugarski.

Na isto~nobugarskoto nare~je sega se gleda kako na najtipi~no i naj~isto odtu|o vlijanie bugarsko nare~je. Toa vo sporedba so zapadnobugarskoto eporasprostraneto. Vo poslednovo ima golema razlika od isto~noto nare~je, no,pokraj negovata originalnost, se priznava vo nego srpsko vlijanie.Makedonskite nare~ja imaat pak svoi originalni osobini, a bidej}i se nao|aatvo sosedstvo so Srbite se priznavaat pak za ne ~isti od srbizmi. Osven toa, tiese na krajniot zapad. Poradi site tie pri~ini, a najglavno zatoa {toMakedoncite za svoeto osloboduvawe od gr~kiot patrik i od Turcija do posled-nata rusko-turska vojna rabotea zaedno so Bugarite pod imeto Bugari, a mestataza taa borba bea okolu Bugarija, t.e. vo Stambol, Vla{ko, Jugozapadna Rusija iSrbija, koi (mesta) pomagaa vo osloboditelnata rabota najmnogu da bidatzastapeni Bugarite, - pomognaa da se objavi isto~noto bugarsko nare~je za liter-aturen jazik na Bugarite i Makedoncite.

Sega da dopu{time da se i Makedoncite Bugari i osobinite na makedonsko-to centralno nare~je da se isto: tolku bugarski kolku i isto~nobugarskite. I votakov slu~aj ne moè da se zboruva za etnografska celost me|u Bugarija iMakedonija. I da imalo nekoga{ takva celost, taa moè da se naru{i od odot naistoriskite okolnosti. Vo sekoj slu~aj op{tite interesi moàt da sepoddrùvaat so zaemno soglasuvawe me|u ~lenovite na Celinata. Interesite nacelinata treba da se ednakvo skapi za site ~lenovi {to ja sostavuvaat: od neatreba da imaat site ednakvi zgodi i vo nejzina polza site treba da pravatednakvi `rtvi. Ako toa go nema i ako od nea edni - imaat golema polza, nepravej}i nikakvi `rtvi, drugite pravat golemi bespolezni `rtvi, celinata serazdeluva. Nacionalnata bugarska celina, vo koja se odnesuvaa Bugarija, Trakijai Makedonija, ne moè da se za~uva, za{to nema takov etnografski centar {tomoè zdravo da gi soedini tie tri zemji, kako {to se soedineti srpskohrvatskitezemji, nema srede tie zemji edno najrasprostraneto i ednakvo oddale~eno od sitenivni krai{ta nare~je {to da gi privlekuva okolu sebe perifernite nare~ja ida rasprostranuva op{to nacionalno soznanie me|u site {to zboruvaat na tie


75

nare~ja. Vo takov slu~aj sekoj }e be{e svesen oti ne samo Makedoncite, ami iBugarite od Bugarija i od Trakija pravat ednakva so niv otstapka vo polza na cen-tarot.

Sega pak slu~ajot go izdignal za literaturen jazik na Bugarite isto~notobugarsko nare~je {to se nao|a na krajnata sprotivna strana od Makedonija. Toa nemoè da sluì za zaedni~ki literaturen jazik na Bugarite i Makedoncite, za{tone moè duhovno da gi obedini vrz ednakvi prava site tri spomnati oblasti. Taazada~a bi moèlo da ja ispolni zapadnobugarskoto ili {opsko nare~je, da nebe{e malku rasprostraneto i so mnogubrojni originalni osobenosti {to senemaat vo drugite nare~ja vo Bugarija, Trakija i Makedonija. Najposle, za za~uvu-vaweto na nacionalnata celost me|u Bugarija i Makedonija prvata nema da sesoglasi za op{t literaturen jazik na Makedoncite i Bugarite da se izbere make-donskoto centralno nare~je namesto isto~nobugarskoto. Ete zo{to, pra{awetokoe nare~je treba da bide op{t literaturen jazik za Makedoncite i Bugarite, akoprvite i za napred }e se vikaat Bugari, koe{to pra{awe sega ne se postavuva nadneven red, za{to umovite na site Makedonci sega im se zafateni so revolu-cionernoto dvièwe, eden den neminovno i bez drugi pri~ini }e povede konedno rascepuvawe me|u Bugarija i Makedonija, so sozdavaweto od strana naposlednava svoj literaturen jazik.

A sozdavaweto, redum so srpskiot i bugarskiot, oddelen makedonski liter-aturen jazik ne e li ramnosilno so oddeluvaweto na Makedoncite vo oddelna, nisrpska ni bugarska, ami makedonska slovenska narodnost? Bugarite moèbi }ere~at oti novata slovenska narodnost so svoj literaturen jazik }e bide pakbugarska, samo so drugo ime. Nie Makedoncite, se razbira, nema da imame ni{tone samo protiv Bugarite ako ne priznaat nas za Bugari, no i protiv Srbo-Hrvatite,ako poslednive ne priznavaat nas za ~isti Srbi ili Hrvati.

I taka, centralnoto makedonsko nare~je e ednakvo daleku i od srpsko-hrvatskiot i od bugarskiot literaturen jazik i moè da se razgleduva kako ne{tooddelno od niv. Toa zna~i deka najdovme edno neutralno kolce na sinxirot odnare~ja. Sega ostanuva da se re{i dali toa neutralno kolce stoi osamoteno sooddelna boja od drugite kolca ili ima i drugi kolca so istata boja ili so pob-liska do nea otkolku od edna strana so centralnoto makedonsko nare~je, od drugaso isto~nobugarskoto nare~je ili so srpskiot jazik kaj Vuk Karaxi}, }e vidimeoti site makedonski nare~ja se pobliski do centralnoto makedonsko, a ne do cen-tralnite nare~ja na drugite Ju`ni Sloveni.

Zna~i, vo Makedonija ima op{to slovensko, ni srpsko ni bugarsko nasele-nie.

Toa go priznavaat i srpskata i bugarskata propaganda, iako za nadvore{niotsvet i ednata i drugata zboruvaat oti vo Makedonija imalo boèm dve narodnos-ti: srpska i bugarska.

Srpskata propaganda e ra{irena niz cela Makedonija bez Kostursko, Sersko,Petri~ko, Dramsko, t.e. bez krajniot jug i krajniot istok. Vo Kostursko Srbite

76


nemaat propaganda ne zatoa {to kosturci ne se Srbi, ami dobrovolno & giotstapuvaat na gr~kata propaganda. Istokot na Makedonija Srbite velikodu{no igo otstapuvaat na Bugarija.

Bugarija e ne pomalku velikodu{na po makedonskoto pra{awe kon Srbija:Bugarija priznava Srbi na s.-z. od [ar Planina; seta druga Makedonija e bugars-ka, spored Bugarite.

Zna~i, dvete propagandi ne sporat samo za zemjite na s.-z. od [ar Planinai za onie delovi od Serskiot sanxak {to se kraj bugarskata granica. Vo prvataìveat ednoglasno Srbi, a vo vtorata - pak ednoglasno-Bugari. Novelikodu{nosta na Srbite e samo zatoa da ja pokaàt umerenosta na svojot apetiti spravedlivosta na nivnite barawa: Ete, ne go sakame toa {to ne e na{e. Istotoe pri~ina za bugarskata velikodu{nost sprema Srbite. Bugarite duri izlegoapotolerantni: zemjata zad [ar ja priznaa za “Stara Srbija”.

No, otkako }e se isklu~at tie dve pokraini, seta druga Makedonija Srbite jakrstat srpska, Bugarite -bugarska.

Pri~inite na pretenziite na Srbite i na Bugarite se, se razbira, ~istopoliti~ki, no osven niv ima u{te edna: makedonskite nare~ja stojat edno dodrugo taka blisku, edno vo drugo se slevaat tolku nezabele`livo {to, ako se priz-nae edno od niv za srpsko ili za bugarsko, }e treba da se priznaat za takvi ednopo drugo i site sosedni so nego. Zaklu~okot od toa e - deka samite propagandipriznavaat oti vo Makedonija ima samo edna slovenska narodnost; zna~i, utvrdu-vaweto deka Makedonija ne pretstavuvala etnografska celina protivre~i nanivnite postapki.

** *

I po seto gorere~eno }e se najdat mnozina {to }e re~at: Moèbi vistina edeka ako nemalo dosega makedonska slovenska narodnost, taa moè da bide soz-dadena od vremeto, osobeno od sega{nite istoriski okolnosti; vistina e otiMakedoncite po svojot jazik ne moàt so pravo da bidat nare~eni ni Bugari niSrbi, ami se ne{to oddelno, t.e. pretstavuvaat oddelna etnografska edinka, nopak - kako nie sega moème da se vikame Makedonci i da sozdavame oddelna make-donska narodnost, koga nie, na{ite tatkovci, na{ite dedovci i pradedovci smese vikale Bugari? Nie ne moème da se otkaème od toa, za{to toa ime ni e svetokako i verata.

Da vidime dali e toa taka. Nie se vikame Bugari, kako {to eden ~ovek se vika so edno ime, da re~eme

Petar. Se postavuva pra{aweto: koj ni go klal imeto, {to sakal da ozna~i toj sonego koga ne krstil i {to razbirame nie pod imeto Bugarin koga se nare~uvameso nego? Na tie pra{awa }e ni odgovori krstuvaweto na ~ovekot i zna~eweto nanegovoto ime za drugite i za samiot nego.


77

Nekoj {to go nosi imeto Petar ne si go klal samiot imeto, tuku mu go klaledrugi. Nunkovcite mu klavaat edno ime na kum~eto za toa so nego da se razlikuvaod drugite lu|e, deca, èni, momi. Koga }e go viknat Petar - nema da se oyve Ivan,Lazar, Velika i drugi. Zna~i, imeto na eden ~ovek ne e tolku va`no za samiotnego, kolku za drugite, zatoa toj ne se krstuva samiot, tuku go krstuvaat nego drugi.Toj sam i ne se vika Petar, tuku se vika: “jas” Se polzuva so negovoto ime samo kogatreba da se razli~i od mnogu drugi lu|e sli~ni na nego.

Isto taka, eden narod dolgo moè da bide bez narodno ime ako nablizu donego nema drug narod od koj{to }e treba toj da se razlikuva so oddelno narodnoime. No, toa narodno ime ne si go izmisluva narodot sam za sebe, ami so nego govika sosedniot narod i toj od nego si go zema. Zna~i, najprirodno e narodnotoime za eden narod da se pojavi kaj eden soseden so nego narod. Sosednite narodieden sprema drug, zna~i,se javuvaat vo vid na nunko i kum.

Spored mislata na prof. I.A. Boduen de Kurtene, Slovenite se krsteni sotoa ime od Rimjanite. Slovenskite imiwa naj~esto se zavr{uvaat na - slav:Svetis-lav, Venceslav, Borislav i dr. Slovenite sluèle kaj Rimjanite kakorobovi i gladijatori, a kaj tie robovi i gladijatori najmnogu se povtoruvalzborot “slav”, zatoa toj zbor fatil da ozna~uva, od edna strana, ~ovek {to giraboti najte{kite raboti, t.e. rob, a bidej}i najmnogu robovi se zemale odSlovenite, toga{, od druga strana, Slovenite bile krsteni od Rimjanite so imeto“slavi” koe{to tie si go pozajmija od niv i go prepravija na SLOV-E-NI, t.e.Sloveni. Toa krstuvawe na na{ite pradedovci stana u{te koga tie odvaj vlegoa voodnos so pokulturnite romanski narodi. So toa ime }e se nare~e{e nekoj odSlovenite ako treba{e da se razli~i sebesi od nekoj Romanec ili Germanec, i toane sekade samo toa se upotrebuva{e. Kako i da e, va`no e samo toa deka toa ne gos-pod znae {to ozna~uva{e za da ne moè da bide zameneto so drugo.

I taka, prvo na{e narodno ime ni ima stanato imeto Sloven. No za toa ime,kako za na{e narodno, nie najmnogu znaeme ne po nekakvi svoi tradicii ili odRomancite, ami po vizantiskite istori~ari.

Glavnata pri~ina da zboruvaat Vizantiskite istori~ari. Glavnata pri~ina da zboruvaat Vizantijcite za Slovenite, zna~i i za na{ite

pradedovci, bea nivnite vojni so Vizantija. Opusto{uvawata {to gi praveana{ite pradedovci vo Vizantija bea takvi fakti za koi ne moè{e da se mol~i;a zaedno so prikaùvaweto za opusto{uvawata se prikaùva{e i zaopusto{uva~ite, sprema koi Vizantijcite se odnesuvaa so gordost i prezir, kakosprema varvari.

Vizantijcite zboruvaa samo za opasnite za niv varvari. Kolku eden var-varski, t.e. negr~ki narod be{e postra{en za nivnata dràva, tolku pove}eomrazata kon nego be{e pogolema i tolku negovoto ime dobiva{e podolno,poprezrivo zna~ewe.

Napadite na Vestgotite, Ostgotite, Hunite, Avarite, Antite, Slovenite, Srbo-Hrvatite, Bugarite na Vizantija se smenuvaa eden po drug i poradi taa pri~ina

78


vizantiskite istori~ari zboruvaat za site tie narodi, pa i za Slovenite iAntite. Pritoa treba da ne se zaborava oti vestgotskite, ostgotskite, hunskitepol~i{ta se sostoeja ne samo od Ostgoti, Vestgoti, Huni, Sloveni, no deka vo nivgospodstvuva{e ednata narodnost, a ima{e primesi i od drugite. Va`no e dekaVizantijcite ja odbeleùvaat gospodstvuva~kata narodnost, a za drugite mol~at.Za Slovenite pove}e zboruvaat od site drugi narodi, osven Srbo-Hrvatite iBugarite, za{to site drugi vistina pominaa preku Balkanskiot Poluostrov, no isi otidoa od nego. No Slovenite dobro se utvrdija na celiot Poluostrov, aosobeno vo Makedonija, kade {to obrazuvaa u{te vo 6. stoletie silna dràva,protiv koja Vizantijcite upatija silna vojska.

No, Vizantija najmnogu nastrada od narodot Bugari, od mongolsko pleme, {toopusto{uva{e se {to }e mu dopadne vo Vizantija. Vo pol~i{tata na toj narodima{e i Sloveni {to se smetaa od Vizantijcite pak za Bugari. Najgolem udardobi Vizantija od Bugarite, koi{to zazedoa od nea golem del nejzini zemji nase-leni so Sloveni i od niv obrazuvaa edna golema i silna dràva, koja od 18 vekdo ideweto na Turcite na Balkanskiot Poluostrov skoro postojano & nanesuva{eeden udar vrz drug.

Bugarskata dràva be{e pove}e so slovensko naselenie, no so imeto nanejzinite obrazuva~i, t.e. mongolskite Bugari.

Slovenite od Bugarija i od Makedonija najnapred bea samo sojuznici naBugarite vo vojnite so Vizantija. No, sojuznite so Bugarite slovenski pol~i{tavo o~ite na neprijatelite, t.e. na Vizantijcite, bea pak bugarski. Zna~i,Vizantijcite fatija da gi prekrstuvaat Slovenite u{te od vremeto naAsparuhovata orda. Postojanata borba ramo za ramo so Bugarite gi napravi niveden narod so bugarsko ime, no so slovenski jazik. Bugarskoto ime me|uSlovenite be{e popularizirano od Grcite i toa prvin gi ozna~uva{e samoBugarite - Mongolite, posle nivnite voeni sojuznici, posle bugarskite podani-ci i najposle stana etnografski termin za bugarskite Sloveni. No toa ime voo~ite i ustata na Grcite ima{e u{te specijalno zna~ewe: najomrazeni za nivvarvari, lu|e neobrazovani, grubi, koi{to grani~at so yverovite. Za Grcite seslovensko be{e grubo i bugarsko.

So imeto Bugari n$ krstija Grcite i nas Makedoncite. No toa prekrstuvawene e edinstveno. Od Srbite nie bevme prekrsteni vo Srbi. Vo vtorata polovinana 12 vek, vo vremeto na srpskiot ùpan Nemawa i bugarskite carevi Asenovciili Asanovci, Vizantija be{e napadnata od krstonoscite i od razni drugi nepri-jateli. Toga{ Bugarite se podgotvija da vostanat i sklu~ija dogovor so Srbiteprotiv Vizantija. Poslednava be{e zaedni~ki niven neprijatel i dvata narodare{ija da udrat na nea i sekoj da si zeme {to }e moè da otka~i. Vo Vizantijanema{e bugarski i srpski zemji, kako {to nema{e i nekakvo nacionalno samosoz-nanie kaj Ju`nite Sloveni. Vrz osnova na toj dogovor Bugarite napadnaa naisto~niot del na Balkanskiot Poluostrov, t.e. na Trakija, a Srbite na zapadniot,t.e. na sega{na Srbija, Zapadna Bugarija i Makedonija i malku po malku si gi


79

razdelija pome|u niv. Vo tekot na dva veka srpskite kralevi prisoedinuvaa konsrpskata dràva vizantiski zemji. No, tie sekoga{ se vikaa samo kralevi naSrbite. Car Du{an se nare~e: car na Srbite, Grcite i Albancite, a ne i naBugarite. Titulata na car Du{an se objasnuva vaka: toj priznava na BalkanskiotPoluostrov dve slovenski dràvi: Bugarija i Srbija i edna neslovenska -Vizantija; Srbija so zavojuvaweto na vizantiski zemji saka da ja naslediVizantija, no so toa zema zemji {to moàt da bidat i srpski i bugarski i koi{tone se bugarski.

Makedonskoto naselenie ne se odnesuvalo so omraza kon Srbite. U{te odvremeto na pa|aweto na Samuilovoto Carstvo Makedoncite ne edna{ praveasilni vostanija protiv Vizantija, mnogu posilni od Bugarskoto vo vremeto nabra}ata Asanovci, no ne moèa da se oslobodat, za{to kaj niv se drugi geograf-skite uslovi, a kaj Bugarite drugi. Za da se oslobodat Bugarite vo Gorna Bugarija,{to se oddeluva od Dolna so Balkanite, dosta e da se istepaat vizantiskite gar-nizoni vo nea i da se fatat od niv dervenite za da ne propu{taat nova vizan-tiska vojska. A vo Makedonija rabotite se sosem inakvi. Tuka nema takov yid {toda gi brani vostanicite, kako Balkanite vo Bugarija. Tuka imame mnogu visokiplanini {to imaat razen pravec i obrazuvaat kotlini, oddeleni edna od druga.Planinite go ote`nuvaat soedinuvaweto na site Makedonci za zaedni~ka borbaso neprijatelot, a pak im ja olesnuvaat rabotata na Vizantijcite, za{to sorazmestuvaweto garnizoni vo niv tie moàt da gi dràt Makedoncite voposlu{nost. Osven toa, na Vizantija & pomagaa da gi drì Makedoncite voposlu{nost i xadiwata ili drumi{tata {to se napraveni za voeni potrebi u{teod Rimjanite i ja prese~uvaat Makedonija od istok na zapad, t.e. od Beloto Morekon Jadranot i od jug kon sever kraj Vardar, t.e. od Beloto More kon Dunavot. Pritakvite geografski uslovi jasno e oti Makedoncite ne moèa da se oslobodat odVizantija i gotovi bea da mu bidat sojuznici na sekoj neprijatel {to }e vojuvaprotiv Vizantija. Takov sojuznik do 10 vek bea Bugarite, a od 13 v. bea Srbite.

Makedoncite stanaa sojuznici na Srbite i so toa se oslobodija odVizantijcite. Tie se prisoedinija kon Srbija, no toa prisoedinuvawe ne be{eprisilno, a vrz osnova na dogovor pome|u makedonskite golemci i srpskitekralevi. Toa be{e rezultat na eden kompromis pome|u prvite i vtorite, kompro-mis pogoden i za ednite i za drugite. Makedonija pod srpskite kralevi, osobenopod Du{ana, ima{e polna samostojnost vo vnatre{nite raboti i toa takva sokakva {to ne se polzuva{e ni eden drug del od golemata imperija na Du{ana. Toase gleda od titulite {to gi nosea makedonskite golemci i od nivnoto vlijanie voimperiskite raboti. Toa se gleda i od golemata privrzanost na Makedoncite koncarskiot tron. Za da se ubedi ~ovek vo toa ne{to, dosta e da ja pregleda istori-jata na Nemawi}evata dràva od vremeto na car Du{ana do smrtta na Volka{ina,osobeno periodot na raspa|aweto na Du{anovata Imperija. Odovde }e se ubedi~ovek oti centarot i najgolemata uloga vo taa imperija & pripa|a{e naMakedonija. Od sekade od periferijata na Du{anovata Imperija po negovata

80


smrt otpa|aat oblastite edna po edna. Makedonija go krepi Uro{eviot prestol imakedonskiot golemec kral Volka{in e glavniot sovetnik i desna raka na Uro{a.Site go mrazat Volka{ina za negovata uloga i vlijanie vrz Uro{a, no carot muveruva, makedonskite golemci: 70 kralevi i banovi, spored narodnite pesni, muveruvaat i mu davaat 70.000 vojska so niv da umre na Marica za carot i “srpsko-to ime”.

Sedumdeset iljadi du{i vojska od 70 kralevi i banovi! Kako se vika{e taavojska? îe ime go nose{e i koj & go klade? Site se vikaa “Srbi”, no vo niv ima{etolku Srbi, kolku {to vo vojskata na car Simeona ima{e Bugari-Mongoli; pa mise ~ini deka gi ima{e i pomalku. Zna~i, vo 14 vek Makedoncite oficijalno gonosea imeto Srbi, koe{to nema{e zo{to da go preziraat i da se lutat na nego. Votoa ime tie ne nao|aat ni{to lo{o.

Srbite bea glavnata voena sila protiv Vizantijcite. Na{ite pradedovcibea nivni sojuznici. Vizantijcite site svoi protivnici, t.e. i Srbite i nas, givikaa Srbi. Malku po malku tie ne prekrstija od Bugari na Srbi. Istoto toa sepoddrà od priznavaweto na suverenitetot na Du{ana vo Makedonija i od uloga-ta na na{ite golemci vo negovata dràva. Nie stanavme za nadvore{niot svetSrbi, posle istapivme kako srpski podanici i najposle imeto Srbin fati daozna~uva Makedonec, ne Grk, ne Vlav i ne Albanec.

Edno ne{to ne go za~uva srpskoto ime vo Makedonija; toa e karaweto pome|ukral Marko i knez Lazar. Posledniov istapi kako protivnik na Turcite so imetoSrbin i so toa Turcite go vrzaa so poimot Srbin i Srbija dene{noto kralstvo inegovite ìteli. Marko i negovite podanici vo o~ite na Turcite ne moèa dabidat Srbi, za{to ne im se sprotivija i ne pokaàa takva voinstvenost protivniv, kakva {to pokaàa knez Lazar i negovite podanici.

I taka, do ideweto na Turcite kaj nas nie tripati bevme prekrsteni: 1. Sloveni, 2. Bugari, 3. Srbi. No, so toa ne se svr{i se. Dojdoa Turcite: se zafati borba pome|u hristi-

janstvoto i muslimanstvoto, borba pome|u krstot i polumesecot. No, so toa ne seprese~e borbata pome|u slovenstvoto i grcizmot. Turskoto gospodstvo naBalkanskiot Poluostrov be{e istoriski period koga pot~inetite mislat da goza~uvaat nivnoto istorisko nasledstvo. Se razbira oti se za~uva samo ona {tomoè{e da se za~uva i {to ne sakaa da ni go zemat, za{to ne im be{e nu`no i nebe{e opasno za niv. Turcite ni ja zedoa zemjata i si ja razdelija me|u niv. Nie seprimirivme so taa zaguba. Fatija da ni zemaat na{i deca, da gi potur~uvaat i dapravat od niv jani~ari. I tuka mol~evme. Turcite vidoa zort dodeka da ja pokoratSrbija i imeto Srbin ozna~uvalo za niv razbojnik. Nie svivme glava i ne sevikavme Srbi za da ne go nalutime agata. Toj ne sakal da se vikame i Bugari; iBugari ne se vikavme. Tur~inot }e ni dojde{e vo ku}ata, }e se najade{e, }e senapie{e i }e ni re~e{e: Bre |aur! aj donesi mi toa i toa! - }e mu odgovorevme:Sega, beim! Ako ne pra{a{e nekoj Tur~in {to sme - }e mu odgovorevme deka sme ili“kauri”, t.e. nevernici, ili “raja na carot”. So drugi zborovi, nie pred Turcite se


81

kaùvavme taka kako {to nema da se naluti agata. Pred Turcite nie sme “kauri” i“raja”, i “kauri” fativme da se vikame i me|u nas. Vo narodnite pesni ne edna{se upotrebuva imeto “kaurin” i “rajatin”, i “zemja kaurska” ili “zemja rajatska”vo etnografsko zna~ewe.

Zna~i, Turcite od nas napravija narod “kaurski” i “rajatski”, termini zas-novani vrz na{ata poniènost pred Turcite, vrz religioznata razlika pome|unas i niv i vrz na{ata op{testvena polo`ba.

No osven Turcite, po zagubuvaweto na na{ata sloboda, na{i “vospita~i” igospodari stanaa Grcite.

Nie vidovme vo Grcite duhovni gospodari i verski na~alnici. Nie bevme isprema niv isto taka prinizeni, kako i sprema Turcite. Grcite so crkvata neeksploatiraa nas i sakaa pod turskoto vladeewe da go napravat ona {to ne moèado nego. Za da ne pretopat nas, tie odbegnuvaa da ne vikaat so narodnoto ime. Tieni velea deka sme bile nie hristijani, a nie tvrdevme: A bre brate, hristijanisme, ami {to sme! Koga }e se nalutea na nas i }e ne nare~ea tvrdoglavi Bugari, niepak }e re~evme: E pa taka si e: vistina, hristijani sme, ama ne sme obrazovanikako Grcite! Na{ite glavi ne razbiraat; nie sme Bugari. So eden zbor, vo turskovreme nie potvrduvavme i se soglasuvavme so se {to }e ni re~ea Turcite i Grcite.No Turcite so toa {to ne narekoa nas: rajati i |auri, gledaa na nas kako na lu|ene od izvesna narodnost, a {to se vo izvesen odnos sprema niv, gospodarite ipravovernite. Vo istata smisla gi upotrebuvavme i nie, odnesuvaj}i se kon sebe,tie imiwa. Zna~i, Turcite vo nivnata dràva ne priznavaa narodnosti. Isto takane znaevme za niv i nie. Grcite isto taka ne gi razlikuvaa slovenskite narod-nosti i site Sloveni, osobeno toj del od niv {to im pri~ini najgolemi neprijat-nosti i se nao|a{e vo tursko vreme pod nivnata za{tita, tie go preziraa i gonare~uvaa so prezrenoto za niv ime “Bugari”. No toa ime go iskaùva{e prezirotna Grcite, a ne i dostoinstva na Bugarite, zatoa se pridruùva{e so zborot tvr-doglavi ili “hondrokefalos”.

I taka dojdovme do nacionalnoto na{e ime {to go imaat noseno na{itetatkovci, dedovci i najbliski pradedovci. No vidovme oti onde imame rabota neso edno, ami so celi 4 imiwa, koi{to ozna~uvaat deka do pred nekolku godini nema-lo to~no opredeleno narodno samosoznanie. Imeto Bugarin, kaka {to se gleda, dopolovinata na 19 vek nemalo za na{ite pradedovci pogolemo zna~ewe od imiwata:hristijanin, rajatin i kaurin. Do toga{ nie znaevme deka ima i deka imalo kaurs-ki, rajatski i hristijanski zemji i dràvi. No nie se smetavme za kauri, hristijanii rajati i pomnime deka sme imale na{a kaurska i rajatska car{tina, no sme ja zagu-bile na Kosovo Pole, koga im se nalutil gospod na na{ite pradedovci. Tamu, t.e. naKosovo Pole rekol gospod da si ja zagubime car{tinata za kazna zatoa {to ne smeja ~uvale verata ~ista. Tamu na{ite kaurski carovi izvadile golema vojska da sebie so Tur~inot, no kako rekol gospod da ja zagubime car{tinata, od site par~iwana koi bivale razdrobuvani Turcite niknuvale novi Turci. Koga go videle toacarovite, rekle oti gospod saka kaurite da ja zagubat car{tinata i da mu se

82


pot~inat na Tur~inot. Taka Turcite ni go prezele carstvoto. Na Kosovo padnale dva-jca carovi.

Po takvoto “jasno” pretstavuvawe kaj narodot makedonski za negovata“bugarska” narodnost, moè li da stanuva zbor za bugarsko nacionalno samosoz-nanie kaj Makedoncite?

Ako e taka, }e prigovori bugarskata partija od Makedonci, toga{ {toozna~uva crkovnoto pra{awe, vo koe Bugarite i Makedoncite odea ramo zaramo i poslednive se vikaa i rabotea so imeto Bugari?

Eve {to ozna~uva: Makedoncite bea krstuvani so nacionalni imiwa sokoi tie se razlikuvaat od drugite sosedni so niv narodnosti, t.e. od Turcitei od Grcite, pa i od Vlasite. Prvite ne go trpea imeto Srbin poradi srpskiototpor pri zavojuvaweto na Balkanskiot Poluostrov. Vo Turcija do rusko-turskite vojni zborovite “Srb-|aur” treba da go ozna~uvale toa {to sega goozna~uvaat zborovite “moskov |aur”. Se razbira oti ne samo {to samite nese vikale Srbi, tuku im bilo neprijatno da se vikaat i od drugi taka. Taka negi vikaa ni Grcite, za{to poslednive ne vidoa golemi lo{otii od Srbite. Pai nemalo zo{to: imeto Srbin pogostuva vo Makedonija kako politi~ki ter-min samo malku vreme. Toa i se zaboravi skoro, bez tu|o prijatno potsetu-vawe za nego. Od tursko gledi{te i ne e pravo Makedoncite site odred da sevikaat “Srb-|auri”, za{to tie im se predadoa na Turcite. A ako se isprazniod Makedonija imeto Srbin, toga{ }e ostane za Makedoncite samo imetoBugarin {to be{e politi~ki i etnografski termin u{te do turskoto zavoju-vawe. Toj termin ne be{e lo{ od tursko gledi{te, a od gr~ko toj be{e mnoguudoben, za{to so nego najubavo moè{e da bide iskaàn prezirot i omraza-ta na Grcite kon nas. Ete zo{to nie, me|u drugoto, se priznavme za Bugari, t.e.tvrdoglavci.

Zna~i, nas so Bugarite n$ vrzuva{e edno zaedni~ko ime, ednakov odnoskon nas od strana na Grcite i Turcite, ednakva èd za sloboden od fanari-otite i Turcite ìvot. Taa op{nost ne pobudi zaedno da se borime so op{titeneprijateli. No taa op{nost ne e ne{to {to po~iva vrz nekakvi zaedni~kispomeni i zaedni~ki istoriski zada~i {to da se soznavaat i da se imaat soz-navano od nas i od Bugarite ednakvo. Na{ata op{nost e prosta slu~ajnost. Dokrajot na prvata 1/4 na 19 stoletie se oslobodija od Turcite site balkanskizemji, osven Bugarija, Trakija, Makedonija, Bosna i Hercegovina. Prvite trigeografski bea mnogu blizu i ednakvo se tretiraa od Turcite i Grcite.Poslednite dve bea oddeleni od prvite tri i bea vo poinakvi odnosi konTurcite i Grcite. Zatoa prvite tri {tom se razbudija fatija da ìveat sozaedni~ki ideali, a vtorite dve so drugi, pak zaedni~ki.

No, ako pri nacionalnoto razbuduvawe na Makedoncite imavme drug vidna politi~kata karta na Balkanskiot Poluostrov, toga{ Makedoncite }erabotea sosema poinaku. Ako be{e Bugarija so Trakija slobodna, a Srbijazaedno so Makedonija poìvee{e 50 godini pri edni isti uslovi, toga{


83

Makedoncite }e rabotea zaedno so Srbite, a ne so Bugarite. Isto takaMakedoncite moèa da rabotat i zaedno so Grcite, da moèa Grcite da rabo-tat poumno i da bea samo Grcija i Makedonija pod Turcija okolu 50 godini,koga site drugi balkanski zemji bi bile slobodni.

Bugarskoto ime vo Makedonija, zna~i, e rezultat na lo{oto tretirawena Makedoncite od strana na gr~koto duhovenstvo. Grcite ja uni{tijaOhridskata arhiepiskopija zatoa {to se spomnuva{e imeto “bugarska”,kako istoriski reliquium, no go upotrebuvaa imeto Bugarin za da go ovo-plotat vo nego svojot prezir kon se slovensko. I imeno toa ovoplotuvawena gr~kiot prezir kon nas i e pri~inata da se vikame “Bugari”, a neistoriskite tradicii. Poslednive, naprotiv, ni{to ne ni zboruvaat zaBugarite, a pove}e za srpskoto ime vo Makedonija. Zna~i, Grcite nekrstile “Bugari”, bez da ne pra{aat nas, i nie, nemaj}i vreme da gledamei da mu najdeme mana na imeto, si go usvoivme.

Ako e taka, a inaku i ne moè da bide, toga{ jasno e oti imeto Bugarinne zboruva u{te za bugarska narodnost vo Makedonija. Toa ime segave{ta~ki se poddrùva vo Makedonija, kako {to i se nasaduva tamu vonajnovo vreme imeto Srbin. Imeto Bugarin vo Makedonija sega nema mesto,za{to ve}e celi 25 godini kako ìveeme nie Makedoncite oddelen ìvotod Bugarite. Me|u Bugarite i nas ima mnogu malku zaedni~ki interesisega. Makedonija e nu`na za Bugarija, zatoa poslednava pra}a vo prvatakata godina milion frankovi i izdrùva na slu`ba mnogu Makedonci.Bugarija pak e nu`na za Makedoncite, za{to vo nea Makedoncite }e dobi-jat mesto i }e eksploatiraat so nivnite “bugarski” ~uvstva. Zna~i, votekot na poslednive 25 godini odnosite pome|u Bugarija i Makedonijapo~ivaat ne vrz po~va na ednakvi tradicii i zada~i, a na ~isto trgovskaosnova t.e. edniot go eksploatira drugiot.

Zna~i, imeto Bugarin vo Makedonija, so koe sega eksploatiraatBugarite, nikako ne e nacionalno i zatoa nikoj od Makedoncite nemapravo so nego da gi eksploatira makedonskite interesi vo negova polza.Nikoj ne ni ima dadeno pravo zaradi nego da ni se nabrkuvaat Bugarite vona{ite raboti. Tatko mi, dedo mi, pradedo mi, ako se vikale poradi nedo-razbirawe Bugari, toa u{te ne zna~i oti i jas treba da sum kako niv vomrak za mojata narodnost; ako se vikale tie Bugari, toa ne zna~i oti nie}e treba da prestaneme da im veruvame na Rusite za ater na razniStambolovci i Svir~ovci, namesto zaedno so na{ata proleana krv nie dasi go barame pravoto od kade {to treba, da dopu{time da ni se brkaat vorabotite lu|e {to i samite ne znaat {to baraat; ako se vikale moitededovci Bugari, u{te ne zna~i deka jas imam pravo da gi eksploatirammakedonskite interesi so izdavawe vesnici, koi namesto da gi branatinteresite na na{iot narod - gi branat bugarskite i interesite nabugarskiot knez. Na{ite dedovci nare~uvaj}i se Bugari i ne mislele oti

84


nie }e pravime od toa ime kapital za da se najademe, da se napieme i da seoble~eme so nego.

Zna~i, kaj Makedoncite imeto Bugarin e fal{iva moneta so koja tieim pla}aat na Bugarija i nejziniot knez i na nivnata tatkovina i nivniotnarod. Vreme e da se raskrie toj fal{ za da se prestane da se eksploati-ra so nego.

** *

Od dotuka re~enoto se gleda: prvo, oti ako po na{ite sega{ni etnografskisfa}awa na Balkanskiot Poluostrov, osobeno na centralniot i jugoisto~niotnegov del, t.e. vo dene{na Srbija, Bugarija, Trakija i Makedonija imalo i imasamo dve slovenski etnografski edinici - srpski i bugarski narod, toga{ toau{te ne zna~i deka nema, nemalo i ne moè da ima druga slovenska edinica, anaprotiv, deka nejzinoto postoewe e vo predelite na vozmo`noto i na realnosta;vtoro, deka vo Makedonija nema dve ju`noslovenski narodnosti - srpska ibugarska, a naprotiv deka vo nea ima samo edna narodnost so svoi osobini,koi{to ili pretstavuvaat ne{to originalno {to se nema ni kaj Srbite ni kajBugarite, kako {to e, da re~eme, so mnogu osobini na makedonskite nare~ja, iline{to {to se ima i kaj Bugarite i kaj Srbite ili koe{to se ima samo kajMakedoncite po krai{tata na nivnata tatkovina i kaj Srbite, ili pak po niv i kajBugarite, i deka od tie osobini na Makedoncite, kako del od slovenskata grupanarodi, najmnogubrojni, najrasprostraneti, zaedni~ki za site Makedonci, zna~ii najva`ni se tie osobini so koi Makedoncite se odlikuvaat od drugite sloven-ski narodi: po niv Makedoncite fakti~ki sostavuvaat oddelna i samobitnaslovenska narodnost, iako za nea deneska ne se zboruva vo naukata i vo sekojd-nevniot razgovor; treto, deka pri~inata za toa ignorirawe i zatemnuvawe na pos-toeweto na makedonskata narodnost se krie vo postoeweto na imeto “Bugari” voMakedonija vo etnografsko zna~ewe i vo eksploatiraweto so nego od strana naBugarite. Isto taka, se zapoznavme so potekloto na imeto Bugarin vo vid na etno-grafski termin vo Makedonija.

So drugi zborovi, nie se zapoznavme dosega so toa deka sostavuvala, sostavu-va i moè Makedonija da sostavuva od sebe oddelna etnografska edinica.

Sega ni ostanuva da vidime dali taa sostavuvala, sostavuva i moè dasostavuva takva edinica vo politi~ki odnos?

Vo odgovorot na ovie pra{awa }e treba da se prodolàt rasuduvawata zanarodnosta na Makedoncite od tamu kade {to gi ostavivme.

Nie vidovme oti vo Makedonija imeto Bugarin e poslednata metamorfoza vorazvivaweto na na{eto nacionalno samosoznanie i deka e rezultat na taa poli-tika i op{testvena polo`ba vo koja{to bevme postaveni od zavojuvaweto naBalkanskiot Poluostrov od Turcite. Vrz osnova na seto toa {to go rekov jas za


85

istorijata na nacionalnite imiwa {to se imaat smenuvano edno so drugo, kako iza pri~inite za tie smenuvawa, }e izniknat mnogu zloupotrebi. Moèbi mnozina}e me osudat kako srbofil. Moèbi samite Srbi na nego }e gi zasnovuvaat svoite{ovinisti~ki pretenzii na Makedonija. Moèbi, najposle, }e go eksploatiraatSrbite seto re~eno za izmenuvaweto na na{eto nacionalno ime za da dokaàtdeka Makedoncite nikoga{ nemale nacionalno samosoznanie i ne igrale nikak-va samostojna istoriska uloga, ami vleguvale samo kako surov materijal vodràvniot organizam na bugarskata ili na srpskata dràva.

Me|u drugoto, takvi nedorazbirawa moàt da se o~ekuvaat, kako od toa {tojas kategori~ki ja osudiv bugarskata politika po makedonskata pra{awe, od koemoàt da pomislat deka jas sum bugarofob i srbofil, i so taa i od eksploata-torskata taktika na balkanskite Sloveni vo makedonskoto pra{awe.

Srbite moàt da zatrubat deka Makedoncite se Srbi, {tom ne se Bugari,za{to taka se vikale do turskoto doa|awe na Balkanskiot Poluostrov. Isto taka,moèbi nekoi Srbi vo moite rasuduvawa za nepostojanstvoto na narodnoto imekaj nas }e najdat potvrda na mislite na prof. Milovanovi}, koj{to dokaùva{evo “Delo” deka treba Makedonija da se podeli pome|u balkanskite dràvi~ki,za{to ne pretstavuvala nitu geografska, ni etnografska, ni istoriska celina.

Za prvoto eve {to moè da se re~e: Makedoncite site zaedno se vikale Srbine pove}e od pedeset godini, a vo nekoi delovi, i toa vo severnite, neka bilosto i sto pedeset, no ne i pove}e godini. Imeto Srbin toga{ imalo pove}edràvna smisla i pomalku etnografska. Do toga{ i vo tursko vreme go nemalokaj nas. I ako e taka, toa e ne li {ovinisti~ka zaslepenost da ni se navrzuvasega nam na site Makedonci, pa i samo na severnite na{i sonarodnici, namestobugarskoto ime?

Za tvrdeweto na prof. Milovanovi} deka Makedonija ne sostavuvala i nesostavuva geografska, etnografska i istoriska celina, za koe nekoi moèbi }enajdat potvrda vo moite rasuduvawa za izmenuvaweto na nacionalnoto ime kajnas, osven toa {to e re~eno koga stanuva{e zborot za pra{aweto dali ima voMakedonija dve slovenski narodnosti, }e go re~am u{te slednovo:

Iako e Makedonija sostavena od nekolku kotlini, razgrani~eni so visokiplanini, pak taa vo dene{niot nejzin vid ima ìveano oddelno od Bugarija i odSrbija ili samostoen ìvot ili pod drugi dràvi. Toa e jasen dokaz oti nejzina-ta sre}a ne zavisela samo od Srbija i Bugarija i oti visokite planini {to gi zao-bikoluvaat makedonskite kotlini u{te ne se takva opasnost za zaedni~kiot poli-ti~ki ìvot kaj nivnite ìteli. Taka Makedonija vo nejziniot dene{en vid, doobrazuvaweto na bugarskata dràva be{e edna polusamostojna vizantiskaoblast. Posle taa cela potpadna pod Bugarija. Koga poslednava padna podVizantija, Makedonija be{e slobodna dràva za izvesno vreme i so uspeh sebore{e protiv Vizantija i ja ima{e pod sebe cela dene{na Srbija. PosleMakedonija potpadna pod Vizantija i vo tekot na nekolku veka vo razni nejzinidelovi se digaa vostanija protiv pokoritelkata. Koga se oslobodi Bugarija i se

86


usili dràvata na Nemawi}evcite, vo koja vleze porane{niot del od Makedonija,t.e. dene{na Srbija, - taa, t.e. Makedonija vo dene{nata nejzina golemina u{teostanuva{e vizantiska zemja, kade {to prodolùvaa da se krevaat vostanija pro-tiv Vizantija, za koi{to se bara{e sojuz i pokrovitelstvo od sosednite dràvi.Posle Makedonija cela vleze vo dràvata na Nemawi}evcite. Vo nea taa kako dabila privilegirana i samostojna vo vnatre{nata politika. Pri kral Volka{inMakedonija pak kako da se oddeluva od drugite delovi na Nemawi}evata dràvai kako da se sosredoto~uva okolu nego. Vo caruvaweto na Marko Krale taa sosemse oddeluva od srpskite zemji i se postavuva vo osoben odnos kon tursko-srp-skite odnosi i vojni. Vo tursko vreme taa e vrz istite osnovi pod turskotovladeewe. Po Berlinskiot dogovor taa e sama od site drugi ju`noslovenski zemjipod Turcija i ve}e ìvee takov oddelen ìvot pove}e od 25 godini.

Od ovoj povr{en pogled vrz istoriskite nastani vo Makedonija se gleda otigore-dolu site makedonski kotlini imaat edna i ista istoriska sudbina, gore-dolu site nivni ìteli imaat osoben, oddelen istoriski ìvot, neretkosamostoen, ili pak vklu~uva vo sebe zaedni~ka borba za politi~ka sloboda. Akose prifati na vid oti taa zaedni~ka istoriska sudbina, tie zaedni~ki politi~kiborbi i samostojniot politi~ki ìvot e sudbina na edno isto slovensko nasele-nie i na eden i isti narod, toga{ }e bide jasno oti tvrdeweto deka Makedonijane sostavuvala geografska, etnografska i istoriska celina e zasnovano ne vrzrealnosta tuku na srpskite smetki za Makedonija.

Ovoj povr{en pogled vrz istorijata na Makedonija mi se ~ini ne samo {topokaùva deka nie Makedoncite si imame svoja istorija i deka sme narod ~iisudbini se razvivale vo vrska so sudbinite na drugite sosedni nam narodi, no ideka ima vo na{ata istorija mnogu samobitno i svoeobrazno, kako {to e, dare~eme, samostojnata Ohridska arhiepiskopija so nejzinoto rabotewe na poletona narodnoto prosvetuvawe. Isto taka, ovoj istoriski pogled pokaùva dekare~isi vo site vremiwa se zabeleùva silno rabotewe na narodniot duh vrz kul-turno-istoriska osnova, rezultat na koja se javuva obrazuvaweto na silna make-donska dràva od carot Samuil i bogata narodna literatura.

A ako Makedonija dosega, so mali isklu~oci, se razvivala oddelno odBugarija i Srbija, toga{ taa moè da go pravi toa i vo idnina, u{te pove}e {topropagandite - bugarskata i srpskata - gi upotrebuvaat site i dozvoleni inedozvoleni sredstva za da iskorenat se samobitno, se ~isto makedonsko vona{iot naroden ìvot. Samostojniot politi~ki razvitok na Makedonija eneophodnost, kako ne{to bez koe nie ne }e raspolagame so dosta sredstva da seborime so propagandite za da ja za~uvame od niv na{ata nacionalna samobit-nost.

87

Nekolku zbora za makedonskiot literaturen jazik

Vo ~etirite gorni statii vo ovaa kniga jas sakav da im gi obrnampogledite na moite sonarodnici na nu`data od edno korenoizmenuvawe nadosega{niot proces na na{iot duhoven razvitok, kako i na toa deka moitepogledi vo toj slu~aj ne se ne{to novo i bezosnovno, a se samo ~ekor napred vodosega{noto razvivawe na na{eto nacionalno samosoznanie i deka zatoa sesosem prirodni i osnovani.

Se razbira oti vo edna mala kniga, kako {to e ovaa mojava, ne moè podrob-no da se razgledaat site zasegnati pra{awa. Za sekoe od niv bi moèlo da senapi{e po edna cela kniga. No sega-zasega od takvi podrobni razgleduvawa zazasegnatite pra{awa u{te nema golema i neodlo`na potreba; zatoa treba{e zasite od niv da se kaàt po nekolku zbora, za{to tie edno bez drugo se nejasnii nerazbirlivi. Osven razgleduvaweto na site zasegnati pra{awa, za da bidejasno pojavuvaweto na knigava, sega }e treba da se kaàt nekolku zbora za svo-evremenosta na knigata i na{iot literaturen jazik.

Mnozina moè }e re~at oti vistina dobro e ~ovek da se pozamisli nadpra{awata zasegnati vo ovaa kniga, no sega u{te ne mu e vremeto. Vo ovaa kniga,}e re~at tie, se vnesuva razdor i razedinuvawe me|u nas namesto soedinuvawe,koe{to sega-zasega ni e tolku nu`no. Za makedonska narodnost, makedonska lit-eratura i literaturen jazik nie }e moème da mu mislime samo koga }ezaìveeme edna{ sloboden politi~ki ìvot; a do toga{ nam ni treba nie dasme soedineti i da go ostavime nastrana nacionalnoto pra{awe.

Na toa jas moàm da go odgovoram samo ova: po moeto mislewe, sega{nite,t.e. mirc{tegskite reformi se maksimumot {to moè{e revolucijata da goiskop~a od Evropa. Revolucijata naprolet }e bide najglupavoto {to moèmenie da go napravime. So revolucijata naprolet }e se koristat samo na{iteneprijateli {to si imaat samo smetki sprotivni na na{ite nacionalni intere-si. Revolucijata naprolet samo }e ne uni{ti napolno nas i }e gi uni{tiplodovite dobieni od nea dosega, za{to taa }e bide naso~ena ne protiv Turcija,a protiv nea i reformatorskite sili i zatoa {to toa }e bide ne po na{i smet-ki, a po smetkite na nekoja golema sila i nekoi mali balkanski dràvi {to }ene nateraat nas da se digame, a posle }e ne ostavat na sretpat; najposle, zatoa{to ako nie protiv site argumenti na zdraviot razum pak podigneme vostanie,}e bideme samo osnova na diplomatska borba me|u reformatorskite dràvi inekoja treta, koja borba }e se svr{i samo so na{eto poni{tuvawe. Zatoa nietreba da se otkaème od sekoja misla za revolucija naprolet, u{te pove}e {toreformite }e se vovedat, za{to so niv e vrzana ~esta na dve golemi sili {tose vo sostojba da postavat se na svoeto, - i da se zafatime za nova, t.e. kultur-na borba, vo koja prvoto mesto }e treba da go zazeme pra{aweto za na{ata nar-odnost i na{iot nacionalno-religiozen razvitok. Zna~i, tokmu sega mu e

88


vremeto da se misli za na{iot jazik, na{ata nacionalna literatura i vospitu-vaweto vo nacionalen duh. Sega nastapuva vreme za interes za nacionalno-religiozni pra{awa.

Toj interes malku e zadocnet, no od toa s$ u{te ne sleduva deka toj si nemasega mesto me|u nas i deka moè da ni napakosti.

Ako sme logi~ni, toga{ treba da priznaeme oti avtonomijata naMakedonija, za koja dosega revolucionerite se borea, ima smisla samo vo tojslu~aj ako revolucionerite sogleduvaa vo na{iot narod takvi kvaliteti iosobini {to se nemaat kaj drugite balkanski narodi, a se samo na{a karakter-na crta. Samo sogleduvaweto na tie svoeobrazni crti vo karakterot, naravite,obi~aite, ìvotot, predanijata i jazikot na na{iot narod e va`na pri~ina dasme nie protiv deleweto na na{ata tatkovina i za nejzinata avtonomija, za{todeleòt }e ni iskoreni se {to ni e milo i }e ni navrze mnogu protivno ne{tona na{iot naroden duh. Samo oddelnoto makedonsko nacionalno samosoznaniekaj nas ni dava moralno pravo da se borime protiv baraweto na malite balka-nski dràvi da se razdeli na{ata tatkovina i da se borime protiv propagan-dite {to gotvat po~va za dele`. A ako ne moè da se dobie avtonomija, treba linie ramnodu{no da gledame na raboteweto na propagandite i da se borime soedno novo te~ewe {to e naso~eno samo protiv niv samo zatoa {to toa te~ewe }eja oslabelo najsilnata propaganda? Nikako ne, za{to ni edna propaganda, kolkui da e taa silna, ne moè da ni go dade toa {to go o~ekuvame nie od nea. Sitepropagandi se propagandi samo na svoi, no nikako ne i na na{i interesi i odniv nikoga{ nemalo ni{to osobeno za narodot. Spasot nikojpat nema da nidojde od propagandite, za{to ako e deneska ednata posilna - utre }e stane idrugata takva, a prvata }e oslabne. Propagandite najposle samo moàt da jadostignat svojata krajna cel - deleòt, koe{to ne go sakaat i onie {to se pro-tiv nacionalniot separatizam. Zna~i, posledniov ne e neumesen vo sega{niteokolnosti i moè da ni dade samo dobri plodovi, no ne i da ni napakosti.

[tom si ima mesto nacionalniot separatizam, toga{ toj treba da se pro-javi vo milosta kon se {to e narodno i na prvo mesto vo milosta kon narodniotjazik.

Jazikot e sredstvo so koe nie doznavame {to misli, {to ~uvstvuva i {tosaka na{iot sobesednik. Vo jazikot ima oddelni glasovni znakovi ili zboroviza site misli, ~uvstva i èlbi na eden ~ovek, zatoa jazikot na eden narod enegovo duhovno bogatstvo i nasledstvo vo koe se zaklu~uvaat otpe~ateni voglasovni znakovi ili zborovi site narodni misli, ~uvstva i èlbi so koi{toima ìveano i ìvee eden narod i koi{to se predavaat kako ne{to sveto odedno pokolenie na drugo. Da si go za~uva nekoj svojot naroden jazik i da gobrani kako svetiwa, zna~i da mu ostane toj veren na duhot na svoite pradedov-ci i da po~ituva se {to imaat tie napraveno za svoeto potomstvo. Da se otkaè~ovek od svojot naroden jazik zna~i da se otkaè toj i od narodniot duh. So toasamo se objasnuvaat i èlbite i usilbite na pokoritelite da gi napravat poko-

NEKOLKU ZBORA ZA MAKEDONSKIOT LITERATUREN JAZIK

89

renite da se otkaàt od svojot jazik i na negovo mesto da go nau~at nivniot;isto taka so toa se objasnuva upornosta na pokorenite narodi da si go za~uvaatseto svoe duhovno narodno nasledstvo, a osobeno jazikot.

Takva mislost kon na{iot naroden jazik treba da imame i nie, ako sakameda mu ostaneme verni na duhot na na{ite pradedovci. Milosta kon narodniotjazik e na{ dolg i na{e pravo. Nie sme dol`ni da go miluvame na{iot jazik,za{to toj e na{ isto taka kako {to e na{a tatkovinata. Prvite glasovi {to giimame ~ueno se glasovite na na{ite tatkovci i majki, glasovite i zborovite nanivniot naroden jazik. Preku niv nie ja dobivme na{ata prva duhovna hrana,za{to so niv se osmisluva{e se {to gledavme so na{ite o~i. So narodniot jaziknie ja osvojuvame psihologijata na na{ite tatkovci i pradedovci i stanuvamenivni duhovni naslednici, kako {to sme so snagata nivni telesniprodolùva~i. Ako se odnesuvame so prezir kon narodniot na{ jazik, nie samoim vra}ame so neblagodarnost na na{ite roditeli za seto nivno duhovnogledawe i vospitanie. - Nie imame i pravo, osven dolgot, da go branime na{iotjazik i toa pravo ni e sveto. Sekoj {to go napa|a na{iot jazik ni e isto takovna{ neprijatel kako i napa|a~ot na na{ata vera. Verata i jazik - toa se du{atana eden narod, so izmenuvaweto na koi eden narod pravi korenen du{even pre-vrat: toj se otkaùva od se porane{no i zema se novo. Toj korenen prevrat, akostanuva postepeno vo tekot na celi vekovi ne e opasen, za{to edni delovi odnego se odnesuvaat za edni pokolenija, drugi za drugi pokolenija, taka {toedni delovi preminuvaat po nasledstvo, kako narodno nasledstvo, i samo nekoise novi. Toj korenen prevrat ne e opasen samo ako e rezultat od samostojnotorazvivawe na narodot.

No ako eden narod gi izmenuva svojot jazik i svojata vera vo edno kusovreme i pod silno tu|i vlijanie, samiot bez svest odnesuvaj}i se kon taa izme-na, toga{ toj se otkaùva od samiot sebe si i od negovite interesi i se preda-va i sebesi i niv na eden posilen narod, koj{to }e postapi so nego i so nivkako {to }e mu bide potrebno; Zna~i, da se otkaè eden narod od svojot jazikzna~i da se otkaè toj i od samiot sebe si i od svoite interesi; zna~i daprestane da gleda na sebe so svoi o~i, da sudi za sebe i za drugite so svojot umi razum, a da ~eka ukaùvawe za se otstrana. Eden narod {to si go zagubil svo-jot jazik li~i na eden ~ovek {to si go zagubil patot i ne znae od kade ide i nakade odi i koj{to ne znae zo{to odi vamu, a ne onamu ili tamu. Kolku vo posko-ro vreme eden narod go izmenuva svojot jazik, tolku poopasna i o~ajna e negov-ata polo`ba.

Opasnosta {to go zagrozuva na{iot narod i negovite interesi od stranana propagandite, koi{to gi upotrebuvaat site i dozvoleni i nedozvoleni sred-stva za da go is~istat od Makedonija na{iot jazik i so nego na{ite duhovniinteresi i da gi nasadat na nivno mesto nivnite jazici so nivnite duhovniinteresi ne samo {to ne zadolùva nas, no i ni dava polno pravo da gi upotre-bime site i dozvoleni i nedozvoleni sredstva za da go za~uvame na{iot naro-

90


den jazik i so nego na{ite narodni interesi. Pritoa nie ne sakame tu|o, a sigo branime svoeto.

Jazikot e akusti~ki rezultat od fiziolo{koto rabotewe na organite na~ovekoviot govor, na koj{to mu se pripi{uva izvesno zna~ewe. Glavnite ele-menti na jazikot ili ~ovekoviot govor se: organite za govor, nivnoto fizio-lo{ko rabotewe, sluhot, psiholo{koto vospriemawe na fiziolo{kotorabotewe na organite preku sluhot i prisoedinuvaweto kon vosprimaniotrezultat na fiziolo{koto rabotewe na organite na govorot ili glasot ilizborot, nekoe zna~ewe. Zna~i, jazikot e glavno fiziolo{ko - psiholo{kasposobnost na ~ovekot i kako takva zavisi od se {to pravi da se menuva~ovekot, t.e. so razvivawe na eden ~ovek i eden narod se razviva i negoviotjazik, so nivnoto opa|awe - opa|a i nivniot jazik. ôvekot se menuva vo vreme-to i vo prostorot: isto taka se menuva i negoviot jazik. Promenite vo jazikotna eden narod vo vremeto ja sostavuvaat istorijata na jazikot na toj narod, apromenite negovi vo prostranstvoto gi sostavuvaat negovite sovremeni vari-jacii ili dijalekti, poddijalekti, govori, podgovori itn.

Sekoj naroden jazik si ima svoja istorija i svoi sovremeni varijacii ilidijalekti, poddijalekti itn. Svoja istorija i varijacii si ima i na{iot jazik.Po taa istorija moè da se prou~i kako sega{nite varijacii se dobieni odpostari i poslednive od eden op{t makedonski jazik, a toj od ednaju`noslovenska grupa itn. Isto taka po nea moè da se prosledi na koja vari-jacija ili na koj dijalekt vo koe vreme imalo pogolema literatura.

Istorijata, kako na na{iot isto taka i na drugite jazici ni pokaùva otisekoj dijalekt, poddijalekt, govor i podgovor moè da se upotrebuva vo liter-aturni tvorbi. Taa privilegija na eden dijalekt, poddijalekt itn. da bide organna literaturnata re~ - spored u~eweto na istorijata na jazicite, im se dava nimne po nekakvi osobeni estetski predimstva, a po ~isto prakti~ni pri~ini, t.e.po stekot na istorisko-kulturnite okolnosti. Tie okolnosti deneska gopodignuvaat edno nare~je na stepen na literaturen jazik, utre drugo itn.

Istorisko-kulturnite uslovi sekoga{ gospodarea vo sozdavaweto na lit-eraturni jazici, gospodarat tie i sega. Blagodarej}i nim, vo najnovo vreme seotkaàvme da si izbereme edno od na{ite nare~ja za na{ op{t literaturenjazik, a namesto toa zedovme da se u~ime i da pi{uvame na tu|ite sosedni jazi-ci, najpove}e na bugarskiot. Blagodarej}i na uslovite, sega nie si go izbirameza op{t literaturen jazik centralnoto makedonsko, t.e. vele{ko-prilepsko-bitolsko-ohridskoto nare~je.

Koi se tie istorisko-kulturni uslovi {to ne prisiluvaat: prvo, da si soz-dademe svoj literaturen jazik i, vtoro, da si go izbereme imeno centralnotonare~je?

Eve koi. Nie vidovme kolku se narodnite interesi tesno vrzani so jazikot, a

posledniov so karakterot i duhot naroden. Nie gledame sega oti tri nacional-


91

ni i religiozni propagandi vo na{ata tatkovina se borat edna protiv druga isite zaedno se borat protiv nas i na{ite interesi, sakaj}i da im nanesatsmrten udar i da si gi pot~inat pod sebe, zemaj}i go so taa cel religioznoto iu~ili{noto rabotewe kaj nas vo svoi race preku crkvata i u~ili{teto za da &nanesat smrten udar na na{ata narodnost, ni go nalagaat nam nivniot namestona{iot jazik. Narodnite interesi ni nalagaat, za da gi za{titime niv, da gobranime na{iot jazik od propagandite. Toa branewe }e bide uspe{no i }e gizamrsi site planovi na propagandite ako bide zadru`no i op{to. A za da bidetakvo, treba so op{ta soglasnost da se izbere edno nare~je za op{t makedons-ki literaturen jazik. Soglasnost }e ima, mi se ~ini, samo ako sekoj od nas praviizbor ne po nekakvi estetski merila i ne po ~isto mesni pri~ini, ami odgledi{te na op{tite interesi. Poslednive pak nalagaat: Perifernite nare~jada mu otstapat mesto na centralnoto. Kako {to vo edna dràva ima dràven cen-tar, koj{to najdobro e da se nao|a vo sredinata na dràvata i kon koj{to sesobiraat site konci od dràvniot ìvot, isto taka i vo jazikovnite ilioblastite od srodni nare~ja treba da ima eden centar, koj{to po negovotozna~ewe treba da se odnesuva kon perifernite nare~ja i govori taka kako {tose odnesuva centarot i prestolninata na dràvata kon krajnite okruzi iokolii. Okolu centralnoto nare~je treba da se grupiraat site na{i nau~ni iliteraturni sili za da go o~istat i da go obogatat so sokrovi{tata od drugitemakedonski nare~ja i da sozdadat od nego eden ubav literaturen jazik. Na negotreba da se sozdade edna bogata u~ili{na, nau~na i ubava literatura za damoè preku niv da se ra{iri niz cela Makedonija vo vid na literaturen jazik{to }e gi izmesti od nea jazicite na propagandite. A zaedno so izmestuvawetona propagandskite jazici i so sozdavaweto na{ literaturen jazik se izmestu-vaat od Makedonija i interesite na balkanskite dràvi~ki i nivnoto mesto }ego zazemat sozdadenite so jazikot makedonski interesi.

I taka, korista {to }e ni ja dade na{iot op{t literaturen jazik ni sluìza merilo pri izbiraweto nare~je za taa cel i taa e glavniot faktor pri soz-davaweto na na{iot nov literaturen jazik.

Pri izdignuvaweto na edno nare~je na stepen na literaturen jazik niko-ga{ nemaat igrano va`na uloga negovite estetski svojstva. Toa e edno, za{toprakti~nite pri~ini zemaat vrv nad estetskite, a drugo, za{to poslednive serelativni i pove}e subjektivni. Po taa pri~ina poubavi mu se ~inat na ~ovekare~isi samo onie nare~ja i govori {to gi slu{a toj ili gi ima slu{anopo~esto. Zatoa i ne moè da se zboruva za esteti~nost vo jazikot, dijalektite igovorite.

Zna~i, eden Makedonec od Isto~na ili od Severna, ili Ju`na ili ZapadnaMakedonija nema pravo da se protivi da bide izbrano centralnoto makedonskonare~je za literaturen jazik samo zatoa {to ne mu se ~inelo ubavo. Nemaatpravo tie da protestiraat protiv centralnoto nare~je i zatoa {to toa e cen-tralno, kako i zatoa {to izborot se pravi od prakti~ni pri~ini.

92


Sega da vidime dali izbiraweto na centralnoto nare~je za literaturenjazik se opravduva od prakti~no gledi{te?

Bitola se izbira za rezidencija na generalniot inspektor za Makedonijai negovite sovetnici - civilnite agenti. Taa se pretvora vo prestolnina zaMakedonija. Taa nova prestolnina ne e daleku od starite: Prespa i Prilep i odsedi{teto na do neodamna avtokefalniot ohridski arhiepiskop. Zna~i, cen-tralnoto nare~je ima zad sebe, taka da se re~e, istoriski prava. Poslednive sezasnovuvaat i vrz negovata centralna polo`ba, {to e kako vo geografski takai vo etnografski odnos. Centralen grad vo Makedonija ni e Veles. Od toj cen-tar geografski nie samo malku se oddale~uvame, idej}i preku Prilep konBitola i Ohrid. Takviot pravec pri oddale~uvaweto od geografskiot centar seobjasnuva so toa {to tie krai{ta se od pogolemo istorisko zna~ewe zaMakedonija, a od druga strana, tie se pooddale~eni i od srpskiot i odbugarskiot jazi~en centar, sostavuvaj}i od sebe makedonski jazi~en centar. Ivistina dijalektot vele{ko-prilepsko-bitolsko-ohridski e jatkata na make-donskiot jazik, za{to na zapad od nego e debarskiot (roka), na jug - kosturskiot(ronka), na istok - isto~niot ili solunskiot (r'ka) i na sever - skopskiot iliseverniot (ruka).

Sozdavaweto literaturen jazik e duhovna potreba kaj nas, so koja se mislida im se stavi kraj na zloupotrebite na propagandite so na{ite interesi i sokoja treba da se sozdade svoj literaturen i nau~en centar za da se nema nu`daod Belgrad i Sofija. A taa te{ka zada~a }e se postigne samo ako Makedonecotod Severna Makedonija mu podade raka na svojot brat od Ju`na Makedonija ionoj od Zapadna. Podadenite race }e se prekrstat okolu Prilep-Bitola.

I taka: stremeòt na Makedoncite da si sozdadat svoj kulturen centar; toa{to sega Bitola se pravi prestolnina na Makedonija; {to Bitola, Ohrid,Prilep se istoriski mesta za Makedoncite; kako i toa {to sostavuvaat tiegeografski i jazi~en centar, - site zaedno pravat da se prifati kako op{tmakedonski literaturen jazik centralnoto makedonsko nare~je.

Otkako }e se izbere nare~jeto {to ima da bide makedonski literaturenjazik, }e treba da se razgleda i, pra{aweto za makedonskiot pravopis.

3a pravopisot kako i za pravecot na na{eto kulturno razvivawe, }e trebatuka da se napravat nekolku zabele{ki. Pravopisot na eden jazik, kako iizrabotuvaweto na eden literaturen jazik, moè da odi postepeno i polusves-no. Eden ~ovek od eden narod {to nema pismenost moè da ja nau~i azbukata odeden narod pokulturen od negoviot. Toj ~ovek moè da ja upotrebuva tu|ata azbu-ka i za glasovi od negoviot jazik ili da gi izloì svoite misli so pomo{ta natu|a azbuka. No ako vo negoviot jazik ima glasovi {to gi nema vo jazikot odkoj{to se pozajmuva azbukata, toga{ pozajmuva~ot na tu|ata azbuka }e napravinekoi izmenuvawa i dopolnuvawa na nea, so koi }e bide ozna~ena razlikata voglasovite me|u dvata jazika. Taa pozajmena i prerabotena azbuka se predava odkoleno na koleno i so predavaweto se izmenuva i s$ doteruva do svojstvata na


93

jazikot na pozajmuva~ite. Taka postepeno i neosetno se izrabotuvaat azbukitekaj ponekulturnite narodi od dopir so pokulturni narodi. No takvata poste-penost ima mesto ako dva sosedni narodi se vo neednakvi politi~ki uslovi,toa zna~i, edniot, t. e. pokulturniot narod gospodaruva, a drugiot, ponekul-turniot narod e zaroben ili, najmalku, nema polna politi~ka sloboda. No,inaku odat rabotite ako dvata naroda imaat svoi dràvi. Vo takov slu~aj poza-jmuvawata, osobeno kulturnite, stanuvaat posvesno i poskoro. Taka hristi-janstvoto i pismenosta kaj nas Makedoncite se imaat zafateno najrano od siteslovenski narodi. Tie se rasprostranuvaa so vekovi i odea odozdola nagore.Zatoa vo istorijata ni{to ne se zboruva za pokrstuvaweto na na{iot narod. No,so pokrstuvaweto sekojpat ima ideno i pismenosta. So premol~uvaweto nana{eto pokrstuvawe se premol~uva i procesot na obrazuvaweto na na{ata pis-menost.

I taka na{eto duhovno preroduvawe i prosvetuvawe kaj nas, pa i izrabo-tuvaweto na na{ata pismenost, poradi geografskite i istoriskite uslovi, imazemeno vo prvata iljadagodi{nina po r.(a|aweto) Hr.(istovo) inakov od, a kajdrugite pravoslavni Sloveni. Kaj nas toa se izvr{uva postepeno inezabeleèno, kaj niv brzo i so izvesna tendencija.

Od turskoto zavojuvawe na Balkanskiot Poluostrov stana edna promena.Turskoto gospodstvo ni gi prese~e site vrski so na{ata starina: Najte{ko seodrazi toa na Makedonija, kako centralna provincija, pa zatoa vo toa vremekoga kaj drugite pravoslavni Sloveni postepeno se izrabotuva{e pismeniotjazik i pravopisot nie se pove}e se obezli~uvavme i re~isi sosem seotkaàvme od na{iot jazik kako organ na literaturnata re~. Odvreme-navremevo tekot na 19 vek nie imame obidi da se pi{uva na makedonski, no poradinekoi istoriski pri~ini tie obidi ne se oven~aa so uspeh kakov {to bimoèlo da se o~ekuva od niv.

Literaturnite obidi na makedonskite pi{uva~i vo 19 vek, za àl, nemaatakvo zna~ewe za da dobijat sledbenici, zatoa ako i sega vo 20 v. gledame nekoiobidi da se pi{uva na makedonski, toa ne se pravi svesno i od nekakvi patri-otski vle~ewa i celi, ami samo za zabava; Vo toa se sostoi razlikata na na{ata,t.e. makedonskata duhovno-nacionalna prerodba od onaa na drugitepravoslavni slovenski narodi, so drugi zborovi: kako {to ponapred nie poste-peno i prvi se prosvetuvavme so hristijanstvoto i so pismoto, a drugiteSloveni - po nas i nabrzina, taka pak sega, vo vremeto koga site pravoslavniSloveni postepeno si izrabotija svoi literaturni jazici, svoi bogati litera-turi i postepeno izraboteni pravopisi, nie ostanuvame ponazad od site,tukure~i bez literaturni tradicii - ne zatoa {to gi nemame, a za{to go zabo-ravame svoeto izu~uvaj}i go tu|oto.

Nie sega so brzina }e treba da go razrabotime na{iot literaturen jazik,da go ustanovime na{iot pravopis i da sozdademe edna na{a literatura {to }eim odgovara na site na{i potrebi. So na{ata sega{na nacionalna prerodba

94


nie im se sprotivstavuvame na drugite pravoslavni Sloveni, kako {to se spro-tivstavivme i ponapred: toga{ bevme prvi vo duhovnata prerodba {to kaj nasbe{e bavna, a kaj niv brza, sega naopaku: toga{ tie nas sakaa da ne dostignat irabotea so izvesna tendencija i brzina, sega naopaku.

Vo zavisnost od toa kako se ima razvivano eden narod, i negoviot jazik ipravopisot moè da bide razli~en. Ako eden narod samo postepeno si goizrabotuva svoeto pismo i nego go prerabotuva i pritoa vo negovata istorijanema takvi nastani {to ja prepolovuvaat i pravat cela propast pome|u ednata,t.e. starata, i drugata ili novata polovina, -pismeniot jazik i pravopisotsodràt vo sebe mnogu takvi osobini {to nemaat realna vrednost vo glasovitevo sega{nata sostojba na jazikot. No, ako vo istorijata na kulturniot razvitokna eden narod ima dva perioda, me|u koi{to ima eden kako treti, no koj{to eperiod na zastoj i e kako nepreodna stena me|u niv, - toga{ vo noviot periodna razvitokot na nacionalnoto samosoznanie imame prerodba na narodniotduh, koe{to stanuva vistina vrz stara osnova, no vo nego vleguvaat mnogu novina~ela, vo soglasnost so duhot na vremeto i so specijalnite potrebi na narod-niot ìvot i negovite projavi. Taa prerodba se odbeleùva i vo knièvniotjazik i pravopisot: kako edniot taka i drugiot se gore-dolu slobodni od nekoitradicii {to ne se soglasni so sovremenata sostojba na razgovorniot jazik.

I taka, istorijata na kulturniot razvitok na narodite, vo soglasnost sonejziniot od, sodejstvuva: ili za ~isto etimolo{ki ili istoriski pravopis,ili za me{an - etimolo{ko-fonetski ili istorisko-fonetski, ili najposle za~isto fonetski pravopis. Trite vida pravopisi zavisat od pogolemata ilipomalata privrzanost kon starata ili kon novata sostojba na eden razgovorenili literaturen jazik. Edniot od trite pravopisa se usvojuva za eden litera-turen jazik kaj eden narod {to se preroduva glavno vo zavisnost od taa tenden-cija {to vladee pri narodnoto preroduvawe.

[tom e taka, toga{ i na{iot pravopis i pravecot na na{iot literaturenjazik }e treba da bide vo polna zavisnost od taa tendencija {to }e ne rakovo-di nas pri na{ata nacionalna prerodba. Kakva moè da bide taa tendencija segleda od ovaa kniga. No jas }e si dozvolam da povtoram. Taa e: prvo, Makedonijada se neutralizira za Bugarija i Srbija i da se oddale~i ednakvo od dvetedràvi, i vtoro, taa treba da se obedini vrz jazi~na osnova. Ovie principi }ego rakovodat i pravopisot.

Na tie dva principa odgovara: 1. prilepsko-bitolskoto nare~je za liter-aturen jazik, kako ednakvo dale~no i od srpskiot i od bugarskiot jazik i cen-tralno vo Makedonija, 2. fonetskiot pravopis so upotrebenite pismeni znacivo ovaa kniga i so mali otstapki na etimologijata, i 3. re~ni~kiot materijalda e zbir od site makedonski nare~ja.

SODR`INA

95

Kon izdanievo......................................... 3

ZA MAKEDONSKITE RABOTI

Predgovor ..............................................7

[to napravivme i {to treba da pravime vo idnina? ...............................13

Ima li potreba za makedonski nacionalni nau~noliteraturni dru{tva?...................43

Nacionalniot separatizam: zemji{teto na koe se ima razvieno i }e se razviva za napred.................. .....59

Sostavuvala li, sostavuva li i mo`e li Makedonija da sostavuva od sebe oddelna etnografska i politi~ka edinica? .........81

Nekolku zbora za makedonskiot literaturen jazik ................................101

96


Prazna

za makedonskite raboti - 08... · razni nekaneti gosti, kako: bugari, grci i srbi. po politi~kata...

Documents