yol aydinlatma sistemleri inceleme raporu 07052012

7/31/2019 Yol Aydinlatma Sistemleri Inceleme Raporu 07052012

1/50

TRAKYA ELEKTRK DAITIM A..

TESS MDRL

YOL AYDINLATMA SSTEMLER

NCELEME RAPORU

Hazrlayan: Gke ADIGZELDanman: Kemal KILI

Hazrlayan: Gke ADIGZELDanman: Kemal KILI

Mays, 2012


2/50

Tesis Mdrl Sayfa 2

GR

10 Temmuz 2009 tarih ve 27284 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Aydnlatma Ynetmeliinin

4.maddesinde, datm irketi, datm blgesindeki yerleim yerlerinde bulunan otoyollar hari,

kamunun genel kullanmna ynelik meydan, bulvar, cadde ve sokak aydnlatmasndan ve bunlara aitgerekli aydnlatma sistemleri ve lm sistemlerinin tesis edilmesi ve iletilmesinden sorumlu olduu

belirtilmektedir. Bu nedenle de Trakya Elektrik Datm A.. olarak mevcut aydnlatma sistemimizin

incelenmesi ve yaplmas gereken uygulamalarn ortaya konmas ihtiyac domutur.

Bunun zerine yaplan inceleme ve deerlendirme sonucunda hazrlanan bu raporda amalanan,

arlkl olarak havai hat ebekesi zerinden yaplm olan aydnlatma sistemimizin mevzuat ve

standartlar dorultusunda uygun hale getirilmesi, yaplan ve/veya yaplacak olan aydnlatma

tesislerinden azami faydann salanmasdr.

Bunun iin, TS-EN 13201-1, TS-EN 13201-2, TS-EN 13201-3 ve TS-EN 13201-4 nolu Trk

Standartlarna uygun ve ynetmeliin 5.maddesinin 3. Fkrasnn (a) bendinde de belirtildii zereaydnlatlacak yere ve amaca en uygun zmn elde edilebilecei aydnlatma ltleri esas alnarak,

yol aydnlatma tasarmna ynelik kapsaml bir alma yaplm ve aydnlatma tavsiyeleri bu

raporumuzda dile getirilmitir.


3/50

Tesis Mdrl Sayfa 3

KAPSAM

1. Yol Aydnlatmasnn nemi..51.1. Kazalar ve Yol Emniyeti Bakmndan nemi51.2. Aydnlatma ve Trafik Kazalar Arasndaki likiler...51.3. Aydnlatma ve Karayollarnda lenen Sular Arasndaki liki6

2. Yol Aydnlatmas ile lgili Temel Kavramlar62.1. Fotometrik Byklkler.6

2.1.1.Ik Gc62.1.2.Ik Aks72.1.3.Ik iddeti.7 2.1.4.Aydnlk Dzeyi.72.1.5.Parlt .7

3. Yol Aydnlatmasnda Kullanlan Yapay Ik Kaynaklar..73.1. Iksal Etkinlik ve Etkinlik Faktr83.2. Dearj Lambalar93.3. Alak Basnl Sodyum Buharl Lambalar.93.4.

Yksek Basnl Sodyum Buharl Lambalar103.5. Yksek Basnl Cva Buharl Lambalar..10

3.6. Ik Kaynaklarnda mr.124. Yol Aydnlatmasnda Lamba Seimi...125. Yol Aydnlatma Armatrleri13

5.1. Armatr Seiminin nemi...135.2. Armatrlerin Ik Dalm Erileri...145.3. Armatr Seimi145.4. Armatr Donanm...16

5.4.1.Balast...16 5.4.2.Ateleyici (gnitr)..185.4.3.Kondansatr. 205.4.4.Duy..20 5.4.5.Reflektr (Yanstc)205.4.6.Refraktr (Yar Saydam Kapak)..21

5.5. Armatrleri Isl Karakteristikleri..215.6. Armatrlerin Mekanik ve Aerodinamik Karakteristikleri215.7. Armatrlerin Elektriksel Karakteristikleri225.8. Armatrlerde Kir ve Toza Dayankllk...225.9. Armatrlerin Estetik Karakteristikleri..22

6. Yol Aydnlatma Esaslar ve Kalite Parametreleri226.1. Yol Aydnlatma Esaslar..226.2. Yol Aydnlatma Kalitesini Belirleyici Parametreler23

6.2.1.Yolun Yanstma zellikleri.246.2.2.Ortalama Yol Yzeyi Parlts (Lo).246.2.3.Bileke Dzgnlk (Uo), Boyuna Dzgnlk (UL)246.2.4.evreleme Oran..256.2.5.Kamama.25

6.2.6.Grsel Klavuzlama..26 6.2.7.Ik Rengi.26

6.3. Kontrast... .276.4. Gr Esaslar...27

7. Aydnlatma Dzenleri..327.1. Yol Tipleri ve Aydnlatma Dzeni...327.2. Aydnlatma Dzenleri..33


4/50

Tesis Mdrl Sayfa 4

8. Havai Hatl ebekede Seilen Bir Sokak Modelinde Aydnlatma Tasarm....339. Yol Aydnlatmasnda Otomasyon....37

9.1. Armatrlerde Elektronik Bileen Kullanmnn nemi.......379.2. Elektronik Balast le Lolatrma.....389.3. Lolatrmazelliinin Lamba Performansna Etkisi.....399.4. LolatrlabilirYol Aydnlatmas Sistemlerinde Haberleme.........39

9.4.1.Dijital Adreslenebilir Aydnlatma Arayz (DALI)....3910.Yol Aydnlatma Armatrlerinde Oluabilecek Arzalar..4011.zm nerileri ve Sonu...4212.Kaynaklar .50


5/50

Tesis Mdrl Sayfa 5

YOL AYDINLATMA SSTEMLER

1.Yol Aydnlatmasnn nemi

1.1 Kazalar ve Yol Emniyeti Bakmndan nemi

Karayollarnda herhangi bir tat kullanan bir src nnde uzanan yolun kendi gr alan iindekalan blmne ilikin ayrntl grsel bilgiye sahip olmak zorundadr. zellikle ehirleraras yollarda120 km/he varan yksek tat hzlar iin src;

-Yolun 5-15 saniyesi iinde geecei blgesini rahatlkla grebilmeli-Kendi gr alan iinde kalan dier tatlarn hareketlerini izleyebilmeli-nnde uzanan yol zerinde var olabilecek engelleri ve bunlarnkonumlarn iyi seebilmelidir.

Hareket halinde olan bir tat srcsnn gr alan iinde srekli deien bir grnt vardr. Yolzerindeki eitli iaretler, yoldaki trafik klar, dier tatlarn eitli kl hareketleri ve srekli yerdeitirmeleri src iin devaml olarak deien bir grnt oluturur. Ayn zamanda yol ayrlmalar,

kavaklar ve yol dnleri de srcnn gr alan iinde kolayca alglanabilmesi gereken grselbilgilerdir.

Gece trafiinde kazalarn nlenmesi bakmndan iyi bir yol aydnlatmasnn nemi byktr.Aydnlatlmam yollarda aksi ynden gelen tatlarn farlarnn, srclerin gzlerinikamatrmas, yolun gidiinin yalnzca tat klar ile belirlenememesi ve zellikle yalhavalarda yol rtsnn byk lde aynasal yanstma zellii kazanmas sonucu, tatklarnn yolu aydnlatmada hemen hemen hibir yarar salamamalar kazalara neden olur.Doru yaplmam bir aydnlatma durumunda da yine yukardaki sonular meydana gelebilir.Gnmzde zellikle yksek hz limiti olan oto yollarda meydana gelebilecek kazalarda budurumlarn nemli bir pay vardr.

Bu konuda Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu (CIE) ve eitli lkeler tarafndan aratrmalar,deneyler yaplm, aydnlatma ile trafik kazalar ve karayollarnda ilenen sular arasndaki ilikilerincelenmitir.

1.2 Aydnlatma ve Trafik Kazalar Arasndaki likiler

Yol aydnlatmasnn gece yaplan kazalar zerindeki etkisi ile ilgili ilk aratrmalar 1850lerdengilterede Tamaclk ve Yol Aratrma Laboratuar tarafndan yaplmtr. Bu almalar lm vear yaralanmalarla sonulanan kazalarn iyi yaplm yol aydnlatmalar sayesinde %30azaltlabileceini gstermektedir. 1980 ylnda Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu (CIE) tarafndanyaplanve yaklak 50 deneye dayanan sonulara gre iyi bir yol aydnlatmas yapld zaman lm

ve yaralanmalarla sonulanan kazalarn saysnda;

ehir yollarnda %30, ehirleraras yollarda %45, otoyollarda %50 ve daha yksek oranlardaazalmann meydana gelebildii belirlenmitir.

Yine, Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu (CIE) tarafndan 64 ayr yol zerinde yaplan bir aratrmasonucu sz konusu yollarn doru aydnlatlmalar durumunda;

lmle sonulanan kazalarda %50, ciddi hasar meydana getiren kazalarda %67, hafif kazalarda%84lk bir azalma meydana geldii saptanmtr.

1981 ylnda J.YALINn yapt almalara gre kontrastlar fark edebilme olaslklar aadabelirtildii gibidir:


6/50

Tesis Mdrl Sayfa 6

0,25 cd/m2aydnlanma dzeyi iin %2




Kontrastlar fark edebilme olaslklar zaten dk olduundan, enerji kstlamas amacylaaydnlanma dzeyi drldnde risk gzle grlr ekilde artmaktadr. Orta kalitedeki birsistem iin aydnlanmada 1/10 cd/m2lik azalma, kaza saysnda %5 orannda bir arta nedenolmaktadr.

Enerji krizinden dolay dnyada birok lkede yar karartmal aydnlatma sistemleri kullanlmaktadr.Ancak ekonomik nedenlerle alnan bu nlemler, kazalar nedeniyle yine ekonomik zararlara nedenolmaktadr.

Yollarn uygun ekilde aydnlatlmas ile kaza orannn azalaca bilinmesine ramen aydnlatmadzeyi ile kaza oran arasndaki iliki ok az bilinmektedir. rnek vermek gerekirse, ngilteredeeitli aydnlatma dzeylerindeki birok yollarda yaplan bir deneye gre kaza orannn, 1,2-2,0 cd/m2

k younluklu olan yollarda, 0,3-1,2 cd/m2 k younluklu yollara gre %20 ile %30 arasnda dahadk olduu sonucu kmaktadr.

Btn bunlar gz nne alnrsa, srclerin gr alglamalarnn artrlmas sonucu kaza oranlarnnazaltlabilecei sylenebilir. Bunun salanmas iin teorik olarak yol aydnlatma sistemlerinin, gecegr alglamasn gn ndaki seviyeye karmalar gerekmektedir. Ancak hibir aydnlatmasistemi bunu baaramamaktadr. Ancak byle bir aydnlatma sistemi iin kabul edilebilir minimumstandart kalite bulunmaya allmaktadr. stenilen minimum kaliteye ulamakta en temel ltler;yeterli aydnlk dzeyi ve aydnlk dzeyinde homojenliktir.

1.3 Aydnlatma ve Karayollarnda lenen Sular Arasndaki liki

Aydnlanmann belirlenen artlarda yeterli seviyede olduu blgelerde polisin etkinliinin artmas vesaldrganlarn ekingenlii sebebiyle saldrlarn dikkat ekecek kadar azald grlmektedir.

Sular genellikle kaldrmlarda meydana geldiinden bu blgede yeterli aydnlanmann salanmasgerekmektedir.

Yksek G Sodyum aydnlatclarla donatlm modern, yksek verimli cadde aydnlatmalar,srcler iin trafik emniyeti bakmndan olduu kadar karayollarnda ilenen sular bakmndan dasrc ve yayalar iin ok nemlidir.

Sonu olarak, yeterli aydnlatma dzeyinin saland karayollarnda yol emniyeti byk oranda

artmaktadr.

2. Yol Aydnlatmas le lgili Temel Kavramlar

2.1 Fotometrik Byklkler

Yol aydnlatma teknikleri uygulanrken temel olarak kullanlan baz fotometrik byklkler ksacaaklanmtr.

2.1.1 Ik Gc

Gzn a duyarll, yaylan n boyuna baldr. 555 nm (nanometre) dalga boyundaki aduyarllk maksimumdur ve bu dalga boyunda yaylan gcn bir Watt k Watt olarak tanmlanr.Hesaplamalara gre 555 nm dalga boyunda yaylan gcn bir Watt 683 lmen k aksna eittir. Bu


7/50

Tesis Mdrl Sayfa 7

anlamda lmen, insan gznn spektral duyarllna kar saniyede yaylan enerji miktar olaraktanmlanabilir.

2.1.2 Ik Aks

Ik aks (), bir k kayna tarafndan saniyede yaylan toplam k miktarn gsteren birkavramdr. nsan gznn spektral duyarllna kar bir k kayna tarafndan saniyede yaylanenerjidir. Birimi lmendir.

= Ko.F.V

Burada, Koenerji aksnn fotometrik edeeri, F enerji aks, Vgzn spektral duyarlldr.

2.1.3 Ik iddeti

Bir k kayna, rettii k aksn farkl dorultulara farkl younluklarda gnderebilir. Ik iddeti(I), saniyede yaylan n belli bir yndeki bykldr. Birimi candeladr (cd).

Geometrik olarak noktasal k kaynaklar iin tanmlanr ve dorultuya bal bir byklktr.Noktasal bir k kaynann herhangi bir dorultusundaki k iddeti, bu dorultuyu alan bir uzay asndan kan k aksnn uzay asna blmnn sfra yaklarken limitidir.

I = lim0 [ /] = d / d

2.1.4 Aydnlk Dzeyi

Aydnlk dzeyi (E), bir yzeyin birim alana den k veya k aks miktardr. Baka bir deyile,yola den k aksnn yol yzeyine orandr. Birimi lkstr (lx).E=/A bantsna gre 1 lks, 1m2ye den k aks miktardr.

2.1.5 Parlt

Bir yzeyin gze ne kadar parlak grndnn bir lsdr. Belirli bir yzeyin birim alanna denk iddetine Parlt (L) denir.Yzeyin kendisi k yayabilir veya baka kaynaklardan yaylan yanstabilir. Ayn aydnlk dzeyine sahip fakat deiik yanstma zellikleri olan yzeylerin deiik

parltlar vardr. (rnein asfaltlarn deiik yanstma zellikleri mevcuttur). Ik yayan bir dzleminbelli bir noktasnn bu yzeyin normali ile belli bir asyapan dorultudaki I k iddetinin, budorultuya dik dzlemdeki Ag grnen alanna blm, o yzeyin o noktas ve o dorultudaki

parltsdr. Birimi cd/m2dir.

L = limAg0 [I /Ag] = dI / dAg

Parlt ile aydnlk dzeyi arasnda aadaki iliki vardr:L = q x E

q: Bir yol yzeyinin yanstma zelliini belirleyen parlt faktr

3. YOL AYDINLATMASINDA KULLANILAN YAPAY IIK KAYNAKLARI

Ik kaynaklarn n geometrik biimine gre snflandrdmzda noktasal, yzeysel, izgiselolmak zere ana blme ayrrz. Ancak n kkenine gre snflandrmak istediimizde doal veyapay olmak zere ikiye ayrlrlar. Bu blmde k kkenine gre kaynaklar incelenecektir.

yi bir aydnlatma yaplabilmesi aadaki ana artn ayn anda salanmas halinde mmkn olur.


8/50

Tesis Mdrl Sayfa 8

1)Etkin ve amaca uygun k kayna;2)Etkin ve uygun aydnlatma armatr;3)Aydnlatma tekniinin esaslarna uygun projelendirme.

3.1 Iksal Etkinlik ve Etkinlik Faktr

ebekeden ekilen elektriksel gc, akkor hale gelen flamann k yaymas veya gazlarda dearjprensibinden hareketle a dntren elemanlara k kayna denir. Ancak a dnmn oranok nemlidir. ebekeden ekilen elektrik enerjisinin a dnm oran o k kaynannetkinliinin bir lsdr. Bu nedenle etkinlik faktr olarak da tanmlanan bu oran, 1 Wattlkelektrik gcne kar elde edilen k aks miktardr. Yol aydnlatmasnda, getiimiz yllarda akkorflamanl lambalar yerine, etkinlik faktr ve mr uzun olan kzgn elektrotlu dearj lambalarkullanmna geilmitir. Bu lambalar metal halojen lambalar, alak ve yksek basnl sodyum buharllambalar ile yksek basnl cva buharl lambalardr. Daha sonra yaplan almalarda ise, yolaydnlatmas iin en uygun lambann yksek basnl sodyum buharl lambalar olduu deneylerlekantlanmtr.

Tablo 1. Lamba tipine gre etkinlik faktr deiimi

Tablo1'de YBCBL: Yksek basnl cva buharl lamba, YBSBL_Az: Ateleyicisiz Yksek basnlsodyum buharl lamba, YBSBL_Fl: Elips (Fluoresant kapl) yksek basnl sodyum buharl lamba ,YBSBL_t: effaf tp (dtan atelemeli) yksek basnl sodyum buharl lambay sembolize eder.

Tablo 2. Yol aydnlatmasnda kullanlan lambalarn genel karakteristikleri


9/50

Tesis Mdrl Sayfa 9

3.2 Dearj Lambalar

Gaz dearjl lamba kullanlan cadde aydnlatmas ilk olarak 1935de ortaya kmtr. Yolaydnlatmasnn Avrupa lkelerindeki geliimi kinci Dnya savandan sonra balar. O zamanlardaelde bulunan k kaynaklar cva buharl lambalar ile fluoresant tplerdi. ehirlerde caddeaydnlatmalarnda bu kaynaklar kullanlyordu. Baz lkeler fluoresant k kaynaklarn, baz lkelerise cva buharl lambalar tercih etmilerdi.

Gnmzde yol aydnlatma tesislerinde k kayna olarak genellikle yksek basnl cva buharllambalar ile yksek ve alak basnl sodyum buharl lambalar, ksmen de fluoresant lambalarkullanlmaktadr. lkemizde bugn iin en ok kullanlan k kayna yksek basnl cva buharllambalar olup son yllarda yksek basnl sodyum buharl lambalar lkemiz yollarnda okakullanlmaktadr.

lke olarak dearj lambalar ile k retimi eskiden beri bilinen Geissler Tpne dayanr. Geissler tpbasnc birka mm Hg mertebesine indirilmi ve iinde iki elektrot bulunan bir cam tpten ibarettir.Elektrotlara doru gerilim uygulannca tp iinde bulunan serbest elektronlar hzlanrlar ve arpma

suretiyle iyonizasyonla oalarak tp atelenir. Tpn ateleme gerilimi, tpn boyutlarna, tpiindeki gazn cinsine ve basncna baldr. Tpn atelemesinden nce, tpe uygulanmas gerekengerilim deeri byk, akm deeri ise kktr. Tp atelendikten sonra tpten geen akm byr.letkenlik de bydnden tpn ular arasndaki gerilim klr.

3.3 Alak Basnl Sodyum Buharl Lambalar

Bunlar kzgn elektrotlu, alak basnl ve alak gerilimli dearj lambalardr. Tp iinde odascaklnda kat halde bulunan sodyum madeni vardr. Tpn scakl 250C ile 300Cye ktzaman sodyum madeni buharlar ve tpn basnc birka mm Hg aamasna iner. Dearj, nceyardmc bir gaz iinde rnein neon veya argon gaz iinde meydana gelir. Bu bakmdan tp azmiktarda asal gaz ierir. Kzgn elektrotlar baryum oksit kapl tungstendir. Kural olarak sodyum

buharl lamba, alternatif akm ebekelerinde kullanldndan, tpn her iki ucunda ayn tip elektrotbulunur. 220 voltluk ebeke gerilimi atelemeye yetmez. Onun iin tp iine elektrotlar birbirineyaklatrmaya yarayan madeni bir ateleme teli konmutur.

Bu sayede gerilim uygulandktan sonra ana dolgu gaznda (neon veya argon) kk kl dearj yollaroluur ve n dearj balar. yonizasyon yardmyla n dearj ana dearj balatr. Dolaysyla tp snr,sodyum madeni buharlar ve kl plazma dolgu gazndan sodyum buharna intikal eder. Dearj tpU eklinde bklm ve havas boaltlm, i cidar iridyum oksitle kaplanm bir d tpn iineyerletirilmitir. ridyum oksit kzl tesi nlar yanstarak, vakum ise s kaybn azaltarak lambannveriminin yksek olmasn salarlar.

Tpn nominal gerilimi 20V olup, tp 220Va kadar iletme gerilimlerinde alabilir. Buna karlkkararl alma gerilimi 50V mertebesindedir. Kararl almada gerilim fark balast tarafndankarlanr. lk tutuma geriliminin salanmas iin balast iine konmu veya ayr bir ateleyici (ignitr)vardr.

Balast ebekeye endktif bir yk etkisi yaptndan, ebekeye paralel bir kondansatr balamaksuretiyle cos kompanze edilebilir. Bazen dearj lambalar radyo parazitlerine sebep olabilir. Bunungiderilmesi iin balastn iki yarm sarg eklinde yaplmas ve araya yaklak olarak 0,1F deerinde

bir kondansatr balanmas uygun olur.

Alak basnl sodyum buharl lambalarn etkinlik faktr ok yksek olmasna ramen rengininolumsuzluu nedeniyle (sar k verdiklerinden) i aydnlatmada pek kullanlmazlar. Buna karlk bir

d aydnlatma tesisinde mesela yol aydnlatmasnda veya rengin nemli olmad ykleme boaltmaiyerlerinde, demiryolu gzergahlarnda kazan tesislerinde ve benzeri yerlerde bu lambalar ok


10/50

Tesis Mdrl Sayfa 10

kullanlrlar ve byk enerji tasarrufu salamaktadrlar. Bunun yannda TEDA Genel MdrlnnTrkiye Yollar Aydnlatmas in Tip Projelerinin hazrlanmasnda alak basnl sodyum buharllambalar tercih edilmemitir. Bunun nedeni:

- Ik rengi monokromatik sar olduu iin zellikle ehir ii trafiinde ara renklerinin tam olarakalglanamamas,- Optik bakmdan hassas kontrol yaplamayan byk gvdeli armatrlere ihtiya gstermesi,- Halkn bu lambalarn k rengini benimsememesidir.

3.4 Yksek Basnl Sodyum Buharl Lambalar

Yksek basnl sodyum buharl lambalar, sodyum, atelemeyi salamak iin de cva ve asal gazierirler. Dearj arkndan, dearj tp cidarna olacak s kondksiyonunu (iletimini) snrlamak iintp iine Xenon gaz konulmutur. alma scakl 700Cdir; dearj tp bu scaklktaki sodyum

buharnn kimyasal aktivitesine dayanabilmesi iin sinterlenmi alminyum oksitten imal edilmitir.(Sinterleme, gzenekli yapda bir form/ekil kazandrlm tozlarn spesifik yzey alannn klmesi,

parack temas noktalarnn bymesi ve buna bal olarak gzenek eklinin deimesine ve gzenek

hacminin klmesine neden olan sl olarak aktive edilmi malzeme tanm olay olarak tanmlanr.)Dearj tp, havas boaltlm tp veya armut eklindeki bir sert cam balon iine konulmutur.

Bu lambalar, renk seimi bakmndan alak basnl sodyum buharl lambalardan stndr. Bunakarlk etkinlik faktrleri balast kayb hari 90-12lm/W mertebesindedir. Bu lambalarda da balast veateleyici kullanlr. D balonu armut eklinde olanlarnda, yani iten atelemeli tipte, balonun icidar datc toz ile kaplanmtr. Tp eklinde olanlarda ise yani dtan atelemeli tipte d tpeffaftr.Bu tip lambalar cva buharl lambalara gre %15 az enerji tketirken yaklak %25 daha fazlak aks retirler.

Yksek basnl sodyum buhar lambalar 1960larn ortalarna doru piyasaya kmtr. 400 Wattlkilk lambalardan sonra 250 Watt olanlar da retilmitir. Yksek verimlilikleri ve uygun renklerinden

dolay bu k kaynaklar ani bir baar elde etmi ve btn Avrupada byk ehir merkezlerininaydnlatlmas iin kullanlmaya balanmtr. Bylece k kayna reticileri yksek basnl sodyumbuharl lamba retimlerini daha dk g aralklarna yneltmilerdir. (150 W, 100 W, 70 W gibi)

3.5 Yksek Basnl Cva Buharl Lambalar

Yksek basnl cva buharl lambalarda, cva buhar basnc ykseldike termik yoldan uzun dalgaboylu k yaymaya balar. Dolaysyla lambann parlts ve etkinlik faktr byr. Bugn kullanlancva buharl lambalarn ortalama basnlar 1atmosferdir.

Lambann genel yaps temel olarak sodyum lambasna benzer. Burada da elektron bakmndan zenginWehmelt elektrotlar kullanlr. Yalnz cva buharl lambalarda elektrotlar ek olarak stmakgerekmemektedir. Byk bir R direnci zerinden bal bulunan yardmc elektrot dearj balatr; ilkelektrikli paracklar oluturur ve elektrotlarn n snmasn ve cvann buharlamasn salar. Buradada scakln daha iyi korunmas iin dearj tp, havas boaltlm ikinci bir cam balon ierisinekonur. Bu cam balon kre, silindir veya armut eklinde olabilir.

Cvann buharlama scakl sodyumunkinden daha kk olduu iin buharlamas da daha abukolur ve lamba bu yzden daha abuk kararl alma durumuna geer. Yalnz yksek basnl lambadatekrar tutuma daha zor olur. nk yksek buhar basncnda devre almsa, ebeke gerilimi dearjyeniden balatmaya yetmez. Ancak tpn soumasn ve basncn dmesini beklemek gerekir. Busre birka dakikay bulabilir. Eer lamba tutumu ve gerekli buhar basnc olumusa kararl almagerilimi 110-140Va der. Akm deeri ise lamba byklne gre 1-8A arasnda olur.


11/50

Tesis Mdrl Sayfa 11

Yksek basnl cva buharl lambalarn verdii k mavimsi beyaz renktedir. Bu kta kontrastlar okiyi olmamakla beraber renkler olduka iyi seilebilir. Halojen katkl cva buharl lambalarn k rengiolduka iyidir. indeki katk maddeleri sayesinde gn na yakn renkte k yayabilirler.

Etkinlik faktrlerininykseklii dearj ampullerinin enerji tasarrufu bakmndan balca tercih nedeniolmakla beraber kullanld yerlere gre k renginin de byk nemi olduu yadsnamaz. zellikleyol aydnlatmasnda enerji tasarrufunun yan sra k renginin de nemli olduu ehir ierisindekiyollarda buna dikkat edilmesi gerekir.

Tablo 3. Yol aydnlatmasnda kullanlan lambalarn karakteristik zellikleri

Tablo 4. Yol aydnlatmasnda tercih edilen dtan atelemeli effaf tp YBSB lambalarn karakteristikzellikleri ve tip karlatrmas


12/50

Tesis Mdrl Sayfa 12

3.6 Ik Kaynaklarnda mr

Dearj lambalarnda mr tanm gnmzde birbirinden ok farkl biimlerde verilmekte, bununyansra bu lambalar reten firmalarda mr deneylerini deiik standartlara gre yapmaktadrlar.

Deiik retici firmalarn lamba kataloglarnda ayn tip lambalar iin birbirinden ok farkl mrsreleri verilmekte, baka bir deyile farkl koullarda yaplan lmelerle bulunan yksek mrsreleri, temelde dierlerine gre herhangi bir farkll bulunmayan deiik markal ayn tiplambalarn dierlerine gre stnl olarak yanl yorumlanmaktadr.

statistiksel bakmdan deerlendirmeye yetecek sayda lambadan oluan bir aydnlatma tesisinde, 100saat kullanmadan sonraki toplam k aksnn lambalarn kullanlmaz hale gelmeleri ve k aklarnnazalmalarndan dolay yaklak %30 deer kaybetmesi iin geen sredir.

Cadde aydnlatma sistemlerinde kullanlan lambalarn kullanm zamanna ilikin yaklakekonomikmr bilgileri tablo 5te grlmektedir.

Cadde aydnlatmalarnda aadaki ltleri salayacak tipte k kaynaklar seilmelidir:

1.Etkinlik faktrnn byk olmas2.Lambann mrnn uzun olmas3.Lambann ekil bakmndan kararl ve sarsntya dayankl olmas4.letmede basit olmas5.Ik renginin mmkn olduu kadar gne na yakn olmas

Tablo 5. Lamba tipine gre ekonomik mr deiimi

4. YOL AYDINLATMASINDA LAMBA SEM

Tesis ve iletme masraflar asndan en verimli lambann seilmesi istendiinde dikkate alnacakdeerler, ekonomik mr ve etkinlik faktrdr. Lambalarn renk zelliklerinin de kullanm amacnauygun olmas gerekmektedir.

lkemizde Eyll 2006ya kadar TEDA sorumluluundaki yol aydnlatmalarnda byk oranlardayksek basnl cva buharl lambalar kullanlmtr. Eski tip teknoloji ile dnyadaki belli lkeler iinretilen bu lambalarn etkinlik faktrleri ve ekonomik mrleri yeni tip k kaynaklarna gre okdktr. Yksek basnl sodyum buharl lambalarn cva buharl lambalara oranla daha etkinolduklar anlaldktan sonra da, mevcut cva buharl lambal aydnlatma armatrlerinin iinde iten

atelemeli cva-sodyum karmas zel tip k kaynaklar kullanlmaya balanmtr.


13/50

Tesis Mdrl Sayfa 13

ehir ii yol aydnlatmalarnda gereksinim duyulan renk alglama zellikleri dnldnde, dar birspektrumda sadece sar k yayan, ama etkinlik faktrleri yksek olan alak basnl sodyum buharllambalarn bu ama iin uygun olmayaca anlalmaktadr. Renk alglattrma zellii asndan

bakldnda, d aydnlatmaya uygun youn kl akl kaynaklar olarak metal halojen lambalarkarmza kmaktadr. Ancak bu lambalarn normal tiplerinin etkinlik faktrleri ve zellikle mrleridier zmlere gre dk deerlerdedir. Dier yandan elektronik nitelerle altrlan metal halojenlambalarn yeni tipleri ile son yllarda mr ve etkinlik faktrleri asndan ok iyi deerlereulalmtr. Metal halojen lambalar, yksek voltajla atelenerek gaz haline geen ve stnden akmgeirilmesi sonucu yksek gte k veren k kaynaklardr ve yksek may salayan bu lambalardikey pozisyonda yand durumlarda belirlenen renkte uniform olarak her yne yayar. Ancakdikey pozisyondan yatay pozisyona ayarlanmas gerektii durumlarda, (rnein armatr seimine greyatay pozisyonda olmas gerekebilir.) lambann yanma hcresinin alt ve st blmlerinde sardan

pembeye doru renk deiimi oluur. Bu farkl renkte k verimli bir yanstc (reflektr) ileaydnlatlmak istenen yzeye ynlendirildiinde yzeyin alt ve st blmlerinde sardan pembeyefarkl ve rahatsz edici bir renk geii olur. Metal halojen lambalarn dikeyden farkl bir pozisyondakullanlmalar durumunda yanma hcrelerinde oluan bu duruma Gravity Effect (yer ekimi etkisi)denir. Bu nedenle bu tip lambalar hem maliyet hem de kullanm asndan yol aydnlatmas iin pek

uygunluk gstermez.

lkemizde teknik eleman ve bte yetersizliini dnecek olursak, yol aydnlatmalarnda istenilenverimin salanabilmesi iin nerilebilecek en uygun k kayna effaf tp (dtan atelemeli) yksek

basnl sodyum buharl lamba olmaktadr. Renk zellikleri de normal yol aydnlatmalarnda kabuledilebilir dzeyde olan bu lambalarn ekonomik mrleri k aklar, son yllarda lamba reticilerininbu lamba grubuna yaptklar Ar-Ge yatrmlar sonucunda dierlerine oranla en yksek deerlereulamtr. Eyll 2006 yaymlanan TEDA artnamesinde aadaki tabloda da belirtilen effaf tpyksek basnl sodyum buharl lamba kullanm yol aydnlatmas iin en gelimi tip olarak

belirlenmitir. Bu lamba grubunun kullanm iin aydnlatma armatrlerinin deiimi de gerektiinden,mevcut armatrlerde snen lambalarn yerine yenilerinin taklmas gibi durumlar kapsayan geidnemleri iin, iten atelemeli yksek basnl sodyum buharl lambalar artnameye ilave edilmitir.

Ancak daha sonraki artnamede yukarda da belirtilen nedenlerden dolay sadece yksek basnlsodyum buharl dtan ateleyicili lambalarn kullanlmasna karar verilmitir.

Tablo 6. ten ve dtan atelemeli YBSB lambalarn karlatrlmas

5. YOL AYDINLATMA ARMATRLER

5.1 Armatr Seiminin nemi

Aydnlatma armatrleri, ilerindeki k kaynandan kan amaca en uygun biimde ve muhtelifdzenlerle datan, ynlendiren ve ayn zamanda k kaynan d etkilerden koruyan, k kayna

iin gerekli yardmc elektriksel elemanlar (duy, balast, ateleyici, kondansatr vb.) koruyan, eitlimontaj ekillerine sahip bir elemandr.


14/50

Tesis Mdrl Sayfa 14

Yol aydnlatmasnda kullanlan armatrler, ilerindeki k kaynann rettii , yola uygunekilde datacak, kamama meydana getirmeyecek ve dzenli bakm yaplma koulu ile zelliklerinizamanla deitirmeyecek ekilde imal edilmelidir.

Btn bu zellikleri bir arada tayan armatre uygun armatr veya etkin aydnlatma armatr denirfakat unutulmamaldr ki her etkin veya etkinlii ok yksek olan aydnlatma armatr uygun armatrolmayabilir bunun tersi de dorudur. Bu yzden armatrleri kullanm yeri ve amacna uygun olaraksemek ve buna uygun fotometrik zellikleri tayan armatrleri kullanmak, enerji tasarrufu

bakmndan olduka nemlidir.

5.2 Armatrlerin Ik Dalm Erileri

Yol aydnlatma armatrlerinin en nemli ksmlarn yanstc ve datc elemanlar olutururlar.Yol aydnlatma armatrlerinde de dier tm aydnlatma armatrlerinde olduu gibi yanstmak veuygun ekilde datmak amac ile kullanlan elemanlarn yapldklar malzemelerin, armatrniindeki k kayna tarafndan retilen armatrden darya en verimli ekilde yayacak zellikteolmalar gerekir. Armatr verimi, bir armatrden kan k aksnn, armatrn iindeki k

kaynann rettii k aksna oran olarak tanmlanr. (arm=arm/L).

Kaynaktan geen bir dzlem zerindeki k iddetinin u noktalar gz nne alnrsa bunlarngeometrik yeri kaynan k dalm yzeyi ile sz konusu dzlemin ara kesitinden oluan bir eridir.Bu eriye k dalm erisi denir.

Yol aydnlatmasnda kullanlan armatrlerin k dalmlar genellikle, armatrden geen ve yolunboyuna eksenine dik olan dey dzleme gre simetriktirler. Bununla beraber baz armatrlerin kdalm yzeyleri, armatrden geen dey dorultu etrafnda dnel simetriye de sahip olabilirler.

Ik dalm erilerinin karlmasnda fotometrik lme teknikleri kullanlr. Fotometrik lmeler iintemel olarak iki lme aygt kullanlr: Ikler (lksmetre) ve kllk ler (luminansmetre,

spotmetre).

Ikllk lmeleri daha ok kln gelitirilmesi aamasnda, kullanlan yanstcnn kalitesinin veteknik zelliklerinin belirlenmesi iin gereklidir.

Iklk ile ilgili fotometrik lmeden sz edildiinde anlalan gonyofotometrik lmelerdir. Bulmeler, genellikle kln retimine geilmesinden sonra, bir kln (aydnlatma armatrnn)k yeinlii uzaysal dalmn, yani kln hangi yne ne kadar k aks gnderdiini saptamayayarayan lmelerdir. ounlukla cd/klm birimi kullanlr. Deiik tr gonyofotometrelerden en okkullanlan, kln iki eksen etrafnda dndrlmesi esasna dayanr. Daha detayl ve zel lmeleriin aynal gonyofotometreler kullanlr. Gonyofotometrik lmeler sonucunda elde edilen veriler, szkonusu kln kullanld yerlerde aydnlk dzeyi hesaplarnn dakik bir biimde yaplmasn

salar. Yine bu lmeler sonucunda elde edilen EULUMDAT formatndaki dosyalar da, aydnlkdzeyi hesaplar yapmak zere tasarlanm programlarda kullanlabilir.

5.3 Armatr Seimi

Tm aydnlatma uygulamalarnda nemli olmasna ramen, zellikle d koullara dayankll ve sadece istenilen alana ynlendirilmesi gereklilii gibi nedenlerle armatr seimi, yolaydnlatmalarnda ayr bir neme sahiptir. Fotometrik deerleri bilinmeyen bir armatr ile aydnlatmatasarm yaplamayaca ortadadr.

Armatrlerin fotometrik deerleri denince, k dalm yzeyi veya erileri, armatr verimi veparlts, dolaysyla kamama durumu anlalr. CIEye gre armatrlerin k dalm erileri A,B veC olmak zere i farkl dzlem iin verilebilir. Yol aydnlatmasnda kullanlan armatrlerin kdalm erileri ve hesaplarda kullanlan k iddeti deerleri armatrden geen dey ekseni dnme


15/50

Tesis Mdrl Sayfa 15

ekseni olarak alan C dzlemlerindeki verilerdir. Armatrler, yaylm, salm ve kamama derecesinegre farkl gruba ayrlr. zellikle kamama, yol aydnlatmasnda trafik gvenlii ve konforuasndan ok nemli olduu iin, kullanlacak armatrlerin kamamay snrlandracak boyutta olmasgerekmektedir. stenilen parlt dzeylerinin az sayda armatr ile salanabilmesi iin, k iddetideerleri youn ve yaygn k dalml armatrlerin kullanlmas amalanr. Ancak bu tip youn veyaygn k dalmlar da gr gvenlii asndan son derece nemli olan kamama tehlikesiniortaya karr.

Yol aydnlatma armatrlerinin optik zellikleri bakmndan snflandrlmas ok nemli bir konu olankamama snrlamasna gre yaplr. CIEye gre meydana getirdikleri kamama dereceleri

bakmndan yol aydnlatma armatrleri, C=0 ve C=20 dzlemlerinde armatrden geen ve yoleksenine paralel deye gre k dalm erilerinin biimine gre ekranl (cut -off), yar ekranl (semicut-off) ve ekransz (non cut-off) olarak ana gruba ayrlrlar.

-Ekranl armatr; maksimum k iddeti deyle 65lik ada snrlandrlm, st yar uzaya hi kyaymayan (ULOR=0) aydnlatma armatrdr.-Yar-ekranl armatr; maksimum k iddeti deyle 75lik ada snrlandrlm, st yar uzaya

gnderdii k aks %10dan fazla olmayan (ULOR%10) aydnlatma armatrdr.-Ekransz armatr; maksimum k iddeti belli bir a ile snrlandrlmam olan, ancak deyle90lik ada k iddeti, iindeki lambann/lambalarn k aks ne olursa olsun, 1000 cdy amayanarmatrdr.Bu ekildeki bir snflandrma yalnzca armatrlerin kamama snrlamasn esas alarak yaplm olup

bu armatr tipleri kullanlarak yaplan yol aydnlatmalarnn kaliteleri hakknda tam doru bir fikirvermeyebilir.

rnein en az kamama yaratan ekranl bir armatr yardmyla yaplan bir yol aydnlatmas, belirli biryol yzeyi iin, aydnlatma dzgnl bakmndan yar ekranl bir armatre gre ok daha ktsonular verebilir. Buna karlk ekranl bir armatrde, kullanlan k kaynann k iddetine ve yolyzeyi parltsna bal olan aydnlatma kamama derecesi bakmndan baz yollarda yar ekranl bir

armatrden daha iyi sonular verebilir.

TEDA artnamesine gre armatrler kamama kontrol asndan I80 100 cd/klm, I90 50 cd/klmve maksimum k iddetinin deyle yapt a 65 < maks.< 75 koullarn salayacaktr. fadesiile CIE nerilerindeki yar ekranl armatr tipi tanmlanmaktadr.

- I80: C=0 ve C=20 lik dzlemlerde deye gre =80 lik a altndaki en byk k iddeti deerini(cd/1000lm cinsinden),

- I90: C=0 ve C=20 lik dzlemlerde deye gre =90 lik a altndaki en byk k iddeti deerini(cd/1000lm cinsinden),

-maks.: Maksimum k iddetinin (Imaks) olutuu a deerini ifade eder.

Kullanlan k kaynann boyutlar ve parlts, armatrn boyutlar ve optik sistemin dzeni veonlarn biimleri zerinde nemli bir rol oynar. Mesela k yayc yzeyi kk olan bir k kaynaiin oluturulan bir aynasal yanstc sistem ile hassas bir k dalm elde etmek mmkndr. Bu da

bizi daha kk boyutlu armatre gtrr ki bununda parlts daha byk olacandan kamamannnlenebilmesi iin k dalmnn uygun biimde tutulmas zorunluluu vardr.

Kk k kaynaklar ile kullanlacak aynasal yanstc reflektrlerde olabilecek en ufak birdzgnszlk k dalmnda nemli bozukluklara ve bunun sonucu olarak da yol dzeyindeki baz

blgelerde istenenden farkl aydnlk dzeyleri olumasna neden olabilir.

Yol aydnlatmasnda kullanlacak armatrlerin seimi, kamama snrlamas, yoldaki parlt dzeyi,aydnlatma dzgnl ve ekonomiklik gz nne alnarak yaplmal ve parlt yntemine gre

bilgisayarda yaplacak hesaplar sonucu belirlenmelidir.


16/50

Tesis Mdrl Sayfa 16

Tablo 7. Yol tipleriyle armatr tiplerinin karlatrlmas

5.4 Armatr Donanm:

Dearj lambalar dorudan ebeke geriliminden beslenemezler. eitli elektrik veya elektronikcihazlar eklenerek lambann dzgn ekilde almas salanr. Bu bakmdan yol aydnlatmaarmatrleri optik ve tehizat blm olmak zere iki blmden oluur.

-Optik Blm: Manyetik balastl sistemlerde, ateleyici (ignitr) ve kondansatrn bulunduublmdr. Elektronik balastl sistemlerde ateleyici, kondansatr ve dier elektronik bileenlerbalastn iindedir.-Tehizat blm: Duy, yanstc (reflektr), yar saydam kapak (refraktr) vb. donanmlarn

bulunduu blmdr.

YBSB lambalarda, lamba akm arttka lamba gerilimi decei iin akmn snrlandrlmas, ebekegeriliminin sfr geilerinden etkilenmemesi, normalalma geriliminden daha yksek olan atelemegeriliminin salanmas gerekmektedir.Bu fonksiyonlar gerekletirebilmek iin diren, ok bobini vetransformatrlerden oluan balastlar, kompanzasyon kondansatrleri, filtre bobinleri ve ateleyicilerkullanlmaktadr.

5.4.1 Balast

Dearj lambalarnn akmn snrlamaya veya ayarlamaya yarayan, lamba ile ebeke arasna balananaraca balast denir. Balast armatrde akm snrlayc olarak grev yapar. Akm snrlayc bir cihazolmadnda (lamba gerilimi = ebeke gerilimi), lamba akmndaki kk bir ykselme, lambageriliminin dmesine neden olacaktr. Ancak lamba ebeke geriliminden beslendii iin gerilimidmeyecek, bu nedenle akm daha da artacaktr. Bu artan akm lambann arzalanmasna ya dasigortann atmasna neden olacaktr. Benzer ekilde lamba akmnda ufak bir azalma olduunda,gerilim ykselecek, ancak ebeke geriliminden daha fazla artamayaca iin bu kez akm daha daazalacak ve lamba dzgn alamad iin snecektir. Lamba ve besleme arasna yerletirilen balastlamba zerinden akan akm snrlar. Bylece balast gerilimi ve empedans orannda lamba akmsabitlenecektir.


17/50

Tesis Mdrl Sayfa 17

ekil 1. Dearj lambalar iin akm-gerilim karakteristii

ekil 2. Balast ile akmn snrlandrlmasBalast gerilimi, ebeke gerilimi ve lamba gerilimi arasndaki fark kadar olacandan maksimum lambaakm ebeke gerilimi ile snrlandrlm olur.

ekil 3. Balastl bir devrenin akm-gerilim karakteristii

Balastlarn bir dier nemli fonksiyonu da lamba gcn belli snrlarda tutarak, lamba katotlarndafazla snma olmasn nlemek bylece lamba mrn uzatmaktr. Lamba gc lamba akm, lambagerilimi ve lamba faktr olarak bilinen bir sabitin arpmna eittir.

Plamba=Ulamba.Ilamba.lamba

Lamba faktr lamba, lamba ekline, gerilimine ve akmna bal olarak deiir. Elektromanyetikbalast kullanldnda yaklak olarak 0,8dir.

Lamba gc (dolaysyla k aks) temelolarak lamba akmna baldr. ebeke geriliminin seviyesive balastn empedans da etkili olmaktadr. ebeke geriliminin frekans balast sokunun empedansnaetki eder.


18/50

Tesis Mdrl Sayfa 18

Z=w.L

w=2f

Z:Empedans, L: Endktans, f: frekans olarak ifade edilir.

Balast endktans, bakr sarglarn says ile ekirdein byklne ve malzemesine baldr.Dolays ile daha yksek frekanslarda daha kk balastlar retmek mmkn olmaktadr.Elektromanyetik balast kullanldnda 50 Hz ebeke frekans ile alldndan daha byk boyutlu

balastlar gerekli olurken, yksek frekansl balastlar daha kkboyutlarda olabilmektedir.

Manyetik bir balastta istenen zellikler, yksek kaliteli emaye bakr bobinli, dk akm toleransnasahip, ideal lamba gcn salayabilen, dk kaypl eklinde olmaldr.

5.4.2 Ateleyici (gnitr)

Dearj lamba elektrotlarnda herhangi bir n stmaya gerek duymadan, atelemeye ynelik gerilimselatlama salayan aygtlar ateleyici olarak tanmlanr. Yksek basnl sodyum buharl lambalar iinkullanlacak olan ateleyicilerde aranan zellikler; tm balast tipleriyle uyumlu almaldr, zamanayarl olmaldr, ateleme gerilimi balasttan bamsz ve stabil olmaldr; FRO kesicili deil, entegreliateleyici kullanlmaldr. nk FRO kesicili ateleyiciler, ebekede kesintiye yol aabilir. Balantekillerine gre seri, yar paralel ve paralel olmak zere eit ateleyici vardr. Yksek basnlsodyum buharl lambalarda seri tip (yksek frekansl darbe superimposed pulse) ateleyiciler veyar-paralel ateleyiciler nerilmektedir.

Yar-paralel ateleyicilerde balast gerilim transformatr olarak alarak ateleme gerilimini retir.Bu ateleme yntemi kullanldnda, balast bobini yksek gerilim darbelerine maruz kalaca iin iyiizole edilmi olmaldr. Bu ateleyiciler ateleyici bobini olarak balast bobinini kullandklar iin,

toplamda balast ve ateleyici sistemi daha ucuza mal olur. Ayrca ateleme darbesi daha yksek enerjiiereceinden gvenilir bir ateleme yntemidir.

ekil 4. Yar-paralel ateleyici

Yksek frekansl darbe ateleyiciler ile lamba gcne gre 2,5 kV ile 4 kV arasnda deien yksekgerilimde darbe serileri retilir. Bu sistemlerde ateleme darbesi ayr bir transformatr ile retilir.Balast bobini yksek gerilime maruz kalmayaca iin daha ucuz olabilmektedir. Ancak sistemintoplam yar-paralel sisteme gre daha pahaldr. nk seri bal olan ateleyici zerinden srekliakm akacak ve srekli kayp oluacaktr.


19/50

Tesis Mdrl Sayfa 19

ekil 5. Yksek frekansl darbe ateleyici devresi (seri tip)

ekil 6. Seri tipteki ateleyici balants


20/50

Tesis Mdrl Sayfa 20

ekil 7. Zaman ayarl seri tip ateleyicinin alma karakteristii

5.4.3 Kondansatr

Dearj lambalar, birlikte kullanldklar yardmc ekipmanlarla birlikte ebekeden aktif gle birliktereaktif g de ekerler. Kullanlan balastlarn endktif karakterde olmalar nedeniyle, ekilen endktif

reaktif gcn kompanze edilmesi gerekir. Kompanzasyonda, her farkl lamba tipi iin farkl kapasitedeerine sahip kondansatr kullanlr. Endktif balastlarn g faktr (Cosf) 0,45 ve 0,7 arasndadr.Bu istenmeyen bir durumdur. Uygun kondansatrler devreye paralel balanarak g faktr yaklak0,98e ekilir.

230V, 50Hz beslemede faz ntr arasnda ya da 380/400 V beslemede iki faz arasnda balanr. Yarparalel ateleme devrelerinde bu kondansatr ayrca daha gvenilir ateleme darbeleri retilmesini desalar.

Armatrlerde g faktrn dzeltmek amacyla kullanlacak kondansatrn balant ular arasndakalc olarak balanan uygun g deerli bir boalma direnci bulunmaldr. Bu diren kondansatrgerilimini 1 dakika iinde 50 Vu amayan bir gerilime boaltmaldr. A tipi ve B tipi olmak zere iki

eit kondansatrden sz edilebilir. A tipi kondansatr plastik gvdelidir. B tipi kondansatralminyum gvdelidir ve basnca kar koruma amal kontak kesicisi vardr.

5.4.4 Duy

Yol aydnlatma armatrlerinde kullanlacak lamba duylar porselen gvdeli ve Edison vidal olmaldr.Lambalarn scaklk deiimleri ve titreimler gibi sebeplerden dolay gevemesini engellemek iintutma dzenine sahip olmaldr.

5.4.5 Reflektr (Yanstc)

Yol aydnlatma armatrlerinde reflektr, uygun k dalmn salayacak ekilde ekillendirilmi,

yksek yanstma katsays elde edilecek ekilde cilalanm ve metalize kaplanm yksek saflktaalminyum alamdan imaledilmi olmaldr.


21/50

Tesis Mdrl Sayfa 21

5.4.6 Refraktr (Yar Saydam Kapak)

Refraktr, armatr i ssna dayankl ve ani s deiikliklerinden etkilenmeyen malzemedenyaplmaldr. Gne etkisiyle zamanla sararmamaldr ve renksiz olmaldr. Polikarbonat veyacam olabilir ancak estetik adan ve dayanm sz konusu olursa, temperli dz cam tercih edilmeli ve

bu cam Trk Standartlarna uygun olmaldr. Yar saydam kapak, lamba deitirme nedeniyle veyaherhangi bir nedenle aldnda dmeyecek ekilde gvde ile irtibatl olmaldr. Gvde veyareflektre hibir ekilde yaptrlmamal ve gerektiinde kolaylkla deitirilebilmelidir.

5.5 Armatrlerin Isl Karakteristikleri

Isya Dayankllk:Armatr gvdesinin ve armatrn iindeki elemanlarn imal edildikleri malzemelerin k kaynatarafndan retilen sya dayankl olmalar gerekir.alma Scakl:Armatr iindeki ortam scakl k kaynann kararl almas iin gerekli olan dzeyde olmaldr.Buna etki eden nemli faktrler armatrn hacmi ve armatr gvdesinin imal edildii malzemenin

trdr.

Armatrn imalatnda kullanlan malzemeler sya dayankl trden olmaldr. Armatrler, alminyumenjeksiyonlu veya polimer malzemeden yaplabilir. Polimer malzemeden yaplan blmler, sya,yanmaya, yzeysel kaaklara kar dayankl olmaldr. Alminyum enjeksiyonlu armatrlerin gvdesii ksmdan kaak akmlara kar i gvenlii salamak amacyla ek bir topraklama kablosuylatopraklanabilir ve yanc zellii yoktur.

5.6 Armatrlerin Mekanik ve Aerodinamik Karakteristikleri

Montaj Gvenilirlii:Aydnlatma armatr ve iindeki tespit paralar uygun biimde dayankl ve kolay kullanlabilir

olmal, armatrn diree veya istenen bir yere gvenilir bir ekilde tespitini salamaldr. Armatrntespit sistemindeki zayflk nedeniyle armatr tespit konumunda zamanla meydana gelebilecek ufakdeiikliklerin dahi yol zerindeki aydnlk dzeyi dalmna olumsuz etkileri dnldnde bununnemi daha iyi anlalr. Ayrca tehizat blmnde bulunan donanmlar armatr gvdesineyaptrlmak suretiyle monte edilmemeli ve bu donanmlara armatr direkten skmeden mdahalekolay olmaldr. Bunun iin ilgili blme eriim, stten veya alttan alabilen bir kapak ilesalanmaldr. Kapak al ekli i gvenliine gre belirlenmelidir.

Titreim ve Darbelere Dayankllk:Armatrn iindeki k kayna ve yardmc elektriksel elemanlarla (duy, balant kablolar, balastvb.) yanstclarnda armatrn tespit edildii yerdeki rzgar, trafik vb. gibi eitli kaynakl titreimlernedeniyle zamanla konumlarn deitirmeyecek ekilde skca tespit edilmi olmalar gerekir.

Ayrca nispeten az bir ykseklie monte edilen armatrlerin kt niyetli kiilerce maruzbraklabilecekleri darbelere de belirli bir oranda dayankl olmalar istenir. Yol aydnlatma armatrleriiin dier bir etken de rzgarl blgelerde yaanan rzgar gcnden kaynakl darbelerdir. Seilenarmatrlerinin darbe dayanm katsaylar yksek olmaldr.

Arlk, Boyut ve Biim:Gerek tespit edildii elemann (direk, konsol, ask teli vb.)mekanik dayankll bakmndan gereksekullanm kolayl bakmndan aydnlatma armatrlerinin olabildiince hafif olmas istenir. Armatrarl arttka tespit edildii elemann mekanik mukavemeti de artacandan bu husus tesismaliyetini arttrc ynde etki yapar. Ayrca fazla ar olan armatrlerin titreimi esnasnda tespitnoktalarna daha fazla yk uygulamas da sz konusu olur.


22/50

Tesis Mdrl Sayfa 22

5.7 Armatrlerin Elektriksel Karakteristikleri

Armatrn iinde k kaynann alabilmesi iin gerekli balast, ateleyici vb. elemanlarnbirbirlerine ve armatr gvdesine balantlarnn gvenilir biimde yaplabilmesi, ksa devre,elektriksel kaak ve benzeri durumlarn olumamas iin uygun malzeme kullanlmal ve topraklama,sfrlama gibi koruma tedbirleri alnmaldr.

Balant kablolar ve klemensler, armatrn iinde k kaynandan dolay ve elektriksel elemanlarblmnde de balasttan dolay meydana gelebilecek scakla dayankl malzemelerden yaplmaldr.

5.8 Armatrlerde Kir ve Toza Dayankllk

Armatrlerin kullanldklar yerlerde bulunabilecek, korozyona sebep olucu gazlar, zellikle rutubetlibir ortamda, andrc ve ypratc etkisi ok fazla olan kimyasal bileikler olutururlar. Byle artlaraltnda armatrn yapld malzeme byk nem kazanr hatta baz hallerde armatrn malzemesinegre rutubetten dahi etkilenip paslanabilmesi mmkndr. Bu durumlar gz nne alndnda,armatrn koruma snf en az IP65 olmaldr.

5.9 Armatrlerin Estetik Karakteristikleri

Armatrlerin gece koullarnda grn ve biimlerinin nemi az olmasna ramen zellikle gndzartlarnda biim, renk, direk zerinde duruu ile estetik hislere de hitap ettii unutulmamaldr.Armatrn grn, biimi, rengi kullanld evre ile mmkn olduu kadar uyum salamaldr.Gndz kullanlma sresinin gece kullanmndan daha uzun olmas da olayn boyutunu daha iyi ortayakoymaktadr.

6. YOL AYDINLATMASININ ESASLARI VE KALTE PARAMETRELER

6.1 Yol Aydnlatma Esaslar

Bir srcnn normal gr alann nem srasna gre aadakiler oluturmaktadr.-Yolun kendisi

-Yol iaretiyle birlikte yol kenarlar-Aydnlatma spotlaryla birlikte gkyz

Grlmesi gereken engellerin bu gr alanna girmesi gerekmektedir. Gr ayrt etmesi ve ayrtetmenin hz gr alannn aydnlanmas ve kontrast katsaylar ile ilgili olduundan aydnlanmamekanizmasna daha byk nem verilmesini gerektirmektedir.

Btn k kaynaklar yanstma yoluyla aydnlk retir ve bunu yol yzeyine datr. Aydnlnzellikleri aadaki ltlere baldr.

-Yol yzeyi (aydnlk veya karanlk)-Yzeyin durumu (dz ya da engebeli, kuru ya da slak)-In yzeyde yaratt aydnlanma iddeti-Kaynan asld yerin ykseklii ve izleyiciye greuzakl-Ik kaynann tipi ve k aks-Her trl doal durum (kuru yapraklar, kum, kar vs.)

Aydnlatlm bir yol ve yakn evresi karanln balad andan itibaren gze gndze grebambaka bir grnm arz eder. Gndz src yatay dzleme gre st ve alt yar gr alanlarnasahiptir. st yar gr alan genellikle gkyzdr ve alt gr alanna gre daha aydnlktr. Geceaydnlatlm bir yolda ise durum farkldr. st yar gr alan yani gkyz zerindeki tatlar yolagre daha az aydnlk grnrler. Gndz cisimler genellikle belirgin bir ekilde grlebilmesineramen gece bunun tam tersi olur. Yol zerindeki dier tatlar ve engeller gndze gre daha zayf


23/50

Tesis Mdrl Sayfa 23

bir kontrast ile grlrler. Aydnlk dzeyleri ve parltlar daha kk deerlere inerler aydnlkdzeyleri ve parltlar daha kk deerlere inerler. Aydnlk ve renk farklarnn ekil hareket veuzakln fark edilmesi zorlar.

Gece trafiinde kazalarn nlenmesi bakmndan iyi bir yol aydnlatmasnn nemi byktr. Aydnlatlmam yollarda, aksi ynden gelen tatlarn farlarnn srclerin gzlerini kamatrmas,yolun gidiinin yalnzca tat klaryla belirlenememesi ve zellikle yal havalarda yol rtsnnnemli lde aynasal yanstma zellii kazanmassonucu tat klarnn yolu aydnlatmada hemenhemen hi bir yarar salamamalar kazalara neden olmaktadr. Hatta iyi aydnlatlmam yollarda bilebu tip kazalar olabilmektedir.

Yol aydnlatmasnda srclerin grsel rahatlklarnn ve trafik gvenliinin salanmas en nemlihususlar olduundan, yol zerindeki tatlarn ve olabilecek engellerin kolayca grlmeleri gerekir. Bunedenle yol aydnlatmasnda kullanlacak k kaynann rengi de nemlidir. Kullanlacak nrengi, yol zerindeki kontrastlar olabildiince arttracak ve doal gr engellemelerinde (sis, tipi vb.)iyi sonu verebilecek bir renk olmaldr.

Srclerin grsel rahatlklarnn tam olarak salanabilmesi iin aydnlatlm bir yolda yolun enine veboyuna dorultusunda, aydnln blgeden blgeye ok fazla deimemesi gerekir. Yol zerinde artarda aydnlk ve karanlk blgelerin meydana gelmesi gz yormasnn yannda trafiin gvenliini deazaltr. Kullanlan aydnlatma armatrleri uygun ykseklik ve uygun aklkta tesis edilerek bu durumortadan kaldrlabilir.

yi bir yol aydnlatmas srclerin grsel rahatln ve trafik gvenliini salamasnn yanndaekonomik de olmaldr. Yol aydnlatmasnda ilk tesis masraflar dier yapm ilerininmasraflaryla kyaslandnda fazla deildir. rnein bir otoyolun 1km. sinin yapm maliyetiayn yolun 1km. sinin aydnlatma tesisatnn ilk tesis maliyetinin yaklak 100 katdr. Bununyannda her zaman iin aydnlatma tesisatnn iletme masraflarnn da dk tutulmas gerekir.Bu nedenle yol aydnlatma tesislerinde mmkn olduu kadar az g harcanmasna karlk

fazla k aks veren yani ksal etkinlik faktr yksek k kaynaklar kullanlmaldr.

Sonu olarak iyi bir yol aydnlatmas hem ilk tesis ve iletme masraflar asndan ekonomikolmal hem de srcler iin gerekli grsel rahatl ve trafik gvenliini salamaldr.

6.2 Yol Aydnlatma Kalitesini Belirleyici Parametreler

yi bir yol aydnlatmas aadaki parametreleri belirlemekle gerekleir.

1-Yolun Yanstma zellii2-Yeterli bir parlt dzeyi3-Parlt dzgnl

4-evreleme Oran5-Snrlanm kamama6-Grsel klavuzlama7-Ik Rengi

Bunlardan parlt dzeyi, parlt dzgnl, evrelenme oran ve kamama yol aydnlatmasndakifotometrik byklklerin fonksiyonudur. Bu byklklerin gerekli ve yeter olan deerleri yaplanuzun aratrmalar ve deneyler sonucu saptanmtr.

Grsel duyum insan gzndeki retina tarafndan alglanan, gzn gr alanndaki parlt dalmnabaldr. Aydnlatma iin kalite parametreleri bu nedenle parltnn fonksiyonu olarak belirlenir. Parltise hemen hemen tm aydnlatma tesislerinde, ok eitli olabilen yol yzeylerinin yanstmazelliklerine baldr.


24/50

Tesis Mdrl Sayfa 24

6.2.1 Yolun Yanstma zellikleri

Yol yzeyleri, bileimlerindeki maddelerin renk, boyut, biim gibi fiziksel zellikleri, slak ve kuruolular, yolun kullanm sresi, anma durumu, den snn dorultusu ve gzlemci konumuna gredeiik yanstma zellikleri gsterirler.

Yaplacak hesaplarda kolaylk salamak ve bir standardizasyon getirmek amacyla yollar yanstmazelliklerine gre snflandrlmlardr. Uluslararas Aydnlatma Komisyonuna gre kuru yollar R1,R2, R3 ve R4 olmak zere 4 sabit standart yzeyde kabul edilebilirler. Bu drt yol snfnn arasn dakalan yanstma zelliklerini tanmlayabilmek iin ilaveten C1 ve C2 snflar da mevcuttur. Trkiyedeyol yzeyi yanstma zellikleri gerekli lmler yaplamad iin belirlenememekte ve tm yollar R3snf olarak kabul edilmektedir. Bu da tasarm hesaplama sonular ile yerinde yaplan saha lmsonularnn uyumsuz olmasna neden olmaktadr.

Yol slandnda yanstma zellikleri tmyle deiir. Yolun karanlk ksmlar daha karanlkgrnrken, aydnlk ksmlar ise daha aydnlk grnr. CIE 47-1979 Islak Koullarda YolAydnlatmas baslkl yaynnda slak yol koullarndakullanlacak yanstma snflar W1, W2, W3 ve

W4 olarak verilmitir. W1den W4e gidildike aynasallk artar. Pratikte W4ten daha aynasalyanstc yol yzeyleri ok nadir bulunduundan, CIE 47de, yol yzeyi daha az aynasal olsa bile, slakkoullarda tasarm hesaplarnda yol aydnlatma snfnn W4 olarak kabul edilmesi gvenli biryaklam olarak nerilmitir.

6.2.2 Ortalama Yol Yzeyi Parlts (Lo)

Yol aydnlatmasnda cisimlerin (yol zerindeki tatlar ve var olabilecekengeller ) fonu, srcnngr alann oluturan yol yzeyidir. Bu nedenle daha yksek bir ortalama yol yzeyi parlts dahayksek bir fon parlts salar bylece daha yksek bir fon parlts elde edilir.

Gece aydnlatlm bir yolda, normal trafik koullarnda (tatlarn farlar yank olarak ) yol zerindeki

cisimler src tarafndan cismin fonuna gre daha karanlk (siluet olarak) grlrler. Bu nedenleortalama yol yzeyi parltsnn tek bana artmas, yoldaki cisimlerin fon parltlarnn artmas sadecesrcnn gz duyarlln arttrmann yan sra yol zerindeki cisimlerin kontrastlarn da arttrr. Bunedenle alglama iin ilk nemli parametre Ortalama Yol Yzeyi Parlts Lodr.

6.2.3 Bileke Dzgnlk (Uo), Boyuna Dzgnlk (UL)

En zayf kontrastlar daima yol zerinde parlts dk olan karanlk blgelerde oluur. Aydnlatmatesisleri, iyi bir ortalama yol yzeyi parlts salasalar bile yol zerinde, kontrastn zayf olduu vekk engellerin alglanamayaca dk parltl blgeler bulunacaktr. Yol zerindeki tmnoktalarda yeterli bir aydnlk elde etmek iin, gr alan iindeki minimum (Lmin) ve ortalama yolyzeyi parltlar (Lo) arasndaki farkn belirli bir deerin zerinde olmas beklenir. Bu zorunluluk bizi

ikinci nemli parametre olan Bileke Dzgnlke (U0) gtrr. Bylece bileke dzgnlk,

Uo=Lmin/Lo olarak tanmlanr.

Grsel rahatlk asndan srcnn nnde uzanan yol parasndaki artarda aydnlk ve karanlkblgeler olduka rahatsz edici olabilir. Yol zerinde art arda aydnlk ve karanlk blgelerinbulunmas Zebra Etkisi olarak anlr ve yoldaki aydnlk-karanlk noktalar arasndaki parlt farknnsnrlanmasyla baka bir deyile yol yzeyindeki minimum ve maksimum parltlar arasndaki farkn

belirli bir deerin altnda kalmasyla azaltlabilir ve yok edilebilir. Bunun iin Dzgnlk Faktrdenen yeni bir parametre tanmlanr. Bu parametre enine dzgnlk faktr ve enine dzgnlkfaktr olarak ayr ayr tanmlanabilir fakat esas nemli olan yolun boyuna dorultudaki parltdzgnlk faktr olan Boyuna Dzgnlktr.

UL=Lmin/Lmax


25/50

Tesis Mdrl Sayfa 25

Yukardaki bantda Lmin ve Lmax, srcnn gr alan iinde, yolun nde bulunduu kabuledilen bir gzlem noktasndan yolun boyuna eksenine paralel olarak geen dorultu zerindekiminimum ve maksimum parltlardr.

6.2.4 evreleme Oran

Tat yolunun, hemen d kenarlarnda bulunan eritlerin zerindeki ortalama aydnlatmayounluunun, hemen i kenarlarnda bulunan eritleri zerindeki ortalama aydnlatma younluunaoran olarak tanmlanr. Bu tanm, yolun kaldrm tarafndaki 5mlik alannn ortalama aydnlkdzeyinin, yol tarafndaki 5 mlik alannn ortalama aydnlk dzeyine orandr. Sembol SRdir.

6.2.5 Kamama

Alglamann gvenilirliini etkileyen nemli bir faktr de Kamama dr. Kamama, salam birgzn d etkilerle geici olarak etrafndaki cisimleri gremez hale gelmesine denir. Eer gzn grmealanndaki parlt ok byk deerler alrsa gz kamar; buna Direkt Kamama denir. Kamatrckaynak gzn grme alan dnda ise bu tip kamamaya da Endirekt Kamama denir.

Yol aydnlatmasnda iki trl kamama sz konusudur.

Psikolojik Kamama:Psikolojik kamama, grme yeteneinde herhangi bir azalma olmakszn srcde ho olmayan birduygu uyandrr ve seyahat konforunu olumsuz olarak etkiler. Psikolojik kamama, kamamasnrlama saylaryla tanmlanr. Yaplan deneyler gstermitir ki yapay k ile aydnlatlm bir yolun

psikolojik kamamasnda aadaki byklkler etkilidir.

- Ik kaynaklarnn parltlar- Yol kaplamasnn ve yolun yakn evresinin parlts bu arada yolun 60km. ile 160km.lik blmnnortalama parlts

-Ik kaynaklar ile srcnn gzlem dorultusu arasndaki alar-Gzlemciye gre aydnlatma aygtnn k yayan yzeyinin grnd uzay a- Ik rengi-k kaynaklarnn grnen yzeylerindeki parltnn dzgnl

Bu etkenlerle orantl olarak tanmlanan G kamama katsays iin aadaki snrlama deerleriverilmitir.

G=1 ise tahamml edilemeyecek derecede fazla kamamaG=3 ise rahatsz edici kamamaG=5 ise izin verilebilen kamamaG=7 ise tatmin edici derecede az kamama

G=9 ise fark edilmeyecek kadar az kamama sz konusudur.

Fizyolojik Kamama:Fizyolojik kamama gzn grme yeteneini azaltr, bununla ilgili almalar Holladay tarafndanyaplmtr. Holladaya gre kamama edeer rt parltsndan dolay oluur. Perdeleme parlts:

Lperde= 9,2. n

i=1. [Gli/ 2

i]

Ampirik forml ile verilir. Burada,

i: Bak dorultusu ile i. kamama kaynann gze gelen k dorultusu arasndaki ay;EGli: i. Kamama kaynann srcnn gznde bak dorultusunda dik dzlemde meydana getirdiiaydnlk dzeyini (lx);n: Srcnn gr alanndaki kamama kayna saysn gsterir.


26/50

Tesis Mdrl Sayfa 26

Kamama olmad zaman ancak grlebilen eik kontrastnda bir cisim kamama olduu zamanmevcut kontrastlar ykselmedike grlmezler. Ek noktas gereksinmesinin deeri; CIE(Uluslar arasAydnlatma Komisyonu) tarafndan belirlenen ve 8 derecelik a altnda grlen bir cisim iin gerekliBal Eik Kontrast Art, Eik Art olarak bilinir (TI). Bylece kamamann alglama zerindekietkisi eik art ile belirlenmi olacaktr.

Eik art TI, perdeleme parltsnn belirlenmesi iin Landolt diskleri ve ortalama yol yzeyi parltsile birlikte kontrast duyarll erisi yardmyla belirlenebilir. Bu yolla 0-5 cd/m2 arasndaki yolyzeyi parltlar,

%TI=(65.Lperde) /(Lo)0,8

forml yardmyla hesaplanr. 5 cd/m2den byk yol yzeyi parltlar iin%TI=(95.Lperde) /(Lo)

1,05forml uygulanr.

6.2.6 Grsel Klavuzlama

Src yolun gidiini, yol ayrlmalarn ve kavaklar nceden kolaylkla fark edebilmelidir. Gidi -

geli trafik ynleri birbirinden ayrlm yollarda (genellikle otoyollar ve ehir ii ana caddeleri) yolortasndaki refjden veya yol kenarlarndan, ekspres yol ve dier yol tiplerinde yol kenarlarndannormal boydaki (6-16m) direklerle yaplan klasik aydnlatma grsel klavuzlama bakmndan, direkleruygun yerletirildii takdirde olduka iyi sonular verir.

Oto-korkuluklar (guard-rail) zerine tat klar dtnde parlayan kenar iaretleri ve aydnlatlmyol levhalar yardm ile grsel klavuzlama salanabilir.

Aada iyi bir grsel klavuzlama iin gerekli artlar maddeler halinde verilmitir.

a)Etraf ak geli ve gidii ayr olan yollarda lambalar orta eride (refje) yerletirilmelidir.b)Virajlarda direkler, virajn d tarafna yerletirilmelidir.

c) Kavaklara gelen farkl karakterdeki yollarda farkl k kaynaklar kullanlrsa grsel klavuzlamaayn zamanda trafii kolaylatrc etki yapar.d)ehirleraras ana yollar rnein sodyum buharl lambalarla ve k yollar da cva buharllambalarla aydnlatlrsa iyi bir grsel klavuzlama yaplm olur.e)Refjde boyuna ask dzeniyle (Katener sistem) iyi bir klavuzlama elde edilir.

6.2.7 Ik Rengi

Kavaklarda ve zellikle ana yol ile birok tali yolun birletii kesimlerde uzaktan bakld zamanmeydana gelebilecek bir karkl nlemek amac ile ana yol ve tali yollar iin ayr ayr k renkleriseilebilir.

Gnmzde yol aydnlatmasnda en ok kullanlan k kaynaklar yksek ve alak basnl sodyumbuharl, yksek basnl cva buharl ve metal halojenz katkl yksek basnl cva buharl ampullerile ksmen floresan ampullerdir. Yksek basnl sodyum buharl ampuller beyazms sar krengine sahiptirler. Bu kta renkler iyi seilebilir ve kontrastlar artar. Alak basnl sodyum buharlampullerin k rengi tek renkli (monokromatik) sardr. Kontrastlar ok iyi olmakla beraberdezavantaj olarak bu kta renkler pek iyi seilmezler.

Yksek basnl cva buharl ampullerin verdii k mavimsi-beyaz renktedir. Bu kta kontrastlarok iyi olmamakla beraber renkler olduka iyi seilirler. Metal halojenr katkl yksek basnl cva

buharl ampullerin k rengi, iine konan zel katk maddeleri sayesinde olduka iyiletirilmi olupgn na daha yakn bir k rengi verebilirler.

6.3 Kontrast


27/50

Tesis Mdrl Sayfa 27

Etrafmzdaki cisimleri ancak gz yardmyla ve gzn grme yetenei sayesinde grebiliriz. Gzngrme yetenei denince aydnlk-karanlk fark duyarll (kontrast duyarll), ekil duyarll vegrme hz anlalr.

Bir cisim ancak kendisinin parlts ile fonunun parlts arasnda belirli bir parlt fark (kontrast) varsaalglanabilir. Bir cismin alglanabilir olmas iin gerekli kontrast ihtiyac cismin grld aya vegzlemcinin gr alanndaki parlt dalmna baldr. Cismin gzlendii daha byk bir a ve daha

byk bir fon parlts iin gzn kontrast duyarll artar.

Bir cisimle fonu arasndaki mutlak parlt fark veya kontrast;

L= |Lf-Lc| olarak tanmlanr. Burada Lf, fon parltsn, Lc ise cisim parltsn gstermektedir. Balparlt kontrast ise,

|L| / Lf= |Lf Lc| / Lf

Bal parlt kontrast gerekte ortamn aydnlk dzeyine bal deildir. nk parltlar, mevcutaydnlk dzeyi ile doru orantl olarak deitiinden, bal parlt kontrastnn deeri belirli bir cisimve onun fonu iin sabit kalr. Bununla beraber aydnlk dzeyinin artmas ile gzn bal parltfarklarna kar duyarll artar; dolaysyla bal parlt kontrast doyumu eii olan |Le| / Lf deeriklr. (Burada Le mutlak kontrast doyumu eiini gsterir.) Buna karlk bal parlt kontrastdoyumu eiinin tersi olan kontrast duyarllnn deeri byr. Kontrast duyarll,

K=Lf / |L| bants ile tanmlanr. Formlden de anlalaca zere, yksek fon parltlarnda dahayksek kontrast duyarll elde edilir.

6.4 Gr Esaslar

-Yol trafiindeki allm grme artlarnda grme gc 2cd/m2 ye kadar, byyen yol kyounluuyla dik olarak ykselir. (U=0,4 ortalama k dzgnl deeri ve TI=%10 kamamasnrnn kabul edilmesi artyla )-Grme gc 2cd/m2 nin stnde, byyen yol k younluuyla ancak nemsiz derecede ykselir.-Grme gc hem U toplam k dzgnl hem de TI kamama snrnn indirilmesiyle son derecektleir.-UL boyuna k dzgnl yalnz k konforunu (holuunu) deil ayn zamanda srcnn tepki(refleks) zamann da etkiler.

Buna gre, srcnn grme gc ile kaza okluu arasnda bir iliki olduu kabul edildiinde trafikemniyetini ykseltmek iin onun tm amacn yol aydnlatmas yerine getirecekse aydnlatmakalitesinin yeter bir derecede olmas ok byk nem arz eder. Srcnn kendini ayarlayp hemen

tepki gsterecek ekilde engelleri ok nceden tanyabilmesi iin genel grme artlar trafiin ekli,hz ve younluu, yolun yaps ve durumuna bal olarak yol k younluklar 0,5-2cd/m2 olarakngrlmektedir. k noktas olarak grme emniyeti ve trafik emniyeti bakmndan yolaydnlatmasnda yeterli olmas gereken zorunluluklarn beklenen trafiin younluuna hzna veoluumuna ayrca yolun tipine bal olduu dncesidir. Bu faktrleri, srcnn hzna bal olarakdeien aydnlatma durumlar vebu durumlar besleyen zel parametreler belirler. Tablo 10daaydnlatma hesaplarnda da kullanlan, TS CEN/TR 13201-1 Standartnda verilen haliyle aydnlatmadurumlar yer almaktadr. Tablo 11deise ilgili alann geometrisine ve trafik-zamanla ilgili durumlara

bal aydnlatma tavsiyesinde etkin olan zel parametreler yer almaktadr.


28/50

Tesis Mdrl Sayfa 28

Tablo 8. Aydnlatma durumlar


29/50

Tesis Mdrl Sayfa 29

Tablo 9. Trafik-zamanla ilgili durumlara bal aydnlatma tavsiyesinde etkin olan zel parametreler

Aydnlatma kaynann renk geriverimi her durum iin dikkate alnmas gereken bir unsurdur. Renkselgeriverim, bir k kaynann tayfsal yapsnn aydnlatlan nesnelerin zerindeki etkisidir. Ra ilegsterilir ve birimi yoktur. Deeri 0 ile 100 arasnda deiir. Bir k kaynandan Ra ne kadar

yksekse cisimlerin rengi o kadar doal grnr.

Aydnlatma tesisi, src seyrseferi, yaya ynlendirilmesi ve ahslarn ya da nesnelerin tantlmasiin renk geriverimi derecesini salamaldr. Bu da, parametreleri deerlendirirken yukardaki tablodada belirtilen u sorularn dikkate alnmasna dayanr ki bu da gvenlii salamak amaldr;

-lgili alan youn alan mdr?-lgili alanda trafii rahatlatc tedbirler var mdr?-Seyrsefer grevin zorluu normalden yksek midir?-Park halinde tat var mdr?-Yz tannmas gerekli midir?-Su riski normalden yksek midir?


30/50

Tesis Mdrl Sayfa 30

Aydnlatma Snflar:

-ME/MEW Aydnlatma Snf:ME ve MEW snflar, orta hzlardan yksek sr hzlarna kadar trafik yollarndaki motorlu tatsrcleri iin amalanmtr. Bu snflarn uygulanmasnda ortalama yol yzeyi parlts (Lo),

parltnn ortalama dzgnl(Uo), parltnn boyuna dzgnl (U), eik art (TI) ve evrelemeoran (SR) esas alnr.

Tablo 10. Kuru zeminli yol durumlar iin aydnlatma snflar

Tablo 3deki deerler tavsiye edilen minimum deerler olup kullanlan k kaynann eskime faktrve aygtlarn kirlenme (bakm) faktrleri gz nne alnarak hesaplanmaldr. Az youn ve dk hzlmotorlu tat trafii olan ve kaza olma olasl dk yollar iin tabloda ULiin verilen deerler birazdrlebilir. Bununla beraber L0 veU0deerlerinin drlmemesi nerilir.

Not 1 Yol yzeyi parlts, yol yzeyi aydnlatmasnn, yol yzeyi yansma zelliklerinin vegeometrik gzlem artlarnn sonucudur. 60 m ila 180 m arasndaki gr mesafesindeki yol sahalar

boyunca sr ile ilgili hususlar EN 13201-3 ve EN 13201-4de verilmitir.

Not 2Ortalama parlt (Lort), srn gerekletirilebildii genel parlt seviyesini yanstr. Yolaydnlatmasnda kullanlan dk aydnlatma seviyesindeki performans, artan kontrast duyarll,artan grsel keskinlik ve kamama iyiletirmesine bal olarak parlt ile artar.

Not 3 Ortalama dzgnlk (U0) genel olarak parltnn deiiminiler. Yol iaretleri, cisimler vedier yol kullanclar iin bir arka plan olarak yol yzeyinin ne kadar iyi hizmet edeceini gsterir.

Not 4Boyuna dzgnlk (UL) yolun karanlk ve parlak ksmlarnn tekrarlama dzenini gsteren birlt salar. Bu, yolun uzun kesintisiz blmlerindeki grsel artlarla ilgilidir.

Not 5 Eik art (TI) yol aydnlatmas gr artlarn iyiletirmesine ramen, geometrik durum,armatr ve lambalarn tipine bal olarak bir dereceye kadar istenmeyen kamamaya da yol atngsterir. Alak basnl sodyum buharl lambalar ve floresans tpler normalde dk parltllambalar olarak deerlendirilmektedir. Bu lambalar ve bu lambalarla eit ya da daha az parlt salayanarmatrler iin Tablo 10 Not a, Tablo 11 Not bde belirtildii ekilde daha yksek deerlere izinverilir.


31/50

Tesis Mdrl Sayfa 31

Not 6 Aydnlatmay tat yolu ile snrlamak bordrdeki yol kullanclarnn ve yakn evreninbelirgin hale getirilmesinde yetersiz kalmaktadr. evreleme oran ile ilgili artlar yalnzca gvenlikeritleri, bisiklet yollar, yaya yollar dahil tat yoluna bitiik kendine zg artlara sahip trafiinolmad alanlarda uygulanr.

Tablo 11. Islak zeminli yol durumlar iin aydnlatma snflar

Not 7 - Baz lkelerde, karanlk saatlerinin nemli bir blmnde yol yzeyi nemli ya da slaktr. Baznemli dnemlerde performansn ciddi olarak dmesini nlemek amacyla, seilen slak durum iinortalama dzgnle (U0) ilave kurallar getirilebilir. Bu durumla ilgili tablo yukardaki gibidir.

-CE Aydnlatma Snf:CE snflar, bulvarlar, baz youn yol kavaklar, dolambal yollar, kuyruk oluan yollar ve benzeriyoun alanlardaki motorlu tat srcleri ve dier yol kullanclar iin amalanmtr. Bu snf,yayalar ve bisikletliler tarafndan kullanlan alt geit benzeri alanlara da uygulanabilmektedir.

-S, A, ES, EV Aydnlatma Snflar:S Snflar veya A snflar yayalar, yaya kaldrmndaki bisikletliler, bisiklet yollar, gvenlik eritlerive bir trafik yolunun tat yolu boyunca veya ayr olarak uzanan dier yol alanlar ile meskunmahaldeki yollar, yayalara ayrlm caddeler, park sahalar, okul baheleri vb. iin amalanmtr.ES snflar gvenliin artrlmas ve suun azaltlmas amacyla yaya alanlarna ynelik ilave snflarolarak amalanmtr.EV snflar dey yzeylerin grlmesine ihtiya duyulduu durumlarda(rnein ara yolu bulunankavak alanlar iin) ilave snflar olarak amalanmtr.

Yol evresinde yeter derece aydnlanmay garanti etmek iin CIE ynetmeliklerinde hareket eridininher iki tarafndaki 5m geniliindeki bir eridin hareket eridi zerinde 5m ile snrlanan eritte mevcutolan aydnlatma iddetinin en az %50si ile aydnlatlmas istenir.


32/50

Tesis Mdrl Sayfa 32

Yolun TanmAyd.

Snfehir Balant ve evre Yollar (tek veya iki ynl, kavaklar ve balant noktalar ile ehirgeileri dahil)

Hz 90km/h ; M1

Hz < 90km/h ; M2ehirii ana gzergahlar (bulvar ve caddeler; ring yollar; datc yollar)

50 km/h Hz < 90 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm var; M1

50 km/h Hz < 90 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm yok; M2

Hz < 50 km/h ; M3

ehirii yollar (yerleim alanlarna giri kn yapld ana yollar ve balant yollar)

Hz 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm var; M3

Hz 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm yok; M4

Hz < 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm var; M4

Hz < 50 km/h ; 3km'den ksa aralklarla kavak, yonca ayrm yok; M5

Yerleim (ikametgah) blgelerindeki yollar

30 km/h Hz < 50 km/h ; su oran yksek; M4

30 km/h Hz < 50 km/h ; su oran normal; M5

Hz < 30 km/h ; su oran yksek; M5

Hz < 30 km/h ; su oran normal; M6

Tablo 12. lkemiz ehir ii yollar ve aydnlatma snflar arasndaki iliki

7. AYDINLATMA DZENLER

7.1 Yol Tipleri ve Aydnlatma Dzeni

Aydnlatma dzenlerinin seimi, byk lde aydnlatlacak yolun ekline baldr. Yolda refj olupolmamas, yolun geni yada dar olmas otoyol veya ekspres yol olmas halleri kullanlacak aydnlatmadzeninin seiminde etkili olur.

Aydnlatmas yaplacak yolda aydnlatma aygtlar yolun enine ve boyuna dorultularda olmak zereiki ayr ekilde yerletirilebilir.

-Tek tarafl dzen,-ki tarafl kaydrlm dzen,-ki tarafl karlkl dzen,

-Enine ask dzeni,-Refjde konsollu dzen,-Karma dzen,-Refjde boyuna ask dzeni

Yolun enine dorultuda yerletirmede, aygtn boyuna ekseni yolun boyuna eksenine dik olur veaygtlarn k dalmlar, maksimum k iddetleri yol boyunca dalacak ekildedir. Bu yerletirmeekli iin yukardaki aydnlatma dzenlerinden biri seilebilir.

Aydnlatlacak yola uygun aydnlatma dzeninin seilmesinde etkili olan dier faktrler de;a) Ekonomik,

b) Bakm kolayl,

c) Grsel klavuzlamann salanmasdr.


33/50

Tesis Mdrl Sayfa 33

7.2 Aydnlatma Dzenleri

Kavaklarda ve zellikle ana yol ile birok tali yolun birletii kesimlerde uzaktan bakld zamanmeydana gelebilecek bir karkl nlemek amacyla ana yol ve tali yollar iin ayr ayr k renkleriseilebilir. Eer k rengi deitirilmezse bu takdirde aygt tipi veya direk boyu deitirilebilir.

Son yllarda olduka geni bir uygulama alan bulan yksek direklerle (18-30m.) yaplan aydnlatmaekonomik bakmdan byk yararlar salamakla birlikte yollarda grsel klavuzlama bakmndanyetersiz kalmaktadr. Ancak kavaklarda, uzaktan bakldnda srcler iin karkla nedenolabilecek ok sayda normal boydaki direklerle yaplan aydnlatma yerine az sayda yksek direkleyaplan aydnlatma daha iyi sonu vermektedir.

Kompleks kavaklarda ve otoyol girilerindeki para gieleri blgesinde, normal boydaki direklerzerine yerletirilen aydnlatma aygtlarnn (aydnlatlacak alann genilii ve ok sayda yolayrlmalarnn olmas nedeniyle) ok fazla sayda olmas gerekeceinden, uzaktan bakldndasrcler iin kark bir grnt meydana getirir ve grsel klavuzlama tam olarak salanamaz. Byleyerlerde yksek direklerle (20m veya daha yksek direkler ve her bir direk zerinde ok sayda aygt )

aydnlatma yapmak aadaki stnlklerinden dolay tercih edilir.

a) yi bir parlt dzgnl salanr.b) Kompleks kavaklarda daha iyi bir grsel klavuzlama salanr.c) Uygun olmayan hava koullarnda (sis, tipi, vb.) aydnlatlan blge uzaktan daha kolaybelirlenebilir.

d) ehir iindeki kavaklarda, kaynak civarnda yaya yollarnn da bulunmas halinde, evreninaydnlatmas da salanabilir.

Yukarda aklanan stnlklerine ramen yksek direklerle aydnlatma dzeninden iyi bir sonualnabilmesi iin tesisatn, bakmnn kolaylkla yaplabilecek bir ekilde dnlmesi gerekir. Ampuldeitirme, onarm ve bakm almalar iin, aygtlarn direk zerinde bulunduu ykseklie

kmann zorluu gz nne alnarak aygtlarn bulunduu platformun direk boyunca inip kabilecekbir tertiple donatlmas genellikle uygun olur.

Virajlar:

300 metreden byk yarapl virajlar dz yol gibi aydnlatlr daha kk yarapl virajlarda lambalararas aklk, dz yollardakinden daha kk tutulur. Yol genilii lamba yksekliinin 1,5 katndandaha kkse, o zaman lambalar bir tarafl olarak virajn d tarafna yerletirilir. Bylece yolun

parlts yeterli olur ve iyi bir grsel klavuzlama elde edilir. Daha geni yollarda iki tarafl karlkldzen tercih edilir. ki tarafl kaydrlm dzen asla kullanlamaz. Virajlarda lambalar aras aklk,viraj yarapna baldr. Genel olarak virajlarda lambalar aras aklk, dz y ollardakinin 0,5 ile 0,75kat alnr. Virajlarn eriliinde k kaynaklar dar yerletirilir.

8. HAVA HATLI EBEKEDE SELEN BR SOKAK MODELNDE AYDINLATMATASARIMI

Farkl fotometrik zelliklere sahip armatrlerin, tasarlanacak tesisin aydnlatma ltleri ve maliyetizerine etkilerini belirleyebilmek iin rnek bir sokak modeli belirlenmitir. Bu modele ilikin verilerise yledir; bir gidi, bir geli olmak zere iki eritli, refjsz olan sokak toplam 6 metregeniliindedir. ift tarafl kaldrm bulunmaktadr. Kaldrm genilikleri 1 metredir. Esaskullancnn, motorlu ara trafii ve yava hareket eden tatlar olduu yol durumunda bisikletsrclerine ve yayalara da izin verilmektedir. Esas kullancnn tipik hz 30 -60 km/h arasndadr. Buyol durumu iin B1 aydnlatma durumu tanmlanr.

Corafi koullar gz nne alndnda ortamn kuru bir havaya sahip olduu baz alnmtr. Trafiksakinlii iin herhangi bir nlem alnmamtr. Dier yollarla balant durumu basit kavaklardr veten azdr. Sr ynn ve eridi semek ya da hz ve ara yolundaki konumunu koruyabilmek ya


34/50

Tesis Mdrl Sayfa 34

da deitirmek iin trafie kan ara srcsnn gstermesi gereken aba normal seviyededir. Trafikak motorlu aralar iin 7000den azdr ve ara trafiinin farkl aklarnn akt alanlar ya dadier ulam aralarnca kullanlan alan yoktur. Bu durum navigasyon glk seviyesi olaraktanmlanr. Trafie kan ara srcsnn gr alanndaki aydnlatma ve dier optik uyartlarnedeniyle yanl ynlendirme, yanlma ya da rahatszlk derecesi normal seviyededir ve bu tanmgr alannn karmakl olarak nitelendirilir. Ara yoluna park etmi aralar bulunabilir. Bu sokak,kentsel bir ortam tekil eder. Bisikletli kullanclar iin trafik ak ise normal seviyededir. Bu analizlersonucunda rnek sokak aydnlatma tasarmmza ilikin aydnlatma snf ME5 olarak tanmlanr.

Aydnlatma dzeni tek yanda ve tek konsolludur. Direk zerinde bir armatr bulunmaktadr. Armatr70W yksek basnl sodyum buharl lamba seilmi ve k dalm erisi dosyas salanmtr.

ekil 8. Seilen yol modeli

Dzgn bir aydnlatma iin en uygun direk ara mesafeleri optimizasyon yntemiyle, 8 metre armatryksekliinde (havai hatlarda st travers) 35,5 metre direkler aras mesafe, 7,5 metre armatryksekliinde (havai hatlarda orta travers) 32,5 metre direkler aras mesafe olarak belirlenmitir. Bukoullar altnda, 70 WYBSB lambal armatr fotometrik verileri kullanlarak, raporumuzda yer alanaydnlatma ltlerinin salanmas koulu ile tasarm hesaplar Tablo13te grlmektedir. Tasarm


35/50

Tesis Mdrl Sayfa 35

hesaplarnda IP65 koruma snfl armatrlerin yllk bakm dngs iinde olduu kabul ilebakm-iletme faktr 0.89 olarak alnmtr. Yol kaplamas R3 olarak kabul edilmitir.

Aydnlatma

snfIklk Lamba Sonu

Aklk

[m]

Ykseklik

[m]

Sarkma

[m]

Eim

[]

Lm

[cd/m]U0 Ul

TI

[%]SR

Snfa Gre Olmal Deerler 0.50 0.35 0.40 15 0.50

ME5Alminyum Enjeksiyon

Gvde - Temperli Dz Cam

HST

70WUygun 35,500 8,000 0,120 15 0,62 0,53 0,40 15 0,68



HST

70WUygun 32,500 7,500 0,120 15 0,72 0,56 0,43 15 0,64



HST

70WUygun 32,500 8,000 0,120 5 0,82 0,48 0,47 15 0,54



HST

70WUygun 32,500 8,000 0,120 10 0,76 0,59 0,48 14 0,60



HST

70WUygun 32,500 8,000 0,120 15 0,68 0,62 0,50 14 0,68

Tablo 13. 70W YBSB lambal armatr verileri kullanlarak seilen yol modelinde yaplan aydnlatmahesaplar

Not1: Ortamn kllk seviyesi yalnzca tahmin edilebilecei iin kaba bir dalm bulunur.Not2: Ekte verilen k dalmlarndan da anlalaca gibi, ayn snfa giren armatrlerin k iddetideer ve ynlerinde byk farkllklar olabilmektedir. Bu nedenle armatr seimi nemlidir.

ekil 9. 70 W Armatr iin yolun aydnlk seviyesinin renk baznda grnm

150 W YBSB lambal armatr kullanldnda, elde edilendeerler tablo 14te grlmektedir. Havaihatlarda st travers yksekliine (8 metrede) armatr yerletirdiimizde direkler aras mesafe 37,5

metre olmaktadr. 70 W kullandmzdaki mesafeden yalnzca 2 metre fazladr. Yoldaki renkbazndaki grnmler de incelendiinde 150 W armatrn tam altna gelen noktalarda snr deeri


36/50

Tesis Mdrl Sayfa 36

salad halde parlt deerinin fazla olduu grlmekte, 70 W armatrde ise en uygun zm eldeedilmektedir.

Aydnlatma

snfIklk Lamba Sonu

Aklk

[m]

Ykseklik

[m]

Sarkma

[m]

Eim

[]

Lm

[cd/m]U0 Ul TI [%] SR

Snfa Gre Olmal Deerler 0.50 0.35 0.40 15 0.50



HST

150WUygun 37,500 8,000 0,120 10 1,60 0,39 0,41 13 0,65



HST

150WUygun 37,500 8,000 0,120 15 1,58 0,42 0,40 13 0,65



HST

150WUygun 37,000 8,000 0,120 5 1,61 0,35 0,43 13 0,66



HST

150WUygun 37,000 8,000 0,120 10 1,62 0,39 0,42 13 0,65



HST

150WUygun 37,000 8,000 0,120 15 1,60 0,43 0,41 13 0,65



HST

150WUygun 35,000 7,500 0,120 10 1,78 0,37 0,41 14 0,63

ME5

Alminyum Enjeksiyon


HST

150W Uygun 35,000 7,500 0,120 15 1,77 0,41 0,40 14 0,62



HST

150WUygun 33,000 7,000 0,120 15 1,95 0,39 0,41 15 0,60

Tablo 14. 150W YBSB lambal armatr verileri kullanlarak seilen yol modelinde yaplan aydnlatmahesaplar

ekil 10. 150 W Armatr iin yolun aydnlk seviyesinin renk baznda grnm

Farkl armatr verilerinde ve farkl yol tasarmlarnda, farkl zmler elde edilecei iin mhendislikhesaplamalarnn yaplmas gerekmektedir.


37/50

Tesis Mdrl Sayfa 37

9. YOL AYDINLATMASINDA OTOMASYON

Aydnlatma sistemlerinde kullanlan armatrlerin tiplerinin ve saylarnn artmas, aydnlatmannkontroln olduka karmak bir hale getirmitir. Aydnlatma nitelerinin kontroln daha basit birhale getirmek ve aydnlatmay en efektif ekilde kullanabilmek amac ile aydnlatma kontrol sistemlerikullanlmaktadr.

Standart yol aydnlatmalar genellikle zaman ayarl ya da foto elektrik kontroller ile anahtarlanmaktave gece saatleri boyunca tesis edilmi olan lambalar, srekli ayn gte alarak ayn k aksnvermektedirler. Ayarlanabilir yol aydnlatmas olarak adlandrlan sistemlerde ise, trafikyounluunda, farkl meteorolojik koullarda, kazalar gibi beklenmeyen durumlarda, lambalarn kaks arttrlp azaltlarak yol zerinde o anki koullara uygun parlt dzeyi salanmaktadr.

Yol aydnlatmas otomasyon sistemlerinin bir dier fonksiyonu da lamba durumlarnngrntlenebilmesidir. Yol aydnlatma sistemlerinde enerji tketim giderleri dndaki nemli birmaliyet bakm almalarndan kaynaklanmaktadr. Lambalarn performansn gzlemek iin karanlksaatlerde yollarn devriye gezilmesi ve gndz saatlerinde onarm almas iin tekrar gidilmesi

gerekmektedir. Otomasyon sistemleri kullanldnda daha iyi bir hizmet verilerek, bakmmasraflarnn azaltlmas salanabilmektedir.

Lolatrma (dim etme) konusu zellikle HID sistemler iin pek fazla bilinen bir konu olmamaklabirlikte yeni nesil teknolojilerin zellikle ehir aydnlatma sistemleri iin sunduu en modern tasarrufzm olarak deerlendirilebilir. Yeni nesil lolatrlabilir sistemler yksek basnl sodyum vemetal halojen k kaynaklar iin lolatrmaopsiyonlarna olanak sunmaktadr.

HID sistemlerde lolatrma zor bir uygulamadr. Sistemin yksek basnl olmas ve srekliliininsalanmas iin dearj tp ierisindeki minimum basn ve scaklk deerlerinin korunmas gerekir.Bu dorultuda HID sistemler ierisinde yksek basnlsodyum buharl lambalar ile metal halojen kkaynaklar %50 seviyelerine kadar lolatrlabilir. Sodyum k kaynaklar lolatrma konusunda,

metal halojen sistemlere kyasla daha uyumludur. Metal halojen sistemlerde lolatrma durumundarenk scaklnda deiimler grlebilir. Bunun dnda lolatrmann lamba mr zerine olumsuzbir etkisi bulunmamaktadr. Ayrca zellikle elektriksel ekipmann mr zerine pozitif etkioluturabilmektedir. Ik kaynann lolatrlmasiin farkl ara yzler kullanlabilir.

9.1 Armatrlerde Elektronik Bileen Kullanmnn nemi

Elektromanyetik sistemlerde sistem balast, ateleyici ve kapasitr devresinden olumaktadr. Sistemierisindeki her bileen farkl servis mr ve arza riskine sahip olabilmektedir.

Elektronik sistemlerde ise balast, ateleyici ve g faktrn dzeltecek elektriksel devre yaps balastbnyesindedir. Gelimi zmlerde ise sistem haberlemesini ve lolatrmakontrolne olanak sunan

kontrolr yaps da elektronik balast devresi ierisinde yer alabilmektedir.

Bununla birlikte ilgili iletme artlarnda grlecek elektriksel ve evresel arza kouluna karkoruyucu devre fonksiyonlar da elektronik tasarm ierisinde yer alabilmektedir. Yeni nesil sistemzmlerinde tm kaynak tipleri tek model tarafndan altrlabilmektedir.

Tm bu zellikler sayesinde sistem gvenilirlii ve bileen stoklanmas konusunda iletmelere avantajsunulmaktadr.

Yksek glerdeki ve daha zorlu iletme artlarnda alacak HID (yksek basnl dearj) sistemleriin tasarlanacak elektronik entegre ve devre yaplarnn bu teknik zorluklar nedeniyle daha pahal vekompleks olmas kanlmazdr. Tm teknik ve ekonomik zorluklara kar elektronik zmler giderekeitlilik kazanmakta ve iletme ekonomisi konusunda ciddi kazanmlar sunabilmektedir.


38/50


39/50

Tesis Mdrl Sayfa 39

9.3 Lolatrmazelliinin Lamba Performansna Etkisi

Lambann lolatrlmas, etkinlik faktr, lamba mr, renk, uyumluluk ve fliker gibi performans ileilgili zelliklerini etkilemektedir.

Kademeli lolatrma ya da pano seviyesinde lolatrma yapldnda, k aks gteki azalma ileorantl olarak deimez. Ik aks lamba gcne oranla ok daha fazla azalmaktadr. Genellikle metalhalojen lambalarn k aksndaki azalma, gcn 1,2-1,5 kat, yksek basnl sodyum buharllambalarda ise k aksndaki azalma, gteki azalmann 1,1-1,4 kat olmaktadr. Yani lambalolatrldka etkinlii dmektedir.

Yksek basnl dearj lambalar anma gcnn %50sinin altna lolatrldklarnda, servis mrnde,etkinlik, renk ve k aksnda azalma olabilir ya da snebilir. Anma gcnn %50sinin altnalolatrldndayksek basnl sodyum buharl lambalarn ve metal halojen lambalarn mr %90azalabilmektedir, dolaysyla lamba garanti koullar geersiz hale gelebilmektedir.

Lamba geriliminin azaltlmas, dearj tpndeki scakln dmesine neden olabilir ve buna bal

olarak baz elementler iyonize olmayabilir. Bu nedenle yksek basnl dearj lambalar lolatrmasrasnda renk deiimine ve renksel geri verimlerinde azalmaya urayabilirler. Metal halojen lambalarrenk karakteristikleri bakmndan en fazla etkilenen lambalar olmasna karlk, yksek basnlsodyum buharl lambalar lolatrldklarnda renk scaklnda 50K (Kelvin) ile 200K arasnda birazalma olabilmekte ve daha sar grnmektedirler, ancak renksel geriverimlerinde ok az azalmaolmaktadr.

Elektronik balastlar, ebeke gerilimini deitirerek yaplan lolatrma uygulamalar iin uygundeildir. Bu tip sistemlerde harmonik akm retilebilmekte ve g faktr dk olmaktadr.

50 Hz ebeke frekansndaki alternatif akm ile beslenen dearj lambalarnda k kndadalgalanmalar olumaktadr. Fliker ad verilen bu durum, yksek basnl dearj lambalarndan

zellikle sodyum buharl lambalarn lolatrlmasyladaha da belirginleir.

9.4 Lolatrlabilir Yol Aydnlatma Sistemlerinde Haberleme

Lolatrlabilir yol aydnlatmasistemleri, genel olarak aydnlatma yaplacak blgede yer alan lamba,balast ve lolatrma cihazlar, farkl aydnlatma blgelerinde yerletirilen kontrol niteleri ve bublgesel kontrolleri yneten ve izleyebilen merkezi ynetim sistemlerinden olumaktadr. Kontrolnitelerinden gelen sinyaller ile lamba k aklarnn ayarlanmas, arza durumu ve lamba mr gibisaha bilgilerinin merkezi ynetim birimi tarafndan izlenebiliyor olmas gibi pek ok ilevigerekletirmek zere tm bu birimlerin birbiriyle haberleiyor olmas gerekmektedir. Buhaberlemeyi salamak amacyla her lolatrma cihazyla uyum gsteren bir arayz protokolkullanlmaldr.

9.4.1 Dijital Adreslenebilir Aydnlatma Arayz (DALI)

Digital Addressable Lighting Interface(dijital adreslenebilir aydnlatma arayz) ifadesinin ilkharflerinden oluan DALI protokol, Avrupadaki balast reticilerinin dijital balast kontrolnnstandartlatrlmasna ihtiya duymalar zerine gelitirilmitir. Osram, Philips veHelvar 1999 ylnda

bu ierii gelitirmiler, daha sonra dier reticiler de bu gruba katlmlardr. ift ynl olarakhaberleme yaplabilen sistemlerde yerel kontrol birimi ile lolatrma cihaz arasndaki iki adet verikablosu bir halka olarak isimlendirilir.

ekil 11de DALI haberleme halkas grlmektedir. Bir halka zerinden 64 adet cihaz kontroledilebilmektedir. Halka iletkeninin enerjisi dijital sinyal oluturacak ekilde kesilir ya da braklr.Halka zerindeki 64 adet lolatrma cihazna ayr bir kontrol sinyali gnderilerek 254 kademede


40/50

Tesis Mdrl Sayfa 40

lolatrma yaplabilmektedir. Sistem zerinden; 19 bit gidi, 11 bitten oluan dn mesajlariletilebilmektedir.

ekil 11. Standart DALI haberleme halkas ve lolatrma sinyali

10. YOL AYDINLATMA ARMATRLERNDE OLUABLECEK ARIZALAR

Polimer gvdeli armatrler, polimer tanmyla birok yanc ham maddeyi ierebilir yapdadr. Bunedenle bu tip armatrlerin ham madde kontrol olduka zor olacaktr ve bu durumiletme srasndarisk tekil edebilir.

letme srasnda oluan bir arzada armatr kapann alp kapanmas srasnda kapak darbe alabilir.Hatta rzgara maruz kalan blgelerde hasarlar oluabilir. Armatrlerde sokak aralarnda aadallarndan kaynakl veya srayan cisimlerden kaynakl darbeler oluabilir.

Armatrde zamanla korozyon ve kirlenme meydana gelebilir. Yar saydam kapan krk olmasdurumlarnda lamba d etkenlere kar korumasz kalabilir bu da lamba mrn azaltmaktadr.zellikle eski tip armatrlerde IP koruma seviyesi dk olan armatrlerde yar saydam kapankirlenmesi ve sararmasndan dolay arza ekiplerince sklebilmektedir. Mevcut ebekemizderefraktrsz (yar saydam kapaksz) armatr says fazladr.

Havai hatl ebekeler ilebirlikte kullanlan armatrlerin iletim srasnda i gvenliine uygun montajyaplmad takdirde risktekil edebilir. Ayn zamanda armatrn yapsal zellikleri bu tip aydnlatmasisteminde olduka nem arz etmektedir.

Yol aydnlatmasnda en byk arzay oluturan malzeme lambalardr. mr ve etkinlik faktrasndan yeterli olmayan lambalarn arzalar malzeme ve iilik maliyetini arttrr. Ayrca dearjtpl lambalar alma gerilim ve akmna kar olduka duyarl olduu iin lamba deiimlerindeskntlar oluabilmektedir. Ara gei dneminde kullanlan iten ateleyicili lambalar, cva buharl

armatrlerle deitirilmi ve balast uyumsuzluu yaanmtr.

Balastn dk toleransl sarlm olmas (bakr yerine alminyum sarg kullanlmas) ise cva vesodyum buharl lambalar iin farkl alma akm deerleri barndran balastta snr deerlerinalmasna yol amaktadr ve balastn arzalanmasna sebebiyet vermektedir.

K ve yaz dnemi ykteki deiimlere bal olarak gerilim dmleri ve ani yklenmeler veya bykyklerin aniden devreden karlmas gibi durumlarda ebeke geriliminin dalgalanmas nedeniyle deampullerde ve zellikle iten ateleyicili yksek basnl sodyum buharl ampullerde arzalanmalarmeydana gelmektedir.

Genel Mdrlmzde tespit edilen verilere gre aydnlatma arzalarnn %60ampul arzas, %30u

balast arzas, %5i armatr, %5i dier arzalar kapsamaktadr. ekil 12de aydnlatma arzasnailikin toplamdaki orangrlmektedir.


41/50

Tesis Mdrl Sayfa 41

ekil 12. 2011 Yl TREDA Genel Mdrl Aydnlatma Arzalarnn Toplamdaki Oran

letme yedei olarak sokak aydnlatma tesisleri iin alnan malzemeler 2010 ve 2011 verileriincelendiinde 110 W iten ateleyicili yksek basnl sodyum buharl lamba ve balast ade tleriolduka fazladr. Bu da, bu malzemelerin arzalarnn ve arzalanma olaslnn yksek olduunugstermektedir.

ekil 13. 2011 yl ebekemize ait sokak aydnlatma kWh tketimi


42/50

Tesis Mdrl Sayfa 42

11. ZM NERLER VE SONU

Yeterli aydnlatma dzeyinin saland karayollarnda yol emniyeti byk oranda iyiletirilmektedir.

Aydnlatma projeleri belli fotometrik byklklerin nda tasarlanr. Ik gc (W), k aks (lm),k iddeti (cd), aydnlk dzeyi (lks), parlt (cd/m2) olarak nitelendirilen bu byklklerin snrdeerleri, yol durumuna gre belirlenen ltlere gre deiiklik gsterebildii gz nnde tutularak,iyi bir tasarm iin iyi kavranmal ve deerlendirilmelidir.

Yol aydnlatmasnda kullanlacak armatrlerin seimi, kamama snrlamas, yoldaki parlt dzeyi,aydnlatma dzgnl ve ekonomiklik gz nne alnarak yaplmal ve parlt yntemine greyaplacak hesaplar sonucu belirlenmelidir.

Ayrca sistemin iletme giderleri ve maliyeti gz nne alndnda kullanlacak malzemeler ilk tesismaliyetini arttrd halde ksa vadede deerlendirilmemeli, uzun vade gz nne alnarak tesisedilmelidir.

yol aydinlatma sistemleri inceleme raporu 07052012

Documents