A.Ü. VetenDnıer Fakülileııi AnatOımİ KÜ!l"Siisü, (Prof. Dr. Saılın Dopıer)

YERLİ MANDA İLE YERLİ SIaIRIN İSKELET KEMİKLERİ(BAŞ HARİç) ARASINDAKİ AYRIMLAR ÜZERİNDE

KARŞILAŞTIRMALI İNCELEMELER.

Doç. Dr. M. CÜLTE

ÖN SÖZ

Bundan evvelki bir çalışmamızda da belirttiğimiz gtbi, man-memleketimiLXie halen yetiştirilmekte olan evcil bir Ruminant'tır.raatte onun çeki kuvvetinden ve ekonomide et, süt gibi çeşitli masullerinden bolca istifade edildiği halde, Anatomisıi hakkındaki bilmiz maalesef sonderece azdır. Çünkü, manda Anatomisi üzerinyapılmış ve neşredilmiş çalışmalar yok denecek kadar mahdudtur.

Nitekim Osteologic'si hakkın:!a da ancak tek bir literatür bulbildik. Mandanın sığırla olan Zoo,biolojik münas€bet ve yakınlığı mlumdur.

Bu itibarladır ki, onun (man:.ianın) Osteolegie'si hakkında bbilgi edinmek, aynı zamanda sıgırla olan Osteolojik farklarını da b.hrtmek maksadile bu mesaiyi hazırlamış hUlunuyoruz.

MAT E R YAL' ve M E T O D

Bu mesaimizi hazırlamak için lllzumlu materyal, muhtelif zamalarda, Dekanlık ve kürsümüzce Ankara Mezbahası Hayvan pazarınj~satm alınan onar b~ kıiliil erkek ve dişi yerli mand,a ile yerli sığiskeletlerinden sağlanmıştıır.

Satın alınan hayvanların, malüm anatomik usulle kadavra hline getirildikten ve kas sistemleri mukayeseli olarak incelenerek arı bir mesai halinde neşredildikten sonra, geri kalan. iskeletleri kazalarda kayna tılarak tamamiyle temizlettirildi; ondan sonra da baş hriç diğer iskelet aksarnı birer birer ve karşılaştır.malı olarak incelenrek aşağıdaki orijinalkısım meydana getirildi.

138

G tJ L T ~ K i: N

ORİJİNAL KISIM

BOYUN OMURLARI

(Genel karakterler)

Yerli mandada boyun omurları, sığırda olduğu gibi, 7 tanedir.Corpus vertebrae'ler önden geriye doğru .tedricen kısalırken, Proc.spinalis'lerin yüksekliği muntazaman artmaktadllr. Caput ve Fossavertebrae iyi teşekkül etmiş, Proc. arti~ularis ve transversus'lar çokkuvvetıi olarak gelişmişlerdir. 7 nci omrur::!a For. transversarium yok-tur. Bütün 'bu umumi karakter müşahabetlerine rağmen, yerli mandaile yerli sığırın 'boyun omurlarından bazılarının arzettikleri bir takımhususiyetıerine 'bakmak suretile, bunları birbirinden ayıpmak müm-kün ve kolaydır.

Atlas :

Yerli manda ve yerli sığırın Atlas kemiği Macroanatomic morp-hologie 'bakımından birlbirine çok benzer. Bununla beraber bu ikike-miği, gösterdikleri bazı özelliklere bakarak birbirinden ayırmak müm-kündür.

Bu özellikler şunlardır:Şayet birer manda ve sığır Atlas'ı alınır da, ufki duran ve serbest

yüzü gayet düz olan bir masanın üzerine, ventral tarafı aşağı gelmeküzere, konulursa sığır Atlas'ının yatay vaziyette durduğu, buna mu-kabil manda Atlas'ının öne doğru meyilli bir duruş aldığı görülür(Şekil: 1).

Bu özellik doğrudan doğruya Tuıberculum ventrale ile Fovea ar-ticuıaris Cranialis'in ventral kenarının aynı seviyede olup olmaması-na bağlıdır. Sığırda her iki Anatomik teşekkül aynı seviyede oldukla-rından Atlas'ın düzlem (müstevi) üzerindeki duruşu tamamen ufki-dir. Halbuki mandada. Tuberculum ventrale: Fovea artieularis cra-nialis'in ventral kenarına göre biraz daha yüksek olduğundan, buhayvanda Atlas'ın müş;tevi üzerindeki duruşu Caudal'den Cranial'edoğru meyillidir.

İncelediğimiz on- adet manda Atıas'ından yalnız bir tanesi, hafifbir inhira.fla, sığırınkine yakın bir durum arzetmic;tir. Bunu biz, in-dividuel bir hususiyet olarak kabul etmekteyiz.

Tuberculum dorsale: Atlas'ın bu Anatomik teşekkülü SUMULONG'un de (4) işaret ettiği gibi, manda ile sığır arasında oldukçabelirgin ibir ayrım teşkil eder.

139

Yerli M.anda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler

MANDA SIGIR(Şekil: 1) - Bu $ekil, manda ve sığır Atlas'ını sağ Dorso-Iateral'den (mandanınAtlas'. öne doğru meyilleşmiş olarak) göstermektedir. a. Tuberculum dorsale;

b. mandada Atlas kanadının hafif Dorsal'e doğru kıvrık .kenarı; c. For.transversarium; d: For. vertebr'<ile lalerale ve alare

Bilindiği gibi sığırda tuberculum dorsale aşağı yukarı küt ve ba-sık bir koniyi andırmaktadH'. Buna mukabil mandada bunun ön ya.rımı iki yandan basık olup. Meta başparmak ile işaret parmağı ara.sında tazyik edilmiş gibi bir şekil almıştır. Bilhassa çok incelmiş olanön tarafı gittikçe alçalan bir ibik tarzında Arcus dorsalis'in cranialkpnarına kadar amam eder. Tubgrculum fOTsale'nin iki yan tarafın-daki parmak izleri, Arcus dorsalis'in eranial kıs~ının dış yüzünf deyayılmış bir haldedir, (ş. 1 a). Tuberculum dorsale, slğıra nispetlE'mandada, Atlas'ın eranial kenarına daha yakın bulunur.

ALAatlantis: Manda~a, Atlas'ın kanatlarının duruşu, sığırınkilerin'e nazaran. daha çok horizontaldir, (4). Hatta bunların lateralkenara yakın, gayet dar, şerit biçiminde bir kısmının. çok zayıf ol-mak üzere, ufki vaziyetten ayrılıp dorsal'e doğru kıvrı1mış olduğu bilegörülebilir, (ş. 1 : b). •

Sığırda maluırn olduğu üzere, Atlas'ın kanatları tam horizontalbir vaz:yet göstermezler. hissedilir dereeef'e ventral'e roğ'ru büküxWr-~er.ALAatlantis'lerin arka kenan: Bu kenar mandada gayet belirginolup Cranio-medial bir seyirle Tubereulum ventra1e'nin kaidesininortasına kadar gider; bu suretle de Fossa atlantis'in arka ,sınmm ya

140

c;İJT.TF.KtN

ar. Sığırda aynı kenarın, ancaık FaGies artieularis cıujalis'in late-al kenarına kadar olan kısmı vazihitir. Müt€ıbaki yani medüal kısmı,dı geçen articular yüzün venMal kenarına karıştığından ve aynı za-'anda birden bire inceldiğinden, yok denecek derecede belirsiz birale gelmiştjr. Onun için bu hayvanda, Fossa ala~is'in (Atlantis) caual sınırı teşekkül etJmemiştir.

Mandada Facies artieularis cau::!alis'in lateral sınırı ile Ala atlan,is'in caudal ucu arasındaki mesafe büyük (3 -4 cm.) olup, aşllJğı yuka-sığırdakinin iki katı kadardLr, (ş. : 2 : a - ib arası). Sığıma aynı me-

afe (1.5 - 2 om.) den fazla değildir. Mandada Ala atlaIlltis'lerin caudalcu, sığırınkine nispetle, daha uzun ve biraz da med,ial'e doğru dahavrık olduğundan manda Atlas'ının arka kısmı, heyeti umumiY€6ile,aha büyük ve daha kankav bir hil9J biçi:nindedir. Aynı kısım sığıra daha küçük ve daha az konkavdır, (ş. 2 : b - c arası).

SUMULONG'a göre (4). Atlas'ın Tuberculum ventrale'si sığıra na.aran mandada daha kuvvetli derecede geriye-, Epistrcp1ıeus'e doğruebarüz etım~ş'~i:-.Biz, yerli materiyalimizden sı,ğırda onda 2, ve man-ada ancak onda 5 vak'ada Tuberculum ventrale'nin ,geriye doğruaha mütebariz bulun:iuğunu göriük. Şu hale göre ıbu teşekkül, s:ğır-a manda Atlas'ını birbirinden tefrike hizmet edebilecek konstant bir'eğer taşımamaktadı,r.'

Bir düzlem üze.rin;le yatayolarak curan sığır ve manda Atlas'ları-ın Facies artieularis caudalis ine dorsal den bakılacak olursa, mez.ur ekiem yü:ii'nl:n kanatlar hizas'na isabet eden kısmının, mandadaariz bir şekilde geriye coğru kamburlaştığı, a::!eta basık - yaygın birabartı teşkil ı;:ttiği, buna mukabil s'ğlrc"a aynı yerin hemen hemen

düz hir halde bulunduğu 'kolaylıkla farkedilebilir.

For. transversarium: SUMULONG'agöre bu delik, (Sığırda oldu.ğu gibi), mandanın Atlas'ında da yakitur; veyahut onun yerine küçükiki veya birkaç delik bulunabilir. Biz1m, yerli manda matariyalin::e .görüp tesbit ettiğimize göre man~'anın Atlas'm:'a, dıştan görülebileniri önde, diğeri biraz daha ge1"İdeolmak üzere iki delik vardır (ş. 1 :

c, d). Bunlar::'an öndeki, Canalis vertebra1is'e açıldığı için For. verteb'rale lat. dir. Fakat bunun iç ytzünde, gizli olarak kalmış ve bu yüz-ıden dıştangörünmiyen, lakin caudo -lateral bir yönle Fossa Alaris'eaçılan diğer bir delik daha vardır ki, Comparativ Anatami bakımın.dan bunun For. alare olması ica-betmektedir. Çünkü, bilindiği üzereöbür evcil hayvanlarda dahi Atlas'm yan yana bulunan ön tarafında-ki deliklerinden, Can. vertebralis'e açılanı For. vertfbrale iat. ve Fos.sa alaris'e açılanı da For. alaredir. Bu duruma göre, Atlas'ın dış yü-zünde görünen aTkadaki delik (ş. 1: C). For. transversarium olmak

141Veteriner Faküıtesi Dergisi F. : 2

Yerli Manda ile Sığırın Iskeletleri üzerinde İncelemeler

iktiza eder. Netice olarak ibiz, yerli mandada For. transversarium'da var olduğunu kabul ediyoııuz.Bu deliğin ağzı bazen (onda 2-3vak'ada) For. vetrebrale laterale'ninkinden {~aha küçülk olabilir. Bazaynı deliğin hemen la:teralin'de çok küçük Ibir delik dahagörüleb' .ki, bu taktirde bu sekunder delikçik, ince ve dar bir kemik safihacıvasıtasiyle esas delikten ayrılmış olarak ıbulunur. Bu, doğrudan doWruya For. trıansversariuımun ya clorsaı veya ventraı ağzına (Porusaçılır.

MANDA S,CIR(Şekil: 2) - Bu ~ekilde, manda ve sığır Atlas'ı DOı;"so-caudal'den görülmektedir.a, Facies articularis caudalis'İn lat. sınırı; b-c, AtlaskanZltlarının eaudal ucu(açısı); d, d, Faeies articularis caudalis; b, d, c, nin te~kil ettikleri hilal, ki

mand'Zlda daha kapalı veya daha derin, sığırda dha açık veyadaha ax derindir

SUMULONG,(4), Arcus ventralis'in mandada nisıpi olarak sı-ğırınkinden daha dar fakat daha kalın olduğunu tesbit etmiş ise de.biz yerli materiyalim:zde, bilhassa kalınlık yönünden, s~ğırla mandaarasında belirgin bir ayrım göremedik. Bununla beraber Arcus vent-ralis'in mandada 2-3 mm..kadar daha dar olduğu kalbul edilebilir. Ar-. cus ventiralis'in kalınlık farkına ,gelince,bu, bir yandan Tuberculumventrale'nin yüksekliğine öbür yandan da Fovea dentis'in derinliğineve individuel özelliklere tıtbi olarak her iki süjede de ,geniş değişiklik-ler göstermelrt.edir.

142

GÜLTEKiN

Epistropheus :

Yerli manda ve yerli sığırın Atlas'ı giJb.i,E;ıistrapheus'u de bir bi-rine ziyadesiyle benzer. Fakat aşağıda gösterilmiş ıbulunan birkaç sa-bit hususiyetine bakmak suretile, ibunları y:ekdiğerinden ayırmakmümkün ve kolaydır.

, Manda ile sığır Episiropheusu arasında mevcut Anatomik ayrım-ların en belirgini, Prac. transversus'larında görülür: Gerçekten man-dada Epistrophe].Nfun Pıoc. transversus'u a..cıağıyukarı sığırınkindenbir kat daha uzunim. Umumiyetle bunun asgari ve azami uzunluğu.(Fossa vertebraıe'nin alteral kenan ile bahis konusu ProG. un serbestucu arasındaki mesafe), yerli mandada 3.5-4.5,ve yerli sığırda yalnız1.5-25 cm. arasında değ.işmektedif. Bundan başka mandada adı ge-çen Proc. un yönü caudo-Iateral'dir. Sı'ğırda ise heqı; caudo-lateral,hem de, bilhassa, serbest usu, hissedilir derecede medial'e doğru kıvrık-tır, (ş. ~ : al.

MANDA SIGIR

(Şekil: 3) - Manda 'fe sığır Epistropheus'unun sağ Venlro-Iareral'den gorunuşu.a, Proe. transversus; b c, Proe. spinalis, ki mandaia öne doğru daha 'meyilli veeaudal ucu (b) daha tuberözdir; ç, ine. eranialioS; d, erista ventralis'in yapmı,

olduğu buton (düğme) ~eklindeki Tubereul (sığırda daha kuvvetli vegeriye doğru daha mütebarn)

143

Yerli Manda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler

Proc. spinalis : Bunun tümü ve bilhassa ölçümede esas olarak alı-nan aflka kenan, sığıra nazaran, mandada ibirı:ı.zdaha yüksektir. Orta-lama yüksekliği ön~ekinde 3.5 ve sonrakinde 4.9 cm. bulunımuştur.Proc. spinalis'in seJiJest doırsal kenan Ş. 3 : tre aras;), mandada dik-kati çekecek derecede arkadan öne doğru meyilli olduğu ,gibi, arka kıs-mı da sığırınkinden daha çok kalınlaşmıştır. Bunun Transversal ka-lınlığı mandada vasati olarak 2.4, ve sığrrda sa:iece 1.8 cm. kadardır,(ş. 3 : b).

Dens: Dens'i.n dorsal yüzGndeki 'konkavite, ımandaya nazaran,sığırda bariz derecede daha derindir. S:ğırda yarım s":Iindir biçimindeolduğu halde, mandada yarım silindirden azıcık (2-3 mm. kadar) dahanoksan, başka bir deyimle daha az derindir. Dens'in dorsal yüzününön kısmında, paramejian ve si:netrik olarak bulunan iki çukurluk,mandada der:n, geniş ve çok belirgin oldukları halde (ş. 4 : a), sığırdabunlar yok denecek derecede belirsizjirler ; hatM, çok defa hiç yoktur.On sığır Epistropheus'undan yalnız bir tanesinin Dens'inde, manda-nınkine az çok benzer bir durum görülmüştür. Bunun da indivudielbir ayrılık o!ması kuvvetle muhtemeldir . .

İnc caudalis ve cranialis: SUMUWNG'unda işaret et,tiği gibi.bunlar mandada, sığıra nispetle, daha 'geniş fakat daha az derinde-dirIer. Sığırda aynı teşekküller. biriz Ib~r şekilde derin ve dardırlar.(ş. 4: b).

Crista venLralis: Crista ventraLs umumiyetle sığırda daha ine!'ve daha keskin olup, Caudal ucunda düğme şeklinde yapmış olduğubir Tuberculum sayesinde caudal'e coğru, mandanınkinden birkaçmm. (3-4), daha fazla tebarüz etmiş bir haldedir. Yukarıda adı geçenTuberculum, manda~,a c'ahi vardır. Fakat bu, s:ğırdaki kadar kuvvet-li ve belirgin oLmadığı gibi, geriye 'doğru tebarüzü de ,çok zayıftır; hat-ta bazen hiç görmmez, (ş. 3 : d).

SUMULONG (4), her iki süjede, Dens'in derinlik ve genişlikbakımından ~österdiği aynmlara ve Crista ventraFs'in hususiyelinetemas ettiği halde; Dens'in ,dorsal yüzündeki parameNian Fossula'larave Crista ventralis'in caudal nihayetin::eki Tu:berculum'a, her neden.se hiç temas etmemi~tir. '

Aynı mü elli f, Far. vertebrale lat. nin mandada çok geniş oldugun-dan bahsediyorsa da, ,Qizyerli materiyalimiz-'!e .bu hususta kayda değerherhangi bir özellik göre:nedik. Bahis konusu olan delik. gerek man-da ve gerek sığırda, hem' çok büyük, hem de orta 'Veya küçük olabilk

Atlas ve Epistrophms.'ten sonra ,ge~i kalan 3 - 7 nci boyun amur-ları, yerli manda ile yerli sığır aras:nda, hemen .her 'bakımdan o ka-

144

GÜLTEKİN

dar kuvvetli morfolojik müşaıbehet gösterirler ki, bunları birbirindenayırmak maalesef he,r zaxan ko:ay ve mümkün::!eğildir.

Niteki'm. SUMULONG da mesaisinde bunlaroan hiç bahsetmedenhemen sırt Cixurları bahsine geçmiştir.

Bununla beraber biz, 'yerli materiyalimizde, zayıf ta olsa, görüptesbit edebildiğimiz aşağıdaki (lnconstant) özelliklere dikkatle bak-mak suretiyle, yerli manja v,c yerli sığırda, 'ballis konusu boyun omur-larının tcfrikinin, aşağı yukarı (on::a 4 - il~'5 nispELn::e), mümkün ola-cağı kanaatindeyiz :

MAN~A SIGIR

(Şekil: 4) - Manda ve- Sl!ıır E~istropheus'unl!n sa!'! Dor~o-Iateraıdıin :ıorunü~ü.a, Mandada D.ens'in dorsal yüzündeki pararnedian Fossuk.'lar; (sığırda bunlar

ya belirsiz yahut hi; yoktur); b, İne. Cranialis

1 --- Manda ve sığırda, 3 - 7. ci boyun omurlannın .aynı tarafın-daki Proc. artieularis cranialis ve caudalisleri' ıbirb~ri,ne bağlayan 'ke-narın takrLben ortasında bir çentik vardır. Bu çenUk mandada' genişve bilhassa 3. cü omurda çokcErin ve çok beling~ndir. Sığırda dar, sığve arasıra yok denec€Jk~erecede belirsizdir. Bu~aktir=e sığı;:'da, Arcusdorsalis'in lateral kenan hemen hemen düz bir halde bulunur. Keza,. aynı lateral kenar, sığıra nispetle, mandada dorsıl'e doğru da11a kal-.kık ve kıvrıktu.

145

Yerli Manda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler

2 - Arcus dorsalis'in .dorsal yüzünün ortasında veya daha açıkbir deyimle, Proc. spinalis ile aynı tarafın Proc. articularis'lerini bir-leştiran lateral kanar arasındaki Fossa, veya oluk ibenzeri teşekkülmandada daha derin, daha geniş ve daha müşekkeldir. Sığırda, aymyer nispeten dar ve sığdır.

3. - Proc. spinalis'in sağ ve sol yüzünün Caudo-distalinden b~.layıp, Proc. artieularis caudalis'lerin dorsal yüzüne giden, aynı za-manda yukarıda bahsi geçen Fossa'nın da caudal sınırını yapan ob-lik linea, veya zaYlifsırt vari' bir teşekkül, mandada (onda 7 ilA '8 nis-petinde) mevcut ve belirgindir. Yalnız 6 ve 7. ci amurlarında biraz da-ha zayıftır. Sığırda aynı teşekkül, hem çok zayıf, hem de ancak onda2 ila 3 nispetinde görülebilir.

4 -- 3 ila 6. cı boyun omurlarında, Proc. tram,versus'un ayrılmışolduğu crranial ve caudal çıkıntıları, sığıra nazaran, mandada umu-miyetle birkaç (4- 6 mm.) daha uzun" daha ~genişve daha kalındırlar.Bundan başka caudal çıkıntının duruşu da, manda ile sığır arasındabiraz farklıdır. Adı geçen çlikmtının !bilhassa lateral yanm.ı biraz dor-sal'e doğru kıvrık ('bükük) olduğu için, yönü hafif Latero-dorsal'dir.Sığırdaki duruşu ise, Horizontal ve biraz da, ancak hissedilebilecekderecede, Caudal'dir, (daha çok serbest ucu).

5 - Mandada, 3. cü boyun Onlurunun Proc. transversus'ununCranial çıkıntısının serbest ucu kısa ve sivridii'. Geri kalan kısmı bir-den bire ziyadesiyle genişleyerek ortalama 3 - 4.5 cm. kadar olur. Ay-nı uc sığıTda, dar - uzun olup, geriye doğru te""ricen genişlamektedir.Bu genişlik umumiyetle 2 -3 cm. arasında değişmektedir.

6 - Sığırda, 4. cü omurUltlcaudal çıkıntısının hemen caudo-vent-ral'inde,geriye açık, onda 8 nig,petinde mevcut, küçük bir Fossa var-dır. Mandada böyle !bir Fossa'ya rastlayamadl'k., Manda ve sığırda, 3. ncü ıboyun o:n'l;lrunun4. cü den, ve 4. cünün

de 5. dden tefriki : Gerek manda ve gerek sığır '::a, Proc. transversus-un cranial ve cau:ıal çıkmtılarına ayrılışı, 3. cü boyun amurundan 5.ciye doğru gittikçedaha ıkeskin bir açı ile dah3. belirgin bir tarzdavuku bulmaktaelır.

Bundaın başka, yine 3. cü boyun a:nurundan 5. ciye dogru gidil-dikçe For. transversarium. ,genişle:r.ekte,ve aynı zam.anja Proc. trans-versus'un cauctal çıkıntısı da, ancak hissedilebilecek cerecede, darsal'edoğru kayımakta olduğundan, her iki teşek~ül (For. tran.s,versariurnvecRudal çıkıntı) geriye doğru tedricen birbirine yaklaşmaktadırlar. Öy-le ki. 3. cü omurda ikisi arasındaıki mesafe takriben 8-10mm. olduğu'halde 4. cü de mezkur mesafe 2-3 mm. ye kadar düşer ve nihaıyet 5. d

146

GÜLTEKİN

urda sıflIa müncer olmakla For. Transversariuım ile Proc transver-us'un caudal çıkıntısı, yanyana, aynı seviyeyegelmiş olurlar. Hattaroc. transversus'un caudal çıkıntisının dorsal yüzünden geçirilen birianum'un, For. transversarium'un ard ağzının dorso-ventral çapınınst yanını hizasına kadar yükseldiği bile görülür.

Şu hale nazaran, Proc. Transversus'un caudal çıkmtısının, For.railSversarium'a olan yakınlık ve uzaklık derecesine (ki yukarıda işa-et edilmiştir), bakmak suretiyle her iki süjede, 3,4 ve 5. ci boyunurlarını birbirinden ayırmak az çok mümkündür.Yukarıda belirtmeye çalıştığımız 3, 4 ve 5. ci 'boyun omurlarının

irbiTine nazaran gösterdikleri ayrımlara temas eden herhangi bir li-eratür'e rastlayamadık. Yalnız Ellenberger -Baum (1), evcil me-eli hayvanların boyun o:nurlarında For. transıversariu\ın'un' 2. ciurdan 6. cıya doğru gittikçe genişlediğinden bahsetmekte, fakat

unun Proe. transıversus'un caudal çıkıntısı ile olan yakınlık ve uzak.ık deTecesihakkında herhangi bir bilgi vermemeMedir.

VERTEBRAE THORACICAE

"Sırt omurları))

Sırt omurları, öbür evcil Ruminant'larda ol~uğu gibi, yerli man-dada da (13) tanedir. Bunlar, morphdlagie bakIımından s ğırın s~rtomurlarına ziyadesile benzerler. O kadar ki bunların hepsini teker ,te-ker ve yüzde yüz bir -katiyetle sığırınkilerinden ayırmak, maalesef herzaman mümkün değiidir.

Bununla beraber SUMULONG'UN(4) işaret ettiği ve bizim ••deayrıca tesbit ettiğimiz birkaç hususiyeti lIlazarı itibare alınmak sureti.le, yerli manda ile yerli sığırın 'Sırt omurlarının aşağı yukarı ondadört ila. beş nispet'nde biflbirinden ayrılabileceği kanaatindeyiz.

SUMULONG'untesbit ettiği özellikler:1 - Mandada, sığıra nazaran, sırt omurlarının Corpus'u, daha

UZU;Ilve daha kalındır; fakat ilk omurlarda daha az ıboğumlanmıştır.Biz de yerli materiyalbıizje bu hususiyeti, ufaık tefek inhiraf1ar.

la, hemen hemen aynı şekilde gördük.2 - Mandada, ilk ve son iki sırt, omurunda, İnc. caudalis'ler hiç

bir zaman delik haline inkila.ibetmezler. Kanaatımızca bu hal, yerlimanda ile yerli sığırın sırt omurları arasında kayde değer bir fark teş-kil etmez. Çünkü mandada olduğu gibi, sığırda dahi baştan ve son-dan bir veya iki omurun İnce. cau ales'i delik halini almazlar.

147

Yerli Manda ile Sıj:(ırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler

MA

SIGI

(Şekil: S) - Manda ve sığırdil Thorax'in sold~'n :;Jorunuşu. 1-7. :::. ?,:oc. spinalis'lermandada hafif geriye doğru meyilli olduğu halde, '~Jğırda bunların Dorsal yarım.öne doğru büküktürj 13, son sır~omuru; a-b, Proc. spinalis'lerin serbest uçları ileçizdikleri kavis (yay), ki <sığıra nazaran mandilda daha muntazam ve daha dışbükeydir

148

GÜL.TEKİN

3 -- Mandaja, Proe.' transversus'lar daha kuvvetli ve daha tu-beröz'dırlar. Biz, yerli materiyalimizde böyle bir hususiyet görernejik.

4 - Proc. mamilaris'ler, s:ğıra nispeUe, mandada daha az belir-gindirler. Biz de bu ayrrmı, çok zayıf olmak üzere, yerli materiyali-mizde gördük.

5 - Proc. spinalis'ler, sığıra nazaran, mandada cüz'i olarak dahakalın ve daha genişdr. Bizce, bu özellik, hayvanın cüssesine tabi ola-rak daima deği5ebilmzkcejir. Binaenal~.'yh konstant bi~ değer ta'}ı-maz

Biz. yerli materyalimizje daha belirgin o1mak üzere şu ayrımlarıgördük:

A) Yerli sığırda, 2, 3, 4, 5, 6 ve bazen 7. ci sırt omurlarının Proc.spinalis'inin Cra ni al kenan (bilhassa dmsal yarımı) hafif derecedeiç bükey, ve öne doğru azıcık bükük olC:uğu halde, mandada aynı ke-nar ya düz veyahut hafifdış bükeydir, (ş. 5 : 1 ile 7 arası).

'B) Mandada, Proc. spina1is'lerin istikameti ı. cLen sonuncuyakadar geriye doğru hafif meyilli oldukları, Cidagoyu teşkil edenler-den sonrakiler de tedricen alçaldıkları ve o~urg8Jnın da bilhassa sırt.kısmı cüz'i derecede dorsal'e t'oğr.u bir dış bÜJkeylik yaptığı için, bü-tün Proc. spinalis'lerin serbes.t uçları ile çizdikleri kavis, gayet mun.tazam ve dorsa1'e :ioğru kuvvetli convex'tir. Sığırda aynı kavis ancakcidago bölgesinde kuvvetli ve muntazamjır; Cidagodan sonra hemendikkati çekecek 'dErecede bir alçalma yapar ve bu hal geriye joğruadeta mail bir hat şeklinde devam ejer. (ş. 5 : a - b).

C) Sığırda, 5. ci sırt omurundan itibaren gedye =:oğru gi'dildikçcFor. vertebrale la't., Pcc. tramvcrsus'a nazaran. ancak hissedilebile-cek derecede vEntral'e kaY,TIıştır. ManC:a:.a ise aynı delik, yine Proc.transversus'a gS~e, azıcık daha ~orsal'je yer almış bir durumdadır.

Ç) Mandada, ilk 5 veya 7 sırt omurunun Prcc. spinalis'lerininCranialkenarının distalin:ie ve azıerk caudalinde, iki tarafta, baş veişaret parmakları arasm:ia iyice hissedilEbilen dorso-ventral yöndebirer Fossa vardır. S:,ğırda aynı fossa ancak on::la bit ila iki nispetin--de bulunur; aynı zamanda çok ta zayıftır.

SUMULONG, Cris.ta ventralis'in mandada Ruji-:nenter, hatta sonsırt omurlarında tamamen yok ol:::uğundan bahseder. Biz, yerli ma-teriyalde Crista ventralis bakımınjan manja ile sığırın sırt omurlarıarasında önemli bir fark tesbit ed£l:neiiğimiz gibi, SUMULONG'un gö-rüşünün de tamaırnen aksine olaTa!k, mandada Crista ventralis'in sonomurlarda daha ince ve daha keskin olduğunu .gördük. Sığırda, sonomurların Crisıta ventralis'i nispeten daha küttür.

149

•

,Yerli Manda ile Sı~ırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler

VERTEBRAELUM!BALFSSLğıTdaolduğu gibi, mandada da bel omurlarının sayısı 6 tane-

dir. Bunlar, bahis konusu her iki süjede hemen her bakımdan biIiJiri-nin aynıdır. Karşılaştırmalı olarak incelediğimiz Onar manda ve sığırbel omurgaları serisinde, bunları birbir~nden tefrike elverişli konstant(Constanıt) herhangi bir hususiyete rastlayamadllk.

SUMULONG'unbu hususta işaret ettiği ebaAiamüstenit birkaçhususiyati (uzunluk, kalınlık v.s.), biz de yerli materiyalimizde gör-dük. Ancak, bilindiği üzere, ebada bağlı 'morfolojik hususiyetler he-men daima, yaş, besi, bakım ve iklim, hatta individualite gibi çeşitlifaktörlerin ,tesiri altında az çok değişebilecekleri cihetle, bunlar, ırkveya türlerin tefriki yönünden okadar büyük Ibir değer taşlJIIlazlar.Bununla beraber, inkonstant (değic;ıken)ve zayıf ta olsalar bu gibimorfolojik hususiyetlere de temas etmekte fayda vardır mülahazasiy-le, bunları aşağıya aldık:

Yerli sığıra nazaran yerli mandada, bel eırnurlarının Corpus'u umu-m.iyı>tle4 -6 mm. kadar daha uzun olduğu 'gibi, Facies termİnalis'leri-nin enine çapı da takriben 3.5 rnım.kadar daha büyüktür. PrOC.trans-versus'lar genelolarak rmandada birkaç milfunetre daha ;geniş ve bir-kaç santimetre kadar da daha uzundUTlar.

Mandada bel omurlal1nın Proc. transversus'lannın ön ve arka ke-narları takri-ben onda 4 il~ 6 nispetinde daha pürüzlü, daha gayrimuntazamd'l'.ar. Bilhassa ön kenarların lateral yanmında bu pürüz'ler veya dikenvari çl'kıntılar daha çok göze çQrprnaktadır.

Buraya kadar belirtilen hususlar, SUMULONGtarafından dagörülmüş ve işaret edilmişlerdir. Ancak, ~ynı yazann manda ile sığı-rın bel omurlan aras'nda bir fark teşkil {'ttiğini söylediği Crista vent-ralis'in keskinliği ile Corpus vertebrae'nİn bo~lanma derecesinde,biz kayda değer herhangi bir fark göremedik.

OS SACRUMYerli mandanın Sacrumkemiği hemen her bakımdan yerli sığı-

rınkine benzer. Bunları birbirinjen ayırabilmek için, aşağıda tafsilatiyle işaret edilmiş bulunan ayrıırnla.radikkatle bakmak icabeder.

1 - Sığır Sacrum'unun Facies palvina'sında hemen daima mev-cut ve belirgin olarak bulunan, A. Sa.cralis mejia'ya ait Sulcus, man.da Sacrum'unda ancak onda bir ila. iki nispetinje vardır. Var olduğuhallerde de fark edilerniyecekkad,arzayırfve gayri tamıdır: yani sığırdaolduğu g]bi bütün Sacrum boyunca görülemez. SUMULONGta bu hu-susta aynı kanaattedir.

2 - Manda ve sığır Sacmm'una yandan bakılacak olursa, Parslateralis denilen, Crista sacralis articularis ile Crista sacaralis latera.

150

GÜLTEKİN

lis arasındaki kısH~ çok .geniş, vasati olarak 4 ila 5.5; buna mukabilsığırda aynı yer çok dar, ancak 2 iıa 3 om. kadar geniştir. Hele kar-şılaştırılan sacrum kemikleri cesamet i-tibariyle birbirine yakın olur-sa, bu fark çok daha bar,iz bir şekilde, derhal göze çarpar, (ş. 6: a).

3 - Aynı Sacruın'lar bir masanın üzerine s:rt üstü konulup ta.yandan incelenirse, Crista sacralis lateralis'in seı1bestventro - lateralkenan ile Facies pelvinasının, sığırda hemen hemen aynı seviyedeoldukları, veya öncekinin Facies pelvina'yı ancak 3-4 mım.kadar vent-ral'e doğru tecavüz ettiği; buna mUkaJbilmanda1a ikisi (Crista sac-ralis lateralis'in serbest kenan ile Facies p~ı'vin3.)arasındaki mesafefarkının ortalama 10-15 mm. olduğu kolaylıkla IgörülüT.Şu hale na-zaran mandada, Sacrum kemiğinin Facies Pelvina'sının transversal.takavvus derecesi daha yüksektir, (4).

4 - Crista sacralis media'nın en yüksek kısmı olan 2-ei Proc.spinalis, sığLra nispetle mandlJ.da daima biraz daha yüksekçedir.Mandada vasati yüksekliği 5,3 oldUğu halde s'ğırda ancak 3.8 cm..kadardıT.

SUMULONG,mıandada Crista sacralis ımedia'nın en yüksek kıs.mının, hElIIlenhemen 's~ğırdakinin 2 misli kadar olduğundan baseder-se de, biz, yerli materiyalde bu hususu yukarıda işaret etiğimiz nispetdahilinde gördük. Bunjan başka, aynı Crista'nın serıbest darsal kena-rının çizmiş olduğu kayis, mandada ibelirgin ibir derecede dorsal'e doğ-.m daha kuvvetli dışlbükeydir,(ş. 6 : b-c arası).

MANDA SIGIR

151(Şekiı: 6) Manda ve sığır Sacrum'unun soldan görünü~ü. a. Pars lateralis; b-cı

Crista sacralis media ve bunun çizdiği kavis; ki mandada d.zıha konvex'dir

Yerli Manda ile Sığırın İskele'leri Üzerinde Incelemeler

5 - Sacrum kemiginin birinci omrunun Facies terminalis c,:ani-aUs'ine (Caput vertabrae) cepheden bakılınca, mandada, bunun ventralkenarının kuvvetli derecede dışbükey, dorsal kenarının ise ekseryiet-le düz, veya pek az vaka'larda, onda bir ila, iki nisıpetinie ve çok hafif,ancak hissedilebilecek derecede, dı~bükey olduğu görülür.

Sıgırda ventral kenar daima, dorsal'i ise takriben onda dokuz nis-betinde, adi gözle fark edilece& derecede dışbükeydir : onda bir nespe-tinde de ırnandanınkin~ yakın bir durum arze:::,er.

SUMULONG'a göre, mandanın Sacruım kemigi yalnız 4 sacral omur.dan meydana gelmiş, ve bundan :olayı da s:ğırınkinden biraz daha kı-sa kalmıştır.

Yerli materiyaı üzerindeki inceleme ve müşahadelerimize nazaran,mandanın Sacrum kemiği bazan 5, bazan da 4 omurjan mürekkeptir.

Çünkü, incele:::iğhliz 10 adet manda Sacrum'undan 6 tanesinde,sen yani 5. ci omur tamamen 4. cü sacral omurlar, Proc. spinalis',leri arasında küçük bir çentik hariç, k,aynaş.mışt1r. Sadece 4 omurdan mü-teşekkil buluniuğu vak'alarda, 5. ci sacral omuru ile 4. cü arasında, herhangi bir kemiksel kaynaşma yoktur. Bu itibarla, mandanın Sacrum'uyalnız 4 omurdan ibaret bulunduğu zaman sığırınkinden 3-4 cm. kadardaha kısa, ve fakat 5 omur ihtiva ettiğinde, hemen hemen sığır Sac-rum'una eşit bir uzunluktadır. Ş. 6).

Sığırda Sacrum kemiğinin 'vasatı uzunluğu 20.2 cm. dir. Mandada,4 omurlu Sacrum ortalarr:a 15.4; ve 5 omur::an müte.)ekkil olanı, yineortalama olarak 19,3 cm. kadardır.

SUMULONG (4). Promunturium'un sığıra nispetle mandada.daha rudimenter, ve' ilk Sacral omurda Caput vertebrae'nin her iki yön-de d9.ha az dJ.şibükeyolduğundan bahsederse ce, biz, yerli materyalimizde bu bakımdan sığırla manda arasında herhangi bir fark göre-medik.

VERTEBRAE CAUDALES

(Kuyrok omurları)

Yerli manda ile yerli sığırın kuyruk omurları arasında, kayde de-~€r herhang: bir TorıfeIcjik ayr;ma rastlayama:hk. Mandada omur sayı-sı umumiyetle IS ila '25, buna muk~bil sığırda IS iM 20 arasında değişmektedir.

SUMULGNG. Kumk C':l1urları sayısının mandada, 14 ilq, 18 ara-sında bulunduğunu ,kaydetmekt~ir.

152

GÜLTEKİN

COOT.AE;

(Kaburgalar)

Kaburga sayısı, s:ğı.rda olduğu gibi, yerli mandada da 13 tanectir;unlardan 8 tanesi sternal (Costae verae) ve geri kalan 5 tanesi de As',temal (Costae spuriae) dir. Sığırda olduğu gibi, mandada da 1. ci Costaen kısa (ortalama: 21 cm.) ve 8,9, 10. cu costalar da en uzun (ortalama,60-64 cm.) dırlar. Sonuncu costa'nın uzunluğu aşağı yukarı 49-56 cm.arasında değişmektedir. Costa'lra:n takavvus cerecesi, umurniyetle 1. ci'den 10. cuya kadar artmakta ve 10. cu dan itj,baren sonuncuya kadar'hemen aynı derecede kalmakta veyahutt sonuneuda azıcık azalmakta.dır, (ş. 5).

Costa'ların manda ile sığır arasınjaki farklarına gelince: Biz, yer-li manda ile yerli sığırın Costa'lar:ında, bunları birbirinden ayırmağaelverişli morfolojik farklar göremedik. Ancak, genelolarak Costa'larınmandada hemen daima yerli sığırınkilerinden 4-6 cm. kadar daha UZUn2-3 cm. kadar da daha geniş oldukl,an kabuledilebilir (Ş.5). Birinci Cos-ta, her nedense, manda ile sığır aras~nda büyük bir uzunluk farkı göstermez. Birbirine eşit olab:I::iikleri gibi. bazen s~ğırja (onda 3-4 nispe-tinde) bir iki cm. kadar daha uzun bulunduğu dıa görülebilir.

STERNUM

(Göğüs Kemiği)

Yerli manda ve yerli sığlTın Stemum'u birbirine çok benzer.'Onun için bunları ilk bakışta, kolaylıkla ve yüz:e yüz bir kesinlikle birbirinden ayırmak mümkün değilse de, aşağıda gösterilmiş bulunanüç zayıf hu~us:yete dikkatle bakmak suretile bunların, hiç değilse on-da 6 ila 7 nispetinde bir isabetle, tefrik edil:ibileceğine kaniyiz:

ı --Manubrium s.temi'nin Craill1al tarafı mandada. düz, adetabir yüz (Facies) halindedir. Sığı.rda aynı yer, umumiyetle küçük ve-ya büyükçe bir Crista, veyahut bahk sırtı şeklindedir, (Şema-1: a-barası).

2 - Sternum'un ventral yı:zü, mandada, kolaylıkla fark edile-bilecek derecede iç bükeydir. Sığırda aynı yüz, ya düz veyahut çokhafif iç bükeydir, (Şema-1 : cd arası).

3 - Mandanın .stemum'u urun ve dar (vesati olarak: 4Ox8 cm);sığırınk! kısa ve geniş (vasati olarak: 35x9.5 cm). kadardır.

153

•

Yerli Manda ile Sığır.n İskeletleri Üzeriııde İncelemeler

SIGIR(Şerna: 1) - Manda ve sığırda Sacrum'un Ventro-Iateral'den görünüşü. a-b, Sığnda

Praesternum/un (Manubriurn s.ternil ön yüzünün ortasındaki sagittal Cristaı(mandada yoktur); c-d, Mesosiarnum'l.m (Corpus sterni) vent~al yüzündeki

Fossa, ki mandada daha derin ve daha belirgindir

OSSA EXTREMİTATİsTHORAC1CAE

(Ön ıhacak kemikleri)'SCAPULA"(Kürek kemiği)

Yerli manda ve yerli s!ğırın kürek kemikleri ana hatları itiba-rile birıbirine çok benzerse de, bunları, aşağıda izah edilmiş bulunan.bazı morfolojik karakterlerine bakara:k biı1birinden ayırmak müm.kün ve kolaydır.

'154

G'OLTEK1N

1 - Kürek kemiği, hemen ilk bakışta dikkati çekecek derecede,ınandada gen~-uzun ve sığırda dar-uzuncadır. incelediğimiz 20 şerAdet kürek kemiğinde vasati uzunluk mandada 32,5 ve sığırda 31 cm.olarak tesbit edildi. Aynı kemiklerde vasati genişlik mandada 19,5ve sığırda 15,5 om. bulundu. Demek oluyor ki, bahis konusü süjeler-de, scapula'ların uzunlukları arasındaki fark ancak 1.5 cm. iken, ge-~likleri arasındaki fark 4 om. gibi oldukça yüksek Ibir derecededir.Bu da bize, Scapula'nın sı'ğırda dar-uzunca ve mandada geniş-uzunolduğunu açıkça göstermektejir, (Ş.7).

2 - Proc. coracoiJdes,hemen daima, mandada rudimenterdir;Tuber scapulae'nin (Tulberositas supraarticularis) medial yüzündeAdeta belirli belirsiz bir kalıntı halind ed,ir. Halbuki, bilindiği üzere,sığırda aynı teşekkül kuvvetli ve belirgindir. Aynı farkı SUMULONGta görmüştür (4).

3 - Mandada Acromion, sığırda olduğu kadar sivri ve müıteba-riz değildir; serbest ucu daha ziyade küt ve spina'nın ön kenarı da düz-dür. Sığırda ise, ön kenar geriye doğru hafif konkav olduğundan, Acro-mion'un esasen sivri olan serbest ucu daha çok belirgin bir kanca şek-lini almıştır (ş. 7 : a). SUMULONG ta aynı hususiyetten bahset-mektedir.

4 Mandada, Tuber scapulae'nin (Tuberositas supraariticularis)lasmen lateral yüzünde ve kısmen de onun azıcık cavda. ventrarinde,baş parmak lopunu içine alacak kadar bir Fossa vardır. Sığırda aynıyer düz, ve'ya pek hafif derecede dışbükeydir, (Ş: 7 : b).

5 - Fossa subscapularis'in, Margo cervicalis'e yakın olan ve onuntakr]ben distal 3/1 ri ile orta 3/1 inin sınırı hizasma isabet eden kıs-mı, sığırda daima çok derin, çok uzun ve dolaysile ÇOk belirgin birtekne veya oluk şeklindejir. Maneada aynı kısım, ekseriyetle düz ve-yahut pek sığ dolaysiyle pek zayıf bir Fossa halindedir.

6 --- İncisura Fossae articularis (İnc. glenoidea), sığıra nispet-le, mandada daha derin ve daha müşekkeldir. Sığırda Fossa articu-laris'in kenarının ı1deta bir ezikliğ1halindedir. Ne derinliği ve ne dekenarları bellidir.

Arasıra sığırda, aynı eklem çukurunun dorsO-lateral lasmındagörülen gen~ çentik, mandada dahi görülebilir.

7 - Fossa supraspinam daima nazarı dikkati çekecek derecede,mandada daha geniştir. En ,gen~ yeri, Basis scapulae'ye yakın olankısmı, mandada 5-7 cm. arasında değiştiği hgl -,e. sığırda 3-4 cm, yigeçmemekltedir.Mandarla Fossa supraspinam'm genişliği scapula'nın

155

Yerli Manda ile Sıi.!ırın iskeletleri l!zeri"ndc İncelemeler

en geniş yerinin ancak 3.6 il1 3.8 zi kadardır. Sığırda aynı nispet 4.3ila. 4.8 arasındadır. Bu nisıpetler dahi ıbiz~, adı g-çe.1 Fossa'nın sığır'da dar ve mandada daha geniş bulunduğunu gösterir, (ş. 7 : C).

MANDA

SIGIR

(Şekil: 7) - Man:h ve ~ığırda sağ S~.~pula'nın Dorso-Iateral'den gorunuşIJ.a, Acromwnj b, Tuberositas supraarticularis'in (sup:aglen:>ide:>, Tuber scapulae)

dış yüzündeki Fossa, (man:lad.ı)j c, Fo~sa infra ~pinam

SUMULONG'un bahsettiği Spina scapulae ve onun TUberositas'.1ında, biz herhanki bir fark göremedik.

HUMERUS

(Kol kemiği)

156

GÜLTEKİN

1 - SUMULONG'un da işaret ettiği gibi, manciıanın Humerus'uumiyeUe daha kalın ve daha uzundur, (ş. 8).2 - Tuberositas te'I'es, mandada hemen daima, Tuberculum mi.

us'un caudal ucu ile Epicond'ylus medialis'in distal nihayet arasın-aki direktmesafenin ortasında, veyahut ortasının 0,5, ila ı cm. P~oxi.alin'de bulunur. Sığırda aynı teşekkül aynı mesa,fenin ortıasındanakrrben 2 - 3.5 cm. daha proximal'de yer aLmLŞtıT,(ş. 8: a).3 - Tuberculum majus'un caudal kısmımn medial yüzü, man-

aya nispetle sığırda, daima 6 ila 10 mm. daha yüksek, ve daıha incedir.u hususiyet alışık bir göz için gayet kıymetli bir fark t~kileder, (ş.: a).4 - Tuberculum minus'un caudal kısmının m£,ji.al yüzü üzerin-

eki, M. subscapularis'in İntertio'suna mahsus Facies, sığırda dar, kü.

SIGIR MANDAŞekil: 8) - Manda ve sığır Humerus'unun Medial'den görünÜ!jü. a, Tuberosaas teres;

b, M.subscapularis',in İnsertio'su, ki, sığırda kü~ük ve hafif convex.mandada büyük ve gayet düzdür

157eteriner Faküıtesi Dergisi F. : 3

Yerli i\~anda ile Sıgırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler

i 'çük ve gayri-muntazam oval veya dikdörtgen biçimindedir. Aynı fadem~ndadaçOk ,geniş (takriben sığırındakini;ı 2 ila. 2,5 katı kadar) oludeğişik şekiller arzetmekte ve hemen daima bir düZlem ~müstevi) kdar düz veya Iateral'e doğru basık bir halde bulunmaktadır. Okadar kCaput humeri'nin bu yüze isabet eden kısmın~n muhaddebiyetine biıe:az çok tesir etmiş (azaltnış) ıbir Gurumdaiır, (ş. 8 : b). .

i

SIGIRMANDAi

(~il: 9) - Mlinda ve sığırda, Humeı'us'un Tuberculum majus'unun medialgösterir. a, Tuberculum maiu",'un medial y~zünün yüksekliği, ki

i mandanınkine kıyasen, siğırınkidah~ yüksektir

'i 5 - SUMULONG'agöre, Tu'berositas deltoictea ve Crista anenaea, sığıra nispetle, man::ada daha zay~tır. Bu hususiyet, yerli ma

i . . .

teriyalimizde ancak onda 4 ila 5 nispetinde doğru olabilir. Bazı hi .

leırde adı geçen teşekküllerin, ',ersine, man:ia:a daha kuvvetli olduklatı görülebilir.

i158

GÜLTEKİN

Aynı müellifin mandada Tuberculum majus'un medial'e doğru-daha çok kıvrık olduğu hakkındaki görüşünü teyid edecek özelliklere,lbiz yerli ma'~eryalimizde rastlayamadık. Mezkur Tubercul, her ikisüjede de az veya çok mediale doğru bükülmlİŞ olabilir.

'OSSA ANTEBRACHİİ

.(Ön kol kemikleri)

Yerli manda ve sığırın Ossa antebrachii'Ieri bundan evvel gör-müş olduğumuz öbür kooıikleri gtbi, birbirine ço~ yakın morfolojikkarakterler arzejerler. Ll1zumu halinde, .bunları birifrinden hiç de-ğilse, onda 8 ila 9 nispetinde, ayırabiLmek için şu hususiyetlerine dik-katle bakmak ica;beder:

1 - Bilindiği üzere, s:ğırda Tooer olecrani'nin serbest kenarıenine bir .çentikle ikiye ayrıLmış bir durumdadır. Mandada, bu çentik'ya yoktur ,onda 4 ila 6 nispetinde, veyahut ancak far~ edilebilecekderecede rudimenter bir haldedir, (ş. 10 : a).

2 - Capituimaradiinin lateral'inde gayet kuvvetli olarak te-;şekkül etmiş bulunan Tuber ligamenti"nin (bağ tümseği) serbest yü-zü sığırda umumiyetle proximal'e veya hafif proxirrno-Iateral'e müte.veccihtir. Aynı yüz mandada daha büyük ve daha müşekkel olduğugibi, yönü de s'ğırınkinden biraz değioşik olup, daha çok Iateral'e dÖ-:nük bir vaziyette bulunur, (ş. 10 : b).

3 - SUMULONG'un (a işaret ettiği gibi, Ra'iius ile Ulna'nınkaynaşma (Syno'stosis) yerinin dış tarafındaki uzun oluk, sığıra nis-petle mandada, azıcık daha derindir. Bundan başka adı geçen ke-mikler arasındaki kaynaşma (Synostasis), mandada biraz daha gev.şektir. Bunun neticesi olarak, mandada, oluğun zemininde gayet dar,Kısa veya uzun<:a bir tak1nn Fissura'lar buJ.un::luğu veya pörötik öirmanzara husule geldiği 'halde, sığırınkinde hiç bir şey yoktur; zemin;gayet düz ve yaknesaktır.

4 - Antebrachium kemiıkleri, ,geneı olarak maındada biraz dahauzun ve daha m'Uıhaccerr.,jirler. Eu hususiyet t.~mSUM:ULONG ta bah.se1ımektedir. Fakat aynı yazarın, mandada Radius'un proximal kıs.mının nispi olarak dahageniş olduğu, Tuberositas radii'ninjaha geniş'Ve daha çok medial'de bulunduğu, distal 4/1 in£n çok masiv ve daha'Çok eğrilmI') olduğu hakkındaki ıgörüş ve iz~thlarını,. yerli materiya-limiz teyid edecek mahiyette değiljir.

159

Yerli Manda ile Sığırın. İskeletleri Üzerinde İncelemeler

SIGIR MANDA(Şekil: 10) - Mandil ve sığırda sol antebrachium'un lateral'den görünüşü. a: Tuberolecr.ani'deki enine çentikı ki sığırda, mandadakine kıyasen, daha derin ve daha

belirgindir; b, Tuber l1:')ameniil ki düz yüzü sığırda Dorsal'eı mandadaDorso-Iateral'e bakar

OSSA CARPİ

(Ön ayak bilek k,)

Yerli mandanın önayak bilek kEmikleri, sayı, şekil ve diziliş ba-kımından sığırda olduğu gibidir. Yalnız mandada bu kemikler birazdaha büyüktür. Fakat ba:his konusu türlerin .cefrikine elverişli s~bitfarkları yoktur.

aSSA METACARPI

(Ön ayak tarak k.)

Gerek manda ve gerek sığırda Metacarpus kemikleri, morfoloji

160

GULTEKIN

bakımından birbirine çok benzerler, Bu sebepten bunlarda, ebada bağ-lı bazı hususiyetler müstesna, bahis konusu süjeleri birbirinden kat'.iyetle- ayırmıya elverişli s~bit Makroana'ta:nik farklara tesadüf edile-memiştir. Mamafih zayıf ta olsa ebada bağlı bu hususiyetlerin te!-rikte az veya çok yardımı olacağı düşüncesiyle bunları da burada işa-ret etmeği faideli bulduk.

ı - Yerli mandanın Metacarpus kemikleri, nispi olarak sığırın-kilerinden biraz daha kısadırlar. Gerçekten, mandanın canlı vücutağırlığının ancak yarısı veya üçtebiri kadar olan yerli sığırda Meta-carpus kemikler:nin uzunluğu, mandanınkinin aynı veya ondan biriki cm. kadar daha uzun veyahut kısa oldukları düşünülürse, adı ge-çen kemiklerin mandada nispi (bazan da mutlak) olarak kısa olduk.larını kabul etmek icabeder.

2 __o Man:iaja Metacarpus kemikleri he:nen daima 2 ila 3 cm.kadar sığırınkilerinden daha geniştir. Bu genişlik bilhassakemiklerinDistal ucunda kendini daha çOk gösterir (ş. 11).

Vasati olarak 18 cm. uzunluğunda olan on adet maı::ıdaMetacar-pus'unda proxiım1alucun genişliği yine vasaU olarak 6, distal ucu 6.5.7 ve Corpus'unun ortası 3 - 4 cm. dir. Aşağı yukarı aynı uzunluktaolan yine on adet sığır Metacarpus'un:::laki rakamlar aynı sıra dahi.linde: 4.5; 4.7 ve 2.5 cm. olarak tesbit ediLmiştir. Bu rakamların mu-kayeseli tetkikinden anlaşılıyor ki, mandanın Metacrapus kemikleriumurniyetle 1.5 ili 2 cm. kadar sığırınkilerinjen daha gen:ştirler.

3 - Metacarpus kemiklerinde, dorsal yüzün tr.ansversal konvek-sitesi (takavvus derecesi) mandaya nispetle, sığırda azıcık daha yük-sektir. Başka bir deyİ'Inle,mandanın Metacarpus'laı yassı, sığırınki-leri dolgunca' yassıdırlar. Buraya kadar iz1h edUmiş bulunan Meta-carpus kemiklerine ait hususiyetler, (rakamlara ait kısmuar hariç),SUMULONGtarafından da görillüp işaret edilmiştir.

4 - Sığırja olduğu gibi, mandada da 5. ci Metacarpus kemiğimdimenter olarak. mevcuttur, SUMULONG'unda işaret ettiği gibi bukemik yer ve şekil bakımından sığırmkine çok benzer. Yalnız man-dada biraz daha muhaccemdir. Her iki. süjede de takriben 2'- 4 cm.kadar uzun olup proximal tarafı küt, distaI'i sivri bir mile benzer.İncelediğiımiz 20 adet manda Metacarpus'undan ya1ınız2 tanesinde,III. cü Metacarpus kemiğine yapışık birer II. ci Metacarpus kemiğide gördük, fakat sığırda böyle bir şeye rastlayamadık.

161

Yerll Manda Ile Sığırın İskeletleri Üzerincie İncelemeler

MANDA SIGIR(Şekil: 11) - Manda ve sığırın sağ Ossa metacarpi'leri olup, bilhessa

ikisi arasındaki genişlik farkını gösterir

I. ve II. ci Phalanx'lar

(1. ve 2. ci Parmak kemikleri)

Mandada I. ve II. ci Phalanx'1ar morfolojikman sığırınkilerineçok benzerler. Ancak bunlar, sığıra nazaran, man~ada hemen daimabiraz daha uzun (takriben 0,5-1 cm.) ve daha kalın (a<;ağı yukarı,5 - 10 mm.) dırlar. Bundan başka biz, yerli sığırda ı. ci Phalanx'ın or-ta kısmının ancak farkedilebilecek derecede biraz daha fazlaca bu-ğumlanmış bir halde olduğunu gördük. Mandada I ci phalanx'ınuzunlukla kalınlığı vasati olarak 5X9 ve II cininki 3Xa,5 cm. dir. Sı-ğırda aynı sıradahilinde 4X6.5 ve 2.5X6.7 cım. olarak tesbit edilmiş.tir.

162

GÜLTEKİN

III. cü Phal.mx

(3. cü Parmak kemiği)Bu kemik mandada biraz daha uzun, daha geniş ve daha yüksek.

çedir. Bundan başka yine aynı hayvanda, Facies parietalis'i h:ssedı-lebilecek derecede daha convex ve Facies solearis'i de azıcık dahaconcav'dIT.Keza, mandada III. cü ph alanx' ın ön ucu, sığırınkine nis-petle, hem daha küt ve hem de axial yönje biraz daha fazlaca kıvrıl-mış olarak bulunuyor. Bu kıvrılma hususiyeti, onda 1 -3 nispetindesığırda dahi görülebilir.

Bütün bunlarla beraber, man::'anın III. cü phalanx'ıID sığırınkin-den ayır,:naya yardım eden asıl kuvve'Uİmorfolojik fark, adı geçenPhalanx'ın axial yüzle solear yüzünü biTlbirinden ayıran Margo nunplantar yarımında bulunur. Gerçekten, bu Margo'nun ort9. kısmı sı-ğırda hemen hemen düz bir hat halin:e olduğu ha1e'e, mandada, antiaxial yönde gayet ,kuvvetli ve belirgin olan bir kanıkavite yapmıştır,(ş. 12: a) Biz, sığırla manda arasında Proc. extensorius' te, herhangibir fark .görernedik; SUMULONG,bunun mandada daha belirgin ol-duğundan bahse1Jmektedir.

MANDA SIGlIR

(Şekil: 12) _ Manda ve sığırın ön III. cü Phalanx'inin Dorsomedial ve biraz d,a öndengörünüşü. a, mandada axial yüz ile solear yüzü ayıran Margo'nun Plantar yarımındeki

içbükeylik, ki sığırda aynı yer düzdür; b.. Proc. extensorius

163

Yerli Manda ile Sı!ırın İskeıeUerl ttzeruuse İncelemeler

OSSA SESAMOIDEA

(Susam ,kemikleri)

Ön ayak susam ke:niklerin:le, sığıra nispetle mandada bunlarınbiraz daha büyük olmalarından başka, bir hususiyet görülernemiştir.

OSSA EXTREMİTATİs PELVINAE

(Ard bacak kemikleri)

OSSA COXAE

(Kalça kemikleri)

Yerli mandanın kalça kemikleri ve bunların Os sacrum ile bir-likte teşkil ettikleri Pelvis, morfoloji bakımından yerli sığırınkine çokbenzer. Bununla beraber bu iki türün kalça kemiklerinde, bunların'morfolojik tefrik ve teşhisine hizmet ejebilecek bir ta,kım önemli ve.sabit Makroanatomik farklar da vardır.

os İLİUM

(tlye kemiği)

Manda ile sığırın Os ilium'ları arasındaki morfolojik farklar şun-lardır:

1 - Crista ilica, mandaya kıyasen. s',ğırda hemen daima çokdaha kOnkavdır. Okadar ki, sığırda bu konkavite vasati olarak 1.5 ilA2 cm. olduğu halde, mandada ancak 0,5 ila ı cm. kadardır, (ş. 13: a).

2 -- Crista ilica'nın ortasından sagi,ttal yönde geçtiği farzedilenbir Planum'un lateralinde kalan Ala ossis İlium kl'SIllı,sığıra nisbetle.manda ortalama 5 -6 cm. kadar daha uzundur. Bundan başka Tubercoxae'nin lateral açısı, sığıra nazaran mandada, daha sivridir; Me-dial açısı ise sığırda keskin ve belirgin, fakat manda:'a nispeten si.liktir. Çünkü daha evvel belirtildiği üzere, bu hayvanda Crista ilica,sığırdaki kadar fazlakonkay değildir.

3 - Tuber sacrale: Bu teşekkül mandada hemen hemen dikeyeyakın bir keskinlikle corso-ımedial'e doğru bü.külüp yükseldiği halde,sığırda bu bükülme, açık bir 'kavisle meydana gelmekte-'ir. Bununneticesi olarak, Facies glutaea'nın bilhassa medial yarımı, mandadaderin - konkav ve sığırda sığ - konkay bir şekil almıştır. (ş. 13 : b). Bu

164

GÜLTEKİN

SIGIR MANDA(Şekil: 13) - Manda ve sığırda Ossa cox.ııe'nin Dorso-caudal"den görünüsü. a. Crisıa

ilica; b.Facies glutaea'nın medial yarımı ile Tuber sacrale arasındakiiçbükeylik; cı Tuber ischiadicum

hususiyet mandada takriben onda 8 nisbetinde. yukarıda iz1h edil-diği şekildedir. Onda 2 nispetin-:e ise ya manda ile sığır arasında in-termedier bir hal arzeder, veyahut ta sığırdakine benzer.

4 - Mandada, Tuber coxae'nin iç yüzünde, sagittal yönde ve 3-4cm.' uzunluğunda, az çok belirgin bir Crista veya Tub::rcul vardır.Buna M. qua8ratus lum!borum'un caudal nihayeti yapışmaktadır. Ay-nı teşekkül s~ğırda ancak onda 2 ila 3 vak'ada mevcut olup. umu-miyetle bir liınea halindedir.

OS tSCHtt

(oturga kemiği)

Bu kemikte teslbit edilen farklar şunlardır:

1 - Spina ischiadica nispi olarak sığırda biraz daha yüksek vedorsa1'e doğru daha dışbükeydir. Aynı teşeklkül'ün dış yüzündeki ver-tical çizgiler, mandada ya yoktur, veyahut az ve pek zayıf bir halde-dirIer, SUMULONGta aynı kanaattedir.

165

Yerli Manda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler

2 - İncisura isemadica minor, sığırda n:speten daha derin veçizmiş olciuğu kavis biraz daha kapalıdır. SUMULONGta aynı fikir-dedir.

3 - Tabula ischiadica'nın dış yüzünde, For. abturatum'un dar-sal kenarının caudal yanmına yakın olarak bulunan ve M. semi-membranaceus un origo suna esas teşkil eden, takriben 3 -4 cm. uzun-luğuda ve 1- 1,5 cm. genişliğindeki Tuberculum, sığırda. belirgin vemili;;ekkeıolup, mandada ya taımamen belirsizciir veyahut belli olmı-yacak derecede siliktir, (ş. 14: a).

4 - TUlberischiadicUJm:Bu teşekkül bilindiği üzere sığırda lıir:dorsal, diğeri lateral, öbürü de ventral (3), olmak üzere üç çıkın-tılıdır. Mandada, bunlardan bilhassa ıateral'de bulunanı çok iyi ge-lişmiş, dorsalolanı nispeten zayıf kalmı.ş, venıraldeki ise bir kenarşekl:ni almıştır. Onun için Tuber ischiaciicum'a geriden bakıliığı zaman, sığırda karakteristik olarak üç, buna mu:{abil mandac;a yalnıziki çıkıntılı olarak görülür, (ş. 13: c).

5 - Arcus ischiadicus: Arcus ischiadicus umurniyetle sığırda 1-2cm.; ve her iki türün erkeklere nazaran dişilerinde, biraz daha ge-nişcedir. Arcus ischiadicus hakkındaki özelliği SUMULONG'ta işaretetmiştir.

6 - Tuiber isclıiadicum'un dorsal ve lateral çıkıntıları arasında-ki yüz, mandada daha ziyade Cranial'e sığırja ise daha ç(jk lateral'edönüktür.

7 - Acetalbulum'un dorsal kenarının caudal k ri ile Spina iscm-adica'nın Basis'i arasİıda, man:ada belirgin olan ibir Fossa vardır.Buradan, manda Myologie'sinde::lebelirttiğimiz. gibi M. glutaeuC)Prof'a ait derin, musculotendinöz bir kısım çıkar. Bu Fossa sığırdayoktur.

8 - İncisura acetabuli'nin zemini, mandada, hem Os ischii hemde Os bubis'in Acetabuluım'un teşkiline iştirak eden kısımları içinp.doğru birer oluk yaparak girmiş vaziyettejir. Sığırda, Os buibis'e dogru olan sulcus yoktur; veya belli olmayacak derecede zayıftır, 03 is-chii'nin içine doğru çökmüş (yayılmış) olan sulcus ise, mandadaki,kadar derindir.

OS PUBİs

(Çatı kemit}i)

Bu kem'kte, manoa ile sığır arasında, kayda değer Anatom!kfarl~lar tesbit edUememiştir.

166

GÜLTEKiN

SI~IR MANDA(Şekil: 14) -M<ında vesığırdaı Os ischii'nin Ventro-Iateralden görünüşü. aı Tabu!;."

ischiad-ica'nın dış yüzündeki Tubercul (yalnız sığırda);bı Synphysis pelvis; Ci Arcus ischiadicus

PELvtS'in DIAMETER1eri

(Pelvis çapları)

Yerli erkek ve dişi manda ile sığır pelvislerine ait çe~itli ölçüler,..her hangi bir maksat için fayjalı olur d~üncesile, çizelge (i) de gJs-terilmişlerdir.

FEMUR

(Uyluk kemği)Femur, her ~ki süjede birbirine çok benzer. SUMULONG,manda.

ile sığır Femur'ları 'aras",ndaher hangi Ibir far}tan bahsetmemiş isede biz, yerli materiyalimizde görüp aşağıda işaret etmiş olduğumuzbir kaç farkın yardımı ile, manda Fenur'unun ta~ribe:1 o:ıda 6 ilA,7 nispetinde sığmnkinden ayırt edilebileceği kanaatindeyiz:

1 - Umumiyetle yerli mandanın Femur'u yerli S'ğırınkinden bi-raz daha uzun ve daha kalıncadı!. Genel olara'{ Femur'un uzunlUğu.mandada 35-40, s"ğırda 32-37; kalınlığı ise, birincisinde 12- 14 veikincisinde 9 - 12 Cm. arasında de~mektedir.

167 '

Yerli :vIanda ile Sığırın Iskeletleri Üzerinde İncelemeler

2 -- Mandada, Trochlea pa-tel1aris'in iç kenannın (labium'ununProximal ucu ile esas kemik arasında transversal, derin ve gayet blirgin bir çentik vardır. Bu çantik, adı geçen kenar veya Labium ilFemur'un extremitas distalis'i arasın:a keskin bir sınır meydana gtırir. Sığırda mezkur çentik, onda 7 ila 8 v,ak'ada yoktur. Trochlea'nın medial kenan herhangi bir çentik yapmaksızın hafif bir meyille, doğrudan doğruya Femur'un extremitas distalis'ine ,geçer, (ş. 15: a)Fakat .geçer geçmez hemen, Extf€!mitas 9is.:ali3 oldukça ince bir balık sırtı şeklini alır ve Proximal'e doğru, 4 - cm kadar devam eder. B4 - 5 cm. lik balık sıI1tı şekli, mandada görülmez. Onun içindir ki. Trochlea patellaris'in iç kenarının proximal ucunun hemen proximalinden yapılan enine bir kesitte, man::anın Femur'u az çok yuvarlaksığırınıki sie, daha çok üçgen bir görünüşıtedir.

3 - Fossa suprapatellaris (2) hemen daima mandada dah.,geniş ve daha derindir.

SIGIR

MANDA

lŞekil: 15) - Manda ve sığırda 501 Femur'un medi,al'den görünü!iÜ a, MandadaTroehlea patellaris'in Medial .Iabium'u (erista, kenarı) ile Corpus'un distal kısmı !

arasındaki enine çentik, ki sığırda çok açık bir kavis (yay) halindedir

.L91

.

•...(;it

•...c)

.•...o

Hayvan :tıüuii ve

cinsi

Tuıber İsahıiadi.cum ileTulbıeT Ooxae arası

Oonjuıgarta vera (PromUiIlltıuııiıuım~synıPhYsils PeMs'ıin ön nillhayeti)arası.

Conjuga,ta Diıa,gonaJ1is (proımıun-turium, synophysis Pe1visin aırdndhayeti) araaı.

Apeııtıurra Pelıvtİ!s CraınialliS'ıiındorsal dliametri.

Aıperbuıra Pelıvti:s Cranialis'inorta dliameıl1Ii.

Ap~a pelvri\SOranialis'inVeI1ltml Di:ameltı1i.

PelV'İiSbcışlıuğunun CraniaI Dia-meıtri: Tuiber sacrale'JeriIll Cau-dal kenarları arası.

PelvrlJs bo~~uğunun orla Dia-mertri: ~'İ!kiSpina i:sdhiadicaaraSlı).

Ape:r.tura pa1Vıi.s OaudaHs~inDiamebr.İ: (iki Tulbm isdhiadıieaarası).

~.

GÜLTEKİN

4 -- Condylus lateralis'in, Fossa intercondylica'ya dönük eklemüzün ün distal yarımı, mandada düz, hatt~ biraz da gözle farkedile.ilecek derece:ie içbü!keydir. Sığırda aynı yer çclk hafif d~ıbükeydir;azan -da (onda 1-2 vak'ada) düz olabilir. Düz kı~(llın uzunluğu sıgır-a O. 5-1 cm. yi geçmez, hal'lnıki mandada 2-3 c:n. arasında değişmek.dir.

TIBIA

(Kaval kemik)

Mandanın Tibia'sı, sığırınkine çok benzer. Bunları emin ve kat'iir şekilde b:rbirinden ayırmak hemen hEm,en imk8nsızdır.SUMULONG, Tibia'nın sığıra kıyasen mandada, daha uzun ve

aha mu.ı'1acce:n olduğu; Sulcus muscularis ile İnoisura poplitea'nınaha geniş fakat daha sığ bulunduklarını söylüyorsa da, bunlar ba-is konusu kemi,klerin teşhis ve tefriki yönünden büyük bir önem ta-ımazlar. Çünkü ebada bağlı karakkrler, bilindiği gibi, çeşitli fak-"rlerin tesirile daima dcğişelbllrler. Aynı müellif, Vnea muscularis'-erin sığırda daha çok ve daha beIil1gin ol:iuklarını işaret etmeidee For. nutritium'un da yine sığıda biraz daha distal'e kaymış bu-unduğunu bildirmektedir. Bizim, yerE materiyal üzerindeki görü.şle-irmize göre, Lineae musC'ulares SUMUWNG'un bildirdiği gibi, sığır-a her zaman sayıca daha çok ve daha beIirg:n değn1irler. Bunlar,ncak on::a 5 - 6 vak'ada sığırda daha çok ve daha b~lirgin olarak bu'unabilirler. Geri kalan vak'alarda ise bazan mandaya bir yaklaş.ma veazan da interm.edier bir hal gösterirler. For. nutritiu:n'a gelince, bu,akikaten mandaya nazaran sığırda, ortalama 1-1.5 cm. kadar dahaistal'e kaymı~ bir durumdadır. Baıhis konusu delikle İncisura popli-ea arasındaki mesafe, sığırda vasati olarak 8.9 ve mandada yalnız 7.8m. kadardır. SUMULONG, bu hususiyeti görmüş, fakat rakam verme-işt,jr.Bizim, ayrıca yerli materiyalde görüp tesbit ettiğimiz aşağıdaki

00 ç hususiyetin, aşağı yukan onda 7 ila 8 niS!betinde sığırla mandaibia'larını tefrikte eLverişli olacağı kanaatiyle, onları da buraya işa-.et ediyoruz :

1 -- Fossula intercondylica caudalis'ten başlayıp geriye doğru,eisura popIitea'nın. medial kenarına kadar gelen sıılcus'unki bir Fossa nudata halinde olduğu söylenEbilir), üzerinde bit-iği nokta ile Ine. popu.tea arasındaki kısıl:n, mandada, hemenaima Condylus medialis'in Facies articularis'i ile aynıeviyededir; ancak onda 1 ila 2 vak'ada ve pek cüz\ bir farkla.

169

Yerli Manda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde Incelemeler

'Condylus medialis'in eklem yüzüne nazaran daha distal bir seviyed.olabilir. Fakat ıbu, indi,vuctuel veya intermedier bir özellikten başk.bir şey değ:ldir. S~ğırda aynı kısıım, da1ma ve bariz ibir şekilde condylus medialis'in eklem yüzü seviyesinden birkaç mm. kadar daha distalde olduğu g1bi, Candtylus medialis'in ekle:n yüzünden de iyicen.ayrıl:nış b;r şekildedir. Sığırda indivuduel a.ıyrılıkonda 1 ila 2 yi !5.mez

2 -- Trochlea tiibia'nın' ön kısmı manc!ada düz bir Facies,da ise geniş ve sığca bir sulcus halindedir. İntermedier tiplerbiri geçmez.

3 -- Planum cutaneum'un proximal 1/3 ri, mandada takriben onda sekiz vak'ada düz; buna mukabil sığırda, anda 8 vEya 9 vak'ad.hafif dışbükeydir. Geri kalan vak'alarda, :nanjadaki gibi düzdür.

FİBULA

(Kamış .kemik)

ManGanın Fiıbula'sl, .sığırınki gtbidir; ne proximal kalıntısındve ne de .os rr.alleolar€'de heJ.1hangibir fark gösteıımez.

OSSA TARSİ

'(Ayak bilek kemikleri)

Mandanın Tarsus kemikleri sayı ve diziliş (sıra tertübi) bakımın'.dan aynıdır. Morfoloji yönünden de hemangi bir fark göster.mezler'Yalnız sığırda, Os tarsicentrale'nin distal yürzünün latero-plantarındaki dar-o~al eklem yüz, (ki IV. cü Metatarsus'un proximo- plantar'mdaki uc ile eklemleşir), bazan (onda 4 - 5 vak'aja) bulunmayabilir'Bulunduğu zamanda da gayet küçük olup uzunluğu ı. cm. yi geçmez. Halbuki manda~a aynı eklam yüzü daima mevcut olduğu gibi'uzunluğu da aşağı yukarı 1.5- 2 cm. arasında değişmektedir.

Bundan başka, yerli mandanın Tarsus kemiikleri daima yerli sı~:ğınnkilerinden daha büyüktürler. ı

OSSAA METATARSİ

(Ayak tarak kemikleri)

Umurniyetle mandamn Metatarsus ke:ndikleri,kendi Metacarpus'.[arından 4-6 cm. kadar da:ha uzun, fakat, 1-2 cm. kadl:!-rdaıha incedir ..'ler. Sığırda Qlduğu g:bi, :nandada da Metatarsus'ların enine kesidi

170

GULTEKİN

yuvarlakça, Metacarpus'larınki ise oıvaldir. Asli Metata:-sus kemikleri-ni teşkil eden III. cü ile IV. cü kemik arasındaki dorsal Sulcus, Me-tacarpus'ların kine nispetle çok daha derin ve daha geniştir.

Manda ile sığırın Metatarsus kemikleri arasındaki farka gelince:ı - Asli Metatarsus kemikleri sığıra nispetle mandada, daima

1-2 cm. kadar daha kalındırlar. Uzunlukları çok değişik olup, bazensığırınkile müsavi, bazen de on~an 2-3 cm. kadar daha kısa veya uzunolabilirler.

2 -- Rudimenter olan II. ci Metatarsus kemiği: SUMULQNG'agöre cu ke:n:1k, sığırda olduğu gibi, mandada dahi mev0ut olup, III.cü Metatarsus'un Proximal ucunun Mejio-plantar açısında, kendinemahsus küçük ve oval bir eklem yüzü (Facet'i) vardır.

Biz incelediğimiz 20 adet yerli sığır Metatarsus kemiğinin hep-sinde, ha'1l bu, II. ci Meta tarsus kemiğini, hem de bunun lll. cü Me-tatarsus'un proxi/mal ucunun Me:iio - plantar'ındaki gayet belirgineklem yüzünü gördük. Mandada bu kemiğin durnmu oldukça de-ğişiktir. Bir kere mezkur ke:nik arasıra (taıkriben onda 3.4 vak'ada)bulurumayabiLl'. Tabii bu gibi hallerde. III. cü Metatarsus'un Proxi-mal ucunun Mejioplanter açısı üzerince bulunması icabej,en Facet'ide bulunmaz. Saniyen, mevcut olduğu hallerde de, Asli Metatarsusüzerindeki eklem yüzü veya Facet'i. belli olmayacak kadar küçük Vf>

zayıftır. Halbuki sığırda aynı oklem yüz, az evvel de işareıt ettiğimizgi.bi hem büyük (takrLben 1 cm2) hem de çok beliııgindir.

Bundan başka adı geçen kemiğin (II. ci Meta:tarsus), Asli Meta tar-sus üzerindeki eklem yüzünün mevtkii de sığıra nazaran mandada,bir hayli değişiktir. Şöyleki: Sığırda bu kemiğin eklam yüzü III. cüAsli metatarsus kemiğinin Proximaı ucunun Medio-plantar açısı üze-rinde olduğu halde, mandada aynı yerde değI, hemen eaima III. veIV. cü asli Metatarsus'lann faslı müştereklerinin Proximal ucununPlantannda, son derece zayıf ve belirsiz bir halde görülür.

Ard ayağın 1 've II. ci Phalarnx'ları:

Mandanmard ayak i ve II. ci Phalanxları, kendi ön aıyağımn aynıPhalanx'larıı1dan takriben 0,5 cm. kadar daha uzun, fakat 0,5 cm.kadar daha incedirIer. Sığıra nazaran mandanın ard ayak. i ve II. ciPhalanx'ları, biraz druha uzun (takriben 1-1.5 cm.) ve daha kalın (aşa-ğı yukarı 1-2 cm.) olmaktan başka bir ayrım. göstermezler.

Phalanx III.

Mandada ard ayağın III. cü Phalanx'i, ön ayağın aynı Phalanx'.inden takriıben 0,5-1 om. kadar daha kı1'\ave daha dardır. Buriun, sı-ğırın III. cü Phalanx'ine nazaran gösterdiği en önemli fark şudur:

171

Yerli Manda lle Sığırın İskeletlerı Üzerınde İncelemeler

Mandada, III. cü Phalanx'in axial yüzünü solear yüzünden ayı~ran kenarın Plantar yarımı, kuvvetli derecede dışa ve ProxiJmal'e doğ-ru konkavdır. Aynı yer sığırda düzdür, adı .geçen 'kenann ön yanınıile adeta hat teşkileder. Sığırda III. cü phal,anx, bu şekli ile, he-men hemen düzt8Jbandır; buna mukabil mandada normaldir; (Ş.l2 : aJ.

Sesamum ungulae'nin, III. cü Phalanx üzerindeki c:k1emyüzününherr.en distal'inde transversal bir Sulcus vardır. Bu Sulcus, mandayanazaran sığırda hemen daiima d8Jha derin ve daha belingindir. Man-da da aynı yercc Sulcus'a benzer bir teşekkül varsa da bu, hem çok za.yıf hem de atipiktir. Kenarları sığırdaki kadar keskin olmadığı gi.bi,zeminindeki ufak delillder de yine sığırdaki kadar ÇOkve kesif değil.dil'. Bu özelliğ'e bakmak suretile, mandanın III. cü Phalanx'ini, takriben onda 8-9 nispetinde, sığırİnkinden ayırd etmek mümkündür.

Ossa sesamoidea \

Sığırla mandanm ard ayak Susam kEmiklerinde kayda değer birfark görülememiştir. Bunlar, sığıra nispetle mandada, ancak hissedi-lebilir derecede daha hacımlıdırlar.

ÖZET

ATLAS:

1 -- Mandanın Atlasında, Tubcrculum dorsale'nin ön kıSımı ikiyandan kuvveW derecede basıktu; sığırdı;ı aynı teşe:kıkül Küt-yuvarlak-tır, (SUMULONG).

2 -- Manda ve sığırın Atlas'ı ventral tarafı ile bir yüzey (satıh)üzerine konulunca, sığırın Atlas'ı horizontal bir vaziyette durduğuhalde, mandanınki öne doğru meyilli bir duruım alır.

3 - Mandada, Atlas kanadının caudal ucu ile Facies artieulariscaudalis arasındaki mesafe 3.4 cm. dir. Sığırda aynı mesafe ancak1.5 - 2 cm. dir. Bundan dolayı Atlas'm arka kısmı, sığıra nispetle, man.dada daha kapalı bi hilM şekli arzeder.

Epistropheus :

Epistrahpeus'un Proc. spinalis'inin dorsal kenarı,sığıra kıyasen,mandada daha kuvvetli derecede öne doğru meyillidir, (SUMULONG).

2 __o Dens'in dorsal yüzündeki paramedian .ve simetrik Fossula:-lar mandada derin ve belirgindir; sığırda ya çok zayıf veyanut yok-tur.

3 - Mandada Procc. transversus'lar takriben 2 cm. kadar dahauzundurlar.

172

Os sacrum:

1 '--- Mandada, Os sacrUım'unPars lateralis'inin genişliği, takr:-sığırdakinin 2 misli kadardır. i

2 - Crista' sacralis ımedia'nın dorsal'e doğru ka.visleşımederecesiandada çok kuvvetli ve sığırda çok zayıftı[', (SUMULONG).

Os ilium:

1 --- Crisat ilica, sığırda derin, mandada hemen hemen düzdür.2 - Facies glutaea'mn medial yarıını, mandada daha derindir.

Os ischii:

1 .- Tuber isohiadicum, mıa.ndada3, sığırda 2 çıkıntılıdır.2 .._. Taıbwa iSClhiadica'mndıış yüzünde ve For. obturatum'un

audo - darsal kenarına yakın bulunan Tubercul (ş. 14 : a), sığırda bü-ve belingin, mandada belirsizdir, veya hiç ydktur.

Femur:

ı: - Condylus laıt. in Fossa' intercondylica'ya bakan eklem yü-ün distal yanrm, mandada düz veya hafif iQbükey;sığırda ise hafifbükeydir.

Tibia:

Fossuıa intercondylica caudalis'ten İnc. poputea'nın medial kE?nna giden Sulcus tanındaki Fossa nudata'mn laterarİllde kala!ısmının eklem yüzü, sığırda, daima ~edial'deki kısmın eklem yüzünn azıcık daha distal'dedir. Mandada her ikisi hemen hemen aynıiyededir.

Scapula :

1 - Acromion, sığırda Hamulus şeklindedir; mandada ise düz.r. (SUMULONG).2 ~ Mandada Fossa supra spinam daima sığırınkinden 2 -3 cmar daha geniştir. Bundan başka mandada aynı Fossa, Seapula ge-

şliğinin takriben 10/35 ve sığırda 10/45 şi kadardır.

Humerus:

1 -- TuJberasitas teres. mandada. Huımerus uzunluğunun orta.da, sığırda takrilben ortasının 2 cm. proximalindedir.Ulna: ;

1 - Tuber oloorani'deki çentik, sığırda derin ve belirgin; man.da belirsizdir.

173rlner FakUıtesl Dergisi F. : 4

Yerli Manda ile SıtJrın İskeletIeri Üzerinde İncelemeler

111. cü Phalanx :

Mandada, III. cü Phalanx'in Bolear yüzünü axial yüzünden ayran Margo'ıiun plantar yarımı, antiaxial yönde Concav'dır; sığırda idüzdür, SUMULONG..,

SUMMARY

The differences between the skeleton (except the skull) of the ntive ox (Büs taurus) and that of the native buffalo (Bubalus bubalusa comparative study.

We ımade a comperative study of the skeletons of 10 mature anmals, including ıbothmales and females, of each of these species. Thmain di:ffernceswe found are as folIows:

The atlas:1 - The Cranial half of the dorsa! tuberele of the buffalals atı

is strongly constrioted on either sides; in the ox it resembles a locone

2 - The aspect (view, posture) of the ox's atlas, placect.onnate surface is quite horiZJOntaL,while that of the buffalo is incilneforward.

The epistropheus:

1 - İn the buftala the transverse processus, witJı regard to tJıcaudalend of the body, are longer and thicker than they are inox.

2 - The spinous processus of the buffalo's Epistropheusmuch more inclined. forwrads than it is in the ox.

3 - The paramedian two fossulae on the dorsal surface of tbdens are deep, wide and very clear in the buffalo, but in the ox theare not clear and somtimes they do not exist.

The sacrum,1 - The curve presented by the free end af the median ere

of the buHalo's sacrum is much more convex dorsally than it is ithe ox.

2 - The pars lateralis of the buffalo's sacrum is nearly twİce awide as that of the ox.

The Os ilium1 - In the buffalo the crest of the i1ium i,s straight, that is ll(

concave as it is in the ox.

174

GüLTEKtN

The Os ischii

1 - In the ox the Tuıber isclıi!i is three tulberculated: one dor-1, one ventral and one lateral; but in buffalo it presents only twobercle~the dorsal<.andthe lateral one.2 - A small tUJberdewhioh is situated on tJhe external surface

f the ox's Tabula isclıiadica, near the posterior part of the obturatorramen does not exist in the buffalo.

Thetibia

1 - in the ox a smail part of the pmximal articular surfaeE'f the tilbia whicl1 is between the medial border of the Ineisura pop-.tea and the posterior epd of a shalow 'groov:e,Ibeginning from theossula intercondylica caudalis, is a little lower than the rest of thertieular surface. In buffalo ooth-tıhe smal1 part and the rest articu-ar surface, are on the same ıevel.

The scapula

1 - In the ox the coracoid process is well developed, but in thP.uffalo it is rudimentary.

2 - In the ox, as ıt is known, the Aeromion is rather prominentnd nearly like a Hamulus in shape ; wheras in tJhebuffalo it is sho!tnd blunt.

3 - A smail and shalow Fossa whidh is on external surface ofere Tulber scapulae of the buffalo, does not exist in the ox.

The humerus

1 - In the buffalo the teres tuberosity is on the middle of thehaft-the distanee between the caudal end of the Tuberculum İninu~nd the distal end nf the Trochlea humeri of the humerus. In the oxt ıs situated about 1 or 2 cm proximal1y from the middle of the bone.

The ulna

1 - The notch on the proximal end of the anterior edge of thex's oleeranon is deep, wLdeand very c1ear,but it tJhebuffalo it is verymall and even sometimes does not exist.

The Phalanx tertia

ı --The plantar half of the maI'gin whiah is between the solearnd axial surface of the Phalanx tertia is strongly concave in theWfalo and straight in tıhe ox.

175

Yerli Manda ile Sığırın iskeletIeri Üzerinde İncelemeler

1 - Ellenberger-Baum : IDım.dbıuclı dJe.r Vergleıi.clıeııı.dell1'Berl:im. 1943.

2 - NıckeI, Schummer Seiferle ; Leih.rbuch d'er AnatOIIllİ.e der Har:.I5tiere, Berlin. 13 - Sisson, S.; Grossman, J. : The A.nalUıIJtie of the ,Doonıeıstic Anıiımıa1s,

aınd Loınıdıon - 1955.

4 - Sumulong, M.D.; Fealtıırres of slre1erton of ,tlhe Car-abao: PhiliwineReview 19-4, _JlUlıe - 1926.

KISALTMALAR

For. = ForamıenIne. = IncİS'Uı:-a'La.t. = UiteraliSLit. == Li.tera:iÜırMed. = Medialiıs

M. = M'1lI9CU!1usProc. = Pl"OCeSSU5

Vert. = Veııtebra

176