yonetim etigi master tez

8/2/2019 Yonetim Etigi Master Tez

1/160

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM ANABLM DALI

YNETM ET AISINDANNGLTEREDEK KAMU YNETM

UYGULAMALARI

Master Tezi

Tlay BAYDAR

Ankara-2004


2/160

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM ANABLM DALI

YNETM ET AISINDANNGLTEREDEK KAMU YNETM

UYGULAMALARI

Master Tezi

Tez Danman :Prof. Dr. Tayfur ZEN

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas............................................. .............................

............................................. .............................

............................................. .............................

............................................. .............................

............................................. .............................

Tez Snav Tarihi .......................................


3/160

NSZ

Youn rekabet ortamnda, artan teknolojik gelimeler ve ynetim

olgusundaki ilerlemelernda faaliyet gsteren birimler, ellerindeki her trl

kayna yeni bir anlayla ele almak, etkinlik ve verimlilii salamak

sorumluluu ierisindedirler. Bu sorumluluk ve zorunluluk rgt asndan

etiksel bir ynetim anlayn gerekli klmaktadr.

Ynetim etii, bir ynetimde istenilir iyi nitelikteki ilkelerin

benimsenmesi ve belirlenmesini iermekte; ynetimde etkinlik ve verimliliingerekletirilmesi yolunda baz mekanizmalar gerekli klmaktadr. Tesis

edilen mekanizmalar ile ynetimde etik-d davranlar elimine edilecek ve

ahlak felsefesi ynetime hakim klnacaktr.

Szkonusu aratrmada, yukarda ifade edilen yarar ve hedeflerin

salanmas etiksel bir altyapnn ynetime hakim klnmasna balanm ve

bu tr bir sistemin salanmas, bir lkenin gelime srecine ivme

kazandrlmasnn da bir yolu olarak grlmtr.

Bu almada Ynetim Etii Asndan ngilteredeki Kamu

Ynetimi Uygulamalar incelenerek, ynetim etiinin kuramsal boyutu da

ortaya konulmutur.

almann hazrlanmas aamasnda deerli katklarn ve

rehberliini esirgemeyen Tez Danmanm sayn Prof.Dr.Tayfur zen e ve

grleri ve desteiyle yanmda olan sayn Sevgi Baydara teekkrlerimi

sunarm.


4/160

II

NDEKLER

Sayfansz..................................................................................................

indekiler............................................................................................ Ksaltmalar.......................................................................................... vGR................................................................................................... 1BRNC BLMETK TERMNN KAVRAMSAL VE TARHSEL ANALZI- ETK KAVRAMI................................................................................. 6

A- Kavramsal Olarak Etik.................................................................. 6B- Etik-Ahlak likisi........................................................................... 8C- Etie likin Temel Kavramlar........................................................ 11

1- Deer......................................................................................... 112- Erdem......................................................................................... 12

3- dev........................................................................................... 14II- TARHSEL AIDAN ETK................................................................ 15

A- Kk Topluluklarda Etik Anlay................................................ 15B- Geleneksel Topluluklarda Etik Anlaylar.................................... 16

1. Hint Etii.................................................................................. 162. Budist Etii............................................................................... 183. in Etii................................................................................... 204. Yahudi Etii.............................................................................. 215. Hristiyan Etii.......................................................................... 226. slami Etik ................................................................................ 24

III- ETN TEMEL UYGULAMA ALANLARI........................................ 26A- Tbbi Etik....................................................................................... 26B- evre Etii..................................................................................... 28C- Bioetik ......................................................................................... 29D- Bilim Etii ..................................................................................... 30

IV- ETN DER BLMLERLE LKS............................................ 31A- Amprik Bilimlerle ilikisi............................................................... 31

1. Sosyoloji................................................................................ 312. Psikoloji................................................................................. 32

B- Normatif Bilimlerle likisi............................................................ 331. Teoloji.................................................................................... 33

2. Hukuk.................................................................................... 34KNC BLMYNETM ET NEDR?I- YNETM ETNN TANIMI............................................................ 36II- YNETM ETNE UYGUN DAVRANILKELER........................ 39

A- Adalet ve Eitlik............................................................................ 40B- Doruluk ve Aklk...................................................................... 41C- Tarafszlk..................................................................................... 42D- Sorumluluk ve Hesap Verebilirlik.................................................. 43E- nsan Haklarna Ballk ve Kuruma Sadakat............................... 45F- Olumlu nsan likileri Kurma....................................................... 46

G- Kaynaklarn Etkin Kullanm (Tutumluluk).................................... 47


5/160

III

III- YNETMDE ETK-DII DAVRANILARIN TRLER................... 47A- Kiisel G Kullanmna Dnk Etik-D Davranlar . 48B- Maddi Menfaat Kazanmna Dnk Etik-D Davranlar 49

1- Rvet................................................................................... 49

2- Zimmet.................................................................................. 503- rtikap-htilas........................................................................... 51C- Resmi Stat Kullanmna Dnk Etik-D Davranlar... 51

1- Yolsuzluk................................................................................. 512- Kayrmaclk............................................................................ 523- Araclk.................................................................................... 534- Patronaj................................................................................... 545- Grev Sonras Eski Statden Faydalanma ve kinci Edinme................................................................................. 55

IV- ETK-DII DAVRANILARIN NEDENLER...................................... 55A- Sosyolojik Nedenler...................................................................... 55

B- Psikolojik Nedenler....................................................................... 57V- YNETSEL AIDAN ETK-DII DAVRANILARIN NEDENLER 59

A- sel Nedenler.............................................................................. 591- Weberyan Brokrasi Modeli................................................... 592- Takdir Yetkisinin Kullanm.................................................... 613- Yasalarn Yetersizlii............................................................. 62

B- Dsal Nedenler.......................................................................... 621- Gelime Srecinin Sanclar.................................................. 622- Kresellemenin Gtrleri................................................... 64

VI- ETK-DII DAVRANILARA KARI GELTRLECEKNLEMLER .................................................................................... 67A- Etik Yasalar................................................................................. 67B- Etik Komiteleri............................................................................ 69C- Servet Bildirimi Yasalar.............................................................. 70D- kar atmas Yasalar............................................................. 70E- hbar Etme (Whistleblowing)....................................... . ............. 71

NC BLMNGLZ DAR YAPILANDIRMASINDA YNETM ETI- DAR YAPININ GENEL ZELLKLER............................................. 75II- KAMU GREVLLER VE SORUMLULUKLARI.............................. 78

A- Kamu Grevlileri......................................................................... 78

B- Kamu Grevlilerinin Sorumluluklar

............................................ 79III- PERSONEL YNETMNEHAKM OLAN LKELER ................................................................ 80IV- YAPIYA HAKM OLAN TEMEL DZENLEMELER .......................... 84

A- Northcote - Trevelyan Raporu...................................................... 84B- Armstrong Memorandumu............................................................ 87C- Kamu Ynetim Yasas................................................................. 90D- Fulton Raporu.............................................................................. 95

V- YNETM ET UYGULAMALARI.................................................. 97A- Ynetim Etiine likin Gemi almalar................................... 97B- Ynetim Etiine likin ki rnek Olay........................................... 102

C- Kamu Hayatnda Standartlar Komitesi (Committee on


6/160

IV

Standardsin Public Life)............................................................... 104D-Kamu Hayatnn Yedi Temel lkesi.............................................. 107E- Kamu Hayatnda Standartlar Komitesince Hazrlanan Raporlar.. 109

1- Kamu Hayatnda Standartlar Raporu.................................... 109

2- Nolan Sonras Hazrlanan Raporlar...................................... 1153- Wicks Komite......................................................................... 1194- Wicks Komite Sonras Hazrlanan Raporlar. 122

SONU VE DEERLENDRME.......................................................... 131KAYNAKA......................................................................................... 142ZET................................................................................................... 152SUMMARY........................................................................................... 153


7/160

V

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makaleAD : Amme daresi Dergisibkz. : baknzC. : CiltCmnd : Commandev. : evirenFDA : First Division AssosiationG....B.F. : Gazi niversitesi ktisadi dari Bilimler FakltesiIMF : International Monetary Fund..S.B.F. : stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler FakltesiLtd. : Limited

NDPBs : Non-Departmantal Public BodiesNHS : National Healt ServiceNo : NumaraOECD : Organization for Economic Co-operation and

DevelopmentPC : Parliamentary CommissionerS : Says. : sayfaSBF Dergisi : Siyasal Bilgiler Fakltesi DergisiTI : Transperancy InternationalTD : Trk dare DergisiTODAE : Trkiye Ortadou Amme daresi EnstitsUK : United KingdomUS : United StatesUSA : United States of AmericaVol. : Volumevb. : ve benzerivd. : ve devamvs. : ve saireY : YlWTO : World Trade Organization


8/160

GR

ada uygarlk seviyesine ulamak ve bunu devam ettirmek

isteyen her toplumda, bu amaca hizmet eden kurum ve kurulularn

yaplandrlmas, sunulan hizmet ve faaliyetlerin nitelik ve nicelik olarak

artrlmas, bu hizmet ve faaliyetlerin etkin ve verimli bir ekilde sunulmalar

ve denetlenmeleri zorunludur. te bu noktada, etik ve ynetim etii

kavramlar nem kazanmaktadr. Etiksel bir ynetim, grevlerin icras iin

evrensel kabul gren deerlere dayal istenilir iyi nitelikte ilkelerin

belirlenmesi ve benimsenmesidir.

Rvet, yolsuzluk, kayrmaclk gibi brokratik bozukluklar,

ynetimde etik anlay eksikliklerinden kaynaklandndan, kamu rgtlerinde

etik ilke ve esaslarn belirlenip benimsenmesi, hizmetin sunumunda neyin

ahlaki olduu sorunsal

n

n saptanmas

na yol aarak, personelin dikkat

etmesi gereken hususlar sorgulayacak ve kamu hizmetinin daha etkin ve

kaliteli birekilde sunumunu salayacaktr.

Gnmzde siyasal, ynetsel ve sosyal kurumlarda yaygn bir

yozlama ve etik ypranma dikkati ekmektedir. Yozlam uygulamalarn

artan bir nitelik arzetmesi, ada demokratik ynetimleri tehdit eden bir

durumu da beraberinde getirmitir. Bu balamda, ynetimde etik-d

davranlarn belirlenmesi, etik olan davran tarzlarnn yerletirilmesi, etik-

d sapmalara kar birtakm tedbirlerin gelitirilmesi zorunluluk arz

etmektedir. Aristodan itibaren bir felsefi disiplinin ad olan etik, insanln

kaydettii gelimeler, hukuk devleti anlaynn yerletirilmesi abas


9/160

2

sresince, ilgi alann muhafaza etmi ve neyin ahlaki olduu sorunsalyla,

ahlakn felsefesiyle uramtr. 1980 ve sonrasnda ise, Bat dnyasnda

ynetsel reform almalarnn hzlanmasyla birlikte, artan bte aklarnn

kapatlmas konusunda eitli yaklamlar nerilmitir. Bu yaklamlarda,

kamu harcamalarn ksmak suretiyle daha az maliyetle, daha etkin ve

verimli, tarafsz ve adil hizmet sunulmas gereklilii, ynetimleri ahlaki

temellere dayal bir ynetim anlayna yneltmitir. Ancak, ahlak felsefesinin,

toplumlar, kltrler, hatta alt kltrler arasnda dahi farkllk gstermesi, etik

ilkelerin neler olduunu saptamay gletirmitir.

Bu dorultuda, kendisine temel insani deerleri rehber edinen etik;

bir ynetimde istenilir iyi nitelikteki ilke ve esaslar, deerleri hedef almakta ve

etik standartlar ile kamu gcnn ktye kullanmna kar nemli bir denge

unsuru tesis edilmi olmaktadr. Ynetimde etik ilkelerin belirlenmesi hi

phesiz neyin etik olmadnn belirlenmesi ile daha kolay bulunacaktr. Bu

kapsamda kullanlan aralar asndan etik-d davranlar; kiisel g

kullanmna dnk davranlar, resmi stat kullanmna dnk davranlar ve

son olarak maddi menfaat kazanmna/kullanmna dnk davranlar olarak

karmza kmaktadr.

Bir ynetimde grlecek bu davran trleri, hi phesiz toplumun

gelimilik dzeyine bal olarak deimektedir. Gelimekte olan lkeler;

kapallk, gelimemilik, organik ilikilerin hakim olmas, kitle iletiim

aralarnn yaygn olmamas ve en nemlisi hukuk devleti anlaynn

benimsenmemesi nedenleriyle ynetim yapsndaki bozulmalar iin uygun

ortam

yaratmaktad

rlar. Ynetimlerindeki bu patalojik durumlar, lkenin


10/160

3

gelimilik dzeyinden beslenmekte ve lkenin gelimesi nnde byk bir

engel oluturmaktadr. Bu noktada, ynetim etii anlaynn gelitirilip

yerletirilmesi, bozulmalarla mcadelelerde nem kazanmakta ve bir bakma,

lkenin gelime srecinin nn amaktadr. Ynetimde etik yasa ve

komitelerin oluturulmas, menfaat atmalarnn engellenmesi, kamu

menfaati kavramnn nem kazanmas ve ihbar etme mekanizmas ile

ynetimde etik-d durumlardan haberdar olunmas, bu srete kullanlacak

temel mekanizmalar olarak karmza kmaktadr.

Bu balamda, aratrma evreni olarak seilen ngiliz idari yaps,

ynetim etiine ilikin dzenlemelere yer vermesi ve bu alanda

kurumsallama ynnde admlar atmas bakmndan nem arzetmektedir.

Nitekim, OECD tarafndan 1996 ylnda karlan Ethics in Public Service

adl raporda 29 OECD lkesi, etiksel altyap oluturma abalar asndan

l tasnife tabi tutulmutur. Kamu ynetimlerinde etiksel almalar

mstakil bir ekilde dzenleyen be lkeden biri olmas asndan da

ngiltere, almann odak noktas olmutur. ngiltere de ynetimde artan

bozulma ve patronaja kar saptanan kurallarn ve gelitirilen nlemlerin yer

ald ilk dzenleme, 1854 tarihli NorthcoteTrevelvan Raporudur. Anlan

Rapor, ynetim etiine ilikin hazrlanan ilk ciddi dzenlemedir. Gelien sre

ierisinde, benzer nitelikte pek ok alma yaplm, ancak, planl

kurumsallama abalar 1994 ylna rastlamtr. Bu tarih ile Nolan Komitesi,

etiksel bir ynetim anlaynn yerletirilmesi ve kurumsallatrlmas

almalarnda ba aktr olmutur.


11/160

4

Bir yandan, kamu grevlilerinin kendilerine yaplan hakszlklara

kar hak ve ykmllklerini bilmelerinin, dier yandan, kamu hizmetlerine

uygun bir sorumluluk ve hesap verebilirlik sistemini salayan ynetim etiinin

en nemli uygulama arac olan, Kamu Hayatnda Standartlar Komitesi

(Committee on Standarts in Public Life), kamuya hizmet edenlerin

uygulamas ve uymalar gereken etiksel ereveyi izmitir. Daha iyi

kodifikasyon almalarna dnk olarak tavsiyelerde de bulunan Komite,

uyulmas gereken temel rehber ilkeleri belirlemi ve ynetim yapsna ok

nemli bir katk salamtr.

Kamu hayatnda standartlara ilikin artan endielere bir yant olarak

oluturulan bu Komite, kamu hizmetinde etik standartlara karar vermede

nemli ve genel bir role sahip klnmtr. Bu dorultuda, kamu alanlarnn

ticari ve mali aktiviteleriyle ilikili dzenlemeleri iererek, kamu hayatnda en

yksek standartlar garanti edecek ekilde tavsiyelerde bulunmaktadr. Bu

balamda, kamusal alana ilikin artan endielere ynelik nemli bir adm

olduu, ynetimde etik-d davranlarn azaltlmas ve etik ilkelerin rehber

edinilmesine nemli bir katk salad sylenebilir. Salanan bu

kurumsallama faaliyeti ile iyi ynetim anlaynn tesis edilmesi ve etik-d

durumlarn alnacak nlemler ile azaltlmas salanarak, kamu kaynaklarnn

kamusal hayatn ilkelerine uygun birekilde kullanmnn n alacaktr.

Teorik erevede ve kamu ynetimi merkezli bir yaklamla ele

alnan bu almada irdelenen konunun amac ve snrlandrlmas

bakmndan, ngilteredeki ynetim etii karar ve politikalarna deinilecektir.

Bu erevede, etik teriminin teorik a

klamalar

s

n

rl

tutulmu ve etik-alt


12/160

5

disiplinlerine yer verilmemitir. ngiliz idari yaplanmas asndan ise yapya

hakim dzenlemeler nem arz ettiinden, 1994 ve sonras oluturulan komite

ve hazrlanan raporlar, gelinen noktay gstermesi asndan genel hatlar ile

incelenmitir.

Yukarda belirtilen kapsam ve snrllklar ile tez, ana blm ile bir

sonu ve deerlendirme blmnden olumaktadr. Etik teriminin kavramsal

ve tarihsel analizinin yapld birinci blm, drt alt balktan olumakta olup,

bu blmde; kavramsal olarak etik teriminin kapsam ve s

n

rl

l

klar

na yerverilmektedir. Anlan blmde ayrca, etiin tarihsel adan kk

topluluklardan itibaren gnmze kadar olan geliim sreci incelenmekte ve

temel uygulama alanlar ile dier bilimlerle ilikisine yer verilmektedir.

Ynetim etiinin incelendii ikinci blm, alt alt balktan

olumaktadr. Ynetim etiinin analiz edildii bu blmde, ynetimde etik

olan ve olmayan ilkelere yer verilmekte, etik olmayan davran tarzlarnn

nedenleri ve bu davran tarzlarna kar gelitirilecek nlemler

irdelenmektedir. Szkonusu blm, ynetimdeki etik-d davranlarn

nedenleri ve gelitirilecek nlemlere yer vermesi bakmndan orijinallik arz

etmektedir.

ngiliz idari yapsnda ynetim etii politikalarna deinilen nc ve

son blmde ise, idari yapnn genel hatlar izilerek, yapya hakim olan

temel dzenlemelere ve temel etik politikalara yer verilmektedir. 1994 ve

sonrasndaki almalara deinilen bu blm, konunun genel bir

deerlendirmesinin yapld ve temel bulgularnn yer ald sonu ve

deerlendirme blmyle nihayetlenmektedir.


13/160

6

BRNC BLM

ETK TERMNN KAVRAMSAL VE TARHSEL ANALZ

Bireyin, yesi olduu topluma uyumunun salanmas kaygsndan

hareket eden ve erdemli olma tavrna toplumsallk boyutu kazandrmay

hedefleyen ahlakn felsefesi veya alma alan, etii ifade etmektedir.

Kavramlarn mulakl, etik olan ve olmayan belirlemenin evrensellikten

uzakln salamakta, ancak genel hatlaryla bir tanmlama

yaplabilmektedir. Etik teriminin kavramsal ve tarihsel adan analizinin

yaplaca bu blmde, etiin uygulama alanlarna da deinilerek, etiksel

alan saptama hedefine yerverilmektedir.

I- ETK KAVRAMI

A- Kavramsal Olarak Etik

Aristodan itibaren bir felsefi disiplinin ad olan etik, kken itibariyle

Yunancadaki ethos szcnden tretilmi olup, iki farkl kullanma sahiptir.

lk kullanmnda, alkanlk, tre, gelenek anlamn tamakta ve hareketlerini

antik kentte geerli olan treye uygun olarak dzenlemeye alkn kii, ahlak

normlarna uygun davrand lde etie uygun davranm kabul

edilmektedir. Daha dar ve ikinci kullanmnda ise etie uygun davranan kii,

aktarlan deer ve kural llerini kavrayarak ve zerinde dnerek iyiyi

gerekletirmek amacyla alkanla dntrendir. Bylece alkanlk, tre,

veya gelenek karakter anlamn da almakta ve etik, erdemli olann temel tavr


14/160

7

olmaktadr.1 Dolaysyla, etiin bireysel ve toplumsal iki yn ortaya

kmaktadr. Bireysel ynyle etik, erdemli birey olmay, toplumsal ynyle

ise erdemli bir toplumun kurallarn ifade etmektedir.

Yunancadaki ethos kavramnn latince karl ise mos

szcdr ve bu szck hem tre hem de karakter anlamna gelmektedir.

Ahlak veya tre, bir toplulukta karlkl ilikilerle gelien sayg ve benimseme

sreleri sonucunda oluan ve norm olarak geerli klnan eylem modellerini

iermektedir.

2

Bu dorultuda etik szc, hem geleneksel hem de gnlkdildeki kullanm ile ahlak ve tre szckleriyle eanlaml kullanlmakta ve etik

ahlakn bir alma alan halini almaktadr.3 Bir baka tanmlamada ise etik,

belli bir ahlakllk unsuruna sahip, belli bir yaama idealini hayata geirmek

yolunda mcadele eden birey asndan, ikinci olarak yesi olduu toplumun

yaayn eletiren, hatta mahkum eden ve dolaysyla mevcut deerler

silsilesi yerine, alternatif deerler yaama kurallar ihdas etmeye alan bir

filozof tavr asndan ve son olarak ahlaklln dilini analiz eden, ahlaki

kavram ve yarglar tartan bir felsefeci asndan deeri konu alan, bir

dn tarz, ahlaki ilkeler teorisi veya bir felsefi disiplin olarak ifade

edilmektedir.4

Bu disiplin bir yandan, bir eylemi ahlaki adan iyi eylem yapan

etiksel durumu sormakta ve dev, ykmllk, iyi gibi kavramlar

1 Annemarie Pieper, Etie Giri, ev. Veysel Atayman-Gnl Sezer, Ayrnt Yaynlar,stanbul 1999, s.22-34.2 Annemarie Pieper, a.g.e., s. 34.3 Terry L. Cooper, Handbook of Administrative Ethics, Marcel Dekker, NewYork 1994,

s.365-369.4 Ahmet Cevizci, Etie Giri, Paradigma, stanbul, Ocak 2002, s. 1.


15/160


16/160

9

insann szkonusu ilikileriyle bu varlklara ynelen eylemlerini dzenleyip

anlamlandran norm, ilke, kural ve deerler btnn ifade eder. Buna gre

ahlak, bir kltrde kabul grm, belirlenmi, tanmlanm deerler toplam

ve amalarla, bu deerlerin nasl yaatlacaklarn, amalara nasl

ulalacan ortaya koyan kurallar bei veya inan, emir, yasak, norm ve

deerlere gre dzenlenmi ve bu dzenlemeye bal biimde trelemi,

geleneksellemi yaama biimi olarak tanmlanabilir.9

Toplum yaam

na ilikin temel kurallar

n da anahtar

n

veren ahlak,ounlukla din veya akl temeline dayandrlmaktadr. Ahlakn temelini dine

dayandran yaklamlara gre, Tanr tm evreni ve hereyi yarattndan

iyilii de yaratmtr ve iyilik ahlak temsil etmektedir. Bu teoriye gre (Divine

Command Theory) ahlaki olarak iyilik, Tanrnn isteklerini ifade etmektedir.10

Dier yandan, ahlak aklla temellendiren ve ounlukla Kant tarafndan

savunulan anlaya gre ise, ahlakn temeli ne doann dnda ne de

iindedir ve salt ahlak, Hristiyan ahlakndan yani din temelinden de

bamszdr. Ahlak dine bal deildir, aksine, din ahlaka dayanr ve en

yksek ahlak ilkelerini veren ancak ve ancak akldr.11

Dayand temel ne olursa olsun, ahlakn kaynandan ok ahlakn

kaynaklk ettii hususlar daha byk nem arz etmektedir. yle ki ncelikle,

ahlak insan duygusunu, dncesini, eylemini, vicdann sesine kulak vererek

doru-yanl, iyi-kt diyerek deerlendirmekte, kendisi ile tekiler arasndaki

9 Ahmet Cevizci, 2002, s. 3.10

Peter Singer, A Companion to Ethics, Blackwell Publishing ,1999, s. 527.11 Bedia Akarsu, Immanuel Kantn Ahlak Felsefesi,nklap Yaynlar, stanbul 1998 s. 72.


17/160

10

ilikiye ahenk katmaktadr.12 Bu toplumsal ahenkle birlikte bireyin yesi

olduu grubun temel ihtiyalarn paylatn hissederek, bir grup ierisinde

etkili ve umutlu almasn salayarak, onun duygusal oluumuna katkda

bulunmakta ve onun yesi olduu grubun tanmlad fikir ve deerlere,

otoriteye isel, bireysel bir itaati gelitirmesini mmkn klmaktadr.13 Bu

dorultuda toplumsal ahengi, bireysel, iselletirilmi bir itaatle salarken,

bireylere, uymalarn gerekli klan haklar, devleri, toplu uygulama ve

politikalar

lzumlu grmektedir.

14

Etik ile ahlak arasndaki ilikiye gelince, ncelikle etik ahlak ile zde

deildir. Etik, ahlak felsefesidir ve buna karn ahlak, etiin aratrma

alandr.15 Bir yandan, ahlaki davran modellerinin ve temel tutumlarnn

betimlenmesi ve zmlenmesi, te yandan, ahlakiliin gerekliliinin

yntemsel adan temellendirilmesi araclyla pratiin deerlendirilmesi

suretiyle karmak olan ahlaki eylem alannn akl yardmyla

sadeletirilmesini ifade eden etik, bir felsefi disiplin ve ahlaki eylemin bilimidir.

Etik, ahlak retmemekte, ahlak zerine konumaktadr.16

Spinozaya gre ise ahlak felsefesi, ahlakllk gibi anlamlara gelse

de etik, devleri yerine getirerek nasl iyilie ulalacan anlatan ahlak

felsefesi ile bir benzerlik tamamaktadr. Ona gre etik, allagelmi ve

gnlk yaamda ahlakszlk, zayflk gibi olumsuz sfatlarla ifade edilen tutum

12 zcan Kknel, Bireysel ve Toplumsal iddet, Altn Kitaplar, stanbul 1996, s. 81.13 Richard A. Chapman, Style in Administration: Reading in British PublicAdministration, George - Allen & Unwin, Oxford 1971, s. 170.14 Peter Madsen, Jary M.S. Shatrtz, Essentials of Government Ethics, MeridianPublishing, New Zealand 1992, s. 33.15

Aziz allar, Ansiklopedik Kltr Szl, Altn Kitaplar, stanbul 1983, s. 135.16 Annemarie Pieper, 1999, s. 20-28.


18/160

11

ve davranlar anlayarak insann nasl daha zgr klnabileceini

anlatmaktadr. Dolaysyla din ve ahlak sistemlerinin ahlakszlkla mcadeleyi

tlemesine karn etik, onlar anlamaya almay telkin etmektedir. Zira

insan, ancak davranlarnn nedenlerini anlad zaman erdemli olmay

baarabilecektir.17

Fromma gre ise; ethostan retilen etik, ideal ve soyut olana iaret

etmekte ve ahlak kurallarnn, deerlerinin incelenmesi sonucunda ortaya

kmaktad

r. Bu kapsamda etik, toplumda yayg

n olan ahlak kurallar

ndandaha zel ve felsefi olandr. rn. Sanat etii, bilim etii vs. gibi alanlar iin

ortak olan ilkeleri, daha zel, yazl ilkeleri iermektedir18 ve doru ve yanl

insan davranna ilikin sosyal konvansiyonlara atfta bulunan ahlakilii ve

etiksel teoriyi ieren bir disiplindir.19

C- Etie likin Temel Kavramlar

1- Deer

Deer, szlk anlam ile bir varln veya olayn insan iin nemini

belirleyen inantr ve yalnz bireysel deil, rgtsel dzeyde de

geliebilmektedir.20 rgtsel ve bireysel seviyesinin tesinde, toplumsal

hayatta, toplumlarn kltrel zellikleriyle benzerlik tayan genel deerler de

bulunmaktadr. Genel deerler, kamusal alandan kaynaklanan, frsat eitlii,

eitlik, sivil ve dini zgrlkler, sorumluluk, demokrasi, insanlk ve

17 Moris Fransez,Spinozann Taosu, Yol Yaynlar, stanbul 2004, s.132-133.18 Erich Fromm, Erdem ve Mutluluk, ev. Ayda Yrkan, Trkiye Bankas KltrYaynlar, No: 325, Ankara 1995, s. 26.19 Tom L. Beaucamp, James E. Childers, Principles of Biomedical Ethics, OxfordUniversity Press, 1994, s. 5.20

nayet Aydn, Ynetsel, Mesleki ve rgtsel Etik, Pegema Yaynclk, stanbul 1998,s.15-16.


19/160

12

arkadalk, adil kurallar iinde yarma, vatanseverlik, teknolojik ilerleme vs.

temel deerleri ifade etmektedir.21

Doru ynetim, toplum hayatna dnk kurallar salamak amacyla

bir birey veya grup tarafndan adapte edilen ahlak ilkeleri etii ifade ederken,

deerler, gnlk yaantdaki ynmz bulmay salayan inan ve

davranlardr.22

Bu kapsamda etik deerlerin, kiinin ya etik ilikilerinden edindii

deer korumaya dnk eylemleri araclyla kazand belirli zellikleri ya da

bu etik ilikilerinde belirli bir ierii olan deerlilik yaantlar olduu

grlmektedir. Etik deer, etik kii deerleri ve etik iliki deerlerinden

olumaktadr. Etik kii deerleri, bireyin eylem ve tutumundaki drst, saygl,

adil, zgr olma gibi zellikleri ierirken, sevgi, sayg, minnet gibi bir kiinin

bir baka kiiyle ilikisindeki deerlilik yaantlar ise etik iliki deerlerini

oluturmaktadr.23

2- Erdem

Erdem, bize gre greceli olan bir aracn, pratik akla sahip birahsn

buna karar verecei ilkeyle ve rasyonel bir ilkeyle, karar verilen bir arala

salanan zmle ilgilenir ve Aristoya gre; etiksel veya doru olan

davrann marjinal ekillerde dnme ve hareket etme arasndaki denge

veya ara, erdemi ifade etmektedir.24 Bir baka ifadeyle erdem, toplum

21 Robert Cooley Angel, Free Society & Moral Crisis, The University of Michigan Press,1958 s. 21-22.22 Gerald Corey, Marianne S. Corey, Patrick Callanan, Issues and Ethics in the HelpingProfessions, Brooks/Cole, 1998, s. 3.23 Ioanna Kuuradi, Etik,Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara 1999 s.173-179.24

David L. Martinson, Ethical Decision Making in Public Relations: What would AristotleSay? Public Relations Quarterly, Vol. 45, No: 3, Fall 2000, s. 20.


20/160

13

yaamndaki ilikilerde sergilenen davranlarda, orta olma, makuliyet

sergilemeyi iermektedir.

Aristoya dayanan erdem etii, eylemde bulunan kiiyi odak noktas

almaktadr. Erdem, toplum tarafndan deerli bulunan karakter

zellikleriyken, erdem etii, bireyi belirli bir davrana ynelten karaktere

bal motivleri nem asndan ilkelerin nne koymaktadr.25 Bireysel adan

erdem, bedenin deil, ruhun bir etkinliidir ve arl, yanl olan, eksiklii

yerilen, ortas

vlen ve isabetli olan eylemlerle ilgilenmektedir. yilerin bireit, ktlerin eitli olduunu ifade eden Aristoya gre, baz edimler ise

hasetlik, kskanlk, hrszlk gibi arlk ya da eksikliklerinin deil,

kendilerinin kt olduu eylemlerdir. Buna karn, para kullanm, onur-

onursuzluk, fke-sinirlilik, arlatanlk-samimiyet-mstehzi, aklabanlk-

akaclk-yabanilik, kavgac-dost-dalkavukluk gibi her davran tarznn ar

ve eksik marjinal olularna ortalama bir uzaklk, erdemli davran tarzn

oluturmaktadr.26 nsancl bir etik anlay asndan iyi, yaamn

onaylanmasdr ve erdem insann kendi varoluuna kar sorumluluunu

ierirken, iyilii de temsil etmektedir.27

Sokrates e gre ise erdem, yaamann amac olan mutlulua

ulamann yoludur. Ahlakn amacnn insan mutlulua ulatrmak olduuna

inanan filozofa gre, insan ancak erdemli olarak mutlu olabilir. Erdem ise bilgi

ile edeerdir. Erdem olan bilgi, iyi olmal, insan iyi klmal ve yaam iyi hale

25 Ayegl Demirhan Erdemir, Yasemin Ouz, Klinik Etik, Nobel Tp Kitabevi, stanbul 2001s.18.26

Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Ayra Yaynlar, Ankara 1998, s.21-4.27 Erich Fromm, Kendini Savunan nsan, ev. Necla Arat, Say Yaynlar,1998, s.53.


21/160

14

getirmelidir. nsann doasn gerekletirmesini ve mutlulua ulamasn

salayan tek bilgi, neyin iyi ve neyin kt olduuna yneliktir. Gerek bilgi

tm insanlar iin kazanlmas gereken ve insann kendisine ilikin bilgidir.28

3- dev

Bireyin, toplumun yesi olmas dolaysyla kendisinden beklenen,

yapmas gereken (eylem) davran tarzlarn ifade eden dev kavram, iyi

istenci belirlemek, aydnlatmak ve ak klmak iin Kant tarafndan

incelenmitir. nsan eylemlerini, deve uygun olanlar ve olmayanlareklinde

tasnif eden Kanta gre, bir eylem bir yasaya uygun olarak isteniyorsa bir

devdir ve ahlaki bir eylemi belirleyen de yasa karsndaki sayg yani devi

ifa edebilme yetisidir.29

deve uygun olarak yaplan bir eylemi ahlaki klan, ulalacak ama

deil, onu yapmaya karar verdirten dnce olmaldr. Bir baka ifadeyle,

istenerek yaplyorsa ahlaki alana tekabl edecek olan dev, uygar bir

toplumun yeleri asndan kr krne uyulacak soyut buyruklar deil, akl

ve zgrlk gibi nemli ilkelerle ilerlik kazanan, uygar bir toplumun

bireylerine yakr bir bilinle uyulmas gereken buyruklar btnne iaret

etmektedir.30

28Platon, Sokratesin Savunmas, ev. Teoman Aktrel, stanbul 1982

29 Bedia Akarsu, 1998, s. 91-94.30

Immanuel Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara2002, s. 15.


22/160

15

II- TARHSEL AIDAN ETK

A- Kk Topluluklarda lkel Etik Anlay

Kk lekli bir toplum, yelerinin milyonlardan ziyade yzler ve

binlerle ifade edilebildii, teknolojisinin avclk ve toplayclkla topluluk

iindeki zirai ve hayvansal retime dayand ve sosyal ilikiler ann iie

getii bir oluumdur.

Kk lekli bir toplumda etik anlay da belirsizlik gstermektedir.

Bu kapsamda ne belirli bir doktrin vardr ne de deer ve ilkelerden

bahsedilebilir. Bu tr rgtlenme modellerinden iki byk nehir medeniyeti;

Mezopotamya ve Msr dikkati ekmektedir.

Mezopotamya uygarl, yasal belge ve yasalarnn insanlarn ve

topran kontrol iin devlet ve dinin birliini gsteren monarik ve tapnak

devlet kurgusunu yanstmaktadr. Her ehir devletin bir Tanrs vardr ve

topraklar ona aittir. Kral, Tanr tarafndan ona gnderildii varsaylan fakat

mevcut sosyal etik ve uygulamasnn yansmas olan bir yasaya gre toplumu

ynetmektedir. Bir baka deyile, kral sosyal etii ve uygulamasn ortaya

koymaktadr.

En nl Mezopotamya hukuk kural, Hammurabi kanunlardr.

Adalet, ncelikle ekonomik adaleti ifade etmekte ve kanunlarn ou,

mlkiyet ve i szlemelerini zmeye ynelmektedir. Hukuk, kadna kar

erkei, zgr ve kleye kar ise aristokrat savunmaktadr.

Etik meseleler Mezopotamya da gelitike, etiksel vurgu ayn lde

Msrda da gelimi bulunmaktadr. Msr etiinin kalbi, Tanrnn kurduu ve


23/160

16

firavunun garanti ettii adalet, denge, kural, dzen ve gerek anlamlarna

sahip olan bir kelime yani maattr. Maat tanmlayan bir yasa ise

bulunamamtr. Msr etiinin baz boyutlar lmden sonraki yaamla ilgili

olup, sular; hayvan ve insanlara kt muamele, hrszlk, cinayet, ikence,

ac ektirme, fuhu, bir hizmetkarn efendisini zan altnda brakmas ve

iftiradan olumaktadr. zellikle hayvanlara kar zulmn su saylp

yasaklanmas eski dnyadaki olaan d bir sylemin ifadesidir.31

B- Geleneksel Topluluklarda Etik Anlay

lar

1- Hint Etii

Genel olarak eski hint insan, ahlaki kararlarnda iyinin tarafnda

olmu ve mutluluk, salk, varolu, sakinlik, haz, arkadalk, bilgi ve geree

deer vermitir. Kt olarak ise ac ekme, mutsuzluk, hastalk ve kaza,

lm, ac

, k

zg

nl

k, dmanl

k, cehalet, yalan gibi muhalif kavramlara yer

vermitir.

Eski hint felsefesinde, iyi eyler evrene sunulabildii zaman en iyinin

mmkn olaca dnlm ve en yksek iyi rita olarak isimlendirilmi,

bylece doal dzenin toplam uyumu tanmlanmtr. Sosyal ve ahlaki dzen,

doal dzenin bir parasdr ve yanl olan dzensizlik yani unrita dr. Doru

ve doruluk rita ile tanmlanmakta ve bu terim, erdemi, deerli bir ahlak

normuna sahip olmay da ifade etmektedir.

31 Peter Singer, 1999, s.14-35.


24/160

17

Bu felsefede etik olarak ifade edilen normatiftir ve iyi olann

dzenlenmesidir. Hint etii; brahman etii, jaina etii ve gandian etii olmak

zere farkl felsefeye dayanmaktadr.

Brahman-hint etiine gre Brahman toplumu, adan ifade

edilmektedir. lk olarak, Hristiyan hukukunun toplama yazlar, vedalar nihai

otoriteyi temsil etmekte ve bu ilkeler, insan ynetimi iin modelleri olan

Tanrlar iermektedir. kinci olarak, sosyal dzen kast haline getirilmi ve

s

n

flara ayr

lm

t

r. Brahmanlar veya Ruhban s

n

f

, kshatriyal

lar (kraliyetsnf), vaishya (ticari-burjuva snf) ve shudrahlar yani avam grubu olarak

ifade edilen bu snflar arasnda gei yoktur. nc olarak, doruluk, verici

olmak, kstllk, efkat, memnuniyet, onaylayc ve affedici olmak, hrszlk

yapmamak gibi insani ve ahlaki deerlere nem atfetmektedir. Brahman

felsefesi, dharma ve karma felsefelerini retmitir.

Jaina etii ise Hindistanda daha az bilinen etik geleneklerdendir ve

hem bir hayat yolu hem de bir felsefe sistemine sahip, Budhann ada

Mahavira tarafndan, M.. 500 yllarnda kurulan, teistik olmayan bir kiisel

Tanr inancdr. Jainann temel inanc, dnyadaki her varln ayrc

zelliinin hayati enerji ve mutluluk dolu bir ilkeye veya Jivaya sahip

olmasdr. Jaina etii, yaamn snrlarn izerek, et, alkol, gda tketimi, kt

muamele ve tacize kar kurallar belirlemi ve ruhun erdemli olmasnn

yolunu bedenin baz zevklerden arndrlmas olarak grmtr.


25/160

18

nc ve son Hint etii, Gandhian etiidir. Mahatma Gandi

tarafndan ortaya konan bu felsefe, doruluk zerinde olumu ve doruluu

Tanr ile zdeletirmitir.32

2- Budist Etii

29 yanda kraliyet sarayn terk eden Siddharta tarafndan ortaya

konan Budizm, ac ekmeden zgrlemeye doru iyi bilinen bir etiksel yol,

bir hayat yolu, bir pratik mesele olarak etikle ilgilidir.

Temel retisi, dnyasal ve bedensel zevklerden kurtulup mutlu

olmak olarak belirlenen Budizm, zevklerden arnlan aamay nirvanaya

ulamak olarak tanmlamaktadr. Nirvanaya ulamam bir beden iin

yeniden dnyaya gelmek zahmetli ve ac veren bir durumdur. Bu yzden

acdan kurtulmann yolu, erdem, adalet, hak ve hukuk gibi prensiplere

bal

l

kt

r. Bir baka deyile, iyi olan

yapmak ve kt olan veya bakalar

n

incitmeye yol aacak hereyden uzak durmak gerekmektedir.33

Budha, srekli olarak etiin soyut boyutlarn vurgularken, bunu ayn

zamanda, meditasyon uygulamalarn takip etmede ve deerleri uygulamada

iyi bir hayat yneterek, belirlenmi bir kiisel aratrma olarak grmtr.

Meditasyonun gelimesi, gnlk faaliyetlerin gelimesini salam ve bireysel

ahlak gelitirmitir. Bylece Budist etiinde, analiz ve argmann rasyonel bir

anlamas, bir hayat yolu ve ynetimin yasal bir tavsiyesi ve sosyal bir ifade

tarz olarak etiin entegrasyonu vardr. Budha doktrini znde, insan

cefasnn, fiziksel acnn ve hastaln, psikolojik atmann merkezinde

32

Peter Singer, 1999, s. 43-56.33Korhan Kaya, Budistlerin Kutsal Kitaplar, mge Kitabevi, Ankara 1999, s.21, 22, 79.


26/160

19

dukka nosyonu vardr. Bir birey veya ben olarak isimlendirilen ey,

Budhaya gre srekli deiimde olan fiziksel ve psikolojik faktrlerin

birleimidir.

Budhaya gre felsefi olarak bir etik sistemi iinde, ilk olarak zgr

istek nosyonu, ikinci olarak iyi ve kt arasndaki ayrm ve nc olarak da

ahlaki tedbir asndan tedbir nosyonu bulunmaktadr.

Bu etik sistemi, bir yandan, maddeci ve insann ruhsal oluumuyla

ilikiliyken, bir dier yandan, birey iin sonu mutluluu fikrini yzletiren bir

sonusal etik modelini ifade etmektedir.

nsanolunun ahlaki geliimiyle ilikilendirilen bir etik olarak Budist

etii, bilinci aydnlatan durumlar kadar karartan konularla da ilgilidir. Budhaya

gre ktln temel kkeni vardr. ldrme, alma, yanl bir ekilde

zevk edinme, yanl

konuma ki iftira da h

rs ve intikam kadar ktdr.

Bu felsefede, olumlu ahlaki deerler yani erdemler ise u ekilde

gruplandrlmaktadr:

- Doruluk, drstlk

- Nezaket, efkat, kibarlk vs.

- Kendini kstlama, kendini kontrol, temizlik, sabr.

Budizmdeki bu erdemler, iyi bir hayat ve toplum iin temel

gereksinimlerdir. nsan hayatna ve varlna sayg, zararl maddeler, zevkler


27/160

20

ve gayri meru ilikilerden kanma bir Budist toplumunun temel ahlaki

nosyonunu oluturmaktadr.34

3- in Etii

Daha modern ve sosyal olan in yasalar, etik terimi karlnda

yollar ve erdemler anlamna gelen dao de terimini kullanmaktadr. Dao

nesnel rehberken, de yani erdem, bir daoyu aratrmay ieren hner ve

karakterlerden olumaktadr. De, bir aile, devlet ve bireyi insan sisteminin bir

ksmnda daonun fiziksel olarak gereklemesi olarak grmektedir.

in etiini, Pozitif Dao Periyodu (Konfuys ve Mozi), Dil Kart

Dnem (Yangzhu, mencius ve Laozi), Resmi Meta Etik Dnemi, Zhuangzi ve

Daoist Gereklik ve Xunzi, Pragmatik Konfuyzim, Karanlk alar dnemi

olarak ayrmak mmkndr.

Klasik in Etiine damgasn vuran en nemli filozoflardan biri hi

kukusuz, klasik periyodun da en nemli dnr olan Konfystr. Bir

sosyal ynetim yasas da neren filozof, Li kitabnda dao fikrini balatmtr.

Konfyse gre dilin temel grevi, hareketlerimize rehber olmaktr. Filozof,

dili davranlar dzenlemekte kullanmaktadr. En genel kullanmyla li

gelenekleri, i ise deontolojik olarak grevi ifade etmektedir. 35 Konfys

yaamn her alannda insanlarn fedakarlk, alak gnlllk, doallk

zelliklerini tamas gereklilii zerinde durmu ve erdemli olmann, bencil

olmamak, kendisi iin istediini bakas iinde istemek ve kiinin i dnyasn

temizlemesi demek olduunu ifade etmitir. Ayrca vicdan, deerlerin

34

Peter Singer, 1999, s. 58-60.35 Peter Singer, 1999, s. 69-81.


28/160

21

uygulanmasnda en samimi kriter olarak grmekte ve ahlaki kurallara

ball telkin etmektedir.36 Konfys ahlaki kurallara balln, eitim ve

isellikle salanacana inanmakta ve iyi olan konumann gerekliliini

vurgulamaktadr.

in etiine damgasn vuran bir dier filozof ise Lao Tzu ve felsefesi

Taoculuktur. Taoculuk, in mparatorluundaki kurumlar ve uygulamalar

asndan etik ve dini bir temel tekil eden Konfys geleneiyle tarih

boyunca yan yana varolmutur. Taocular hem gizli bilimlerin hem de ilkelbilimin takipileri olarak in kltrnde doay en ok inceleyen ve deney

yapan edirler. Onlara gre, cennetsel brokrasinin bandaki yorgun

imparator, doal alemin almasndan ve ahlaksal adaletin idaresinden

sorumlu ruhlar ynetmekteydi ve meditasyon, ruhlar uyararak, dao ile bir

olmalarn salamaktayd. Taocular, kendilerini ahlaksal adaletin hizmetkar

olarak ifade etmi ve in etik retisinde nemli bir yer kaplamlardr.37

4- Yahudi Etii

Yahudilik terimi dinle ilgili olan ve olmayan olmak zere iki farkl

kullanma sahiptir. Dinle ilgili olmayan yani sekler anlamda ulusal ve kltrel

bir anlama sahiptir. Dini boyutta yahudilik tanm drt farkl hareket tarzna

iaret etmektedir. Bunlar; ortodoksluk, muhafazakarlk, yeniden yaplanma ve

reformizmdir. Uygulamadaki uyarlamasn ise Halakhah veya Yahudi hukuku

olarak isimlendirilen normlar dorultusundaki soyut ifadesinde bulmaktadr.

36Konfys, Syleiler, ev. Hakan Arslanbenzer, ule Yaynlar, stanbul 1988, s.106-

107, 77, 86.37

Judith A. Berling, Asian Religions, Asia Societys Focus on Asian Studies, Vol. II, No:1,Fall 1982, s. 9-11.


29/160

22

ou halakhah bugn dini veya geleneksel hukuk olarak isimlendirdiimiz

eyi ifade ederken, sivil ceza hukukunu veya ahlak da iermektedir.

Etik retinin bilinen en iyi Yahudilik temeli, 10 emirle vcut

bulmaktadr. 10 emirdeki kurallarn alts etikle ilikili kurallardr ki bunlar; ana

ve babaya sayg, cinayet ilememe, gayri meru ilikilerden kanma,

hrszlk yapmama, komusu aleyhine yalanc ahitlik yapmama ve

komusunun malvarlna gz dikmemektir. Bu ilkeler dnda kalan drt emir

ise, teolojik nem arzeden sorunlarla ilikilidir.38

5- Hristiyan Etii

sann yaratt gelenekle dilden dile aktarlan Hristiyan retisi,

kndan 4 asr sonra Roma imparatorluunun dmesi sonras bir miras

olmu ve bu nedenle Avrupa ve sonrasndaki yeni dnya dzenindeki

medeniyetleme abalarn kapsamtr. Hristiyanlk gnmzde kresel bir

ekilde yaylm ve yeni doktriner ve etiksel konular sunmutur. Bu

deiiklikleri yaarken her biri kendi doktrini ve etik sistemi olan be geni

gelenee ayrlmtr. Bunlar;

1. Ortodoksluk (Dou Avrupa veRusyada)

2. Roma Katoliklii (say olarak en kalabalk akmdr)

3. Lutheryanlk

4. Kalvinist veya Reformcu Akm (Presbiteryanlar) ve

5. Anglikanlardr.

38 Peter Singer, 1999, s.82-89.


30/160

23

Bu gelenekler dnda baka kiliseler de mevcuttur ki, Arkadalar

toplumu veya Dier Barl Kiliseler gibi tarihi olanlar da vardr.

sann retisi Matta, Markus, Luta ve Yuhanna olarak drt ekilde

yansmasn bulmu ve retinin z Tanr krallna dayandrlmtr. sa

ncilden kaynak bulan retisini, kendi hayatnda rneklendirmi ve

havarilerine de ayn anlay geirmitir. Uygulamada Tanrnn kural, sadece

yanl yapanlar cezalandrmak deil, yanl uygulamalarn sonularna da

katlanmakt

r. Tanr

krall

n

n vatanda

n

n gstermesi gereken davran

,altn kuralla ifade edilir. Yani, sana nasl davranlmasn istiyorsan,

bakalarna da yle davran denilmektedir. sann bu dorultuda szlerinin

bir ksm, iyi davrana dl tavsiye ve kt davrana cezay telkin etmekte

ve kkletirici bir etik retisini hedeflemektedir.39

Hristiyan ahlaknn kaynanda hem Allahn varl hem de mesih

sa yer almaktadr. Mesihin havarileri ise bu felsefeyi ilk uygulayanlar ve

retenlerdir.40

Bu aklamalar nda Hristiyan etii, sosyal etkililik iin belirli

yetenekleri eitmek veya idealist hedefleri gerekletirmek olup, genel ahlak

mmkn klmay hedeflemektedir. Bu hedef, bozulmaya dnk bir dnyay

yeniden ekillendirmeyle genilemekte ve iyi, insani, adil gibi terimlerin

anlamlarn aratrmaktadr.41

39 Peter Singer, 1999, s. 91-104.40 Derya al, Malcolm Derek, Hristiyan Ahlak, n Aysa Yaym-Datm, Eyll 2000, s.17-19.41

Robert Bruce Mclaren, Christian Ethics, Foundation and Practice, Prentice Hall INC, NewJersey 1994, s.196, 204, 217.


31/160

24

Hristiyan etiine yneltilen eletiriler ise yle sralanabilir;

- Hristiyan etii tolerans gstermez.

- Ahlaki deildir nk iyi davran cennetle dllendirip, kt

davran cehennemle tehdit eder.

- Hristiyan etii, baskcdr. Baskc ve savunmac bir davran

statik bir sosyal konformizm ynlendirir.

- Hristiyan etii, insanlar olgunlamam bir seviyede

tutmaktadr.42

6- slami Etik

Hristiyanlk ve Museviliin de bulunduu bir aileden gelen slamiyet,

byk semavi dinlerin sonuncusudur. 1400 yl ncesinde gnmz Suudi

Arabistannda baladndan beri, geliip yaylm, Asya ve Afrika ktalarnda

youn bir ekilde benimsenmitir. 20. y.y son eyreinde ise Amerika,

Avustralya, Avrupada da inananlarn says artmtr.

slamiyetteki inan ve hareketleri belirleyen norm ve varsaymlar iki

temel kurumsal kaynaktan beslenir ki bunlar Kuran ve snnet yani

peygamberin szleri, hareketleridir. Bu iki kaynak, ne yaplmas ve neden

kanlmas gerektii sorularn cevaplamakta ve ahlaki otoritenin

kaynaklarn tekil etmektedir.43

Mslmanlar iin Kurann mesaj ve Peygamber hayatndan

rnekler, ahlaki ve etik davranlar belirlemekte esas olmu ve bir dini ahlaki

varsaym domutur. Ahlak, dine gre insann mutluluudur, nk ahlakn

42

Peter Singer, 1999, s. 103-104.43 Peter Singer, a.g.e., s. 106-117.


32/160

25

normlar, Allahn buyruklardr. Bu buyruklar yerine getirme grevi bir emir,

hayrdr. nsan mr boyunca devam eden bu grev, iyi ve doru ile

uyumayan hibireyi yapmamay emretmektedir. Her durumda inananlara

ahlakl davranlmas gerektiini tembih eden bu din, gzel ahlakn insan

temizledii ve mutlulua ulatrdn dndrmekte ve insana faziletli yani

erdemli olmay salk vermektedir. Fazilet, ktlkler meydana getiren ar

ularn ortasdr ve ortadan saplmas halinde bir ktle yaklalaca

dnlmektedir.44

Kuranda ideal etiksel deer yapsn karlayan bir dier insan

zellii de takva dr. Bu terim, bir yandan, insan hareketinin altnda yatan

ahlaki temeli ifade ederken, dier yandan, insan Tanr ve topluma kar

sorumluluklarnn bilincinde klan etiksel bilince iaret etmektedir. Bir baka

deyile takva, ahlaki toplumun bir iaretidir. Dahas, iyi ahlak ve faziletli

olmay neren slamiyet, adab kelimesi ile de bir dier ahlaki, entellektel

nitelii ifade etmi bulunmaktadr.45

Eski ve yeni felsefede ahlak iin bulunan prensiplerden bir dier

nemlisi, ihtiyar yani czi iradedir. ayet czi irade kabul edilmez ise,

insanlar arasnda iyi ve kt olmayacak, sorumluluk bulunmayacaktr.

Dolay

s

yla insan, sorumluluk sahibi de olmal

d

r.

46

Btn bu deerlendirmelerde k tutmutur ki slami etik anlay,

bugn etiksel meseleler ve deerler olarak ifade edilen terim ve hususlar

kapsamna alm ve bireye ahlakl olmay empoze etmitir.

44 Hayrani Altnta, slam Ahlak, Aka Yaynlar, Ankara 1999, s. 24-70.45 Peter Singer, 1999, s. 206-217.46

Ahmet Hamdi Akseki, Ahlak lmi ve slam Ahlak, Ahlak Dersleri, Nur Yaynlar, Ankara1978, s. 55-79.


33/160

26

III- ETN TEMEL UYGULAMA ALANLARI

A- Tbbi Etik (Tbbi Deontoloji)

Deontoloji terimi Yunanca deontos ve logos szcklerinden oluur ki,

deontos grev, logos bilim anlamndadr ve deontoloji dev bilimi, mesleki

davran demektir. En az yirmibe yzyllk bir gemile Hipokrat zamanna

kadar uzanan deontoloji47, deontolojik teoriler ile belli bir takm hususlarn

ilkelere dayandrlarak ya da gerekten doru olduklar iin yaplmas

gerektiini savunmakta ve ahlaki eylem lt olarak; eitlik, tarafszlk gibi

formal ltleri getirmektedir.48

Etik kurallar ve bu kurallara ball salamak yardmyla, hekimin

bilgisel stnln ve kendi tekel olma durumunu ktye kullanmaktan

kanmas, hekimlik etii veya tp etii olarak ifade edilir.49 Hastann hekime

olan gveninin saland

n

n gvence alt

na al

nmas

n

ve hasta-hekim

ilikilerindeki snrlar belirleme amac tayan hekimlik etii, profesyonel bir

dzenlemenin en iyi ve en eski rneini salayan Hipokrat yeminiyle vcut

bulmutur. Hipokrat yemini, zel yaam ve gizlilie sayg, iletiim, gerei

syleme ve bilgi aklama, karar vermede yeterlilik, sadakat ve drstlk

ilkelerini rehber edinmektedir. Tbbi uygulamalarn yaplmas srasnda etik

ilkelerin birbiriyle elimesi halinde, hekim bir etik ilkeyi inerken bir nedene

dayanmal, etik ilkeler atrsa bunlardan birini uygulamal ve hastaya en az

zarar verecek lde ilkeyi inemelidir.50

47 Bedi N. ehsuvarolu, Tbbi Deontoloji, Fatih Genlik Vakf Matbaas, stanbul 1986,s.21-23.48 Ahmet Cevizci, 2002, s. 17.49

Harun Tepe, Etik ve Meslek Etikleri, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara-2000, s. 41-44.50 Ayegl Demirhan Erdemir, Yasemin Ouz, 2001, s. 104-121.


34/160

27

Deontolojik etik, devin etiidir ve temel teoriye sahiptir. Bunlar;

Kant felsefesi, Etiksel ve Kltrel Rlativizm ve Agapizmdir.51 Bu teorilerden

ilki olan Kant felsefesi, insan insan yapan zelliin saf akl olduu ve ahlaki

olarak insanda varolan vicdan ve dev duygusuyla aa ktn ve ahlakn

kaynann akl olduu grne dayanmaktadr. Kantn ahlak felsefesi iyi

isten, dev, ahlak yasas veya buyruu ve zgrlk kavramlarn temel

almaktadr.52

Bernard Rosan, Kantn grlerini u ekilde zetlemektedir:

Sonusallk, ahlaki zorunluluun karar deildir, bir hareketin ahlaki deeri

hareketin uyguland doru kuraln bir fonksiyonudur. Doru ahlak kural, bir

sonu baaracak herhangi bir istekten bamsz olarak seilmelidir. Direkt

olmayan ahlak kural ise herhangi bir zel harekete sahip olmak eklinde

ifade edilmektedir.

Deontolojik etik asndan ikinci teori, etiksel ve kltrel relativizmdir

ve on emir gibi ahlak kurallarnn varln inkar eder. Relativizm, dorudan

ahlak kural teorisi ve dolayl ahlak kural teorisi olarak ikiye ayrlr. Dorudan

ahlaki relativizm, eer bir kltrden bir kii, bu kltrn ounluunca doru

ve zorunlu olduuna inanlan bir eylemi yaparsa o eylem dorudur derken,

dolayl

ahlaki relativizm, ileri srlen herhangi bir doru ahlak kural

, okltrdeki insanlarn ounluunca kabul ediliyorsa o kural dorudur

demektedir. Dolaysyla relativizm, kltrlerde ounluk tarafndan kabul

edilemeyeni ve benimsenenin doruluunu ifade eder.

51 George Frederickson, Bureaucracies,Public Administration and Public Policy, Ethics

and Public Administration, M E. Sharpe Armonk, London 1993, s. 148.52 Bkz. Bedia Akarsu, 1998.


35/160

28

Deontolojik yaklamn son teorisi ise agapizmdir. Agapizm,

doruluun en nemli ve tek kaynan sevgi olarak grmekte ve sevgiden

kaynaklanan eylemleri doru kabul etmektedir. Agapizm de dorudan ve

dolayl nitelikler arz etmektedir.53

Deontolojik felsefe; kesin, evrensel, bilinir veya bilinmez,

aklamalardan mahkum klnan kamu hukuku ve topluluk normlar olarak

grlp grlmediine gre eitli ekiller almaktadr.54 Deontolojistlerin

ou, pozitif zorunluluklara sahip olunduuna inanmas

na ramen,davranlar ynetmek iin aldklar ahlaki kurallarn ou yasaklamalar

veya izin vermemeler eklinde negatif olarak formle edilmektedir.

Deontolojistlere gre en nemli ahlaki ayrm, izin verilebilir veya verilmez

arasndadr ve zorunluluu ifade etmektedir.55

B- evre Etii

Doada yaayan tm varlklar asndan, ekosistemi korumak

ykmlln oluturan evre etii, doal kaynaklarn nasl korunmas

gereklilii, insanlarn kendileri ve sonraki kuaklar asndan doay bir

malzeme deposu olarak grmemeleri anlayna dayanmaktadr.56

evresel etik, insan merkezli, hayvan merkezli veya yaam merkezli

olabilir. nsan merkezli anlay, ya btn trleri bir btn olarak almakta ya da

bireysel yeleri tanmlamaktadr. Hayvan merkezli etik anlay ise, sadece

insanlar deil ahlaki olarak insan olmayan varlklar da dnmektedir. Son

53 George Frederickson, 1993, s. 152-155.54 Terry L. Cooper, 1994, s. 147-168.55

Peter Singer, 1999, s. 209.56 Annemarie Pieper, 1999, s. 93-94.


36/160

29

yaklam olan yaam merkezli etik anlay ise, insan veya insan olmayan

bitkileri, tek hcreli organizmalar hatta virsleri, biyosferi btn olarak ve tm

ekosistemleri dikkate almaktadr.57

evresel etik anlayn gelitirip, uygulanabilir klmak iin insan veya

hayvan merkezli anlaylardan uzak durulmal ve tm varlklarn znde

deerli olduuna dayanan yaam merkezli anlaylar benimsenmelidir. Daha

da nemlisi, hkmetlerin bu yaam merkezli anlaylar kabul ederek, evre

etiine duyarl

politikalar gelitirmeleri ve evre iin zararl

olabilecek her trleylemden kanmalardr. Bu dorultuda, doal kaynaklarn etkin ve eit

kullanmlar salanmal, tehlikeli atklarn

ihrac standartlara balanmal, kirli sanayilemenin nne geilmeli ve

alternatif enerji kaynaklar aratrlmal yani srdrlebilir kalknma hedefleri

dorultusunda evresel etkenlere duyarllk salanmaldr.58

C- Bioetik

En geni anlamyla, bir yandan evre etii ve ekolojik etik, dier

yandan meslek etii anlamna gelen bioetik, daha dar anlamda ise,

ekonomik amalar, aratrma-gelitirme almalar dorultusunda smrlen

hayvanlara kar ahlaki sorumluluu ifade etmektedir. Bu anlamyla bilim etii

veya tp etiine de denk dt sylenebilir.59

Gerek insan hayatnn, gerekse insann zgrl ve onurunun

bilimsel aratrmalarda sonular tahmin edilemeyen modern teknolojilerin

57 Peter Singer, 1999, s. 284-288.58

Harun Tepe, 2000, s. 67-70.59 Harun Tepe, a.g.e., s. 56-57.


37/160

30

kullanmyla tehlike altna girdii her yerde gerekli olan bu etik tr, teknolojik

mdahalenin snrlarn izmektedir.60

Bu kapsamda, bir bilim adamnn bilimsel aratrmalarda bulunurken

davranlarnn snr ile bir bilim adamnn belirli bir durumda ortaya kan bir

sorunu nasl zmesi gerektii sorusunu da cevaplamakta ve bilim adamna

nemli bir sorumluluk yklemektedir.

D- Bilim Etii

Bilimin amac, bilginin artrlmas ve insanlarn pratik sorunlarna

zm getirilmesidir.61 Bilim adamnn bilim yaparken uyaca ahlaki

unsurlar ieren bilim etii, bilimi douran, yaatan ve ona amacn gsteren

kurallarla ilgili dncelerdir.62 Bir yandan, bilim adamlarnn mesleki

sorumluluunu yani bilimsel aratrmalarda bulunurken insancl ve drst

davranmalarn hedeflerken, dier yandan, topluma kar sorumluluk

duygusunu gelitirmekte ve toplumun iyilii iin bilimsel almalarda

bulunulmas gereklilii ile dsal sorumluluklar iermektedir.63

Son on yl ierisinde bilim adamlar, zellikle souk sava

dneminde insanlar zerinde yaplan gizli deneyler, genetik mhendislii ve

insan DNAs projeleri neticesinde, bilimsel aratrmalarda etiin gerekliliini

farketmilerdir. Bylece bilim etii altyaps oluturulmaya balanm ve

drstlk, dikkat, aklk, zgrlk, onurlu davran, eitim, toplumsal

60 Annemarie Pieper, 1999, s. 88-89.61 Ayen Mezzinolu, Bilim ve Etik, TD, Y.5, S.438, Mart 2003, s.121.62

Albert Bayet, Bilim Ahlak, Say Yaynlar, ev. Vicdan Mutlu, Ayrnt Yaynlar, 1998, s.35.63 Annemarie Peper, 1999, s.92.


38/160

31

sorumluluk, yasallk, frsat, karlkl sayg, verimlilik ve deneklere sayg

ilkeleri bu altyapnn temel etik standartlar olmutur.64

Bu kapsamda bilim adamlar, gerekli etik davran standartlarna

uymal, etik kayglarla hareket etmeli ve bilimi insanlk iin kullanmaldr.

IV- ETN DER BLMLERLE LKS

A- AMPRK BLMLERLE LKS

1- Sosyoloji

Sosyoloji, insanlarn ortak yaam ve katlmlaryla ortaya kan

toplumu, toplum hayatn ve toplumsal yapy, bu yapda meydana gelen

deimeleri bilimsel yntemin kendine zg teknikleri ile inceleyen bir sosyal

bilim daldr.65 nsan eyleminin sosyal yapsn aklayan sosyoloji, insan

topluluklarnn tipik ve belli biimlerinin temelindeki amprik nedenlerin ortaya

karlmasn amalamaktadr. lgi alann ahlaki eylemin olgusallyla

snrlayan sosyoloji, bir eylemin geerlilik veya ahlakilik sorununu etik

yordamyla aklamaktadr. Etik ise toplumsal znelerin ortak eylem

dnyasn oluturan ilikileri sosyal alana kadar geniletmek iin sosyolojiye

ihtiya duymaktadr.

Etik ve amprik bilimler ilikisi asndan u hususlara dikkat etmek

gerekmektedir. Psikanalistlere gre ahlakilik, belirli davran biimlerini dikte

eden otoritelere gsterilen itaati ifade ederken; sosyolojide ahlakilik, belli

toplumsal kriterlerin, norm ve deerlerin kabul edilmesi sorunudur. Psikoloji

64

David B. Resnik, Bilim Etii, ev. Vicdan Mutlu, Ayrnt Yaynlar, 1998, s.82-103 .65smail Doan, Sosyoloji, Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yaynclk, stanbul 1996, s.38.


39/160

32

ve sosyoloji insan pratiini amprik adan yanstrken, etik sadece insan

pratiini normatif adan deerlendirmektedir.66

2- Psikoloji

Etiin dikkate ald ahlakilik ilikisi asndan, uygulamal psikoloji

ve zellikle psikoterapi nem kazanmaktadr. Psikoterapi, hastann ruh

saln yeniden kazanmas amacyla, hastalkl grlen davranlar

iyiletirme arelerini gelitirmektir. Psikoterapinin amac, hastann

zgrlemi psiik basklardan kurtulmasn salamaktr ki bu ama ahlaki bir

nitelik tamaktadr. Bireyin davran bozukluklarnn nedenlerini ortaya

koyarken, gemi davranlarn ahlakiliiyle ilgilenmemekte ve onu

patolojikletiren unsurlar kavrayarak, insanlarla yeniden iliki kurabilmesini

salamaya almaktadr. Bir baka ifadeyle, ahlakilik bu tedavide ncelikle

bir ama deil, bu iyileme srecinin bizzat kendisidir.67

Bir dier adan ise psikolojik gelime olmadan ahlaki gelimenin

salanmas da mmkn deildir. Kohlberg, ahlaki gelimenin alt admn

ifade ederken, bu admlar; geleneksel ncesi, geleneksel ve geleneksel

sonras olmak zerine grupta toplamtr. Geleneksel ncesi; ilk adm,

ceza ve itaat admndan olumakta ve cezadan kanmak iin itaat

salanmaktadr. kinci adm ise, bireysel ara, ama ve dei tokuunu

iermekte ve doru olan eyi yapma nedeni, kiinin kendi menfaatini iletmek

olarak karmza kmaktadr. Geleneksel dnem admlar, karlkl kiilikler

aras beklentiler ve ilikiler adm ile sosyal sistem ve bilincin devam admn

66

Annemarie Pieper, 1999, s.107-110.67 Annemarie Pieper, a.g.e., s. 103-107.


40/160

33

iermektedir. Drdnc adma gre doru eyi yapmak, birinin kurumsal

grev ve zorunluluklar doldurmas demektir. Geleneksel tesi admlar ise,

ncelikli haklar ve sosyal szlemeyi ieren beinci adm ve evrensel etik

ilkeler adm olan altnc ve son admdan olumaktadr. Deontolojik etie de

ulalan adm olarak nitelenen son adma gre, doru eyi yapmak, bu

belirlenmi ilkelere uymak anlamna gelmektedir.

Ahlakilik, atmalar zmekte tatmin edici bir yoldur ve

at

malardan ka

nmak zor ise, daha yksek bir ad

ma hareket edilmelidir.Kohlberge gre, hem psikolojik hem de ahlaki gelime arasnda evrensel bir

paralellik bulunmaktadr.68

B- NORMATF BLMLERLE LKS

1- Teoloji

Ahlaki eylemin deerini belirleyen eyin, eylemin rettii sonu

olduunu ne sren teolojik teoriler, ahlaki eylemi dinsel olarak aklama

abasndan domu olup, ada ahlak teolojisi, Hristiyanlk anlaynda

kaynan bulmaktadr.69

Ynetsel etik asndan teolojik yaklam; bir adan, rgtlerdeki

alanlarn ynetimine ahlaki prensiplerin uygulanmasn, bir baka adan

ise, bir kamu grevlisinin kamuya hizmet etmesi, grev almas,

sorumluluklarn yerine getirmesi ve grevlerini yapmas ile yani grev

duygusuyla ilikilidir. lk olarak teoloji terimi, daha ok ekmenik ekilde

kullanlmakta ve dnyadaki tm byk dinlerde ahlakilii iermektedir. kinci

68

Peter Singer, 1999, s. 467-476.69 Annemarie Pieper, 1999, s. 112-113.


41/160

34

olarak ise, ynetsel teoloji, modern ve sekler brokrasinin tesis edilmi

normlaryla farkl yorumlarla ilikilendirilmektedir. Bu ilikilendirmede, kamu

alanlarn kamu menfaatine hizmet eden olarak grmek ve kiisellik

tesinde otorite, brokratik zorlama gibi ynetici devlet niteliklerini azaltmak

ve kaldrmak hedeflenmektedir.70

Teolojik teoriler, etiksel egoizm ve faydaclk akmlarndan

olumaktadr. En yksek iyiyi gerekletirmenin gerekliliini savunan etiksel

egoizm, Machiavelli taraf

ndan ortaya konulmutur. Bu ak

ma gre yap

lacakdoru ey, kiisel menfaati artrmak ve bylece faydacla ynelmektir.

Teolojik yaklamn ikinci ana akm olan faydaclk ise, insann fayda ve

hazzn gerekletirme abas ierisinde olduunu varsaymakta71 ve bir

eylemin ahlak bakmdan doru saylabilmesi iin eylemin salad toplam

faydann, bireyin yapaca baka bir eylemin salayaca faydadan daha

byk olmas gerektiini sylemektedir.72

2- Hukuk

Devlete konulan, toplum hayatn dzenleyen kurallarn toplamn

ifade eden hukuk73 kurallar, ahlak ilkelerinden kaynaklanan veya en azndan

ahlak ile rten bir yap arzetmektedir. Hukuk ile ahlak arasndaki iliki

adalet perspektifi asndan nemlidir. Hukuk kurallar, toplumsal yaam

vatandalk alanna dzenlerken adaleti esas almakta, ahlak ise zneler

aras ilikilerde szkonusu ilkeye dayanmaktadr. ki alan arasndaki temel

70 Thomas Rosamund, Teaching Ethics, Volume One: Government Ethics, 1989-1995,Ethics in nternational Press Limited, Cambridge 1996 , s. 345-346.71 George Frederickson, 1993, s. 158.72nayet Aydn, 1998, s. 9.73

Ahmet Mumcu, nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, Sava Yaynlar, Ankara 1994, s.4-5.


42/160

35

fark, birinde su olarak tanmlanann dierinde ayp olarak ifade edilmesidir.

Ahlak, mutlak iyinin gerekletirilmesi istemi olarak nitelendirilmekte, hukuk

ise adaletin gereklemesini hedeflemektedir. Bylece her ikisi de mutlak iyi

ve adalet deerlerini iermektedir.74

Hukuk ile ahlak arasndaki temel fark ise, ahlakn aksine hukuk

dzeninin normlarnn yazl olmas ve cezai yaptrmlar ngrmesidir. Ahlaki

ilkeler iki ekilde gruplandrlmaktadr. lk olarak, hrszlk, cinayet ilemek gibi

ceza hukukuna da girecek nitelikteki gayri ahlaki kurallard

r. kincisinde isekendine nasl davranlmasn istiyorsan yle davran, farkl durumlara farkl,

benzer durumlarda benzer davranmay neren adalet ilkesi ve genel olarak

yanl olan yapmamay tleyen evrensellik ilkesidir. kinci gruba giren

ahlak ilkeleri, erdemli olmann ilkeleridir ve uyulmad taktirde hibir cezai

yaptrm da ngrmemektedir.75 Bu balamda, yasal olmayan baz

davranlar etie aykr olmad gibi etie aykr kimi davranlar da yasad

olmamakta veya yasalar etie veya ahlaka kimi zaman uymamaktadr.76

74 Serap Frat, evre Etii Kavram zerine Yeniden Dnmek, SBF Dergisi, 58-3,s.119-121.75 Edmund L. Pincoffs, Philosophy of Law, A Brief Introduction, Wadsworth Publishing,

California 1991, s.103-104.76 David B. Resnik, 1998, s.32-33.


43/160

36

KNC BLM

YNETM ET NEDR?

Olgunlaagelmi, geleneksellemi, ayn zamanda topluluun

yelerini balayc kurallarn belirlenmesinden oluan eylem modellerinin bir

araya gelmeleri anlamndaki ahlak ile normlar, kltrler gibi eitli ve

zengindir.77 Bu eitlilik, brokrasi, tp ve daha pekok alanda farkl etik

anlay ve uygulamalarna neden olmutur. Keza, kamu ynetiminin ve

rgtlerin de kendilerine zg etik anlaylar bulunmaktadr. Peki etiksel

ynetim nedir? ayet bireylerden farkl olarak ynetimin de ahlaki olmayan

davranlarndan bahsediyorsak, bu tr davranlar nelerdir, nasl

tanmlanabilir? daha da nemlisi nasl dzeltilebilir? Tpk etii tanmlarken

bir evrensel tanmdan szedilemeyecei gibi bu tr sorunlarn da genel-geer

yantlar olmayacaktr. Daha doru bir ifadeyle, bu tr sorularn yantlar

kltrlere gre deiiklik arzedecektir.78 Ynetim etiinin kapsamnn, etik ve

etik-d durumlarn tesbitiyle snrlarnn belirlenmeye alld bu blmde,

ynetimdeki etik durumlarn nedenleri irdelenmekte ve alnabilecek olas

nlemlere yer verilmektedir.

I- YNETM ETNN TANIMI

1980 ve 1990l yllar Bat dnyasnda ynetsel reform

almalarnda altn a olarak ifade edilmektedir. Bu reformlarn

yaplmasnn ya da reformlara gerek duyulmasnn temel nedenleri ise

ekonomik yaklamlarda kaynan bulmaktadr. Bu yaklama gre, artan

77

Annemarie Peper, 1999, s. 9.78 Thomas Rosamund, 1996, s. 315-316.


44/160

37

bte aklarnn kapatlmas gerektiinden, hkmetler eitli tedbirler

dnm ve kamu harcamalarn ksmak, vergi gelirlerini artrmak ya da

kamu hizmetlerinin maliyetini drmek gibi alternatifler zerinde

durmulardr. Daha az maliyetle hizmet sunma anlay, etkin ve verimli bir

ekilde hizmet sunma araylarn gndeme getirmi ve ynetimin mevcut

faaliyetlerine eletirel bir bak kazandrmtr.79 Bu eletirel anlay

dorultusunda, ynetimin hizmet ve faaliyetlerini daha yansz, adil, eitliki bir

ekilde sunmas, sorumluluk bilinci iinde davranlmas ve kamu kaynann

etkin kullanlmas gereklilikleri zerinde durulmutur. Bylece ahlak temelli bir

ynetim anlay, alternatif bir zm olmu ve etiksel bir ynetim, hizmet ve

verimliliin artrlmasnn bir yolu olarak dnlmtr. Dahas, kamuoyunun

beklentilerine cevap vermek, kamu yararn gvence altna almak ve hem

hizmetten yararlananlarn hem de hizmeti sunanlarn haklarnn korunmas

gereklilii kamu ynetiminde etik araylarn domasna sebep olmutur.

Peki etiksel bir ynetim neyi hedeflemekte ve neyi iermektedir?

Ynetsel etik, ynetsel kararlarn verilmesinde tutarl, tarafsz ve gereklere

dayal olmal, yani renksizlii, bireylerin varlk ve kiiliklerine sayg duymay,

herkes iin en iyi olacak eylemlerin seilmesini ve bu eylemlerde adalet

eitlik, tarafszlk, drstlk, sorumluluk, aklk, sevgi, hogr gsterme gibi

evrensel deerleri temel almay salayan ve yneticilere kamu hizmetlerini

sunarken eylemlerinde yol gsterici, rehber olan davran ilkelerini

iermektedir.80 Ahlaki olmayan bir ynetim ise, kamu alanlarnn kendileri

79 Kemal ztrk, Bayram Cokun, Kamu Ynetiminde Yeniden Yaplanma ve Kamu

Hizmetlerinde Kalite: Etkisel Bir Bak, TD, Y. 72, S. 426, Mart 2000, s.149.80nayet Aydn, 1998, s. 6.


45/160

38

iin mali kazan salamalar, siyasi veya nfuz sahibi bir zevatn talepleri

dorultusunda bir akraba, arkadaa yardmc olma durumlarn yani kt

ynetim, gcn ktye kullanmn veya toplumun dayand temel ahlaki

prensiplerle atan faaliyetleri de kapsamaktadr. Etik-d bir ynetimde

rvet, nepotizm, menfaat atmas, yolsuzluk gibi ok farkl bozulma

trlerini grmek mmkndr.81

Kamu alanlarna uygulanan temel etik kurallar, znde;

talimatlara uyma, tarafs

zl

k ierisinde hareket etme, gizlilie uyma, siyasibask altnda kalmama, ikinci bir i edinmeme, sadakat ve drstlk

grevlerinden olumaktadr. Daha geni bir ifadeyle ise kamu alanlarnn

etii, hesapverebilirlik ve aklk ilkelerini vurgulamaktadr.82

Bir kamu ynetimi etii ncelikle, deerleri, ak ynetimi, adaleti,

rveti men etmeye ynelik dzenlemeleri, kamu alanlarnn kalitesini ve

entegrasyonu etkileyecek dier normlar iermelidir.83 Ayrca, doru bir

ynetim iin gerekli kurallar salayacak bir bireye veya gruba adapte edilen

ahlak ilkelerinin ifadesi olan84 ynetim etii anlaynn yaratlmasnda u

prensipler gz nnde bulundurulmaldr.85

- Kamu hizmetlerinde etik standartlar ak ve anlalr olmal,

- Etik kurallar yasal dzenlemelerle eliki iinde olmamal,

81 Thomas Rosamund, 1996, s. 342.82Roger Errera, Legal Frameworks, Institutions and Management Systems Necessary

to Promote Public Ethics, Multi Country Seminar on Normative and Institutional StructuresSupporting Public Sector Ethics, Paris 199783 Sally Washington, Ethics in Public Service, Current Issues and Practice, OECD, Paris1996, s. 43.84 Gerald Corey, Marianne Corey, Patrick Callanan, 1998, s. 3.85

Kemal ztrk, Kamu ve zel Ynetim Etii: Benzerlikler ve Farkllklar, AD, C. 30 S. 21999, s. 16-26.


46/160

39

- Kamu grevlileri iin etik klavuz ve danmanlk mekanizmalar

kurulmal,

- Kamu grevlileri, kendilerine kar yaplan haksz eylemlere kar

hak ve ykmllklerini bilmeli,

- Etiksel altyapya siyasilerin katks kamu alanlarnn etiksel

ynetimini glendirmeye dnk olmal,

- Karar alma sreleri effaf olmal ve kamuoyu bilgilendirilmeli,

- Ynetim sistemi, bozulmalarla mcadele edebilir hale getirilmeli,

- Ynetim karar ve politikalar etik davranlar ilerletmeye dnk

olmaldr.

Etik altyapsn oluturmada kullanlacak aralar ise; politikaclarn

destei, etkili bir yasal ereve, etkin hesap verebilirlik mekanizmalar, hizmet

ii eitim gibi profesyonelleme almalar ve bir etik koordinasyon kurumu

oluturulmasdr. Ayrca kamu hizmeti koullarnda adillik, eitlik, uygun cret

sistemi de salanmaldr.86

II- YNETM ETNE UYGUN DAVRANILKELER

Ynetime ilikin ahlaki nitelikler, meseleyi nesnel bir ekilde

harmanlayan, efkatli ve sempatik, kamu ruhuna dnk adalet, tehlike ve

giriimlere ramen devamll salamak iin kararllk, cesaret, entegrasyon,

doruluk ve nesnellik olarak gsterilmektedir.87 Ynetim etiine ilikin temel

ilkeler; adalet, eitlik, doruluk, tarafszlk, sorumluluk ve hesap verebilirlik,

86Bkz.www.oecd.org/ Managing Government Ethics, May 1998

87

Edgar Morcher, Otto Nemer, Peter Simmons, Applied Ethics in A Troubled World,Kluwer Academic Publishers, 1998, s. 168.


47/160

40

insan haklarna ballk ve kuruma sadakat, olumlu insan ilikileri kurma ve

kaynaklar etkin kullanma yani tutumluluk olarak belirlenmektedir.

A- Adalet ve Eitlik

Adalet, temelinde eit toplumsal koullar ve imkanlar lsnde tm

insanlarn zgrce ve ok ynl gelimesini, eit hak ve sorumluluklarn

paylald bir toplumda kiilerin yaratclklarn sergileyerek

alabilmelerini, temel hak ve devlerin eite tannmasn, kii erdemlerinin

gvence altna alnmasn ngren bir etik ve hukuk ilkesidir.88

Eitlik ise, tm insanlara eit muamelede bulunmay, herkesin ya,

cinsiyet, rk, etnik ve dini kken, sosyo-ekonomik stat, kltrel gemi

asndan eit muamele grmesini ve kamu hizmetlerine eit oranda

ulaabilmesini ifade etmektedir.89

Aristo, insanlarn adil olan yapan insanlar olmalarna ya da adil

eylemde bulunup hakl eyler istemelerini salayan zellie/huya adalet,

buna karn insanlarn hakszlk yapmaya ya da haksz eyler istemelerini

salayan huya ise adaletsizlik demektedir. Adaletsiz insan, karc, eitlii

gzetmeyen, yasaya uymayan insandr ve buna karn, adalet yasaya uygun

olan, eitlii gzetendir. Adalet, kendi amacn en ok tayan erdemdir.90 Bu

kapsamda, ynetim aygtnda alan personel, hizmeti sunarken adil

davranmal, yneticiler de grevliler asndan ynetimde grev, yetki ve

sorumluluklar eit birekilde datmal ve yasaya uygun davranmaldrlar.91

88 Aziz allar, 1983, s. 9.89 Gerald Corey, Marianne Corel, Patrick Callanan, 1998, s. 12-14.90

Aristoteles, 1998, s. 88-91.91nayet Aydn, 1998, s. 58.


48/160

41

Adaletsizlik ise genel olarak, hak ineme veya haklar gzard etme

hususuyla ilikilidir. lkeler dzeyinde adaletsizlik, bir devlet, bir ksm

yurttalarn temel haklarnn baka yurttalar tarafndan inendii veya

gzard edildiinde, etkili bir ekilde mdahale etmedii ya da kendi

organlaryla bu haklar inendii veya haklarn gereklerinin yerine

getirilmedii durumlarda ortaya kmaktadr. Dnya dzeyinde adaletsizlik

ise, belirli koullarda temel kii haklarnn zorunlu sonular olan grup

haklarnn grup karlar lehine inendii ya da gzard edildii durumda

szkonusu olmaktadr. Bu balamda adalet, kiinin temel haklarnn

korunmas talebi veya mevcut koullarda gereklerinin srekli olarak lkeler

veya dnya dzeyinde gerekletirilmesi talebidir.92

B- Doruluk ve Aklk

Kamu hizmet ve faaliyetlerinin sunulmasnda, hizmet ve faaliyeti

sunan grevlilerin doruluk, drstlk ilkeleriyle hareket etmeleri ve hizmetin

doru ve ak bir ekilde sunulmas gereklidir. Bir kiilik zellii de olan

doruluk, Aristoya gre adaletli olmakla edeerdir ve her ikisi de erdemli

olmay ifade etmektedir. Aristoya gre, yasa ona yardmc olduu halde

olumsuz ynde adaleti harfi harfine yerine getirmeyen, daha azyla yetinen

insan ancak doru bir insan olabilir.93 Dolaysyla bu tanmlama doruluun

nesnel durumlarla pek de balants olmayan ya da bireyin

deerlendirmesiyle ve deerleriyle ulalabilir bir erdem olduunu ifade eder.

Ancak, ahlaksal davran tanmlayan yasa veya kodlar, doruluk ve drst-

92

Trkiye Felsefe Kurumu, Adalet Kavram

, Editr, Adnan Griz, Ankara 1994, s.29-30.93 Aristoteles, 1998, s. 110-112.


49/160

42

l temin etmede ve garantilemekte kullanlabilecek birer ara

durumundadrlar.94 Drstlk, bir eylemde istenen ile gereklik bulann

aynldr. Drst bir birey ise, eylemleriyle gerekleen istedii olan ya da

dier kiilere yapt gerekleen, istedii olan kiidir.95

Kamu ynetiminde, kamu personelinin doruluk ve drstlk

erdemleriyle hareket etmeleri tesinde aklk da byk nem arz etmektedir.

Kamunun akl salanrken, ncelikle kamuya aklanacaklar ve

a

klanmayacaklar aras

ndaki s

n

r izilmeli ve kamuya a

klanmayacaklaristisnay oluturmaldr. Keza, personel kararlar da ak ynetim kuralnn bir

istisnasdr. Ancak, rnein bir kadro ilan veya bavuru sahiplerinde aranan

niteliklerin ilannda mmkn olduunca akl salamak gerekmektedir.96

Kamuya aklanacaklarn belirlenmesinde, devlet srr niteliindeki bilgi ve

belgeler, kamu gvenliinin gerekli kld durumlar, kiilik haklarnn

korunmas noktalarnda hassasiyet gsterilmeli ve kamusal alann

dokunulmaz, ulalmaz grnts kamu yarar lehine evrilmelidir.

C- Tarafszlk

Hizmet ve faaliyetlerin, hedef kitlenin veya bireylerin farkllklar (ya,

cinsiyet, stat, rk, din, mezhep, eitim durumu vs.) gzetilmeksizin

sunulmas, tarafszlk erdemini ifade etmektedir ki, bu ilkeye uygun hareket

edilmesi, beraberinde eitlik ilkesine de uyulmasn getirmektedir.

94 Sheldon S. Steinbeng, David T. Austern, Hkmet, Ahlak ve Yneticiler, ev. TurgayErgun, TODAE, Aralk 1995, s. 119.95

Ioanna Kuuradi, 1999, s. 176.96 Sheldon S. Steinberg, David T. Austern, 1995, s. 120-121.


50/160

43

Tarafszlk veya nesnel olma, bireylerin, karlatklar bireyler ya da

nesneler hakknda kendi duygu, dnce, beklenti ve saplantlarn dikkate

almakszn muamele etmelerini ifade etmektedir. Taraf olmamay anlatan bu

ilke, Fromma gre yanszlk deil, sayg duymak anlamna gelir. Bir baka

ifadeyle, objeleri, kiileri ve zn arptp deitirmeme yeteneidir.97

arptp deitirmeme aslnda kabullenme ve zne deer vermeyi,

hmanist bir bak asn da gerekli klmaktadr. Ynetim aygtnda

karlalan temel etik-d davranlara bakldnda, ounluunun

(nepotizm, patronaj, adam kayrma vs. gibi durumlarn) tarafszlk ilkesinin ve

dolaysyla eitlik ilkesinin ihlalinden kaynakland grlecektir.

D- Sorumluluk ve Hesap Verebilme

ngilizcede cevap vermek szcyle ayn kkten gelen sorumlu

olma veya sorumluluk, cevap vermeye hazr olmak anlamna gelmektedir.98

Sorumluluk veya sorumlu olma, kiinin her eit etik iliki iinde olduu

insanlarla, insani deerlerinin dolayl olarak korunmasna veya zarar

grmesine neden olmasdr. Sorumluluk, ya kiinin iinde bulunduu veya

girdii bir ilikide stlendii ykmlln belirli koullarda insann deerinin

korunmas iin yaplmasn gerektirdii eyi kendisinin yapmas gerektii

bilinci ya da bir eyi yapmayp baka bir ey yapm olmasnn,

yapabileceini yapmam olmasnn bilinci olarak ortaya kar.99

97 Erich Fromm, Kendini Savunan nsan, ev. Necla Arat, Say Yaynlar, 1998, s. 142-143-113.98

Erich Fromm, 1995, s 137.99 Ioanna Kuuradi, 1999, s.152.


51/160

44

Ynetim aygt asndan ise, bireysel sorumluluklar toplumsal,

ynetsel adan etik-yasal kurallara uymak100 ve zeka ve iyi karar verme

olarak isimlendirilen sorumluluklardr. Profesyonel rol sorumluluklar tm

uygulayclarn bir greve girite sahip olmalar gereken asgari

zorunluluk/sorumluluklardr.101

zetle sorumlu olma; bir yandan ynetim aygtnn bir yesi

olunmas nedeniyle sahip olunmas gereken zorunluluklar; bir dier yandan

ise, sunulan hizmet ve faaliyetlerin sonular

nedeniyle cevap verebilmeyiifade eder. Sorumlulukta cevap verebilme durumu bizi hesap verebilme

ilkesine ulatracaktr. Hesap verebilirlik, birinin hareket veya

hareketsizliinden dolay cevap vermek zorunda olmas ve sonularndan

sorumlu olmasdr. Brokratik hesap verebilirlik rgtsel direktiflerle

temellendirilen hiyerarik dzenlemelere dayanrken, yasal hesap verebilirlik

szlemelerle garanti edilmekte, politik hesap verebilirlik ise seilen

grevlilerin mterilere, vatandalara ve dier birimlere cevap verebilirlii ile

salanmaktadr.102

Aklayc ve cevaplayc olunmasnn yansra hesap verebilirlik

nemli hususu iermelidir. ncelikle, hesap verebilirlik ilkesi bir tedbiri gerekli

klabilir. Bir baka deyile, sonucunda kadroyu igal eden asndan

olumsuzluklar barndrabilir. kinci olarak, deiiklik gerektirebilir, yani soruna

neden olan sistem, tutum ve srelerin iyiletirilmesi veya daha kkl bir

100 Zygmunt Bauman, 1998, s.42.101 Edgar Morcher, Otto Nemer, Peter Simmons, 1998, s.167.102 Nancy Roberts, Keeping Public Officials Accountable Through Dialoque: Resolving the

Accountability Paradox, Public Administration Review, November/December 2002,Vol.62, No.6, s.658.


52/160

45

zmle deitirilmesi gerekebilir ve son olarak, ikayetlerin giderilmesini

gerektirecektir ki bu zarar grenlerin zararnn tazminini gndeme

getirecektir. Bu dorultuda hesap verebilirlik en basit anlamda, yaplan eylem

ve ilemler dolaysyla cevap vermeyi, aklama yapmay, en geni anlamda

ise, bu eylem ve ilemler sonucunda uratlan zararn giderilmesini

ierecektir.103

Bu aklamalarnda, herhangi bir ynetimin hedefi, hem seilmi

hem de atanm

kamu al

anlar

n

gcn kullan

m

a

s

ndan sorumluluksahibi ve hesap verebilir klmak olmaldr. Zira, kamu sektrnde gcn

ktye kullanm, ynetimdeki kamu gveni ve gereini zedelemekte,

ynetimin kapasitesini azaltmakta, vatandalar iin ahlaki sorumluluu

bozmaya almakta ve kamunun zerinde gereksiz bir mali yk empoze

etmektedir. Bu dorultuda hesap verebilirlik ve sorumluluk ilkeleri, gcn

ktye kullanm tehlikesini azaltmakta ynetime yardmc olacaktr. 104Daha

da nemlisi, soruturma ve deerlendirme kapasitesiyle desteklenen ak bir

ynetsel aba salayacak bir etik alt yapsnda temel bir rol oynayacaktr.105

E- nsan Haklarna Ballk ve Kuruma Sadakat

Dorudan doruya insann bedensel ve ruhsal yapsndan

kaynaklanan ve bundan dolay kuramsal olarak da snrlandrlmamas

gereken dokunulmaz, devredilmez ve vazgeilmez nitelikteki haklar insan

haklar olarak ifade edililmektedir.106 Hukukun tm devlet organlarna

103 Koraltay Nita, Yirmi Birinci Yzylda Ynetim, Trk dari Aratrmalar Vakf, EGMBasmevi, Ankara 2003, s.626.104 Thomas Rosamund, 1996, s. 341.105

Sally Washington, 1996, s. 33.106 Ahmet Mumcu, 1994, s.144-171.


53/160

46

egemen klnd, insan haklarnn anayasa ve dier kanunlarla gvence

altna alnd, yargnn bamsz olduu her lkede, kamu hizmet ve

faaliyetlerinin yrtlmesinde de insan haklarna bal ve saygl bir tutum

iinde olunmal ve ynetimde etiksel bir gereklilik olarak bu anlayla hareket

edilmelidir.

Kuruma sadakat veya ballk ise personelin kurumun yesi olmas

ve kurumda kalmak istemesini ifade etmekte ve bir meslek mensubu olmann

bilincine vararak mesleki gelime ve ilerlemeye yatk

n olmas

anlam

nagelmektedir.107 Daha da nemlisi personelin alt sre zarfnda edindii

bilgi ve belgeleri baka baz zel karlar iin kullanmamasn ve kamu yarar

dorultusunda hareket etmesini ifade etmektedir.

F- Olumlu nsan likileri Kurma

nsan

n iliki kurduu kiilerden ve yaad

toplumdan edindii

etkileri ilemesi suretiyle karsna tepkide bulunmas suretiyle oluan

etkileim insan ilikilerini dourmaktadr.108

Ynetimde olumlu insan ilikilerinin kurulmas, bir yandan, sunulan

hizmetin etkili ve verimli bir ekilde sunulmasn ve bir manevi tatmin

salanmasn, bir dier yandan da alanlarn memnuniyetini

iermektedir.109 Bu dorultuda, ynetimde sevgi, sayg, hogr gibi temel

insani deerlerle hareket edilerek hizmet eden ile alan arasndaki karlkl iyi

niyeti esas alarak ve insan haklarna sayg duyarak hizmetlerin sunumu

107nayet Aydn, 1998, s.62.108

Ethem Baaran,Ynetimde nsan likileri, Gl Yaynevi, Ankara 1992, s.14.109nayet Aydn, 1998, s.68.


54/160

47

salanmal ve herhangi bir hata veya kusur halinde zararn ksa srede

tazmini salanmaldr.

G- Kaynaklar Etkin Kullanma (Tutumluluk)

Kaynaklarn, kurumsal amalar ve kamu yarar dorultusunda

harcanmas, kiisel karlar ynnde kullanlmamas, kaynaklarn etkin

kullanlmasn yani tutumluluu ifade eder ki tutumluluk, beraberinde arla

kamamay, haddi amamay yani israfa neden olmamay da

hedeflemektedir.Kurumsal amalar salamayacak uygulamalarn varl halinde yani

kaynaklarn amasz veya amac dnda kullanmnda brokratik israf ortaya

kmaktadr.110 Brokratik israf, personelin rgt amalarn gzard ederek

kiisel amalara ynelmesine dolaysyla bropatoloji olgusuna dayandrld

gibi weberyan brokrasi modeliyle salanan krtasiyecilik anlayna da

balanmaktadr.111 Herhalukarda rgte tahsis edilen para, mal, malzeme,

ara, gere, insan kaynann ve zamann ihtiya lsnde ve amacna

uygun kullanm salanmal, kamusal yarar gz nnde tutulmal ve sunulan

hizmetlerin alternatif maliyetleri dnlmelidir.

III- YNETMDE ETK-DII DAVRANI TRLER

Ynetimde deerlere, etik ilkelere ynelik almalara uymayan,

hakl bulunmayan durumlar etik-d olarak ifade edilebilir.112 Etik-d

davranlar temelde u faaliyetleri ierebilir.

110 Herbert G. Hicks, rgtlerin Ynetimi, Sistemler ve Beeri Kaynaklar Asndan,ev.Osman Telok, Turhan Kitabevi, Ankara, s.72.111brahim Yldrm, Brokratik sraf ve Nedenleri, Kavramsal Bir Yaklam, TD, Y.72, S.7,

Haziran 2000 Y, s.56-57.112 Ayegl Demirhan Erdemir, Yasemin Ouz, 2001, s. 10.


55/160

48

- Bir lkenin yasal normlarna kar olan ve bu nedenle hukukun

cezalandrma kapsamnda grd faaliyetler,

- Toplumun dayand temel ahlaki normlarla atan faaliyetler,

Bu dorultuda ahlaki olmayan bir ynetim felsefesi, sadece rvet ve

fonlarn uygunsuzluu gibi sorgulanabilir, cezalandrlabilir hareketlerin

uygulamalarn deil, akraba, arkadalara iyilikler yapma, resmi pozisyonlar

kullanmak amacyla bask kurma, nepotizm, patronaj vs. gibi ok eitlilik

gstermektedir.113

Ynetimde etik-d davran trleri, kiisel g kullanmna dnk

etik-d davranlar, maddi menfaat teminine dnk etik-d davranlar ve

resmi stat kullanmna dnk etik-d davranlar olmak zere grupta

incelenmektedir.

A- Kiisel G Kullanmna Dnk Etik-D Davranlar

Kiisel g kullanmna dnk etik-d davranlar, ynetim

mekanizmasnda hizmet akn hzlandrmak, kiisel kar salamak

amacyla kamu grevlileri zerinde bask kurmak, hakaret etmek, yldrma-

korkutmaya dnk davranlar sergilemek eklinde olabilecei gibi, kamu

grevlilerinin bir st pozisyona ulamak, yneticiler tarafndan takdir grmek

amacyla birbirlerine kar gsterdikleri znde iddeti ieren davranlar

veya kamu grevlilerinin hizmet sunumunda vatandaa/hizmet alclarna

ka

yonetim etigi master tez

Documents