yeni bir İnsan hakkı - benzersiz olma hakkı - dr. Ömer Ömeroğlu

Yeni Bir nsan Hakk : Benzersiz Olma Hakk 99

YEN BR NSAN HAKKI:

BENZERSZ OLMA HAKKI

Dr. mer MEROLU*

GR

nsan, domakla kendini bir sosyal evre iinde bulur. nsan bu sosyal evre dnda dnmek zordur. blmne gre dzen-lenmi sosyal evre dnda insann barnma, beslenme gibi en temel gereksinimlerini karlamas olana ok snrl olduu gibi, insann kendisini bir birey olarak ifade edebilmesi de ancak bir sosyal evre ile mmkn olabilir. Genel grntsyle birey, sosyal evresindeki dier bireylerle benzerlik gsterir Bununla birlikte dier bireylerden farkldr. Genlerinin sadece binde biri dier bireylerden farkl yzde doksan dokuzu ayn olmakla beraber, bu farkllk bireyi bambaka biri haline getirir1. Yine milyonlarca beyin hcresinin oluturduu beyin a sistemiyle her bireyin akl ve kiilik zellikleri kendine zg ve tektir. Bu sistemin yaam boyunca sosyal, kltrel, ekonomik vb. d etkenlerle ekillenmesi sonucu bireyler kendilerine has duygu, dnce ve davran zellikleri belirler2. Ahlaki, felsefi ve teolojik alardan evrenin en deerli varl olarak nitelenen insan bu nite-lemeyi farkll, dier deyile benzersizlii nedeniyle hak etmektedir.

* Aliaa Cumhuriyet Basavcs 1 stn, aatay (2000), Tpta Yeni Bir a : nsann Genetik ifresinin

Haritas lan Edildi, Trkiye Klinikleri Tp Etii Dergisi, S:8, s. 106. 2 Ildz, Gl (2008), Beynin Dengesi, http://www.genbilim.com (Eriim

Tarihi 01.02.20010).

Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Cilt: 10, Say 2, 2008, s. 99-132 (Basm Yl: 2010)

100 Dr. mer MEROLU

Bu benzersizlik insan dier canllardan ayrmakla kalmamakta, onu birey olarak da dierlerinden ayrmaktadr. Aslnda d grntde birbirine benzeyen ancak gen yapsndaki binde bir oranndaki farkllkla parmak izlerine kadar3 fizyolojik olarak dierlerinden farkl olan birey, sosyal, kltrel, ekonomik vb. etkenlerin ekillen-dirme gcn kullanarak kiilii itibaryla da benzersizlik olutura-bilir.

Bireylerin gen yaps nedeniyle sahip olduklar bu benzersizlii ve bireyin buna ek olarak d etkenlerin ekillendirmesiyle biim-lenen -kimi zaman benzersiz- kiilik yaplarna sahip olmasn bir hak olarak kabul etmek olanakl mdr? Dier deyile hukuksal adan benzersiz olma hakk var mdr? zellikle son dnemlerde, genel kabul grmemekle beraber benzersiz olma hakknn bulunduu savunulmaya balamtr4.

I. BENZERSZ OLMA HAKKININ TANIMI

Bu konuda bugne kadar yaplm bir tanm bulunmamakla beraber benzersiz olma hakknn bireyin bedeni ve kiilii asndan, kendisi gibi olma ve bakas gibi olmama hakk olarak tanmlana-bilecei dncesindeyiz.

Bedeni adan kendi gibi olmak kavram incelenirken ilk olarak kendilik teriminin aklanmas gerekmektedir. Kendilik, bir nesne-nin varln veya zn oluturan ey olarak tanmlanmaktadr5. yleyse, bedeni adan z oluturan eyin ne olduu belirlenme-

3 Cihangirolu, Burhanettin/Sevim, Mehmet/Glsoy, Tuncay/Cmert, Tahir (2009), Parmak zi, Adli Bilimler (Ankara Jandarma Kriminal Daire Bakanl Yayn), s. 20.

4 Parsons, Jerry (1977), The Right To Be Unique, Journal of Extension, Vol:15, No:2, s. 2-3, Seluk, Sami (1999), 1999-2000 Adli Yl Al Konumas, http://www.belgenet.com (Eriim tarihi 01.02.2010).

5 Trk Dil Kurumu Szl, http://www.tdk.org.tr (Eriim tarihi 01.02.2010).


lidir. Bedenin zn, kukusuz genler oluturmaktadr. Elbette ki, insan genlerin zetinden ibaret deildir, ancak, kiinin cinsiyeti, ten rengi, gz rengi, di ve kemik yaps ve hatta byk lde boyu ve arl genlerle belirlenmektedir6. Fizyolojik anlamda bedenin kendilii kavramn genlerin belirlediini sylemek yanl olmaz. Fakat insan bedeni kavram sadece fiziksel organizmaya indirge-nemez, insan bedeni kavramnn ierisine beden algs da girer. Beden algs bireyin bedeninin boy, kilo, grnm ve giyim gibi biimsel zelliklerine bak asn da kapsamaktadr7. Bu dorultuda bedeni adan kendi gibi olma kavramnn bireyin doutan sahip olduu farkl genlerle, yaayarak edinip gelitirdii deneyim, tutum ve duygularna bal olarak, d grnmn belirledii bedeniyle yaamn srdrmesi olarak tanmlayabiliriz.

Bireyin bedeni olarak bakas gibi olmamas, bireyin gen yaps, yz ekli, parmak izi gibi ayrt edici zellikleri asndan tpatp bakasna benzer olmamasn ifade etmektedir.

Kiilik kavramnn bugne kadar net biimde tanmlanabilmi olduunu sylemek zordur. Kiilik konusunu aratranlar kendilerine zg tanmlar yapmtr. Bu nedenle kiilik konusundaki tanm-lamalarda, literatrde yirmi binin zerinde szck kullanld belir-lenmitir. Kiilik szc, Latincede tiyatro oyuncularnn rollerine uygun olarak, yzlerine taktklar maskeye verilen persona adna karlk gelmektedir. Kiilik, kimlik ve benlik alt kavramlarn ieren bir st kavramdr. Kimlik, kiinin belirli bir sreklilii olan varln, baka herkesten ayr bir varlk olarak alglanmasn, benlik ise bireyin kendisiyle ilgili bilin bilgisini, kanaatlerinin toplamn ifade etmek-tedir. Bu dorultuda kiiliin, bireyin zel ve ayrt edici davran-laryla bu davranlarda bulunabilme yetenei olarak tanmlanabi-

6 Bailey, Regina (2010), Chromoses and Gender, http://www.biology.about.com (Eriim tarihi 02.02.2010).

7 Aslan, Dilek (2004), Beden Algs ile lgili Sorunlarn Yaratabilecei Beslenme Sorunlar, Srekli Tp Eitimi Dergisi, C:13, S:9, s. 326.

102 Dr. mer MEROLU

lecei dncesindeyiz8. Bu aklamalar nda bireyin kiilii asndan kendisi olmasnn, kendisine zel ve ayrt edici davra-nlarn ortaya koyabilmesi ve kiilii adan bakas gibi olmama kavramnn ise, bakasna ait zel ve ayrt edici davranlarda bulun-mak zorunda braklmamas olarak ifade edilebileceini syleye-biliriz.

II. BENZERSZ OLMA HAKKININ TARHSEL ve DNSEL TEMELLER

Benzersiz olma hakknn temeli kendisini Socrates de bulur. Socratesin temel retisi kendini bilmek zerine kuruludur, bu retide kendini bilmek araylarn ve her eyin badr. nsann en nemli araynn kendi bilincini fark etmek ve ona uygun yaamak olduunu savunan Socratesin kendini bilmek aray, sadece ruha ynelik bir aray deil, etkinlie ynelik bir araytr9.

Bireyin kendi benliini tanyarak etkinliklerini buna gre oluturmasnn gereklilii zerine yaamn kuran ve bu uurda len Socrates dncemize gre benzersiz olma hakknn temelini atmtr.

Sokratesin retisi Stoac dnceyi de etkilemitir. Stoac dnce insan dnen bir z, baka deyile bilin olarak kabul etmitir10. Bilin kavramna byk nem vermekle birlikte, stoac dnce bilinci bireylerin birbirlerinden benzersizlii yerine daha ok kle ve zgr ayrmn ortadan kaldrmaya ynelik kullanmtr.

8 Ayn ynde Bahadr, Abdlkerim (2002), Ergenlik Dnemi Kiilik Geliiminde Temel Kavramlar, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 8, s. 58.

9 Yaayan, Gke (2006), Benlik Serveni, Felsefi nternet Dergisi S:4, http://www.felsefeekibi.com (Eriim tarihi 04.02.2010), Aydn, Mehmet Zeki (2001), Aktif retim Yntemlerinden Buldurma (Sokrates) Yntemi, http://www.cumhuriyet.edu.tr (Eriim tarihi 04.02.2010).

10 Turan, Mslm (2000), Helenistik Dnem Siyasal Felsefesi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C:2, S:3 http://www.sbe.deu.edu.tr (Eriim tarihi 29.01.2010).


nk dnen bir z olma ya da bilin tama anlamnda zgr ve kle fark yoktur.

Stoac dnceden etkilenen ortaa dnr Augustine bilincinin insann en nemli zellii olduunu savunmutur. Augustine, insan bilin tayan bir kiilik olarak ifade etmi ve ben kavram onun felsefi dncesinin temelini oluturmutur11. Fakat Augustine ben kavramn bireyin benzersizliinden te, kiinin kendi i dnyasna ynelerek pheden kurtulabilmesinin, dier deyile gnahlardan kurtulmasnn salanmas amacyla kullandn kabul etmek dncemize gre daha doru olacaktr.

Descartesin dnce sistemi de, Augustine gibi ben kavram zerine kurulmutur, ancak Descartes Augustineden ok farkl bir noktaya ulamtr. Ben kavramn modern anlamda zneye dntren Descartese gre insan rasyonel ve zerk bir znedir. Buna bal olarak tad akl ve oluturduu znel bilinle insan dnyadaki tm dier ey ve kiilerden ayrlr12. Bu grleriyle Descartes modern anlamda bireyin benzersizliinin kuramsal teme-lini oluturmutur.

Benzersizlik kavramn bir hak olarak ifade eden ilk dnrn Rousseau olduunu sylemek mmkndr. Benzersizlik hakkn, kendi benzersizliini tespitle kantlamaya alan dnr, kendisini incelediinde var olan hibir ey ve insanla benzemeyen bir benlie sahip olduunu ve her insann dierinden daha iyi deil ama farkl bir doal bilinle dnyaya geldiini ve bu nedenle benzersiz olduunu belirtmitir. Emile isimli romannda Rousseau, bireylerin doutan gelen doal kiiliklerine uygun olarak eitilmeleri gereine dikkat ekerek eitim anlamnda da benzersizlik hakknn varln savunmutur13.

11 Deniz, efik (2006), znelcilik ve Eletirisi, Afyonkarahisar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C:VIII, S:2, s. 220 vd.

12 Deniz, s. 224 vd. 13 Bkz. Liukkonen, Petri/Personen, Ari (2008), Jean Jacques Rousseau

(1712-1778), http://www.kirjasto.sci.fi (Eriim tarihi 05.02.2010).

104 Dr. mer MEROLU

Bireyin doutan gelen kiilik zelliklerinin dikkate alnarak eitilmesi gr 1762 tarihinde yaynlad Emile isimli romanyla Rousseauya ait grlmekle beraber, aslnda bu kavramn kkenini Anadolu tasavvuf dncesine kadar uzand grndeyiz. nsan bir kk, dndaki her eyi dallardan ibaret deerlendiren Mevlana, hukuk, tp, felsefe, mantk, astronomi konularnn aslnda insann kendisiyle ilikili olduunu, baarnn en bynn kendini bilmek anlamna geldiini belirterek kopya insan reddetmi, evrensel insana ancak insann benzersizliinin kabulyle ulaabileceini syle-mitir14. Gerek bilimin kendini bilmek olduunu syleyen Yunus Emre de insann iinde olann serbest braklmasna, harekete gei-rilmesine olanak verecek biimde yetitirilmesinin neminin yz-yllar nce farkna varm ve dile getirmitir15.

Hegel, benzersizlik hakkndan bahsetmemekle beraber kendilik ve telilik kavramlarn en gl biimde vurgulayan dnr olmutur. Hegel, bireyi kendini bilebilmek iin durmakszn kendi dna ynelen bir zne olarak tanmlamaktadr. Kendini tanmak iin kendi dna ynelen zne, her geri dnnde eski kendini bulamayan ve bu yaps gerei kendi kaybnn riski altnda olan znedir. Birey, zne olarak yapt bu da yolculukta kendini bir aynadan grmekte ve teki olandan bu ekilde ayrmaktadr. Hegelin telilik yani kendini teki olandan ayrma konusundaki dncelerinin benlik ve kimlik konusundaki kuramsal ilerleyiinin ilk nemli aamas olduu ileri srlmtr16.

Ancak Hegel telilik kavramyla aslnda bireyin kendini dardan izlemesini kastettii ve tekilii bireyin kendini fark etmesi

14 Terziolu, Emel (2004), nsann Kaynann Gelitirilmesi Srecinde Mevlana Analizi, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi, Y:5, S: 58, http://www.yayim.meb.gov.tr (Eriim tarihi 06.02.2010).

15 ahin, smet (2010), Farkl Olmak, http://www.ismetsahin.net (Eriim tarihi 06.02.2010).

16 Dursun, iler, Hegelde Kendilik Bilinci ve teki inde Yolculuk, http://www.felsefeekibi.com (Eriim tarihi 06.02.2010).


anlamnda kulland, bireyin dier bireylerden farkn telilik kavram iinde deerlendirmedii iin eletirilmitir17. Dncemizce de Hegel telilik kavramn bireyin benzersizliini deil, kendini tanma srecini ifade etmek iin kullanmtr. Buna ramen, Hegelin telilik kavram ileride bu balk altnda inceleyeceimiz post modern dncenin tekinin haklar kavramnn ortaya kn etkilemitir.

Benzersizlik hakk ancak yirminci yzyln ikinci yarsnda snrl olmakla beraber, ciddi biimde savunulmaya balamtr.

Benzersizlik hakknn nemli savunucusu olarak kabul ettiimiz dnr Cassirer, bireyin benzersizliini aydnlanmayla e tutmu-tur. Cassirere gre aydnlanma sadece acllkla deil ayn zamanda insan varlyla ve ne yaptn bilmesiyle ilgilidir. Birey koyduu hedeflerin, amalarn kendisini vardraca yeri kestirmekle, hatta nceden grmekle ykmldr. Kestirimde bulunmak belirleyici olmakla balantldr. Birey etkin ve belirleyici bir zne olmak ister, ayrca birey byle biri olduunun bakalarnca da bilinmesini ister. zne olmak bireyin kendisini farkl bir zne olarak alglamas ve bu alglamasnn bakalarnca benimsenmesi ve onaylanmasyla balan-tldr18. Cassirer, benzersiz olma hakknn omurgasn oluturmutur.

Parsons, her insann birbirine benzer ynleri bulunduunu ancak her insann dierinden farkl, hatta benzersiz olduunu ve bu benzersizlii korumak ve srdrmenin birey asndan bir hak olduunu belirtmekte ve bu hakka da benzersiz olma hakk adn vermektedir19.

17 Butler, Judith (1987), Subjects of Desire Hegelian Reflections in Twentieh Century France (New York, Columbia Univercity Press), s. 21 vd.

18 Cassirer, Ernst (2000), Aydnlanma ann Dnme Biimi, eviren: Doan ZLEM, Toplumbilim, Aydnlanma zel Says, S:11, s. 38, OTUKSKEN, Betl (2002), Felsefe ve Aydnlanma, http://www.akademik.maltepe.edu.tr (Eriim tarihi 02.02.2010).

19 Parsons, s. 3.

106 Dr. mer MEROLU

Foucault, Arendt, Lyotard gibi dnrlerin temsil ettii post modern dnce bireyin zne oluunu reddetmi ve tekinin haklar kavramn gndeme getirmitir. tekinin haklar kavram, insan haklarn temelsiz brakt ve aklanamaz hale getirdii ne srlerek eletirilmitir20. Postmodern dncenin bireyin zne olma konumunu reddederek, zn insann oluturduu insan haklar kavramnn aklanamasn zorlatrd grne katlyoruz. Bununla birlikte postmodern dncenin getirdii tekinin haklar kavramnn kmsenmemesi gerektii dncesindeyiz. Postmodern dnrlerden Habermas, bireyin kendisine tannan haklarn aynsn bakalarna da tanmas ve kendisi gibi olmayanlar dlamamas, hogr alanlarnn bugn olduundan ok daha geni dzenlenmesi gerektii yolundaki gryle21, yine Lyotard insan-larn arasndaki tek ortak zelliin farkl olmalar olduu eklindeki gryle22 benzersizlik hakkn vurgulamtr. nk benzersizlik hakknn kapsam aklanrken grlecei zere23 bireyin bakala-rnn kendileri gibi olmasn sindirebilmesi, en azndan sayg duy-mas benzersizlik hakknn bir boyutudur.

lkemizde benzersiz olma hakknn en nemli savunucusu Sami Seluk olmutur. Seluk, bireyi birey yapan eyin esiz ve benzersiz olma nitelii olduunu, ayn zamanda bu niteliin bireyi tanmlayan ey olduunu, Yaratcnn ve doann tek tip insandan holan-madn, toplumlarn da tek tip insandan oluamayacan belirterek benzersiz olma hakknn lkemizdeki mimar olmutur24.

20 Arslan, Zht (2001), Post modern Sylem ve nsan Haklar , Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C:56, S:1, s. 5 vd.

21 Habermas, Jrgen (1992), Autonomy and Solidarity : Interviews with Jrgen Habermas, (London,Verso,Revised Edition).

22 Lyotard, Jean-Franois (1999), J.F. Lyotard tekinin Haklar, eviren : Zht ARSLAN, Liberal Dnce, S:14, s. 144 vd.

23 Bkz. III-E nolu balk. 24 Seluk, Adli (belgenet internet sayfasndan).


smet ahin, benzersiz olma hakkn doal hukuk anlayna uygun bir doal hak olarak grmektedir. Bireyin kendi duygularn yaama, kendi dorularn belirleme, bakalarndan benzersiz olma hakkn srf insan olmakla ve domakla kazandn savunan ahin, benzersiz olma hakkn, yaam hakk gibi bir doal hak olarak grmektedir25.

Yazlarnda aka bir hak olarak tanmlamamakla beraber Betl otuksken de kanmzca benzersizlii birey iin bir hak olarak grmektedir. Her insann bir deneyimler toplam olduunu ve bu nedenle her insann aslnda tek olduunu, kendine ve kendini anla-maya ynelmeyen znenin yaam boyunca dier znelerin dnya-daki sradan uzants olarak kalacan savunanan otukskenin benzersiz olma hakkn tand dncesindeyiz26.

III. BENZERSZ OLMA HAKKININ KAPSAMI

Benzersiz olma hakk kapsam olarak, bireyin mdahale edilme-mi genleriyle domasn, yapay olarak genetik zdeinin olutu-rulmamasn, estetik veya plastik cerrahi yntemleriyle yz ekli, parmak izi gibi ayrt edici beden zelliklerinde baka birey olutu-rulmamasn, beden algsna uygun olarak d grnmn belirle-yebilmesini ve bakalarnn buna sayg duymasn, kendisine zg kiilik oluturabilmesini ve bu adan bakalaryla benzer olmak durumunda braklmamasn ve bakalarnn da bu bireylerin kiilik-leri asndan kendileri gibi olmasn sindirebilmesini, en azndan sayg duymasn iermektedir.

A. Bireyin Mdahale Edilmemi Genleriyle Domas

Tp ve teknoloji alanlarndaki gelimeler zellikle son yllarda gen yapsna mdahale edebilecek hatta deitirebilecek noktaya

25 ahin, Farkl, (ismetsahin internet sayfasndan). 26 otuksken, Felsefe (akademik internet sayfasndan).

108 Dr. mer MEROLU

gelmitir27. Genlerin birbirini etkileme ve alma ekli, henz tam olarak bilinememekle beraber gen mhendislii olarak adlandrlan gelimelerin insann genetik yapsn deitirebilecek dzeyde ilerle-dii bir gerekliktir28. nsan embriyosuna ve cenine yaplacak genetik mdahalelerle kaltsal hastalklarn giderilmesinde bir saknca bulun-mad gr genel kabul grmektedir. Dncemize gre ayn ekilde zihinsel ve bedensel engellerin giderilmesinde de saknca yoktur. Ancak genlere yaplacak mdahalelerle doacak insann cinsiyetin belirlenmesi veya deitirilmesi, sa rengi, gz rengi, ten rengi, boy, kilo, parmak izi gibi vcut eklini belirleyen zelliklerin deitirilmesinin olanakl olup olmad tartmaldr.

nsanlarn genlerine bu ekilde yaplacak mdahalelerin insanlk onurunu zedeleyecei ileri srlmtr29. nsanlk onuru kavram, insanln tarih boyunca yaad tecrbeler sonucu bugnk halini alm ok deerli bir kavramdr ve umuyoruz ki deerini hibir zaman yitirmez. Fakat bilimsel ve teknolojik gelimelerin geldii noktada insanlk onuru gibi genel bir kavramla bu gibi sorunlar gidermek olanakl deildir. nsanlarn genleri zerinde tasarruf haklarnn bulunduu ve insanlarn genleri zerindeki bu haklar kullanarak kendi geleceini belirleyebilmesinin insanlk onuru kavramnn doal bir sonucu olduu dahi savunulmaktadr30. Hatta gen haritasnn kartlabilmesinin olanakl hale gelmi olmas nedeniyle bir mlkiyet hakk veya fikri sna hak biiminde bireylerin gen yaplar zerinde haklarnn bulunduu iddia edilmeye balan-

27 Simmons, Danielle (2008), Genetic Inequality : Human Genetic Engineering, http://www.nature.com (Eriim tarihi 10.02.2010).

28 Levine, Harry (2006), Genetic Engineering : A Reference Handbook (ABC-CLIO Press), s. 118 vd.

29 Caulfield, Timoty, Human Clonings Laws, Human Dignity and The Powerty of Policy Making Dialogue, http://www.biomedcentral.com (Eriim tarihi 10.02.2010).

30 Bkz. Harris, John (1997), Goodbye Dolly, The Ethics of Human Cloning, Journal of Medhical Ethics, Vol:23, No:6, s. 3.


mtr31. Hastalk ve sakatlklarn giderilmesi dnda, her bireyin mdahale edilmemi genleriyle domas gerektii dncesindeyiz. Aksi halde doan kii en azndan bedeni asndan ayn kii olma-yacaktr. Bireylerin gen yaplar zerinde bir mlkiyet ya da fikri ve sna haktan bahsedilemeyecei dncesindeyiz. nk insan bedeni ve onun zn oluturan genlerin bir metaya dntrlmesi doru deildir. nsanlk onuru gibi geni ve yukarda da belirttiimiz gibi bu konuda ok farkl yorumlara neden olan kavramla da sorun zlemez. Dncemizce insan mdahale edilmemi genlerle do-masnn tek yolu onun benzersizlik hakknn varln kabul etmektir.

B. Bireyin Yapay Olarak Genetik zdeinin Oluturulmamas

Bir vcut hcresinin genlerinin kartlarak ii boaltlm bir yumurta hcresine aktarlmas suretiyle genetik olarak zde insan oluturmak gnmzde olanakl hale gelmitir. Genetik zde insan oluturmaya klonlama ad verilmektedir.

1997 ylnda Ian Wilmut ve Keit Campell, bir koyun yumurta hcresinin ekirdeini baka bir koyun hcresine naklederek Dolly isimli kopya koyunun doumunu salamtr32. Bu gelimelerle ksa bir sre iinde insan klonlanmasna olanak verecek dzeye ula-mtr. Dnyada halen klonlanm insan yaad iddia edilmek-tedir33. nsan klonlama veya zde insan oluturulmasnn insan onuruna aykr olduu Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr rgtnn 1997 ylnn Kasm aynda kabul edip yaynland Birlemi Gen Haritas ve nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 25. maddesinde insanlk onuruna aykr grlmse de, genetik zde

31 Bkz. Koopsel, David (2007), Individual and Collective Right in Genomic Data: Preliminary Questions, Journal of Evolution and Technology, Vol:16, No:1, s. 152.

32 Macintosh, Kerry Lynn (2005), Illegal Beings : Human Clones and The Law (Cambridge University Press), s. 1.

33 Radikal, 04.03.2009.

110 Dr. mer MEROLU

insan oluturmann insanlk onurunu neden ihlal ettii aklanma-mtr. Aslnda, genetik zde insan oluturulmasn insanlk onuru kavramyla engellemeye alan dnce, insan klonlamann insanlk onuruna uygun bulunmadn belirtmekte ancak bunun nedenini aklayamamaktadr34. Tek ve benzersiz bir genetik yaps ve beden biimi tayan insann zdeinin oluturulmas bu teklii ve benzer-sizlii ortadan kaldrarak birebir birbirine benzeyen insanlardan oluan toplumlar meydana getirebilecektir. Bu tr bir toplumda yaamann keyifsizlii bir yana, bu ortamda farkllklara dayal bir oulculuun salanamayacan sylemeye gerek yoktur. Yapay olarak zde insan oluturmak bireyin benzersizlik hakkn ihlal edecektir35. ncelikle belirtmeliyiz ki tpa tp birbirine benzedii ne srlen tek yumurta ikizleri bile anne, baba ve yaknlar tarafndan ayrt edilebilecek bedensel farkllklara sahip olmaktadr. Gen yaps zde bireylerin d etkenlerle farkl kiilik zellikleri oluturma-larnn mmkn bulunmas, dncemize gre bireylerin tpatp birbirlerine benzer veya zde olmalarn hakl klmaz.

Hi kimse bir bakasnn bedeni kopyas olmak istemez. Genetik olarak zde insan oluturmak benzersizlik hakknn yok edilmesi anlamna gelecektir.

lkemiz tarafndan da imzalanan Biyoloji ve Tbbn Uygulan-mas Bakmndan nsan Haklar ve nsan Haysiyetinin Korunmas Szlemesi genetik zde insan oluturma konusunda insanlk onuru kavramnn yeterli olmayacann farkna vararak 1. madde-sinde szlemenin amacnn insan onuru yannda kimliini de korumak olduunu belirtmi ve szlemeye ek genetik zde insan oluturmay yasaklarken, btn insanlarn onurunu ve benliini korumay amaladn aklamtr. Biyo-Tp szlemesi olarak

34 Aschwenden, Christie (2003), National Fail to Agree on Extend Human Cloning Ban, Bulletin of The World Health Organization, 81(11), s. 851, Caulfield, Human (biomedrentral internet sayfasndan).

35 Devolder, Katrien (2008), Cloning, http://plato.stanford.edu (Eriim tarihi 02.02.2010).


adlandrlan bu szleme benzersiz olma hakknn temelini oluturan kimlik ve benlik kavramlarn, insanlk onuruna ek olarak genetik zde insan oluturma yasana temel almak suretiyle bu hakk tanma yolunda adm atmtr.

Trk Ceza Hukuku doktrininde istisna olarak Katolu genetik olarak zde insan oluturmann sadece insan onurunu deil insan kimliini de ihlal ettiini tespit etmi, ancak benzersiz olma hakknn varlndan bahsetmemitir36.

Dncemize gre yapay olarak genetik adan zde insan oluturulmamas benzersiz olma hakknn kapsamnda kalmaktadr ve eer insanlk onurunu ihlal ediyorsa bunun nedeni benzersizlik hakkn ihlal ediyor olmasdr.

Dnyada yaayan klon insanlar bulunduu iddiasna ramen yarg sistemleri henz yapay olarak genetik zde insan oluturma konusunda bir talep veya uyumazlkla karlamadklarndan bu konuda mahkeme kararlarna rastlamak mmkn olmamaktadr. Bununla birlikte hukuk sistemimizde konuyla irtibatl bir karar bulunmaktadr. Yargtay tihad Birletirme Genel Kurulu bir kara-rnda bireylerin hibir ayrm gzetilmeksizin babasn bilmek hakkna sahip olduunu hkme balamtr37. Yapay olarak olutu-rulan genetik zde, yani klon insann gerek anlamda bir babasnn bulunup bulunmadn tartmaldr. Bu durumda Biyo-Tp szle-mesinin genetik zde insan oluturma yasa bulunmasa dahi, Yargtayn genetik zde (klon) insan oluturulmasna izin verme-

36 Katolu, Turul (2006), Trk Hukukunun Bir Paras Olarak Avrupa Konseyi nsan Haklar ve Biyo-Tp Szlemesi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C:55, S:1, s. 182.

37 Herkesin babasn bilmek, onun soyadn tamak hakk vardr. nsan haklar btn insanlarn hibir ayrm gzetmeksizin insanlk onurunun gerei olarak sahip olduu haklarn btnn kapsar, Yargtay tihad Birletirme Genel Kurulu Karar (1996/1E-1997/K sayl), Balar, Kemal (2007), Trk Mahkeme Kararlarnda Avrupa nsan Haklar Szlemesi (Ankara, Avrupa Konseyi Yayn), s. 75.

112 Dr. mer MEROLU

yeceini dnmek, dolayl da olsa doru bir yorum olacaktr. Bireyin babasn bilmek hakkna sahip olduunu ve bu hakkn evrensel bir insan hakk saylacan belirten Yargtayn bu karar acl ve vgye deer bir yaklamdr. Benzersiz olma hakknn tarihsel temelinin kendini bilmek kavram olduunu belirtmitik. Bireyin babasn bilmek hakk kim olduunu bilmek, kendini bilmek kavramlaryla dorudan balantldr. Yargtayn bireyin babasn bilmek hakk tanmasnn benzersiz olma hakkna giden yolun ilk basama olduunun sylenebilecei dncesindeyiz.

C. Estetik veya Plastik Cerrahi Yntemleriyle Ayrt Edici Beden zelliklerinde zde Birey Oluturulmamas

Estetik ve plastik cerrahi son dnemlerde byk ilerleme kay-detmi, estetik cerrah saysnn artmas, tekniklerin ilerlemesi ve eskiye gre estetik ve plastik operasyonlarn daha ucuza yapla-bilmesi, artk herkesin estetik ameliyatlar yaptrabilmesi sonucunu dourmutur. Estetik operasyonlar eskiden vcut bozukluklarn dzeltmek, organ ve doku kayplarn gidermek iin kullanlrken artk tbbi zorunluluklar olmadan da bireylerin kendi bedenlerinde istedikleri birok deiiklii yaptrabilmelerinin yolu da almtr38. Gzellik ve imaj kavramlar tarihin hibir dneminde gnmzdeki kadar nem tamam, bireylerin kendi zihinlerindeki veya toplu-mun gzellik anlayna uygun olarak kendi bedenini yeniden ekillendirme konusunda istekleri younlamtr. Bireylerin burun yaplarnda erilik, sa dklmesi gibi ruhsal sorunlar yaamalarna yol aan estetik operasyon taleplerinin karlanmas gerektii artk genel kabul grmektedir39. Ancak bireylerin daha gzel grnmek,

38 Petek, Hasan (2006), Gzelletirme Amal Estetik Ameliyatlardan Kaynaklanan Hukuki Sorumluluk, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C:8, S:1, s. 177.

39 Kk, Ahmet Nezih/ankaya, Hasan (2003), Estetik Amal Tbbi Mdahalelerde Tbbi, Etik ve Hukuki Sorunlar Trkiye Tp Klinikleri Etii-Hukuku-Tarihi Dergisi, S:11, s. 200.


nl olmak gibi nedenlerden dolay estetik veya plastik operasyon talebinin karlanp karlanamayaca ve bu talebin hukuki olup olmayaca tartmaldr. Srf gzelletirme ya da nl olma gibi amalara ynelik olan estetik operasyon taleplerinin hukuka uygun olmad ve bu nedenle izin verilmemesi gerektii ne srlmek-tedir40. Bu grn dayanann tbbi zorunluluklar dnda kiinin vcut ve beden btnlne dokunulamayacan dzenleyen Anayasamzn 17. maddesi olduu anlalmaktadr. ncelikle belirt-meliyiz ki estetik operasyon taleplerinin srf gzelleme ya da nl olmak adna m yapldnn yoksa ruhsal tedavi amac m tadnn ayrmn yapmak adeta imknszdr. Bu talepler ou zaman gzel-leme ile beraber ruhsal tedavi boyutunu birlikte tamaktadr41. Bu ayrmn yaplabilecei dnlse bile, bireylerin tedavi amal olmadan da salklarn bozmayacak gzelleme amal estetik talep-lerinin maddi ve manevi kiilii korumak ve gelitirme hakk kapsa-mnda kaldn savunan postmodern dncenin gnden gne g kazand sylenmelidir42.

Dncemizce de bireyin saln bozmayan gzelleme veya nl olma amal estetik taleplerinin kiinin maddi ve manevi varln korumak ve gelitirmek hakkn ihlal ettii sav doru kabul edilemez. Estetik veya plastik operasyon talepleriyle ilgili asl sorun bireylerin bu taleplerinin insanlarn benzersizliini ortadan kaldrma noktasna gelmeye balam olmasdr. Ayn vcut lleri tayan bedenler, birbirine birebir benzeyen burunlar, dudaklar grmek artk sradan bir olay haline gelmek zeredir43. Burun estetik operasyonu geirmi bir gencin, bu konuda bir baar ls saylan doal

40 Aolu, etin (1993), Tbbi Yardm ve El Atmalardan Doan Sorumluluklar (Ankara, Tekk-Ofset), s. 52.

41 Petek, s. 185. 42 Bkz. Kk, s.199, Griz, Adnan (1997), Postmodernizm ve Hukuk, (Ankara,

Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn), s. 115 vd. 43 Estetik Ameliyatla Birbirine Benzeyen Genler,

http://www.mcaturk.com (Eriim tarihi 13.02.2010).

114 Dr. mer MEROLU

grnmn yakalam olmasna ramen, srf operasyon yaptrd belli olmad iin znt duyduu literatre gemitir44. Kalar, gzleri, yzleri birbirine benzedii takdirde sevilebileceine inanan yeni kuaklarn olumaya balad bir gereklik olarak ortaya kmaktadr45.

Bireylerin cerrahi ya da genetik mdahalelerle bedenlerini yeni-den ina etme haklar bulunduunun savunulduu46 buna dayal olarak insanlarn birbirine benzer yzler tama taleplerinin youn-lat gnmzde, bu taleplerin insanlk onuru kavramyla engel-lenmeye almas yerine, kar bir duru oluturabilecek olan ben-zersiz olma hakknn tannmas ve hukuksallatrlmas dnce-mizce gereklidir. Bireylerin burun, ka vb. uzuvlarnn olmasa bile yzlerinin, parmak izlerinin (tp sanatnn ayrt edici olarak belirle-yecei uzuvlarnn) estetik ya da plastik cerrahi yntemlerle birbirine benzetilmesi, bireylerin benzersiz olma hakkna aykrlk saylarak engellenmelidir. Ayrca madur ve tank koruma programlar kapsa-mnda yz ve beden eklinin deitirilmesi gereken kiilerin dahi, yaamlarnn korunmas iin zaruret bulunmadka, estetik veya plastik cerrahi operasyonlaryla bakalarna birebir benzemelerine izin verilmemelidir.

D. Bireyin Beden Algsna Uygun Olarak D Grnmn Belirleyebilmesi ve Bu Adan Bakas Gibi Olmak Zorunda Braklmamas

Bireyin kilosu, sa ekli, giyim biimi gibi d grnmyle ilgili dncesi onun beden algsn oluturur. Bireyin inancn ifade etmek

44 Cerrahlara Hukuki Snrlama Yok, http://www.mcaturk.com (Eriim tarihi 14.02.2010).

45 Tarhan, Nevzat (2006), Dnyay Deil Kendilerini Gzelletiriyorlar, http://www.mcaturk.com (Eriim tarihi 14.02.2010).

46 Bkz. Foley, Elizabeth Price (2002), Human Cloning and The Right To Reproduce, Albany Law Review, March 22, s. 625 vd.


amacna ynelik giyim ekli inan zgrl, bireyin etnik ya da ulusal kimliine ynelik giyinme ve d grnmn belirleme istei farkl olma hakk ad altnda incelenmekte olup bireyin beden algsyla ve konumuzla ilgili deildir. Bireyin beden algsna uygun olarak d grnmn belirleyebilmesi, san uzatp, kazyabilmesi, byk brakabilmesi ya da brakmamas, giysisinin biim, renk ya da desenini belirleyebilmesi, vcut yapsnn olanak verdii kadaryla kilosunu belirleyebilmesi vb. biimsel zelliklerini kendi bedenine ynelik dncelere gre dzenleyebilmesidir. lk bakta bireyin bu ekilde bedeninin d grnmn belirleyebilmesinin bireyin maddi ve manevi kiiliini korumak ve gelitirmek hakk kapsamnda kaldn ve benzersizlik hakk altnda incelenmesine gerek bulun-mad dnlebilir. Bireyin beden alglamasna uygun olarak d grnmn belirlemesine bakalarnn sayg duymas gereklili-inin, kiinin maddi ve manevi varln korumak ve gelitirmek hakkyla ilintili olduu dorudur. Ancak konu grnd kadar basit deildir. rnein bireylerin terzilerini seme zgrl ancak terzilerin faaliyetlerini srdrmesi halinde anlam kazanr, terziler yoksa terzi seme zgrl de yoktur. Gnmzn tketim toplumu bireyin insan olma zelliinden te tkettii oranda deerli saymakta, bireyler de tketebildikleri oranda mutlu olmakta ve kendilerini deerli saymaktadr. Bireylerin grntde ok renkli ve ok sesli, gerekte tm beenilerinin tketim aralaryla nceden belirlenmi olduu, rn miktarnn ok olmakla beraber seenekleri ayn aralarla ou zaman birbirine benzer belirlendii al veri ortamlarnda bireyin beden algsna uygun olarak bedeninin d grnmn belirlemesine olanak kalmamtr. Tketim endstrisi bireylerin sa biimi, giysi tiplerini, renklerini vb. birok d grnmne ilikin seimlerini batan belirlemekte ve bireyler iin ou zaman bakaca seenek brakmamaktadr.

Resmi grmelerde, i grmelerinde kahverengi giysilerin giyilmemesi gerektiine hkmeden tketim endstrisinin bu yakla-mna bal olarak, birok i yerinin alanlarna kahverengi giysi kullandrmad ayrntlara dikkat edenlerin gznden kamaya-

116 Dr. mer MEROLU

caktr. Bunun nedeni topran dinginlik ve huzurunu temsil eden kahverenginin, bu zellii nedeniyle tketim isteini dengeleme-sinden baka bir ey deildir. Bireylerin d grnmlerini artk kendi beden alglar deil, kendilerine sunulan tketim aralar belirlemektedir. Oysa, bireyin kendisini dier bireylerden farkl klabilmek iin bir giyim, kuam tarz kullanmas ve bu tarznn dier bireyler tarafndan da anlalabilmesi ve yorumlanabilmesi gerektii savunulmaktadr47. Bu dncenin doruluuna katlyoruz, ek olarak bireyin kendisini sadece giyim, kuam tarzyla deil d grnmnn tamamyla ifade ettiini de sylemeliyiz. Tketimin toplumun tek nesnel gereklii olduu gnmzde48 bireyler ierik-ten te biime ilgi duyan tketime hazr birer imaj haline gelmitir49. majlar tketim ve iletiim amalaryla belirlenmekte, bireylerin kendi beden alglarna gre d grnmlerini belirlemelerine olanak kalmamakta ve arzu etmeseler de d grnmleri itibaryla bakalar gibi olmak zorunda kalmaktadrlar. Sorun bununla snrl kalma-makta, kilolu grntleriyle bark hatta gurur duyabilen kiiler i bavurular yaptklarnda ie alnmakta byk skntlar yaayabil-mekte, bavurular srf bu nedenle reddedilebilmektedir. leri dzeyde eitime, yetenek ve tecrbeye de sahip olsa birey fiziksel grnmnn ideal (!) olmamas nedeniyle istenmemekte ve alt-rlmamaktadr. Tketimin hzl art beden grnmn ve gzellii metalatrmaktadr50. Bireyler d grnmleriyle her geen gn biraz

47 Bak, lker (2008), Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Tketimin Evrimi ve Trkiyedeki Yansmalar, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi, C:5, S:1, s. 7.

48 Baudrillard, Jean (2004), Tketim Toplumu, eviren : Hazar DELAYLI-Ferda KESKN (stanbul, Ayrnt Yayn), s. 254.

49 Babacan, Muazzez/Onat Ferah (2007), Postmodern Pazarlama Perspektifi, s. 14, http://eab.ege.edu.tr (Eriim tarihi 17.02.2010), zcan, Burcu (2007), Postmodernizmin Tketim majlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C:17, S:1, s. 270.

50 etin, Ebru (2009), alma Yaamnda Bedenin Deien Grnm, Uluslar aras nsan Bilimleri Dergisi, C:6, S:1, s. 77.


daha birbirine benzemekte ve kendileri gibi olmaktan uzaklamak-tadr.

Bireylerin varlklarn ve kimliklerini markalar araclyla da vurduklar sav51 dncemizde doru kabul edilemez. Bireyler varlklarn ve kimliklerini anlatlaca zere ayrt edici davran biimleri ve beden alglarna gre oluturduklar d grnmleriyle da vurmaktadr. Tketim ve iletiimin ulat bu ileri noktada sadece bireyin kiiliine sayg duyulmas ve kiiliini gelitirmesi hakknn kabulyle bireyin benzersizliini korumaya olanak bulun-mamaktadr. Bu nedenle bireylerin benlik alglarna gre d gr-nmlerini oluturabilmeleri ve bu anlamda kendileri gibi olmalar ve bakas gibi olmak zorunda braklmamalar konusu benzersiz olma hakk kapsamnda ele alnmaldr. Bireylerin kendi beden algla-malarna gre biimlendirdikleri d grnmlerine sayg duyu-lurken dier yandan bunu salayabilmeleri iin kendilerini zel ve benzersiz klacak rnlerin makul fiyatlarla ve kolay ulalabilecek ekilde retilmesini talep etme imkn salanmaldr.

E. Bireyin kendisine zg Kiilik Oluturabilmesi ve Bu Adan Bakalaryla Benzer Olmak Durumunda Braklmamas

Kiiliin z benlik ve kimliktir52. Benlik kavramnn oluabil-mesi iin ben olan ve ben olmayan ayrmnn yaplmas gerekir. Benliin olumasndaki ilk ve en nemli adm blnmedir53. Blnme domakla balar, doan beden artk anne bedeninden ayrlmtr. Balangta ocuk annesine hem bedenen hem ruhen baldr. Bu ballk zaman ierisinde azalr. Yaratc ve doa hep ilerlemeden, devinimden, tekmlden yanadr. Doan bymek ve hayata katl-

51 Bkz. Bak, s. 14. 52 Benlik ve kimlik tanm iin bkz. I nolu balk. 53 Yaayan, Benlik (felsefe ekibi internet sayfasndan).

118 Dr. mer MEROLU

mak zorundadr54. Btn sorun da burada balamaktadr. Hayata katlan kalabaln bir paras m olacaktr, yoksa hayata renk ve zenginlik mi katacaktr? Dncemizce her doum yaama renk ve zenginlik katmak zere hazrlanm birer tasarmdr. Kk boya55, gnee, rzgra ve zamana meydan okur, solmaz, rengini kaybetmez nk zdr sadece kendisidir bu nedenle kaybolmaz bir durutur, bozulmaya direnitir, dier renklerle her mekn ve zeminde uyum salar bu nedenle de uzladr, ahenktir. Birey de yaama filiz verecek yaprak aacak, boy verecek bir kktr, zdr bu anlamda da renktir, yeter ki kendisi gibi olmasna, benzersiz kiilik oluturmasna izin verilsin ve olanak salansn. Her bireye kiilii itibaryla benzersiz olma hakk tannmaldr. Bu ancak bireyin farklln oluturan ayrt edici davranlarna deer vermekte ve olanak tanmakla gerek-leebilir. Hi kimse bir bakas gibi olmak ve yle davranmak zorunda deildir. Benzersiz kiilikler benzersiz topluluklar olutu-rurlar. Zengin topraklar gl kkler yaparlar56. Benzersiz birey-lerden oluan toplumlarda zengin topraklar gibidir, kendi kiilii benzersiz olan birey bakalarnn da dier deyile tekinin farklln sindirebilir. Bireyin kiiliine sayg duyulmas ve birliini gelitirme hakk tannmas bireyleri genel anlamda kiiliklerini korumaktadr. Ancak bireylerin benzersiz kiilik oluturmalarna yeterli zemin oluturmamaktadr. Hayatn zenginletirilmesi ancak bireylerin ayrt edici davran oluturmalar asndan kendileri gibi olmalar, bakas gibi olmak zorunda braklmamalar, bakalarnn da buna sayg duymalar ve hatta sindirebilmeleriyle salanabilir. Bu da ancak konunun benzersiz olma hakk kapsamnda ele alnmas ve benzersiz olma hakknn tannmasyla mmkndr.

54 Sunat, Haluk, Kendi Olmak, Radikal 12.08.2001. 55 Kk boya, bitkilerin kklerinden doal yntemlerle elde edilen boyadr. 56 Trujillo, Francis Xavier (1999), rencilerime Mektuplar, eviren: Ali

imek, Gz99, s. 12.


IV. KARILATIRMALI HUKUKTA BENZERSZ OLMA HAKKI

Benzersiz olma hakk son dnemlerde savunulmaya balad-ndan karlatrmal hukuk asndan ancak snrl bir inceleme yapma olana bulunmaktadr.

S. isimli kn ve Marey isimli kiinin ngiltere aleyhine atklar davada Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bireylerin parmak izleri ve gen yaplar asndan benzersizlik haklarna vurgu yap-mtr. S isimli kn ve Marey isimli reit kiinin bir ceza dava-snda yarglamalar srasnda parmak izlerinin ve hcre rneklerinin kayt altna alnmasn Avrupa nsan Haklar Mahkemesi 04.12.2008 tarihli kararyla zel hayata sayg hakkna aykr bulmutur. Bu kararnda Mahkeme bireylerin parmak izleri, hcre rnekleri ve gen yaplar asndan benzersiz olduklarn ve bireylerin benzersiz kiisel bilgilerinin saklanmasnn nemsiz saylamayacan belirtmitir. Dncemizce Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bu kararyla bireyin parmak izi ve gen yaps itibaryla benzersizlik haklarnn bulun-duunu kabul etmi ancak Avrupa nsan Haklar Szlemesi ben-zersiz olma hakkn dzenlemediinden zel hayata sayg hakkna dayanmak zorunda kalmtr57.

Avrupa Konseyi Biyoloji ve Tbbn Uygulanmas Bakmndan nsan Haklar ve nsan Haysiyetinin Korunmas Szlemesi 1. mad-desinde szlemenin amacnn insan onurunun yannda insan kim-liini de korumak olduunu ve szlemeye ek protokol de insan klonlamay yasaklarken insan onuruyla beraber insan benliini koru-may amaladn belirtmitir. Szleme aka benzersiz olma hakkn tanmamsa da insan kimliini ve benliini koruma altna alarak benzersiz olma hakkn tanma yolunda nemli bir adm atmtr.

57 Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin S. ve Marper. V. ngiltere, 30562/04 ve 30556/04 bavuru sayl ve 04.12.2008 tarihli karar, http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr (Eriim tarihi 19.02.2010).

120 Dr. mer MEROLU

V. TRK HUKUKUNDA BENZERSZ OLMA HAKKI

1982 Anayasasnn 90. maddesi Usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurulamaz hkmn tarken, 2004 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile anayasann 90. maddesine Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antla-malarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama hkmleri esas alnr cmlesi eklenmitir. Maddeden anlalaca gibi Trk Hukuk dzeninde antlamalar kanun gcndedir ve dorudan uygulanr58. Bu nedenle Avrupa Konseyi Biyotp Szlemesi i hukukumuzun bir paras olmutur. Bu nedenle hukuk sistemimiz de benzersiz olma hakkn tanma konusunda nemli bir adm atmtr.

Hukuki deer tamamakla beraber 45 Nisan 2008 tarihlerinde Ankarada dzenlenen Trk Tabipleri Birlii Etik Bildirgeler altaynda kabul edilen Yaamn Balangc ve Sonuna likin Bildirgeler Sonu Raporunda, insan klonlamann insann teklik ve benzersizlik hakkn ihlal edebileceine iaret edilmitir59.

VI. BENZERSZ OLMA HAKKI ZERNE TARTIMALAR ve DEERLENDRLMES

A. Benzersiz Olma Hakkn Kabul Etmeyenlerin Savlar

Benzersiz olma hakknn bulunmadn savunan bir gr, dnya zerinde insanlar arasnda bir benzerliin hi var olmaya-can her insan farkl bir ruh ve kiilik tadn, bireylerin genetik olarak ayn olmalar salansa bile ruh ve kiilik zelliklerinin asla

58 Koak, Yksel, Uluslararas Antlamalarn Hukuktaki Yeri, s. 5, http://www.hukuk.gen.tr (Eriim tarihi 19.02.2010).

59 http://www.ttb.org.tr (Eriim tarihi 19.02.2010).


birebir benzer olamayacan ve benzersiz olma hakkna bu nedenle gereksinim olmadn belirtmektedir60.

Bir baka grse benzersiz olma hakknn bugne kadar kabul edilmi dier insan hak ve zgrlklerine benzemediini ve bilinen hibir hi bir hak ve zgrlk kategorisi iinde snflandrlama-yacan ve bu nedenle hak olarak kabul edilip dzenlenemeyeceini savunmaktadr61.

Benzersiz olma hakknn varln kabul etmeyen bir dier gr ikiz doum gereine dayanmaktadr. zellikle tek yumurta ikizleri genetik olarak ve d grntde birbirlerine tpatp benzemektedir. Bu doann ve yaamn benzersiz olmay zorunlu klmadn gster-mektedir. Aksi halde her ikiz doumun benzersiz olma hakkn ihlal ettiini dnmek gerekecektir. Bu gr ikiz doumlarn varl nedeniyle benzersiz olma hakkna kabul edilemeyecei sonucuna ulamaktadr62.

nsann genetik ve bedeni adan benzersizliinin korunmas iin benzersiz olma hakkna gerek bulunmadn savunan gr ise insann benzersizliinin insanlk onuru kavram iinde korundu-unu, benzersizliin zaten insanlk onurunun bir paras olduunu kabul etmektedir63.

B. Benzersiz Olma Hakkn Kabul Edenlerin Savlar

Benzersiz olma hakknn kabul edilmesi gerektiini savunan gr benzersiz olma hakknn insann doutan tad benzersiz

60 Bouter, Frederick (2010), Is The Human Being Unique, http://self_help.smartads.info (Eriim tarihi 20.02.2010).

61 Dawn, s. 12. 62 Bkz. Joans, Hans (1974), Philosophical Essays: From Ancient Creed to

Technological Man (Chicago: University of Chicago Press), s. 162 vd. 63 Andra, Picincu (2008), The Human Cloning Debate,

http://www.groundreport.com (Eriim tarihi 20.02.2010).

122 Dr. mer MEROLU

olmak ve byle yaamak istein bir gerei olduunu ifade etmek-tedir. Hi kimsenin bir bakasnn kopyas olarak yaamak isteme-yeceini bu ekilde yaamak zorunda kalan insann normal bir psikoloji iinde hayatn devam ettiremeyecei dncesi de bu grn dayanan oluturmaktadr64.

Bir baka gr bireylerin farkl gen beden yaplaryla yaam zenginletirip gzelletirdiklerini, hayatn renklilik ve zenginliinin devam edebilmesinin ancak benzersiz olma hakknn kabulyle mmkn olabileceini savunmaktadr65.

Dier bir gr bireyin benzersiz olma hakkn doal hukuk anlayna uygun olarak bireyin baka hi bir eye ihtiya olmadan domakla ve sadece insan olmakla kazanldn kabul etmektedir. Bu gre gre benzersiz olma hakk kendiliinden var olan bir haktr66.

Bir dier gr benzersiz olmay birey olmakla e saymakta, benzersizliin bireyi tanmlayan ey olduunu ve insann ancak benzersiz olma hakknn tannmasyla birey konumuna gelebilece-ini, demokrasinin n koulunun oulculuk olduu ve oulcu-luun farkllklar aras dzenli bir dei toku olduunu, bireyin benzersizliini tanmann tekinin haklarn da tanmak anlamna geleceini, benzersiz olma hakknn bu nedenle kabul edilmesi gerektiini belirtmektedir67.

64 Elliot, David (1998), Uniqueness, Individuality, and Human Cloning, Journal of Applied Philospy, Vol:15, No:3, s. 217 vd, Kwon, Julie (2008), Cloning: Right or Wrong, http://www.serendip.brymawr.edu (Eriim tarihi 20.02.2010).

65 Trujillo, s.13. 66 ahin, Farkl (ismetsahin internet sayfasndan). 67 Seluk, Adli (belgenet internet sayfasndan), Sunat, Haluk Kendi

Olmak Radikal 12.08.2001.


C. Tartmalarn Deerlendirilmesi

nsanlarn sadece bedenden olumad, kiilik ve ruh tadklar dorudur. Bu anlamda dnyada benzerliin doal olarak var olmad dncesi de kanaatimizce hakldr, ancak teknolojik ve bilimsel ilerlemeler, genetik alanda varlan nokta artk zde insan oluturmay olanakl hale getirmitir. Ayn zamanda kitlesel iletiim aralarnn insanlar kiilik asndan da birbirine benzetmeye balad bir gerekliktir. Bu durumda doal ortamda benzersizliin var olduunu saptamakla sorun zlemez.

Benzersiz olma hakknn bugne kadar kabul edilmi hibir hak ve zgrle benzemedii ve herhangi bir hak ve zgrlk kategorisi iinde dzenlenemeyecei ve bu nedenle hak olarak kabul edileme-yecei sav dncemizce hakl deildir. Bir hakkn bugne kadar kabul edilmemi olmas onun bugn de kabul edilmemesi sonucunu douramaz, bir hak belli bir kategori altna alnmadan da tannabilir. Ayrca bu gr bireyin kendini yeniden ina, yani teknolojinin getirdii yeni yntemlerle bedenine ve yzne istedii ekli verme hakkn tanyarak68 elikiye dmektedir. Benzersiz olma hakknn kabul edilmemesine ynelik bu gr tarafndan ileri srlen savla-rn hepsi, dncemizce kendini yeniden ina hakk iin de geerlidir.

kiz doum gerei benzersiz olma hakknn kabul edilmemesi iin gereke olamaz. kizlerin zellikle tek yumurta ikizlerinin birbi-rine benzedikleri bir gerekliktir. Fakat ikizler anne, baba ve yaknlar tarafndan ayrt edilebilecek farkllklara doutan sahiptirler.

nsanlk onurunun ok nemli bir kavram olduunu belirtmitik. Bununla birlikte genetik olarak zde insan oluturma, estetik benzer insan oluturma gibi benzersiz olma hakk kapsamnda kalan sorunlar insanlk onuru kavramyla zlemez. Bilim ve teknoloji ba dndrc hzla geliirken insanlk onuru gibi geni bir kavramla sorunlar zmeye olanak kalmamtr. yle ki, Avrupa nsan Haklar

68 Dawn, s. 4.

124 Dr. mer MEROLU

Mahkemesi S. ve Marper davasnda69 parmak izi ve genetik bilgi saklamann doru olmadn belirtirken insanlk onuruna dayanma-mtr. nsanlk onuru o kadar geni bir kavramdr ki bireylerin kendi vcutlarn yeniden ina etmek ve genlerini yapay yollarla gelecek kuaklara aktarmak gibi haklarnn bulunduu insanlk onuruna dayanlarak savunulmaktadr70. Bu durumda insanlk onurunun benzersizlik hakkn da kapsad ve bu nedenle benzersiz olma hakknn tannmasna gerek bulunmad sav kabul edilemez.

Benzersiz olma hakknn kabul gerektii yolundaki savlarn hakl olduu dncesindeyiz. Dncemizce benzersiz olma hakk tannmal ve dzenlenmelidir.

yle ki;

Genetik alandaki gelimeler insanlarn kendi doal genleriyle domalarn engelleyebilecek dzeye ulamtr. Artk genetik zde (klon) insan oluturmak mmkn bulunmaktadr. Estetik ve plastik cerrah says artm, bu konuda teknikler ilerlemi yz ekli gibi ayrt edici zellikleri asndan insanlar birbirlerine benzer hale gelmeye balamtr. Yz ve beden asndan bireylerin bakalarna benzeme talepleri ar biimde artmtr. Tketim ve iletiim aralarnn oluturduu tketim olgusu amzn neredeyse tek deeri haline gelmitir. Ancak tkettii srece kendini mutlu hissedebilen ve see-nekleri tketim aralarnn sunduu olanaklarla snrl bireyler d grnmlerini kendi beden alglarna gre deil, tketim aralarnn ynlendirmesine gre benzer biimde oluturmaktadr. Ayn neden-den dolay bireyler kiiliklerinin simgesi olan ayrt edici davran biimleri asndan da birbirleri gibi olmaya balamtr.

Oysa doa hibir alannda benzerlii kabul etmemekte, renklilii ve eitlilii tercih etmektedir. Farkl topraklarda yetien ayn bitkiler farkl hastalklara iyi gelmektedir. Ayn meyvelerin farkl renkleri vardr. Hayvanlar ayn trde bile eitlilik gstermektedir. Hayatn

69 Yukarda IV altndaki aklamalar 70 Harrs, s. 359.


renginin gri olduu yolunda genelleen sylemin aksine doa reng-renktir ve talarn kk bir ksm hari doada gri renk yoktur.

Yaratc her alanda eitlilii tercih etmitir. Kutsal kitaplardan Tevrat ve ncil insann benzersizliine vurgu yapmaktadr71. Kuran da bitkilerin birbirinden farkllna insanlarn parmak izi, ten renkleri ve dil farkllklarna dikkat ekilmektedir.

Yaam bir zenginliktir. Her doan byyerek hayata katlr, onun hayata katlmas yaama zenginlik verir, yeter ki benzersiz oluuna izin verilsin, olanak tannsn. Aksi halde hayata katlan ona renk ve zenginlik vermi olmaz. Oysa demokrasi de yaam gibi bir zenginlik ve renkliliktir. Demokrasinin z olan oulculukta ancak ok seslilikle, ok renklilikle salanabilir. Ancak bedeni yaps ve kiiliiyle kendi benzersizlii iinde yaayan bireyler oulculuu salayabilir. Aslnda benzersiz olmann iki yn vardr. Birincisi kendi benzersizliinin farkna varmak, ikincisi bu farkndalk ieri-sinde dierinin, tekinin benzersizliini kabul etmek. Kendi benzer-sizlikleri tannm, deer verilmi bireyler, bakalarnn da kendileri gibi olmalar hakkn tanr ve deer verirler. Bylelikle hem bireyin benzersizliinin hem de tekinin benzersizliinin hayat bulmas mmkn olur.

Bireyin benzersiz olmasnn bir hak olarak tannp dzenlen-meden, genetik mdahale, zde (klon) insan oluturma, estetik ya da plastik cerrahi yntemlerle benzer insan oluturma, bireylerin kendi beden alglarna uygun olarak d grnmlerini belirleme, ayrt edici davranlar itibaryla benzersiz kiilikler oluturma konu-larnn insanlk onuru veya kiilii koruma ve gelitirme hakkyla zme kavuturulamayaca dncesindeyiz.

71 Ba, Yaar (1999), Tha, Pse, Hadrihe (Tanr, Ruh, Ahret), Nart Dergisi, Y:3, S:11, http://www.kafkasfederasyonu.org (Eriim tarihi 20.02.2010).

126 Dr. mer MEROLU

SONU

Birey, bir toplum iinde doar ve varln toplumun iinde srdrr. O aslnda toplum denen btnn bir parasdr, ama yle bir paradr ki hem bu haliyle deerli ve benzersizdir hem de btn deerli, anlaml ve benzersiz klar. Aslnda sorun burada balamak-tadr. Birey doarak balad hayata zenginlik mi katacaktr yoksa kalabaln iinde kayp m olacaktr? Bireyin yaama zenginlik katmas, oulculuu ve demokrasiyi glendirir, hayat keyifli ve yaanr klar. Ancak bu bireyin benzersiz oluunun kabulyle mm-kn olur. Teknolojik ve bilimsel ilerlemelerin ulat ileri dzeyde genetik mdahaleler, zde (klon) insan oluturma olanakl hale gelmi, estetik ve plastik cerrahi yntemleriyle bireyler bedensel anlamla birbirlerine benzemeye balamtr. Tketim aralarnn bireyin d grnmn belirledii gnmzde, bireylerin beden alglarna uygun olarak d grnmlerini belirleyebilmeleri imkn-szlam, kitlesel iletiim aralarnn da etkisiyle bireyler ayrt edici davranlardan oluan kiilikleri itibaryla da benzeir olmulardr.

Doa hibir alanda renksizlii, eitsizlii kabul etmemitir. Yaratc insan parmak izlerine kadar dierlerinden farkl tasarlam ve yaratmtr. Bu anlamda toplumsal yaplarn tek tip, birbirine benzer insanlardan olumas beklenemez. nsan, birey yapan ey benzersiz oluudur.

Bu benzersizlik an teknoloji, iletiim ve bilimsel alanlarda kat ettii ba dndrc ilerleme karsnda insanlk onuru ve kiilii koruma ve gelitirme haklaryla korunamaz. nsanlarn kendi beden-lerini yeniden ina etme haklarnn savunulmaya balad amzda bireyin benzersizliini koruyabilecei iin yeni bir hak trne ihtiyac olduu aktr. Bu da dncemizce benzersiz olma hakkdr.

ekirdek aile kurumunun dahi zayflamakta olduu, akrabalk ve komuluk ilikilerinin kaybolmaya balad, bireylerin yalnz-lat, gerek kiiliklerin yerini sanal kiiliklerin ald, Tanrsal ya da ahlaki tabana dayanmayan temelsiz etik ilkelerin youn biimde


savunulmaya balad bu dnemde bireyler kim olduklar sorusuna cevap bulmakta zorlanmakta, srf bu nedenle oluan bunalmlar intiharla sonulanabilmektedir. Kiisel benlik ve kimlik duygularnn kaybolmaya balad gnmzde bireylerin benzersiz ve en azndan buna dayal olarak deerli olduklar duygusunu hissettirebilecek ve yaam zeminiyle balant kurmalarn salayacak olan benzersiz olma hakk hukuksal anlamda tannmal ve dzenlenmelidir.

128 Dr. mer MEROLU

K A Y N A K L A RK A Y N A K L A RK A Y N A K L A RK A Y N A K L A R

Andra, Picincu (2008), The Human Cloning Debate, http://www.groundreport (Eriim tarihi 20.02.2010).

Arslan, Zht (2001), Postmodern Sylem ve nsan Haklar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C:56, S:1.

Aschwenden, Christie (2003), National Fail to Agree on Extend Human Cloning Ban, Bulletin of The World Health Organization, 81 (11).

Aslan, Dilek (2004), Beden Algs ile lgili Sorunlarn Yaratabilecei Beslenme Sorunlar, Srekli Tp Eitimi Dergisi, C:13, S:9.

Aolu, etin (1993), Tbbi Yardm ve El Atmalardan Doan Sorumluluklar (Ankara, Tekk Ofset).

Aydn, Mehmet Zeki (2001), Aktif retim Yntemlerinden Buldurma (Sokrates) Yntemi, http://www.cumhuriyet.edu.tr (Eriim tarihi 04.02.2010).

Babacan, Muazzez/Onat, Ferah (2007), Postmodern Pazarlama Perspektifi, http://eab.ege.edu.tr (Eriim tarihi 17.02.2010).

Ba, Yaar (1999), Tha, Pse, Hadrihe (Tanr, Ruh, Ahret) Nart Dergisi, Y:3, S:11,http://www.kafkasfederasyonu.org(Eriim tarihi 20.02.2010).

Bahadr, Abdulkerim (2002), Ergenlik Dnemi Kiilik Geliiminde Temel Kavramlar, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S:8.

Balar, Kemal (2007), Trk Mahkeme Kararlarnda Avrupa nsan Haklar Szlemesi (Ankara, Avrupa Konseyi Yayn).

Bailey, Regina (2010), Chromoses and Gender, http://www.biology.about.com (Eriim tarihi 02.02.2010).


Baudrillard, Jean (2004), Tketim Toplumu, eviren: Hazar DELAYLI Ferda KESKN (stanbul, Ayrnt Yayn).

Bak, lker (2008), Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Tketimin Evrimi ve Trkiyedeki Yansmalar, Uluslar aras nsan Bilimleri Dergisi, C:5, S:1.

Bouter, Frederich (2010), Is The Human Being Unique, http://self_help.smartads.info (Eriim tarihi 20.02.2010).

Butler, Judith (1987), Subjects of Desire Hegelian Reflections in Twentieh Century France (New York, Columbia University Press).

Cassier, Ernst (2000), Aydnlama ann Dnme Biimi, eviren: Doan ZLEM, Toplum Bilim Aydnlanma zel Says, S:11.

Caulfield, Timoty, Human Cloning Laws, Human Dignity and The Poverty of Policy Making Dailogue, http://www.biomedcentral.com (Eriim tarihi 10.02.2010).

Cerrahlara Hukuki Snrlama Yok, http://www.mcaturk.com (Eriim tarihi 14.02.2010)

Cihangirolu, Burhanettin/Sevim, MEHMET/Glsoy Tuncay/Cmert, Tahir (2009), Parmak zi, Adli Bilimler (Ankara, Jandarma Kriminal Daire Bakanl Yayn).

etin, Ebru (2009), alma Yaamnda Bedenin Deien Grnm, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi, C:6, S:1.

otuksken, Betl (2002), Felsefe ve Aydnlanma, http://www.akademik.maltepe.edu (Eriim tarihi 02.02.2010).

Dawn, W. Brock, Cloning Human Beings, http://www.bioethics.georgetown.edu (Eriim tarihi 02.02.2010).

Deniz, efik (2006), znelcilik ve Eletirisi, Afyon Karahisar niversitesi Sosyal Bilim Dergisi, C:VIII, S:2.

130 Dr. mer MEROLU

Devolder, Katrien (2008), Cloning, http//plato.stanford.edu (Eriim tarihi 02.02.2010).

Dursun, iler, Hegelde Kendilik Bilinci ve teki inde Yolculuk, http://www.felsefeekibi.com (Eriim tarihi 06.02.2010)

Elliot, David (1998), Uniqueness Individuality, and Human Cloning Journal of Applied Philosophy, Vol:15, No:3.

Estetik Ameliyatla Birbirine Benzeyen Genler, http://www.mcaturk.com (Eriim tarihi 13.02.2010).

Foley, Elizabeth Price (2002), Human Cloning and The Right to Reproduce, Albany Law Review, March 22.

Griz, Adnan (1997), Postmodernizm ve Hukuk (Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn).

Habermas, Jrgen (1992), Autonomy and Solidarity : Interviews with Jrgen Habermas (London, Verso, Revised Edition).

Harris, Joan (1997), Goodbye Dolly, The Ethics of Human Cloning Journal of Medhical Ethics, Vol:23, No:6.

http://www.insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr (Eriim tarihi 19.02.2010).

http://www.ttb.org.tr (Eriim tarihi 19.02.2010).

Ildz, Gl (2008), Beynin Dengesi, http://www.genbilim.com (Eriim tarihi 01.02.2010).

Joan, Hans (1974), Philosophical Essays: From Ancient Creed to Technological Man (Chicago, University of Cihicago Press).

Katolu, Turul (2006), Trk Hukukunun Bir Paras Olarak Avrupa Konseyi nsan Haklar ve Biyotp Szlemesi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C:55, S:1.

Koak, Yksel, Uluslararas Antlamalarn Hukuktaki Yeri, http://www.hukuk.gen.tr (Eriim tarihi 19.02.2010).


Koopsel, David (2007), Individual and Colective Rights in Genomic Data: Preliminary Questions, Journal of Evolution and Technology, Vol:16, No:1.

Kk, Ahmet Nezih/ankaya, Hasan (2003), Estetik Amal Tbbi Mdahalelerde Tbbi, Etik ve Hukuki Sorunlar, Trkiye Tp Klinikleri Etii Hukuku Tarihi Dergisi, S:11.

Kwon, Julie (2008), Cloning : Right or Wrong, http://www.serendip.brymawr.edu (Eriim tarihi 20.02.2010).

Levine, Harry (2006), Genetic Engineering A Reference Handbook (ABC-CLIO Press).

Liukkonen, Petri/Personen, Ari (2008), Jean - Jacques Rousseau (1712-1778), http://www.kirjasto.sci.fi (Eriim tarihi 05.02.2010).

Lyotard, JeanFranois (1999), J.F. Lyotard tekinin Haklar, eviren: Zht ARSLAN, Liberal Dnce, S:14.

Macintosh, Kerry Lynn (2005), Illegal Beings: Human Clones and the Law ( Cambridge University Press).

zcan, Burcu (2007), Postmodernizmin Tketim majlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C:17, S:1.

Parsons, Jerry (1997), The Right to Be Unique Journal of Extension, Vol:15, No:2.

Petek, Hasan (2006), Gzelletirme Amal Estetik Ameliyatlardan Kaynaklanan Hukuki Sorumluluk, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C:8, S:1.

Radikal, 04.03.2009.

Seluk, Sami (1999), 1999 2000 Adli Yl Al Konumas, http://www.belgenet.com (Eriim tarihi 01.02.2010).

Simmons, Danielle (2008), Genetic Inequalty Human Genetic Engineering, http://www.nature.com (Eriim tarihi 10.02.2010).

Sunat, Haluk (2001), Kendi Olmak, Radikal 12.08.2001.

132 Dr. mer MEROLU

ahin, smet (2010), Farkl Olmak, http://www.ismetsahin.net (Eriim tarihi 06.02.2010).

Tarhan, Nevzat (2006), Dnyay Deil Kendilerini Gzelletiriyorlar, http://www.mcaturk.com (Eriim tarihi 14.02.2010).

Terziolu, Emel (2004), nsann Kaynann Gelitirilmesi Srecinde Mevlana Analizi, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi, Y:5, S:28, http://www.yayim.meb.gov.tr (Eriim tarihi 06.02.2010).

Trujillo, Fracis Xavier (1999), rencilerime Mektuplar, eviren: Ali imek, Gz 99.

Turan, Mslm (2000), Helenistik Dnem Siyasal Felsefesi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C:2, S:3, http://www.sbe.edu.tr (Eriim tarihi 29.01.2010).

Trk Dil Kurumu Szl, http://www.tdk.org.tr (Eriim tarihi 01.02.2010)

stn, aatay (2000), Tpta Yeni Bir a: nsann Genetik ifresi lan Edildi, Trkiye Klinikleri Tp Etii Dergisi, S:8.

Yaayan, Gke (2006), Benlik Serveni, Felsefi nternet Dergisi, S:4, http://www.felsefeekibi.com (Eriim tarihi 04.02.2010).

yeni bir İnsan hakkı - benzersiz olma hakkı - dr. Ömer Ömeroğlu

Documents