Yrd. Doç. Dr. Müesser ÖZCAN

YAŞ

* YETİŞKİN olmak ÇOCUK olmak

TARAFLAR

VERİCİ ALICI AİLE SAĞLIK EKİBİ

TURUNÇ/MARMARİS

Felsefenin insanlar arası ilişkilerini ve sorunlarını

konu edinen dalı olan etik; doğru ve yanlış

arasındaki farkı ayırt etme, etik tercihler

yapma, ödev ve yükümlülükler yaratma ile

ilgilenir.

-doğru / yanlış,

-erdemli / erdemsiz,

-iyi / kötü

ahlak ilkeleri ile felsefi olarak sorgulanması

Özel etiğin bir şeklidir.

Tıp mesleğinin ahlaksal sorunlarının (değer

sorunlarını) genel ilkeler doğrultusunda

irdelenmesiyle ilgilidir.

tıp mesleğinin

ahlak yapısı,

meslek ahlakı,

etik kuralları

(Beauchamp and Childress, 2009).

Değerler

Erdemler

Haklar

İlkeler

Biyomedikal etikteki sorunların çözümüne yönelik

temelini eylem kuramlarından alan en baskın

yaklaşım ilkeciliktir.

Sorunların her biri koşullara bağlı (prima facie)

yükümlülüklere Karşılık gelen dört ilke

yardımıyla uygun şekilde belirlenip, analiz edilip,

çözümlenebileceğidir.

(Beauchamp and Childress, 2009, s.15; Mappes and DeGrazia, 2006,

s.27; Steinbock et al, 2006, s.36-37).

(1) Bireylerin kendi iyi yaşam tasarılarını seçme kapasitesine

saygıyı buyuran özerklik ilkesi.

(2) Diğer kişilere zarar vermekten kaçınmayı buyuran kötü

davranmama ilkesi.

(3) Kişilerin ve genel olarak toplumun yarar ve mutluluğunu

artırmayı buyuran yararlılık ilkesi.

(4) Doğru eylemeyi, yarar ve yükleri hakkaniyetli

paylaştırmayı ve ihtilafları adil işlemlerle çözmeyi buyuran

adalet ilkesi.

(Beauchamp and Childress, 2009, s.15; Mappes and DeGrazia, 2006, s.27; Steinbock et

al, 2006, s.36-37).

AZMAK/AKYAKA

Bilindiği gibi en eski tıp etiği ilkesi yararlılık

(beneficence) ilkesidir.

Hipokratik etiğinin merkezinde yer alan yararlılık

ilkesi, çağdaş tıp ahlakı anlayışının da merkezinde yer

almasına karşın, en tartışmalı, sınırlarını

belirlemenin en zor olduğu ilkedir.

(Ersoy N, Aydın E. Tıbbi etikte yararlılık ilkesi. T K. Tıbbi Etik 1994, 2).

Kötü davranmama ilkesi başkalarına zarar vermemeyi

kapsar.

Başkalarına zarar vermeme ahlaksal bir eylemdir.

Kötü davranmama;

başkalarına zarar vermeme

başkalarını zarar tehlikesine atmama

anlamına gelir.

(Beauchamp and Childress, 2009).

Kök hücre donasyonunda etik olarak fayda zarar riskine bakılırsa, fayda çoğunlukla alıcıya gider.

Alıcıya Yararı

Sağlık, ömrün uzaması, yaşam kalitesinde artış, sosyal ve maddi kazanımlar vb.

Vericiye Yararı

Sevilme, takdir edilme duygusudur,

Gönüllülükle ve bir başka insana yardım etme hayat verme amacıyla yapılırken,

ve bu ne kadar riske karşılık olur tartışılmaktadır.

Önce zarar verme ilkesi ve verici ilişkisi

Vericinin hazırlık süreci (İmmün sistem

güçsüzleşiyor, Hücre değişimi)

Vericiye ilaç veriliyor

Vericinin zaman kaybı var

İşlem öncesinde, esnasında ve sonrasında en üst

düzeyde tıbbi bakım verilmelidir.

Elde edilecek yararın iyi değerlendirilmesi lazım

Yarar – zarar dengesi kurulabilmeli ve riskler ağır

basıyorsa kaçınılmalıdır.

AKYAKA/GÖKOVA

Geniş anlamda özerklik; bireyin özgür, bağımsız

olarak kendi başına düşünebilme, kendi

hakkında karar verebilme ve bu kararına

dayanan bir eylemde bulunabilme yeterlik ve

yetkinliğidir.

Özerklik kavramı, özerk birey, özerk seçim ve

özerk eylem öğelerini de kapsamaktadır.

Hastalığın/müdahalenin doğası,

Riskleri,

Yararları,

Onam vermemenin sonuçları da dâhil

alternatifler

ve onların yarar ve riskleri konusunda

birey tarafından bir tıbbi müdahalenin kabulü veya

reddiyle sonuçlanan özerk kararı olarak tanımlanır

(Ersoy, 2003; Jonsen et al, 2002, s.55).

Bilginin kavranması

Kapasite

Gönüllülük

Onam

Kolayca anlaşılabilir bir dil kullanmalı, tüm

görüşmelerin zamanlaması, yeri ve

hekim/hemşirenin tutumu ile iletişim sürecine zarar

verebilecek duygusal, psikolojik, sözel, kültürel ve

sosyoekonomik farklılıkları dikkate almalı,

gerektiğinde geribildirim alarak bireyin bilgileri

kavradığından emin olmalıdır

(Ersoy, 2003; European Commission, 2004, m.7.2.1; Sharpe and

Carter, 2006, s.138-141).

Tıbbi ortamda bireyin bir müdahaleye onam

verme veya reddetme kapasitesi uygun bilgiyi

anlama, tıbbi durumunu ve muhtemel

sonuçlarını değerlendirme, tercihleri üzerine

iletişim kurabilme, seçenekler konusunda

kendi değerleri çerçevesinde makul

değerlendirmeler yapabilme becerisidir

(Ersoy, 2003; Etchells et al. 1996b).

Bireyin kendisi için uygun gördüğü kararın

uygulanmasına herhangi bir baskı, ikna ve zorlama

olmaksızın izin vermesi anlamına gelir.

Gönüllülüğü duygusal ve psikolojik iç etkenler ile aşırı

ikna, baskı, yönlendirme gibi dış faktörler

zedeleyebilmektedir. Dış etkenler tamamen bilginin

verilmesiyle ilişkilidir.

(Ersoy, 2003; Sharpe and Carter, 2006, s.128).

Aydınlatmanın ardından bireyin işlemi

gönüllülükle kabul ettiğinin göstergesi olan

onam formu imzalanır.

Her bir tıbbi işlem için onam formunun

imzalanması onamın alındığına dair bir

varsayım sağlasa da açıklama ve kavrama

öğeleri için açıklık sağlamaz

(Sharpe and Carter, 2006, s.137).

Hemşirenin Aydınlatılmış Onam sürecinde

rolü nedir/ne olmalıdır?

. İşlemin riskleri ve yararları,

Donör ve alıcının sağlığını korumak için gerçekleştirilen testler ve işlemler,

Bu testleri incelemek için donörün hakları,

Alternatif yöntemler,

Donörün tıbbi bilgilerinin korunması ve gizliliğin olduğu,

Donöre soru sormak için fırsat tanındığı,

Donörün bağış yapmayı reddetme hakkı olduğu ve reddetme halinde alıcının maruz kalacağı sonuçlar anlatılır.

Üzerinde en fazla durulan konu yönlendirici olmama ve

bireyin özerk seçim yapmasını sağlama olduğundan

gönüllülüğe vurgu yüksektir.

Bilgiye duygusal ve psikolojik uyumlarını da içerecek şekilde

kendi ihtiyaç, amaç, endişe ve beklentilerini tartışmalı ve bu

sayede gönüllülük sağlanmalıdır.

Potansiyel vericiler mümkün olduğu kadar

erkenden riskler, yararlar ve seçenekler

konusunda tam olarak bilgilendirilmelidir.

Mümkün olan her yerde zorlayıcı, içsel ve

dışsal baskılar araştırılmalı ve

tanımlanmalıdır

Vericilere tarafsızlıkla yaklaşılmalıdır.

Mümkün olduğunda bağımsız klinisyenler ve

sağlık mensupları da bu sürece katılmalıdır.

DATÇA

Bir nakli gerektiren bir hastanın kendi

doktoru/hemşiresi tarafsız olabilir mi?

Foundation for the Accreditation of Cellular Therapy and the Joint Accreditation

Committee of International Society for Cellular Therapy and European Group for

Blood and Marrow Transplantation (FACT-JACIE) recommends

Bronwen E. Shaw. First do no harm. BLOOD. 2010 115: 4978-

4979doi:10.1182/blood-2010-03-275255

tüm vericiler için

“bağımsız bir

doktorun

kullanılacak donör

uygunluğu

değerlendirmesi”

önerilir.

Joint Accreditation Committee-ISCT&EBMT. JACIE. http://www.jacie.org.

Accessed May 5, 2010.

Günümüzde kök hücreler farklı yöntemlerle mobilize

edilmekte, farklı şekillerde toplanmakta, farklı

ayıklama işlemleri yapılmakta, ekspanse edilmekte,

dondurulmakta, saklanmaktadır. Tüm bu işlemlerin

ehil kişilerce yapılması etik olarak gerekmektedir.

Yamaç Paraşütü/Fethiye

Alıcı ve verici ile ilgili tıbbi ve kimlik bilgilerinin

mahremiyeti korunmalı; yazılı ve görsel kitle

iletişim araçlarında hasta mahremiyetini çiğneyen,

özel yaşamı sergileyen, hasta ve yakınlarının,

ailenin korunmasını zedeleyen beyanlardan

kaçınılmalıdır.

Hasta mahremiyetine giren ancak üçüncü

tarafları, kamuoyunu, bilim çevrelerini, toplumu

ilgilendiren bu tür olgularla ilgili bilgilendirme,

öncelikle hastanın izniyle ve bilgisi dahilinde

yapılmalıdır.

Basın haberlerinde ve basına yapılan

açıklamalarda bağışı özendirici, kamuoyunu

bilgisel temelde aydınlatıcı, hasta mahremiyetine

saygılı ifadeler kullanılmalı, halkın, bağışı

özendirme yönünde güveni kazanılmalıdır.

Açıklamalar, merkezlerin reklamına yönelik ve

ekipler arası rekabet izlenimi veren, hasta yararını

göz ardı eden ifade ve eylemler içermemeli; halkı

aydınlatma ve özendirme sorumluluğuyla

davranılmalıdır

Etiğin adalet, eşitlik ve hakkaniyet ilkelerine uygun

olarak, organ ve doku nakli asla ticari kâr gayesiyle

yapılamaz.

Downs S. Ethical issues in bone marrow transplantation. Semin Oncol

Nurs. 1994 Feb;10(1):58-63.

Bone Marrow Transplantation;Apr2012 Supplement, Vol. 47, pS471

European Group for Blood and Marrow Transplantation (EBMT) 2012

Ölüdeniz

Kötüye kullanım mümkün olabilir!

Gizlilik verilerin saklanması vb. durumda etik

duyarlılık,

Deney aşamasındaki tedaviler zorlama

yönlendirmeden sakınmak gerekir,

Mucize beklenmemesi,

Umut tacirliğinden uzak durmak,

Karşılıklı güven duygusuna dayanan ilişki,

Kararı etkileyen kültür ve inanç farklılıklarını göz ardı etmeme,

Kanıta dayalı tıp uygulamasına göre uygun tedavinin belirlenmesi,

Kök hücre kaynağının varlığı, donorün riski, yanıt oranı, protokole

hastanın uyumu ve maliyetin artışı

Her hasta için kök hücre nakli tedavisini fayda zarar analizi

yapma

Dürüstlük ilkesine bağlı kalma (Örneğin; standart tedavi yetersiz

kaldığında kök hücre nakli ikinci seçenek olarak mı planlanıyor?)

Hastasına hastalığının tedaviye yanıt oranını, hastadan

kaynaklanan ve neticeyi etkileyecek olaylar tüm gerçekliği ile

anlatılması,

Hastasını gerçekten söylenenleri anlama ve kavrama düzeyini

gözden geçirme

Begonvil/Eski Muğla Evi/ Çocuk

Çocukların vericiliği, kardeş ve akraba çocuklar

(A savior sibling or saviour sibling)

Kordon kanı

Kordon kanı genetik ve biyolojik özellikleri nedeniyle bebeğe ait bir dokudur.

Aile bebek adına karar verebilirse de fetus ile ilgili araştırmalarda olduğu gibi kordon kanı toplanmasında hekimin gereksinim belirtmesi ya da kurul kararı gerekebilir.

Alındığı kişiye bir zarar vermediği düşünülürse

Kemik iliği nakliyle karşılaştırıldığında ise herhangi bir anestezi ya da müdahale olmadığından kan bağışı gibi düşünülebilir

Annas GJ. Waste and longing-the legal status of plasentalblood banking. N Engl J Med; 340: 1521- 4.

Sugarman J, Reisner Eg, Kurtzberg J. Ethical aspects of banking placental blood for transplantation. JAMA 1995; 274: 1783- 5.

Kordon kanı normal akışa müdahale gerektirmeyen

yenidoğana külfeti olmayan uygulama?

Kordon kanı vericiye hiçbir risk oluşturmadan

toplanıp saklanabilir.

Yenidoğanın kendi kordon kanının kendisine

verilmesi olasılığı konusunda kesin rakamlar

olmadığından ailelere “biyolojik bir sigorta” ??

Kordon kanı Kime ait?(yenidoğanın mı? Ailenin

mi?)

Merkezler saklanma ücretleri vb.

Çocukluk çağındaki donörlerden periferik kök hücre

toplayabilmek için tamamen sağlıklı olan bu

çocuklara dışarıdan hematopoietik büyüme

faktörlerinin (G-CSF veya GM-CSF) verilmesinin çok

uygun olmadığı genel olarak kabul edilmektedir

Ayrıca çocuklarda uygun damar yolunun

sağlanması da sorun yaratabilmektedir.

Çocuk incinebilir gurubun bir üyesi

Çocukların vericiliği, kardeş ve akraba çocuklar

Küçüklerden kemik iliği nakli etik açıdan

onaylanabilmektedir.

Özetle;

Hiçbir şekilde yetişkin uygun donorün bulunmaması,

Alıcının makul bir yararının olması,

Donör, klinik duygusal ve psikososyal risklerin minimize

edilmesi,

Donör ve ilgili alıcı arasında güçlü kişisel ve olumlu

duygusal ilişki beklenmeli,

Ebeveyn onamı ve çocuğun onayı

(American Academy of Pediatrics, Committee on Bioethics. Children as hematopoietic stem cell

donors. Pediatrics. 2010;125(2): 392– 404).

Kordon kanı nakli için doku grubu uygun kordon

kanına ihtiyaç bulunmaktadır. Uygun kanı bulmak

için yeni kardeş dünyaya getirmek

Uygun doku grubu taşıyan kardeşin dünyaya gelmesi

için IVF işlemine başvurulması

IVF uygulaması sırasında embriyolar arasından

doku grubu uygun olan seçilmekte, diğerleri yok

edilmektedir (ya da araştırma vb. amaçlı

kullanılmaktadır)?????

Kardeş özellikle yeni bir çocuğun dünyaya

gelişi insanı araç olarak görmek ?????

Burada % 100 uyumlu tüp bebek yapma

çabası insanın değeri ve onuru için ????

Nakillerde, gerek araştırma etik kurullarından

gerekse hastane etik kurullarından, sağlık

çalışanlarının bilimsel ve etik yönden doğru

karar almasına ışık tutacak yapılar olarak

yararlanılması önemli ve değerlidir

Türkiye Bilimler Akademisi ülkemizde insan

sağlığını ilgilendiren her türlü girişimde

bilimsel, yasal ve etik kuralların (Ulusal

bioetik kurulların izni alınarak) titizlikle

uygulanması gerektiği görüşündedir. TÜBA'nın Kemik İliği Nakli Kampanyaları İle İlgili Görüşü -18

Haziran 1999

Yakın tarihlerde karşılaşılan örneklerde ise bu

kampanyalar sosyal paylaşım sitelerinden

çoğalmaktadır?

Belmont Raporuyla

Helsinki Bildirgesinde

İyi Klinik Uygulama Kılavuzu

Klinik Araştırmalar Yönetmeliği (2011)

Eylül 2012 - 10:12

Milliyet.com.tr

Kan kanseri (Lösemi) olan 17 yaşındaki oğlu Göksel Özdemir’in iyileşmesi için çağrıda bulunan anne Buket Burkaç, hastalığın son evresine girdiklerini belirterek, 2 ay içerisinde uygun iliğin bulunması

gerektiğini söyledi. Doku bankalarına kayıt yaptırdıklarını dile getiren

Burkaç, yurt içi ve yurt dışında donör arama çalışmalarının başladığını kaydederek, “Sonrasında Amerika’dan sevindirici bir haber geldi. Yüzde 90 uyumlu bir vericimizin olduğu söylendi. Fakat vericimiz şartlı bağışta bulunmuş ve iliği 8 ay sonra verebileceğini belirtmiş. 8 ay boyunca çok ağır bir kemoterapi tedavisi uygulandı çocuğu iliğe hazırlamak için. Fakat Şubat ayı geldiğinde hadi dedik artık verecek fakat hiçbir sebep belirtmeden donörümüzün vazgeçtiği haberini aldık. Bu haber oğlumu da bizi de yıktı. Bizim için moral çok önemli. Ve sonuçta oğluma çok daha büyük bir zarar verdi” şeklinde konuştu.

21 Mart 2012

Lösemiye yakalanan Münevver Karabulut’a

ilik nakli gerekti; kardeşler arasında

yalnızca Vali Cahit Kıraç uyumlu çıktı

Sipariş bebek olarak dünyaya gelen minik

Gizem’den alınan ilik, abla Gizem’i yaşama

döndürdü. 2 kardeş başarılı operasyonu

birlikte kutladı

01 Nisan 2011

Japon hükümeti, yüksek radyasyona

maruz kalan işçi ve mühendislerin kök

hücre örneklerini toplayacak. Çalışanlar

kemik iliği yetersizliği yaşadığında ise

dondurulan örnekler verilecek. Ancak

uzmanlar bu yöntemi eleştiriyor

10 Şubat 2011 –

Bazı ülkelerde yasak olan kardeşine kök hücre verebilmesi bebek elde etme yöntemi Türkiye’de 10 yıldır uygulanıyor. Uygulamaya karşı çıkanlar, bebeklerin bir araç, hatta “yedek

parça” gibi görüldüğünü söylüyor. Fransa’da beta talasemi (Akdeniz anemisi) hastası ablası için dünyaya getirilen Umut Talha bebeğin doğumu kilise ve muhafazakârlar tarafından tepkiyle karşılanırken, Türkiye bu yöntemin uygulandığı ülkelerden biri. İtalya gibi bazı ülkelerde yasak olan genetik tanıyla sağlıklı ve kardeşiyle aynı doku uyumuna sahip bir bebek elde etme yöntemi, Türkiye’de 10 yıldır uygulanıyor. Bu uygulamanın yasak olduğu ülkelerden Türkiye’ye gelen ailelerin sayısı da az değil. Uygulamaya karşı çıkan uzmanlar, “ilaç bebekler” olarak tanımlanan bu bebeklerin bir araç, hatta “yedek parça” gibi görülmesi endişeleri taşıyor.

İnsan varlığının biricikliği değeri

öncelenerek; insan onuru ve kişiliği

korunarak; ırk, din, dil, cinsiyet gibi hiçbir

ayrım gözetmeden, insan temel hak ve

özgürlüklerine saygılı biçimde

gerçekleştirilmedir.

İnsan onurunun korunması, hastaya zarar

vermemek, özerkliğine saygı duymak,

mahremiyetini korumak gibi etik değerler

ve hasta haklarının yerine getirilmesi ile

gerçekleşir.

Teşekkürler