bilimname XVI, 2009/1, 59-90

YAHUDLERLE SAVA HADSNN SNAD AISINDAN TENKD VE DEERLENDRLMES

Sleyman DOANAYDr., Erciyes nv. lahiyat Fak.

sdoganay@erciyes.edu.trBu makalede Yahdlerle Mslmanlarn savandan bahseden hadisin tenkidi ve deerlendirilmesi yaplmtr. ncelikle, tahric edilen btn rivayetlerin hadise aidiyetini tespit iin, rivayet metinleri belli kriterlere gre gruplandrlarak aralarnda mukayeseler yaplm; bu balamda ri-vayet metinlerinin hadise aidiyetini tespitin isnat analizinin ilk basama ve temeli olduu vurgulanmtr. Daha sonra, hadisin btn rivayetleri-nin senetleri birletirilerek, isnat emas ina edilmitir. na edilen isnat emas yap olarak deerlendirilmi, isnat zincirleri ravilerinin durumlar bakmndan tenkit edilmitir. Bu tenkit ve deerlendirmeler sonucunda, hadisin shhati veya zaaf konusunda yorumda bulunulmutur.

GiriBirey ve toplumun tarih algs zerinde sylemlerin ve o sylemlerin statik

formu olan metinlerin dorudan etkisi vardr. zellikle belli bir ideale gre ere-velenmi metinler, birey ve toplumun tarih algs zerinde dorudan etkin olmakla birlikte, ayn zamanda bu etkiye gre ekillenen tarih algsnn nda yorumlanr. Yani, metinler tarihin belli bir dnemine, belli bir olaya veya belli bir kiiye referansla tarih sylemleri retip snrlandrd gibi, o sylemler vastasyla da her zaman yeniden yorumlanr.

Metinler aracl ile ekillenen tarih algs, sadece gemie dnk deildir. Bireyler ve toplumlar, sahip olduklar tarih algs dahilinde imdiye ve geleceke yaklarlar. Tarih alglar belli metin gruplar tarafndan erevelenmi olan toplum-larn imdi ve gelecekle ilgili yaklam biimleri, onlarn varlk algsn tekil eder. Birey ve toplumlarn tarihe ve varla dnk alg dzeyleri farkl metin gruplarna gre ekillenip erevelendii iin, onlar arasndaki iletiim ve ilikilerin dzeyi

60 Sleyman Doanay

de ister istemez bu metin farkllndan etkilenir. Zira, farkl anlam beklerine ve anlam ieriklerine sahip olan metinler, kendilerini muhatap kabul eden bireylere ve toplumlara eitli varlk anlaylar sunarlar.

Baz durumlarda, tarih ve varlk algs, dorudan metinler tarafndan dikte edilen bir ey olmayp, yorum aracl ile de elde edilir. Toplumsal ve zellikle baz din hareketler tarafndan, metinlerin ar bir yoruma tabi tutulup, szn mecrasndan saptrlmas ve metne maksadnn dnda ok farkl anlamlarn yklenmesi ihtimal dahilindedir. Metinleri, maksadn aan yorumlarla ok farkl anlam alanlarna ekmek, bazen metinde varolan anlam ait olduu btnden ve sistemden koparmann bir sonucudur. Bundan dolay, metinleri, ar yorumlarla tketmemek iin, ait olduu sistem btnl iinde inceleyip, yorum vastasyla da olsa hakkn teslim etmemiz gerekir. Bu vesile ile, bir metni kendi tarih zemini1 ve konjonktr iinde anlamaya ve yorumlamaya almann nemini belirtmeliyiz. Kendi tarih zemininden koparlarak anlalan ve yorumlanan metnin sunaca tarih tasavvuru ve varlk algs, baz durumlarda hak etmedikleri halde metnin sahibinin (yazarn/konumacnn) ve metnin muhatab olan kiilerin (o metnin ait olduu sisteme sadakatle ballk gsterenlerin/mminlerin) yakk almayan ithamlara maruz kalmalaryla sonulanabilir.

Baz metinler kendi tarih zemininden, ait olduu kompozisyondan ve bu kompozisyonun paradigmalarndan soyutland iin, an gerekleriyle ve deer yarglaryla uyum gstermedii gerekesiyle kurgu (uydurma) olarak takdim edilebilmektedir. Anakronizme kaplarak herhangi bir aratrma ve inceleme yap-makszn, metni kurgu diye takdim edip, sahibine aidiyetini reddetmenin ilm bir tavr olmadn zikretmeye bile gerek yoktur. Metinle hakettii deerde muhatap olabilmek, ilm ller dahilinde hareket etmeyi ve ncelikle metinle dorudan ilgili olan disiplin erevesinde tenkid, anlama ve yorumlama faaliyetinde bulunmay gerektirir. lm llere gre hareket etmeden metni kurgu olarak ilan etmek, sadece metinlerin sorumsuzca tketilmesini deil, ayn zamanda onlarn ait olduu byk kompozisyonun eksik ve yanl alglanmasn da dourur. Hemen redde ynelmeden nce, anlama ve tenkidin btn unsurlar dikkate alnp ileme sokulursa, metin ilm llere gre ya gerekten kurgu/uydurma olarak kabul edilecek ya da doru bir ekilde yorumlanacaktr.

Mslmanlarn tarih tasavvuru ve varlk algsnn temel dayanaklar Kuran- Kerm ve hadislerdir. Konuya bu adan bakldnda, Mslmanlarn varlk ve 1. Bir metni kendi tarih zemini iinde anlamak, metnin sz formunda ve yazl malzeme zerinde

varlndan nceki fikr zeminden tutalm da, sz ve yazya brnmesini ve zamanmza gelinceye kadar geirdii btn merhaleleri dikkate almay gerektirir. Bundan dolay, metinler orijinleri balamnda ve ait olduklar kompozisyonun btnl iinde anlalmaldr.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 61zaman algs, bu metinlerle test edilip deerlendirilmeye allmaktadr. Hatta, yle vahim sonular ortaya kmaktadr ki, dnyann gz nnde minimal ve marjinal gruplar tarafndan gerekletirilen ve infial meydana getiren baz olaylarn sorum-luluu, bireylerde deil de bizzat slamda ve btn Mslmanlarda aranmaktadr. Metinlerin ait olduu byk kompozisyondan koparlmas ve ar yorumlarla arptlmas olay da burada balamaktadr.

Kuran ve hadislerin, dolaysyla slamn asla bilimsel ve ho olmayan bir ekilde eletirilmesi, Mslmanlar arasnda da kayg ve zntyle karlanmaktadr. Bu vesile ile, slama ve btn Mslmanlara yaktrlan iddeti ve armlarn reddetmek iin, eletiri konusu olan Kuran yetleri Mslman aydnlar tarafndan yorumlanmaktadr. Ne var ki, eletiri konusu hadisler olunca, Kuran yetleri hakknda gsterilen yorumsamac ve tefsirci yaklamn bir benzeri asla gsterilmemekte, hemen hadisin reddi yolu tutulmaktadr. Halbuki, Kuran gibi tarih metin olma zelliine sahip olan hadisler de anlama, yorumlama ve tenkidin gerekli btn unsurlar dikkate alnarak incelenmelidir.

nceleme konumuz olan hadis de bu tr eletirilerden nasibini alm ve hatta Hz. Peygambere it olamayaca gerekesiyle reddedilmitir.2 Eletirilen ve uydurma olduu gerekesiyle reddedilen hadisin meali yledir:

Mslmanlar Yahudilerle savamadka kyamet kopmaz. Bu savata Ms-lmanlar Yahudileri ldrrler. Hatta bir Yahud tan, aacn arkasna gizlenir. Bunun zerine o ta, o aa, Ey Mslman, Ey Allahn kulu! te arkamda bir Yahudi. Gel, onu ldr! der. Yalnzca garkad bir ey sylemez. Zira o, Yahudilerin aalarndandr.3

Yorum ve tenkidin btn unsurlarn dikkate alarak hadis hakknda yaplacak olan bir alma4 makale hacmini aaca iin, almamz hadise it byk edeb yapy tespitle ve isnat analiziyle snrlandryoruz. Bu vesile ile, hadisin muhtevas 2. Gnmzde tartma ve eletirilere konu olduu iin hadisin aktel bir boyutu da bulunmakta-

dr. Biz, bu tartmalara girmek istemediimiz iin, yazmzda bunlara deinmeyeceiz. Hadisle ilgili aktel deerlendirmeler hakknda geni bilgi iin bkz. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=185723 (28.04.2006 tarihli gazete); http://yenisafak.com.tr/arsiv/2006/nisan/30/hhatemi.html (30.04.2006 tarihli gazete); akan, smail Ltfi, Yahudilere Sava Hadisi ve Bir Yanlg, Altnoluk Dergisi, Haziran-2006, Say: 244, Sayfa: 40-42; http://www.milligazete.com.tr/print.php?type=writers&id=8136 (04.09.2006 tarihli gazete).

3. Hadisin eitli varyantlar bulunmakla birlikte, imdilik sadece mealini verdiimiz varyantn kaynak-larna iaret etmek istiyoruz. Bkz. Mslim, Fiten, 82; Ahmed b. Hanbel, II, 417; Hatb el-Badd, Ahmed b. Ali Ebu Bekr, Tarhu Badd, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut-Trs., VII, 206.

4. Yorum ve tenkidin btn unsurlarn dikkate alarak hadis hakknda geni apl bir inceleme yap-mak, hadisin tarih, edeb, coraf, siyas, felsef vs. bakmlardan detayl bir tenkidi ve yorumuyla meseleye yaklamay gerektirir.

62 Sleyman Doanay

hakkndaki izah ve yorumlarn bu maklenin kapsam dnda olduunu belirtme-liyiz. ncelikle, isnat emasnn basamaklarndan biri olmas sebebiyle, hadisin it olduu byk edeb yapy hadis kaynaklarnn elverdii oranda tespite alacaz. Daha sonra, hadisin ulalabilen isnadlarnn bir arada sunulduu isnat emasn verecek, emann yaps ve ravileri asndan analizini yapacaz. Buradan hareketle, hadisin isnat bakmndan shhatini tespite gayret edeceiz.

A- Hadise it Byk Edeb Yapnn/ Rivayet Metinlerinin TespitiBalktaki Byk Edeb Yap tabirinin herhangi bir iddiay dile getirmek

maksadyla kullanlmadn ve buradaki amacmzn son dnem hadis aratrmala-rnda ska telaffuz edilen metin inas ilemi olmadn belirtelim. Byk Edeb Yapdan maksadmz, bir hadise it olduu dnlen btn rivayetlerin toplanmas ile ortaya kan metin eitliinin, isnat emasn oluturma balamnda bize sunduu manzaradr. Tahrici yaplan btn rivayetlerin hadise aidiyetinden emin olabilmek ya da bu konuda baskn kanaat oluturabilmek, rivayet metinleri arasnda dikkatli karlatrmalar yapmamza baldr. Hadis kitaplarnda bir hadisin birbirine gre nispeten ksa, orta ve uzun hacimli rivayetleriyle karlamamz mmkndr. Bu anlamda, isnat emasna basamak tekil edecek mahiyette hadisin ksa, orta ve uzun hacme sahip btn rivayetlerinin belirlenmesini byk edeb yapnn tespiti olarak isimlendirmekteyiz. Burada ksa, orta ve uzun hacimdeki rivayetlerden herhangi birisinin hadisin orijini veya Hz. Peygamberin lafz olabilecei iddiasnda deiliz.

Bir hadisin isnat analizine balang yapmann en makul ve en mantkl yolu, onun btn rivayet yollarn bir arada grmemize imkn salayan isnat emasn karmaktr. Bunun iin, senetiyle ve metniyle hadise ait olduu dnlen btn rivayetlerin imknlar lsnde toplanmas, toplanan rivayet metinlerinin isnat emasn karacamz ayn hadise aidiyetinden emin olmak iin aralarnda karla-trmalar yaplmas ve nihayetinde senetlerin birletirilerek isnat emasnn karlmas gerekir. Aratrma konumuz olan hadisin ok eitli rivayetleri bulunmaktadr. Biz, hem konuyu datmamak hem de isnat emasnn yapm ve analizini gereksiz yere uzatmamak iin, hadisi tahric ettiimiz kaynaklar mtekaddimn dnemi olarak bilinen hicr ilk drt asrlk zaman dilimi ile snrlandrmak istiyoruz.

Tahricini yaptmz btn rivayetlerin aratrma konumuz olan hadise aidi-yetinden emin olmak iin, rivayetlerin senet ve metinlerini birlikte deerlendirdi-imizi belirtmeliyiz. Bu ilem, herhangi bir rivayetin isnat emasn yapacamz hadise ait olup olmadna karar vermemiz iin nemlidir. Zira, aratrma konumuz olan hadise ait olduunu dndmz rivayetler bir tek sahabi ravi vastasyla deil de, be ayr sahabe tarafndan nakledilmitir. Bu durum, rivayetlerin hadise

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 63aidiyetini tespit iin rivayet metinlerinin5 titizlikle incelenmesini ve aralarnda karlatrmalar yaplmasn gerekli klmtr. Bu sebeple, rivayet metinleri arasnda zdelik, ortaklk ve farkllklar bakmndan karlatrmalar yaplmtr. Rivayet metinlerinden hareketle, her bir senetin isnat emas yaplacak hadise aidiyetinin tespiti, baka bir hadisin senetinin yanllkla emaya dahil edilmemesi ve isnat analizinin bizi yanl sonulara gtrmemesi iin nemlidir.

Bu sylediklerimizi somutlatrmak iin, incelememizi tekil eden hadisin metinlerinden hareketle adm adm isnat emasnn inasna ilerlememiz faydal olacaktr. Aratrma konumuzu tekil eden hadise ilikin rivayetleri hicri ilk drt asrda telif edilen kaynaklardan tahric ettiimizde, karmza belli sayda metin gurubu kmaktadr. Her grubun kendi iindeki rivayet metinleri arasnda manay etkilemeyecek dzeyde az da olsa lafz farkllk ve noksanlklar mevcuttur. Burada yaptmz ilem metin inasna ynelik olmad iin kk lafz farkllklarna taklp kalmadmz belirtmeliyiz. Maksadmz tahric ettiimiz rivayetlerin aratrma konu-muz olan hadise aidiyetini tespitten ve onlar gruplandrmaktan ibaret olduu iin, genel olarak rivayet metinleri arasndaki lafz benzerliklerini ve konu mterekliini dikkate aldk. Lafz benzerliklerine ve konu mterekliine dayal olarak yaptmz karlatrmalar neticesinde, rivayet metinlerini alt grupta kategorize ettik. Aada grlecei gibi, alt grupta kategorize ettiimiz rivayet metinlerinden bazs ksa ve muhtasar iken, bazs da olduka uzun saylabilecek trden metinlerdir.

A Grubu:

).65. Biz bilinli olarak burada rivayet metinleri ibaresini kullandk. Bu ibare, ravi tasarruflarnn

hadisin metni zerinde deiiklikler meydana getirdiine, bu deiikliklerin hadisin rivayetleri arasnda metin eitlemesine yol atna, her bir rivayet metninin hadisin orijinal ve zerinde karar klnm nih metni olmadna vurgu yapmaktadr.

6. Bu metin Mslim, Fiten, 82ye ait olup, dier kaynaklardaki yerleri iin ayrca bkz. Abdrrezzak b. Hemmam, Musannef (thk. Habburrahman el-Azam), el-Mektebetl-slm, Beyrut-1403, XI, 399; shak b. brahim b. Mahled b. Rahuveyh, Msned (thk. Abdlgaffur b. Abdlhak el-Bel), Mektebetl-man, Medine-1991, I, 233; Ahmed b. Hanbel, II, 122, 131, 135, 149, 398, 417, 530; Buhari, Cihad ve Siyer, 94, Menkb, 25; Mslim, Fiten, 79, 80, 81, 82; Tirmiz, Fiten, 56; Nuaym b. Hammd el-Mervez, Fiten (thk. Semr Emn ez-Zheyr), Mektebett-Tevhd, Kahire-1412, II,574; Ebu Yal, Ahmed b. Ali b. el-Msenna, Msned (thk. Huseyn Selim Esed), Darul-Memn lit-Trs, Dimek-1984, IX, 393; bn Hibban, Ebu Htim et-Temm Muhammed, Sahih (thk. uayb el-Arnat), Messesetr-Risle, Beyrut-1993, XV, 217; Tabern, Ebul-Kasm Sleyman b. Ahmed, el-Muceml-Evsat (thk. Tark b. vedillah b. Muhammed ve Abdlmuhsin b. brahim el-Huseyn), Darul-Harameyn, Kahire-1415, IX, 74.

64 Sleyman Doanay

Hz. Peygamber (a.s.) yle buyurdu: Mslmanlar Yahudilerle savamadka kymet kopmaz. (Bu savata) Mslmanlar Yahudileri ldrrler. Hatta bir Yahud tan, aacn arkasna gizlenir. Bunun zerine ta veya aa, Ey Mslman, Ey Allahn kulu! te arkamda bir Yahudi. Gel, onu ldr! der. Yalnz garkad bir ey sylemez. Zira o, Yahudilerin aalarndandr.

B Grubu

7

(Hz. Peygamber yle) buyurdu: Meryem olu Mesih iner; Deccal onu grd zaman yan eridii gibi erir ve Meryem olu Mesih, Deccali ldrr. Yahdler Deccalden ayrlrlar ve ldrlrler. Taa varncaya kadar yle der: Ey Allahn kulu Mslman! te bir Yahd! Gel, onu ldr.

C Grubu

8 Raslullah (a.s.) yle buyurdu: Deccal bu ekilmemi orak araziye inecek.

(Deccale tabi olmak iin) kanlarn ounluu kadnlar olacak. Hatta, kii karsn, annesini, kzn, kz kardeini ve halasn Deccale tabi olacaklar korkusuyla geri evirip iple balayacak. Allah Mslmanlar Deccale hkim klacak. Mslmanlar onu ve taraftarn ldrecekler. Hatta Yahdiler aacn veya tan altna saklanacaklar; ta veya aa Mslmana yle diyecek: te altmda bir Yahud. Onu ldr.

D Grubu

7. Bu metin bn Eb eybeden tahric edilmitir. Bkz. bn Eb eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muham-med, Musannef (thk. Kemal Yusuf el-Ht), Mektebetr-rd, Riyad-1409, VII, 493; Nuaym b. Hammd, Fiten, II, 577.

8. Bu metin Ahmed b. Hanbelden tahric edilmitir. Bkz. Ahmed b. Hanbel, II, 67; Tabern, el-Muceml-kebr (thk. Hamdi b. Abdilmecd es-Selef), Mektebetl-ulm vel-hikem, Musul-1983, XII, 307.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 65

9

Raslullah (a.s.) yle buyurdu: Deccalin beraberindeki eytanlar baz Ade-moullarn Deccalin peine takmak iin ellerinden geleni yaptklarnda, Deccale tabi olanlar olacak. Bazlar da Siz eytansnz. diyecektir. Allah Tel, Meryem olu sy Beytl-Makdiste onun peine takacak ve onu ldrecek. Siz bu hal zere iken, Meryem olu s Beytl-Makdise inecek. Orada Mslman cemaati ve onlarn halifesi olacak. Mezzin sabah namaz iin ezan okuduktan ve insanlara iddetli bir sesle aniden Meryem olu sy duyurduktan sonra, s inecek ve insanlar ona merhaba diyecek. nsanlar snn inii ve Raslullahn hadisinin doru kmas sebebiyle sevinecekler. s, mezzine Namaz iin kmet getir. diyecek. nsanlar ona Bize sen namaz kldr. diyecekler. s da onlara mamnza gidin! Size o namaz kldracak. O ne gzel imamdr. diyecek. sa da beraberlerinde iken imam onlara namaz kldracak. Sonra imam ayrlacak. sya itaat edecek. s insanlarla beraber yryecek. Deccal onu grd zaman, ziftin eriyip akt gibi akacak. Allahn izniyle s, Deccale doru yryp onu ve onun beraberinde olan Allahn diledii kiileri ldrecek. (Deccalin beraberinde olan kiiler ondan) ayrlp her aacn ve tan altna saklanacaklar. Hatta, aa Ey Allahn kulu Mslman! Gel! Arkamda ite bir Yahd! Onu ldr! diyecek. Aa gibi ta da seslenecek. Yahdlerin aac olan arkad yannda olanlar iin hi kimseye seslenmeyecek. Sonra, Raslullah (a.s.) Akledip anlamanz ve fikretmeniz iin bunu size anlattm. Buna gre amel edin! Sizden sonrakilere de bunu haber verin ki, sonrakiler daha sonrakilere anlat-sn! Deccalin fitnesi fitnelerin en iddetlisidir. Bundan sonra Allah diledii srece Meryem olu s ile beraber yaarsnz. buyurdu.

E Grubu

9. Nuaym b. Hammd, Fiten, II, 568-569.

66 Sleyman Doanay

10

Abdullah b. Amr b. el As yle demitir: stanbulu fethedenler Deccalin kna yetiecekler. Beytl-Makdiste onunla karlancaya kadar gidecekler. Ki, oras sekizbin kadn ve onikibin savayla kuatlm olacak. Onlar daha nce lm olan salih bir kimse gibi geride kalanlarn hayrllardr. Onlar dolu bulutlar altnda iken, sabahla beraber (sabah olunca) bulutlar alacak. Bir anda s onlarn arasnda olacak. s kendilerine namaz kldrsn diye imamlar Ondan geride kalacak. Meryem Olu s bundan kanacak; bu topluluu onurlandrmak iin imamlar namaz kldracak. Sonra, (s) lmn eiindeki Deccale doru yryecek. Ona vurup ldrecek. O esnada yer haykracak. Ta, aa ve hibir ey kalmayp, ne varsa hepsi de Ey Mslman! te arkamda bir Yahd! Onu ldr. diyecek. arkad aac konumayacak. O Yahdlerin aacdr. (s) adil bir hakem olarak inecek. Ha kra-cak, domuzu ldrecek, cizyeyi kaldracak. Kureyten yneticilik geri alnacak. Ve harp arlklarn brakacak. Yer gm sofras gibi olacak. Dmanlk, kin ve buz kaldrlacak; zehirli olan her hayvann zehiri de (sklp alnacaktr). Su kabnn dolup kenarlarndan tat gibi, yer bar dolacak. Hatta, cariye (kz ocuu) asla-nn ba zerine binecek; aslan srlarn, kurt koyunlarn arasna girecek. At yirmi dirhem (gibi dk bir fiyata) satlacak; kzn fiyat ok pahal olacak. nsanlar salih kiiler olacak. Gkyzne emredilecek ve yamur yaacak. Yere emredilecek ve bitki bitirecek. Hatta, yer dem (a.s.)in indii zamandaki gibi olacak. yle ki, birok insan bir nardan yiyecek (ve doyacak); birok kii zm salkmndan yiyecek (ve doyacak). nsanlar Babalarmz bu hayat grselerdi. diyecekler.

F Grubu

10. Nuaym b. Hammd, Fiten, II,570-571.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 67

68 Sleyman Doanay

11

(Eb Umme el-Bhil (r.a.)den) Raslullah (a.s.) bir kere bize konuma yapt. Konumasnn ou bize Deccali anlatan ve ondan sakndran szden ibaret idi. Raslullahn sz yledir: Allah demin zrriyetini yarattndan beri yeryznde Deccalin fitnesinden daha byk bir fitne olmad. Allahn gnderdii her peygam-ber mmetini mutlaka Deccalin fitnesinden sakndrd. Ben peygamberlerin sonuncusuyum. Siz de mmetlerin sonuncususunuz ve are yok, o (Deccal) sizin iinizde kacaktr. Eer ben aranzda iken karsa, her Mslman iin ben onun hakkndan gelirim. ayet benden sonra karsa herkes kendi (nefsini savunarak) onun hakkndan gelir. Allah da her Mslman hakknda benim halifemdir (koruyucu ve yardmcdr). phesiz o, am ile Irak arasnda bir yoldan kacak ve saa sola fesad (bozgunculuk) saacaktr. Ey Allahn kullar! Ey nsanlar! Artk (dinde) sebat ediniz. Ben onu size yle vasflandracam (tantacam)ki, benden nce hi bir peygamber onu o biimde vasflandrmamtr! O nce Ben bir peygamberim. Benden sonra hi bir peygamber yoktur. diyecek. Sonra ikinci bir iddiada buluna-rak Ben Rabbinizim diyecek. Halbuki siz lnceye kadar Rabbinizi gremezsiniz ve o (Deccal) aver (gz sakat)dir. Rabbiniz aver deildir. Deccalin iki gz arasmda Kfir yazldr. Onu yazarl olan veya yazarl olmayan her mmin okur. p-hesiz, beraberinde bir cennet ve bir cehennemin bulunmas da onun fitnesindendir. Onun cehennemi cennettir, cenneti de cehennemdir. Kim onun cehennemiyle snanrsa, Allahtan yardm dileyip Kehf sresinin ilk yetlerini okusun. O cehennem onun iin souk ve selamet bir hale dnr. Tpk atein brahim(a.s) hakknda olduu gibi. Bir bedeviye yle demesi de onun fitnesindendir. ayet sana baban ve anneni diriltirsem, benim senin rabbin olduuma ahitlik eder misin? Bedevi Evet der. ki eytan annesi ve babas suretinde gelip derler ki, Ey evladm! Ona tabi ol. Muhakkak o senin rabbindir. Yine onun fitnesinden biri de bir kiiye musallat olup onu ldrmesi ve testere ile onu iki paraya ayrlncaya kadar yarmasdr. Sonra der ki u kuluma bakn. Muhakkak ben onu imdi dirilteceim. Sonra o benden baka rabbi olduunu iddia edecek. Allah o kulu diriltir. Habis (Deccal) ona Rabbin 11. bn Mace, Fiten, 33; eybn, Ahmed b. Amr b. ed-Dahhk, el-Ahd vel-msenn (thk. Faysal

Ahmed el-Cevabira), Darur-rye, Riyad-1991, II, 446-449; Nuaym b. Hammd, Fiten, II, 566-567; Ryn, Muhammed b. Harn, Msned (thk. Eymen Ali Eb Yemn), Messeset Kurtuba, Kahire-1416, II, 295-298.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 69kimdir? der. O da Rabbim Allahtr. Sen Allahn dmansn. Sen Deccalsn. Allaha yemin olsun ki, bu gnk basiretimden daha iddetlisine sahip olmamtm. der. Ebul-Hasen et-Tanfis el-Muhrib Ubeydullah b. el-Veld el-Vassf Atyye Eb Sad el-Hudr senetiyle Raslullah Bu adam mmetimin cennette derece bakmndan en stndr. buyurmutur. Eb Sad Allaha yemin olsun. mer b. el-Hattbn lnceye kadar bu adam olduunu zannederdik. demitir. Muhrib Sonra, Eb Rfiin hadisine geri dndk. demitir.12 (Raslullah yle buyurmu-tur): Onun fitnesinden biri de gkyzne yamur iin emredip yamur yadrmas, yere bitki bitirmesi iin emredip bitki bitirmesidir. Fitnesinden biri de, bir beldeye urayp onu yalanladklarnda, salam hibir yaylm hayvan kalmayp hepsinin helak olmasdr. Baka bir beldeye urayp onu tasdik ettiklerinde gkyzne emrederek yamur yadrmas, yeryzne emrederek bitki bitirmesi, yle ki o gnde hayvanlarn olduklarndan daha fazla semiz, kalalar daha byk ve geni olup memelerinin bol st vermesi onun fitnesindendir. Yeryznde basmadk arazi brakmaz, Mekke ve Medine haricinde (her yerde) ortaya kar. Kaplarndan hi birinden onlara (Mekke ve Medineye) giremez, ancak melekler onu keskin kllarla karlarlar, t ki Medinenin yaknnda orak krmz bir araziye iner. Medine, aha-lisini kere iddetli ekilde sallar. erde mnafk erkek ve kadndan kimse kalma-yp hepsi kar. Krk demirin pisliini dar att gibi Medine, iinde bulunan habisleri dar atar. Bu gne halas (kurtulu) gn denir. Ebu Ukrenin kz mm erik dedi ki: Ya Rasulullah o gnde Araplar nerdedir? Buyurdu ki: O gn Arap-lar ok azdr. ounluu Beytl-Makdistedir. mamlar salih bir adamdr. mam-lar onlara sabah namaz kldrmak iin ne getiinde, sabahleyin o anda Meryem olu sa iner. Bu imam brakp dner ve geriye doru yrr ki, s ne geip insan-lara namaz kldrsn. sa elini onun iki omuzu arasna kor, sonra yle der: ne ge ve namaz kldr. Zira senin iin kamet edilmitir. mamlar onlara namaz kldrr. Namaz bitince sa (a.s.) der ki: Kapy an. Kap alr; arkasnda, beraberinde hepsi kl ve kalkanla kuanm yetmibin Yahd bulunan Deccal vardr. Deccal, say grnce, su iinde tuzun eridii gibi erir ve kap gider. sa (a.s.) der ki: Muhakkak bana karlk veremeyecein ekilde seni dvmem gerekir. Onu (Dec-cali) dou tarafndaki Luddi kapsnn yannda yakalayp ldrr. Allah Yahudileri hezimete uratr. Yahdlerin kendisi ile rtnebilecei Allahn yaratt hibir ey 12. Ebul-Hasen et-Tanafis senetiyle balayan ve Muhrbnin Sonra, Eb Rfiin hadisine dndk.

cmlesiyle sona eren bu rivayet, Rabbim Allahtr deyip Deccale kar kan adamn kimlii hakknda erh mahiyetinde bir ara cmledir. Anlalan o ki, rivayetin bnyesine bu ara cmle sonradan ilave edilmitir. Zaten, Muhribnin Sonra, Eb Rfiin hadisine geri dndk cmlesi, aada isnat emas zerinde de grlecei gibi, Eb mme el-Bahil Yahy b. Eb Amr e-eybn smail b. Rfi Eb Rfi Abdurahman el-Muhrib Ali b. Muhammed senetine sahip ve devam etmekte olan uzunca rivayete iaret etmektedir. Dolaysyla, erh mahiyetindeki bu ara cmlenin seneti isnat emasnda dikkate alnmamtr.

70 Sleyman Doanay

kalmaz (kendilerini gizleyemezler); ta, aa, duvar ve hayvan, ne varsa Allah o eyi konuturur. Ancak arkad mstesnadr. Zira bu onlarn aac olup Yahudiyi haber vermez. Dierleri konuup Ey Allahn kulu Mslman! u Yahudidir, gel onu ldr. (derler.) Resulullah (a.s.) yle buyurdu: Deccalin gnleri krk senetir. Bir senesi, senenin yars gibidir. Bir senesi ay gibidir. Bir ay Cuma gibidir. Dier gnleri kvl-cm gibidir. yle ki sizden biri ehrin kapsnda sabahlar, akama kadar dier kap-sna ulaamaz. Denildi ki: Ya Rasulullah! O ksa gnlerde nasl namaz klarz. Buyurdu ki: u uzun gnlerinizde taktir ettiiniz gibi taktir edersiniz ve namaz klarsnz. Rasulullah (as.) (konusmasna devamla) buyurdu ki: sa b. Meryem mmetim iinde adaletli bir hakim ve adil bir imam olacak. Ha krp ezecek ve domuzu ldrecektir. Cizyeyi kaldracak ve zekat terkedecektir. Artk ne koyun srs, ne de deve srs zerine zekat memuru altrlmayacaktr. Kin ve buz da kaldrlacaktr. Zehirli olan her hayvann zehiri de sklp alnacaktr. Hatta kk olan ocuu, elini ylann azna sokacak da ylan ona zarar vermeyecektir. Kk kz ocuu da arslan kamaya zorlayacak da arslan ona zarar vermeyecek-tir. Kurt, koyun srs iinde srnn kpei gibi olacaktr. Kabn su ile dolmas gibi yeryz barla dolacaktr. Din birlii de olacak, artk Allahtan bakasna tapl-mayacaktr. Sava da arlklarn brakacak. Kureyten hkmdarlk zorla alna-caktr. Yeryz gm sofras gibi olup Adem (a.s.)in zamanndaki gibi bitkisini bitirecektir. Hatta bir zm salkm zerinde bir topluluk toplanacak da, o salkm onlar doyuracak. Bir nar zerinde bir topluluk toplanacak da, o nar onlar doyu-racak. kzn fiyat u kadar (stn deerdeki) mal olacak, atn fiyat da birka (nemsiz) dirhemcik olacaktr. Sahabler Ya Rasulullah! At ucuzlatan nedir? diye sordular. O Sava iin ata ebedi olarak binilmeyecektir (nk hi sava olmaya-caktr) buyurdu. Ona kzn fiyatn (bu kadar) pahallatran nedir? diye soruldu. O Yerin tamam srlecektir. Deccalin kmasndan evvel (ktl) iddetli yl vardr, o yllarda insanlarn bana iddetli bir alk (felaketi) gelecektir. Allah ge, birinci yl yamurunun te birini tutmasn emredecek ve yere de bitkisinin te birini tutmasn emredecektir. Sonra Allah ge ikinci emredecek, gk de yamurunun te ikisini hapsedecektir ve Allah yere emredecek, yer de bitkisinin te ikisini hapsedecektir. Sonra Allah ge nc yl emredecek, gk de yamu-runun tamamn hapsedecektir. Artk bir damla yamur yamayacaktr. Allah yere de emredecek ve yer bitkisinin tamamn hapsedecektir. Artk yer yeillik diye hi bir ey bitirmeyecektir. Artk ift trnakl hibir hayvan kalmayp hepsi helak olacak, Allahn (yaamasn) diledii hayvan hari buyurdu. (Ona) O zamanda insanlar yaatan (azk) nedir? diye soruldu. O Tehlil (yani La ilahe illallah), tekbir (yani Allah ekber), tesbih (yani Sbhanallah) ve tahmid (yani el-Hamdu lillah)dir. Bunlar insanlara yemek yerine geirilecektir. buyurdu. (Muellifimiz) Ebu Abdillah dedi ki: Ebl-Hasen et-Tanfisyi yle derken iittim: Ben Abdurrahman

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 71el-Muhribden unu duydum: Bu hadis, okullarda ocuklara retmesi iin retmene verilmelidir.

Yukarda da grld zere, hadisin eitli rivayet metinleri temel olarak alt grupta toplanmaktadr. Aralarnda az da olsa farkllklar bulunmakla birlikte, genel anlamda benzerlikler dikkate alnd iin hemen hemen birbirinin ayn diyebileceimiz metinler bir grupta toplanmtr. Dipnotlarda kaynaklardaki yer-lerine iaret etmi olduumuz zere, grup ii rivayet metinleri arasnda yaplacak karlatrma ilemi, byk orandaki benzerlikleri gzler nne serecei gibi, az miktardaki farkllklar da hemen grmemizi salayacaktr. Bu balamda, bir gruptan dier bir gruba geite uzunluk bakmndan metinler aras farkllklarn arttn, dolaysyla konu olarak metinlerin ieriklerinin eitlilik gsterdiini belirtelim. Bu ksa alma dahilinde her bir rivayet metnini verip, aralarndaki benzerlik ve farkllklar detaylca irdelememiz mmkn olmad iin, biz lafzda ayniyet, ben-zerlik ve manada birlik gibi genel karakteristiklerine gre metinleri gruplandrp, her gruptan temslmahiyette sadece bir tek metni vermi bulunmaktayz. Burada nemli olan, tahricini yapm olduumuz her bir rivayet metninin aratrma konu-muz olan hadise aidiyetinin tespitidir.

Bir gruba it metinler arasnda farkllklar az olmakla birlikte, yukarda grl-d gibi, gruplar aras metin farkllklar bariz olarak fark edilmektedir. A, B ve C grubu metinler, D, E ve F grubundaki metinlere nazaran olduka ksa ve muhta-sardr. Her grubun metinlerinin lafz ve ierikleri dikkate alndnda, hepsinde de Yahdlerle Mslmanlarn sava balamnda aa ve talarn dile gelmesinin ve arkalarna saklanan Yahdileri haber vermelerinin mterek hususlar olduu grlr. Zikredilen bu hususlarn yannda B ve C gurubu metinlerde ksa da olsa Hz. sann nzl ve Deccalin ortaya kndan bahsedilmektedir. Zikretmi olduumuz bu hususlarn aynsna ve lafz bakmndan benzerlerine D, E ve F grubundaki metinler ierisinde de rastlamaktayz. Bu durum, A, B ve C grubundaki metinlerin sann nzl ve Deccalin ortaya kndan uzun uzadya bahseden D, E ve F grubu metinlerden ihtisar ve takti yaplarak rivayet edildii veya ksa metinlerin zaman iinde ravi tasarruflar sonucunda genileme eilimi gsterdii ihtimalini glen-dirmektedir. Bu sadece bir ihtimal olmakla birlikte, kesin olan husus, gruplar aras rivayet metinleri arasnda kk farkllklara ilaveten, lafz ve anlam bakmndan birbirinin ayn, benzer ve mterek olan daha baka noktalarn ounlukla mevcut olmasdr. Bu durum, tahricini yapp gruplandrdmz btn rivayetlerin bir tek hadise ait olduunu gstermektedir.

A grubu rivayet metinleri arasnda yer alan Tirmiz, Fiten, 56 (IV, 508)daki rivayetin konu bal Deccalin Alametleri Hakknda (Bize) Ulaan Hadisler (

72 Sleyman Doanay

eklindedir. Bu durum, isnat emas yaplrken ilgili rivayetin ( de snn nzl ve Deccalin ortaya kndan bahseden B, C, D, E ve F gurubu rivayet metinleriyle birlikte deerlendirilmesi gerektiine iaret etmektedir. D, E ve zellikle F gurubu metinlerde snn nzl ve Deccalden uzun uzadya bahsedildii dikkate alndnda, her gruptaki rivayetlerin bir tek hadisin farkl varyantlarndan ibaret olduu aka anlalmaktadr. Ayrca, A grubu rivayet metinleri arasnda deerlendirilen ve Abdrrezzak b. Hemmamn Musannefinin son cildinde yer alan Mamer b. Raidin Cmiindeki rivayetin13 Deccal bal ( ) altnda yer almas, bu gruptaki hemen hemen birbirinin ayn olan metinlerin mstakil birer metin olmadklar ihtimalini glendirmektedir. Bu husus, A, B ve C grubundaki birbirinin ayn ve benzer olan bu metinlerin, daha byk bir edebi btn olan Deccalin k ve snn nzlyle ilgili D, E ve F grubundaki metinlerle birlikte deerlendirilmeleri gerektii konusunda bir veri saylabilir.

Muhammed Nsruddn el-Elbn Mesih Deccal ve sann Nzul Kssas14 ( adyla yaynlad almasnda, Deccal ve snn nzlyle ( ilgili F grubunda verdiimiz metni krk dokuz madde halinde blmledikten sonra, her bir blmn tahricini yapm ve her bir blm ayr ayr ele alarak onlar destekleyen eitli hadisleri kaynaklaryla birlikte zikretmitir. Yukarda zikretmi olduumuz A, B, C, D ve E grubu metinler, bizim dncemize paralel olarak Elbannin almasnda da F gurubu metin ierisinde deerlendirilmitir.15 Dolaysyla, hadisin isnat emasnn yapmnda A, B, C, D ve E grubu metinlerine sahip rivayetlerin, kendilerinden daha byk bir edebi btn olduu anlalan F grubundaki rivayetlerle birlikte deerlendirilecei16 ve isnat emasnda her bir rivayetin senetinin yer alaca aa kmaktadr.

B- Hadisin snad emas ve snad Analizi Asndan Durumunceki balk altnda, Yahdlerle Mslmanlarn savandan bahseden riva-

yetin Deccalin k ve snn nzlyle ilgili uzunca hadisin bir paras olduu; 13. Abdrrezzak b. Hemmam, Musannef, XI, 399.14. Mektebetl-slmiyye, Amman-Trs.15. Elbnnin bu almas, F grubunda yer alan Deccalin ortaya k ve snn nzlyle ilgili hadise,

dier hadislerden destek arama mahiyetinde bir alma olup, geni bilgi iin bkz. Elbn, Muhammed Nsruddn, Kssatl-Meshid-Deccl ve nzli s, Mektebetl-slmiyye, Amman-Trs.

16. Bunu sylerken, uzun olan F grubu metninin orijinal ve asl metin olduunu kastetmediimizi belirtmeliyiz. Burada, tahric ettiimiz btn rivayetlerin bir hadisin eitli versiyonlarndan ibaret olduuna ve en uzun versiyonun F gurubu rivayet olduuna dikkat ekmek istiyoruz. Bir rivayetin uzunluu, asla onun orijinal ve asl rivayet olduunu gstermez. Orijini itibariyle uzun olan metin-ler, raviler tarafndan ihtisar ve takti edilmi olabilecei gibi, yine orijinal olarak ksa olan metinler zaman ierisinde ravi mdahaleleri sonucunda genileme eilimi de gstermi olabilir.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 73isnat emasnn Yahd-Mslman savan da konu edinen btn rivayetlerin senetine dayal olmas gerektii sonucuna varmtk. Bu vesile ile, aada verdiimiz isnat emasnn Yahdlerle Mslmanlarn savandan bahsedip aa ve talarn dile gelmesini ifade eden lafzlar muhtev rivayetlere ait olduunu bir kez daha vurgulamakta fayda gryoruz. Zr, aadaki isnat emasnn, Deccalin k ve snn nzlnden bahseden uzunca hadisin muhtasar ve tam metin olarak btn rivayetlerinin senetlerine dayal olduu zannedilmemelidir. Yukarda ismini verdiimiz Elbnnin almasnda da grlecei zere, bu uzun hadis hem tam metin olarak hem de eitli ekillerde ihtisar ve takti edilmek sretiyle kitaplarda tahric edilmitir.

Hadisin hicr ilk drt asra ait kaynaklardan tahric ettiimiz rivayetlerinin senetlerine dayal olarak oluturduumuz isnat emasn aada vermekteyiz. snad emas paralanmakszn bir tek sayfada verilmesi gerektii halde, uzun ve geni hacimli bir yapya sahip olmas nedeniyle paralayarak iki ayr sayfada vermek zorunda kaldk. emada hadisin sahabi ravileri dikkate alndnda, her bir sahabi ravinin ismi altndaki isnat kmelerinin byk oranda birbirinden bamsz olduk-lar grlr. Bu durum, emay paralayarak vermekte bize kolaylk salamtr. Biz isnat emasn paral olarak iki ayr sayfada versek de, ema yap olarak deerlen-dirilirken ve isnat analizi gerekletirilirken btn olarak dikkate alnmas gerekir. Hadisin isnat analizi, isnat emasnn yap olarak deerlendirilmesi ve her bir isnat zincirindeki ravilerin durumlarnn tespiti olmak zere iki aamal incelemeden mteekkildir.

1- snad emasnn Yap Olarak DeerlendirilmesiYukarda belirttiimiz gibi, isnat emasnn yap olarak deerlendirilmesi, onu

parac bir yaklamla deil de btn olarak incelemeyi gerektirir. Zaten, hadisin isnat emasn ina etmenin amalarndan biri de budur. snad emas bu minvalde ele alnd zaman, para niteliindeki isnat zincirleri emann btnne gre deer ifade edecektir. Bu arada, emay btn olarak incelemenin para niteliindeki isnat zincirleri ve ravi isimleri hakknda asla deerlendirmede bulunmamak anlamna gelmeyeceinin altn izelim. Zira, ema mantna gre, btnn oluumuna ve anlamna paralar katkda bulunurken, paralar da btn iindeki konumlarna gre bir anlam ve deer ifade eder. Dolaysyla, btne ait bir para, btn iindeki yerine ve dier paralara nazaran konumuna gre anlam ve nem ifade etmekte-dir. Buna binen, isnat emasn yap olarak incelerken, para mahiyetindeki isnat kmelerini, isnat zincirlerini ve ravi isimlerini emann btn iindeki yerlerine gre ele alp, buradan hareketle emann btn hakknda deerlendirmelerde bulunmaya alacaz.

74

' :g_--~c: (.,

I

't ft7{: ~ ~

'" ~r

--oc t

fL~:

~ 1 t ~

-\+-i .,-= .c~

(~

' .{~

-~ t. ~.

~

-~-! t... k

t

Sleyman Do

Ln ['--

-~

.

~ "' 1::'. >~ q :;: ] "' ~ "' ~ ~ !:2

~

l -~

"' ;;: ~ ~ ~ c ~ .;,

' .E;

J.-)1

~ ~0-!J..y:.

.ili~.Y.~l... ~ ~G

1 ~ c;Y')I .bJh,:_'-!~-" ~.:."'!~ ~':J ~.:r:,J~ clJt.

1 1 1 ~ 1 ..l!..J.:..J-!~5:! >"-"-" ~ .sr>-11 ._?\ ~-.: 1 UL:S ~ r:J~ ,:~ .>! ~ 06-...w!)...;~ - A 'me.,.._ Ebu Muaviye senediyle mevkuftur.

76 Sleyman Doanay

Bizim burada paralardan hareketle btn hakknda ve btnden hareketle paralar hakknda yapacamz deerlendirmeler dorudan hadisin shhati veya zaafyla ilgili deildir. snad emasnn sunduu manzara, genel olarak hadisin rivayet srecini ve servenini ksa yoldan grmemizi salamaktadr. Bu manzarayla ilgili deerlendirmelerden hareketle hadisin shhati veya zaaf konusunda bir sonuca ulamaya almak yanltc olabilir.

snad emas zerinde de grlecei zere, hadisin iki varyant dndaki btn rivayetler merfu hkmndedir. Abdullah b. Amr b. el-As (.65/684) rivayeti Raslullaha ulamayp mezkur sahabide kalmaktadr. Ayn ekilde, isnat emas zerinde iaret ettiimiz gibi, Abdullah b. mer (.73/692) Hayseme (.85/704) el-Ame (.147/764) Eb Muaviye (.183/799) bn Eb eybe (.235/849) rivayeti Raslullaha ulamayp bn merde kalmaktadr.

Herhangi bir hadisin btn senetleri bir arada mtlaa edildiinde, genellikle sahabe ve hatta tbin tabakasnda ravi adedinin birer kii olduu ve bu tabakalarda hadisin hd yolla nakledildii grlr. snadlarn tbin veya ounlukla etbdan sonra dalm gstermesine birok hadiste karlaabiliriz. Bu anlamda, isnat zin-cirlerinin kendisinden sonra dalm gsterdii raviye mterek ravi denilmektedir. snad analizinde mterek ravinin nemi, haber veya hadisin rivayetinin kendisi sebebiyle ve kendisinden sonra yaygnlamasndan17 ileri gelmektedir. Buna gre, mterek ravi haber veya hadisin yaylmasnda byk rol sahibidir. Bir hadisin mterek ravisinin tespiti, ayn zamanda hadisin hangi zaman diliminden veya hangi tabakadan itibaren yaylmaya baladnn tespitine de katk salar.

Aratrma konumuz olan hadis, mterek ravi olgusu bakmndan istisn bir zelliktedir. Hadisin isnat zincirlerinin sahabe, tbin ve etb olmak zere nesil sonra deil de, Hz. Peygamberden itibaren dalma sahip olduu grlmektedir. Hz. Peygamberi mterek ravi diye nitelemek baz anlam sapmalarna yol aabilecei iin, ilgili hadis balamnda Onu mterek kaynak veya mterek anlatc olarak nitelemenin uygun olaca kanaatindeyiz. Hadisin sahabe tabakasndaki ravi adedi Eb Hureyre (.57/677), Eb mme el-Bhil (.86/705), Huzeyfe b. el-Yemn (.36/656), Abdullah b. Amr b. el-As ve Abdullah b. mer olmak zere be kiidir. Grne gre, sahabe arasnda hadis yaygn olarak rivayet edilmi olmaldr. Yine 17. Burada yaygnlama tabiri ile uydurma anlam kastedilmemektedir. yaygnlamadan maksad-

mz, hadisin ayn tabakada birden fazla ravi tarafndan rivayet edilmesidir. lk dnemlerin, zellikle Hz. Peygamber, sahabe ve ksmen tabin dnemlerinin imkn ve artlar dikkate alndnda, btn hadislerin ksa bir zaman diliminde yaygnlk kazanmas mmkn deildir. Hadis rivayet sistemi ve rivayetle ilgili teknik imknlar zamanla olgunlatna gre, hadislerin sahabe ve tabin tabasndaki ravi adedinin ounlukla birer kii olmas ve sonraki tabakalarda ravi adedinin artmas (isnad zincirlerinin kollara ayrlmas) son derece doaldr.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 77sahabe tabakasn incelediimizde Ebu Hureyre ve Abdullah b. merin mterek ravi olduklar grlmektedir. Ayn ekilde, hadisin Eb mme el-Bhil isnat kmesinde daha sonraki tabakalardan biri olan Damra b. Reba (.202/817) da mterek ravi konumundadr.

Sahabeden sonraki tabin tabakasnda ravi says Eb Zra b. Amr, Zekvn (.101/719), el-Arec (.117/735), Amr b. Abdullah el-Hadram, Mekhl (.112/730), Eb Seleme (.94/713), Slim b. Abdullah (.106/724), Hayseme (.85/704) ve Nfi (.117/735) olmak zere toplam dokuz kiiye ulamaktadr. Buna gre, tbin taba-kasnda hadisin daha yaygn olarak rivayet edildii grlmektedir. Mterek raviden itibaren dalm gstermi olan isnadlar, daha sonraki tabakalarda belli ravilerden sonra da dalm gsterirse, bu ravilere ksm mterek ravi denilmektedir. Buna gre, hadisin mterek ravileri konumundaki Eb Hureyre ve Abdullah b. mer isnat kmelerinde ksm mterek ravilerin varolduunu grmekteyiz. Eb Hureyre el-Arec varyantnda Abdullah b. Zekvn (.130/747), Abdullah b. mer varyantnda Salim b. Abdullah ksm mterek ravi olmakla birlikte, kendisinden sonra Zhr de ksm mterek ravi konumundadr. Ayn ekilde, Abdullah b. mer varyantnda Nafiin ve Nafiden sonra Ubeydullah b. merin (.147/764) ksm mterek ravi olduklar grlmektedir. Hadisin isnat emasndan hareketle daha ok mterek ravi ismi zikretmek mmkndr. Konuyu datmamak iin bu kadaryla yetinmeyi uygun grmekteyiz.

snad emasnn yapsyla ilgili hususlardan biri de tersten ksm mterek ravi olgusudur. Nasl ki, isnat zincirlerinin kendilerinden sonra dalm gsterdii ravilere mterek ravi deniliyorsa, bir rivyeti iki veya daha fazla eyhten alp onu bir veya daha fazla talebeye aktaran raviye de tersten ksm mterek ravi denilir.18 snad kmelerindeki tersten ksm mterek ravinin nemi, birka eyhten dinle-mek sretiyle ilgili rivyetin doruluunu teyid etmesinden ileri gelmektedir. Ayn hadisi birka hadis eyhinden dinleyen bir ravi, metin ve senet asndan rivayetin kontroln de yapm olmaktadr. Bu demektir ki, kontrol ilemiyle birlikte rivayetin doruluu da aratrlmtr.

Hadisin Huzeyfe b. el-Yemn rivayetinde shk b. Eb Ferve (.144/761) ve bn Sbrun (.200/815) rivayetlerinin kendisinde birlemesi hasebiyle Sveyd b. Abdlazz (.194/810) tersten ksm mterek ravidir. Yine, hadisin mevkf rivayeti olan Abdullah b. Amr b. el-As (.65/684) Eb Seleme (.94/713) Sad b. Eb Hill (.149/766) Halid b. Yezd (.139/756) varyantndaki bn Leha (.174/790) ve Leys b. Sad (.175/791) rivyetlerinin ve ayrca Abdullah b. mer (.73/692) Slim b.

18. Juynboll, G.H.A., snad Analiz Metodlar: Kadn Kart Birka Rivyet rnei, snad Analiz Yntemleri (Der. ve ev. Salih zer), Ankara Okulu Yaynlar, Ankara-2005, s. 76.

78 Sleyman Doanay

Abdullah(.106/724) Zhr (.124/742) Ynus b. Yezd (.159/776) rivyetinin Abdullah b. Vehbde (.197/812) birletii grlmektedir. Bu demektir ki, Abdul-lah b. Vehb hadisi hem bn Leha, hem Leys b. Sad, hem de Ynus b. Yezd olmak zere ayr hocadan dinlemi ve Nuaym b. Hammd (.288/901) ve Harmele b. Yahyya (.244/858) aktarmtr. Dolaysyla, Abdullah b. Vehb tersten ksm mterek ravidir. Abdullah b. mer Slim b. Abdullah Zhr diye devam eden isnat zincirinde Zhrnin talebelerinden yeeninin (Muhammed b. Abdullah b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdullah b. ihb (.157/774) rivayeti ve Slih b. Keysn brahim b. Sad (.185/801) rivayeti tersten ksm mterek ravi olan Yakub b. brahimde (.208/823) birlemektedir. Yine, Abdullah b. mer isnat kmesinde bn Eb eybenin (.235/849), hadisi Eb sme (.201/816), Eb Muviye (.183/799) ve Muhammed b. Bir (.203/818) olmak zere ayr eyhten rivayet ettii ve Mslime aktard grlmektedir. Buna gre, bn Eb eybe tersten ksm mterek ravidir. Tersten ksm mterek ravi balamnda isnat emasnn deerlendirilmesine baka musannifleri de dahil edecek olursak rnekleri oaltmamz pekl mmkndr. Biz, imdilik bu kadarn yeterli grmekteyiz.

Metin olgusu da asla isnat emasnn yapsndan bamsz deildir. Hadise ait rivayet metinlerini isnat emasnn temelinde yer alan yap talar gibi yorumlaya-biliriz. Zr, isnat emasn in iin tahric ettiimiz rivayetlerin inceleme konumuz olan hadise aidiyetini belirlemede dayandmz yegne unsur, lafz ve manasyla birlikte metindir. Herhangi bir rivayetin hadise aidiyetini ncelikle metinden yola karak belirlemi olmamz, isnat emasn in basamaklarndan ilkinin metin olduu anlamna gelir.

Yukarda verdiimiz isnat emasnda, musannif ravilerin isimleri altnda hadisi tahric ettiimiz kaynaklara iaret ederken parantez iinde A, B, C, D, E ve F iaret-lerini kullandk. Bunlar, daha nce gruplar halinde verdiimiz rivayet metinlerine iaret etmektedir. Dolaysyla, isnat emasnda hadisin tahricini zikrettiimiz yer-lerde parantez iinde kullandmz harf iareti, referansta bulunduumuz kitabn ilgili bbnda veya sayfasnda hangi gruptaki metnin varolduunu gstermektedir. Mesel, hadisin Eb Hureyre Eb Zra Ammra b. Kakaa Cerr (.188/804) shak b. Rhuveyh (.238/852) Buhr (.256/870) isnat zincirinde biri shak b. Rhuveyhin Msnedi I, 233 iin, dieri Buhrnin Sahihinin Cihad ve Siyer kitbnn 94. bb iin (A) iaretini kullandk. Bu, her iki kaynan ilgili sayfa ve bbnda A gurubundaki metnin varolduunu gstermektedir.

snad emasn btn olarak incelediimizde dikkatimizi eken ilk ey, genellikle belli metin gruplarnn belli isnat kmelerine gre dalm gstermesidir. Hadisin Eb Hureyre rivyetini tahric eden drt musannef eserin alt yerinde A grubu metin

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 79bulunurken, Abdullah b. mer rivayetini tahric eden eserlerde de ounlukla A grubu metnin varolduu grlmektedir. Hadisin Abdullah b. mer versiyonunu biraz daha dikkatlice incelediimizde ounluu A grubu olmakla birlikte, B ve C grubu metinlerin de varl gze arpmaktadr. Abdullah b. mer rivayetinin Zhrden itibaren dalm gsteren isnadlarnn hepsi, Salim b. Abdullah mer b. Hamza Eb sme (.201/816) eklinde devam eden isnat zinciri ve Nafinin ismi altndaki isnat kmesi A grubu metne sahiptir. Yine, Abdullah b. mer rivayetinin Hayseme (.85/704) Ame (.147/764) Eb Muviye (.183/799) isnat zinciri B grubu ve Salim b. Abdullah Muhammed b. Talha (.111/729) Muhammed b. shak (.151/768) Muhammed b. Seleme (.192/808) isnat zinciri C grubu metne sahiptir. A, B ve C grubu metinler hadisin en ksa versiyonlardr. Hepsinde Mslmanlarla Yahdlerin sava, Yahdilerin Mslmanlardan kamas ve aa, ta arkasna sak-lanmalar ortak noktalar olmakla birlikte, aralarndaki tek fark Hz. sann nzul ve Deccalin ksa da olsa zikredilip zikredilmemesidir. Dolaysyla, bu gruptaki metinler arasnda hacim ve lafz olarak geni apta farkllklarn mevcut olmamas, aslnda Abdullah b. mer rivayetlerinin mterek metne sahip olduu eklinde yorumlanabilir.

Hadisin Huzeyfe b. el-Yemn ve Abdullah b. Amr b. el-As rivayetleri E grubu metne, Eb mme el-Bhil rivayetleri ise F grubu metne sahiptir. Bu durum, sahab ravilerine gre deerlendirildiinde her bir isnat kmesinin kendi iinde mterek metne ve homojen bir yapya sahip olduunu gstermektedir. Hadis rivayeti a-sndan deerlendirildiinde, isnat kmelerinin kendi iinde mterek metinlere sahip olmas, sahabi ravilerden musanniflere gelinceye kadar, belli isnat yaplar dahilinde belli metin gruplarnn titizlikle rivayet edilip muhafaza edildii eklinde yorumlanabilir. Baka bir ifade ile, Eb Hureyre ekolnde A grubu, Abdullah b. mer ekolnde az da olsa B ve C ile birlikte- genellikle A grubu, Huzeyfe b. el-Yemn ve Abdullah b. Amr b. el-As ekollerinde E grubu, Eb mme el-Bhil ekolnde ise F grubu metinler titizlikle rivayet edilip muhafaza edilmitir. Metinlerin titizlikle rivayet edilip muhafaza edildiinin en byk delili, Ahmed b. Hanbel, Nuaym b. Hammad ve Mslim gibi farkl sahabilerden rivayette bulunan musanniflerin, her bir sahabiye ait metin grubunu kitaplarnda tahric etmi olmalardr.

snad emas zerinde hadisi tahric ettiimiz eserleri dikkatle inceleyecek olursak, hadisi tahric eden en erken tarihli eserin Mamer b. Raidin (.151/768) el-Cmii olduunu grrz.19 snad emasnda kaynak olarak Abdrrezzakn Musannefini vermi olsak da, Mamerin el-Cmii Abdrrezzakn Musannefinin 19. Abdullah b. mer Salim b. Abdulah Muhammed b. Talha Muhammed b. shak varyantndan

hareketle, hadisin bn shakn (.151/768) Sresinde bulunabileceini dnmemize ve aratr-mamza ramen, Srede hadisin herhangi bir rivayetine rastlam deiliz.

80 Sleyman Doanay

son cildinde yer ald iin belirtilen cilt ve sayfa numaras hadisin el-Camideki yerine iaret etmektedir. Verilen bu bilgiler isnat emas ile birlikte deerlendiril-diinde, elde mevcut verilere gre en erken tarihli eserdeki rivayet A grubundaki metni ihtiva etmektedir.

Netce itibariyle, isnat emasna gre sahabe tabakasnda hadisin yaygn ola-rak rivayet edildii, tabin ve daha sonraki tabakalarda rivayetin daha da yayld, sahabe tabakasnda mterek ravi olgusunun varolduu, daha sonraki tabakalarda ksm mterek ravilere ve tersten ksm mterek ravilere rastland grlmektedir. snad emasnn incelenmesi neticesinde mterek, ksm mterek, tersten ksm mterek ravilerin varlnn tespiti, yapsal olarak isnat zincirlerinin birbirini des-tekledii eklinde yorumlanabilir. Fakat, emann bu ekilde yapsal olarak izahnn, hadisin isnat asndan shhati konusunda bizi kesin sonulara ulatrmayacann da farknda olmalyz. Btn isnat zincirlerindeki raviler tek tek incelenip hakla-rndaki cerh-tadil hkmleri ve biyografik bilgiler dikkate alnmadan hadisin isnat asndan shhati hakknda yorumda bulunmak doru olmaz.

snad emasnn yaps hakknda yapm olduumuz bu genel deerlendirmeden sonra, hadis rivayeti asndan ravilerin durumlarnn tespitine almamz, hadisin isnadnn shhati konusunda daha somut bilgilere ulamamz salayacaktr.

2-Hadis Rivayeti Asndan Ravilerin Durumlarnn Tespitisnad emas zerinde de grld gibi, hicr ilk drt asrlk zaman zarfnda

hadis olduka kabark sayda kii tarafndan rivayet edilmitir. Buna gre, isnat analizine ynelik olarak emada yer alan btn ahslarn biyografik bilgileri ve cerh-tadil asndan durumlar incelenecektir. snad analizinde net sonular ortaya koyabilmek ve konuyu ravilerin biyografik ve cerh-tadil bilgileriyle bomamak iin, cerhedilen raviler hakknda ksa bilgiler vererek, hangi isnat zincirlerinin pheli veya zayf olduuyla ilgili sonular ortaya koymak istiyoruz. Bu demektir ki, rivyet asndan sika durumda olan ve hakknda cerh ifadesi bulunmayan ravilerle ilgili tek tek deerlendirme yaplmayacak, gerekirse sika ravilerden mteekkil isnat zincirleri hakknda genel bir deerlendirmeyle yetinilecektir. Bizim burada cerhe urayan raviler hakknda bilgiler vermemiz, o ravilerin ve isimlerinin yer ald isnat zincirlerinin cerh sebebiyle tamamen zayf olduu anlamn tamamaktadr. Zaten, cerhe urayan ravileri, tadil edenlerin de bulunduunu dikkate alacak olursak, yeri geldike raviler hakknda cerh bilgilerinin peinden tadile ilikin bilgileri de vereceiz. Buradan hareketle, cerh-tadil dengesini de dikkate almak sretiyle, raviler ve onlarn isimlerinin getii isnat zincirlerinin shhati hakknda yorumlarmz yapacaz.

Bir ravinin hadis rivayeti asndan durumunun tespiti noktasnda, temelde

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 81ravilerin biyografilerine ve cerh-tadiline ilikin literatre dayanmak esastr. Bunun iin ilgili literatrden durumlar aratrlan ravilerle ilgili baz bilgiler toplanr. Detaylarna girmeden ksaca ifade edecek olursak, ravilerin kimliklerinin tehis ve tespiti iin tam isim, knye ve lkablar, (varsa doum ve) lm tarihleri, hoca ve talebeleri, cerh-tadil imamlarnn ravi hakkndaki grleri dikkate alnr. Ayrca, ravilerin biyografileri incelenirken, aratrma konumuz olan hadisle ilgili deerlen-dirmelerde faydal olabileceini dndmz detay trnden baka bilgiler de dikkate alnmaldr. Zikrettiimiz bu ilemler, isnat emas zerinde ismi grlen her bir ravi hakknda titizlikle yrtlm; gerektiinde faydalanmak zere detay trnden bilgilerin saklanmasna ve gz nnde tutulmasna zen gsterilmitir. Bu bakmdan, yukardaki paragrafta zikrettiimiz snrlar dahilinde, durumlarnn tespitine alacamz ravilerle ilgili bilgiler ve isnat zincirlerine dir bizim yorumla-rmz, uzun soluklu aratrma ve inceleme ilemlerinin bir hlsasndan ibarettir.

Hadisin Eb Hureyre (.57/677) Zekvn [Eb Salih](.101/719) Sheyl b. Eb Salih [Zekvn] (.138/755) Yakb b. Abdurrahman (.181/797) Kuteybe b. Said (.240/854) isnat zincirindeki20 Sheyl b. Eb Salih [Zekvn] cerhedilmitir. Zehebnin ifadesine gre, byk hfzlardan biri olmakla birlikte, hastalk sebebiyle hafzas deimitir. Sfyn b. Uyeyne Sheyl b. Eb Salihi hadiste salam adde-derdik. derken, Ahmed b. Hanbel hadisinin dzgn olmadn, Yahya b. Man ise hadisinin huccet olmadn sylemilerdir. Eb Hatim, Sheylin hadisinin yazlabileceini fakat ihticac edilemeyeceini sylemitir. Sheylin cerhedildiine ilikin bu bilgilerin yannda, bir baka sznde bn Man, Sheylin sika olduunu ifade etmi; Nes bir saknca olmadn ( ) belirtmi; bn Adiy, Sheylin imamlarn rivayette bulunduu bir nshas olduunu ve sakncal olmayp salam biri olduunu sylemitir.21 Sheyl b. Eb Slih hakknda verilen bu bilgiler sadece cerhe ilikin ve tek ynl olmayp, ayn zamanda gvenilir biri olduu da belirtil-mektedir. Sheylin cerhedilmesine sebep olan husus ise, yukarda grld gibi hastalk sebebiyle hfzasnn sonradan deimi olmasdr. Sheylin ilgili rivayeti hastalndan nce mi yoksa sonra m naklettiinin tespiti eldeki verilere gre mmkn olmad iin, rivayet metin olarak deil de senet asndan phelidir. Zr, rivayet metninin A grubu metne sahip olan dier rivayetlerle uyum iinde olduu grlmektedir.

Hadisin bu varyantna dir ilgin bir husus ise, Ahmed b. Hanbelin Sheyl hakknda hadisinin dzgn olmadn syledii belirtildii halde, her nedense onun 20. Bu isnat zinciri ksm dzeyde de olsa bir ile isnad niteliindedir. snad zincirinde grld

zere, Sheyl b. Eb Salih, hadisi babas Zekvn Eb Salihten almtr. 21. Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osmn b. Kaymz, Siyeru almin-nbel (thk. uayb el-Arnat

ve Muhammed Nuaym el-Arguss), Messesetr-risle, Beyrut-1413, V, 459.

82 Sleyman Doanay

vastasyla kendisine ulaan bu rivyeti kitabna almtr. Bu, Ahmed b. Hanbelin Sheyli cerhettiine ilikin bilgi ile Sheyl vastasyla gelen bu rivayeti kitabna almas arasnda ak bir elikinin olduunu gstermektedir. Burada, hadisin bu versiyo-nunun tenkidi balamnda Ahmed b. Hanbelin Sheyl hakkndaki cerhi mi, yoksa rivayeti kitabnda tahric etmesi mi dikkate alnacaktr? gibi bir problem karmza kmaktadr. Ahmed b. Hanbelin Sheyli cerhettii ile ilgili bilginin trh deeri olsa bile, rivayetin tenkidi ve deerlendirilmesi bakmndan Ahmedin kitabndaki tutumu, yani rivayeti kitabna alm olmas tercih edilecektir. Zr, Ahmedin Sheyli cerhetmi olmas dolayl bir bilgi iken, rivayeti kitabna almas bizzat gzlerimizle grp okuduumuz dorudan bir bilgi niteliindedir. Netice itibariyle, Ahmed b. Hanbelin Sheyl vastasyla gelen bu rivayeti kitabnda tahric etmesi, rivayetin deeri hakknda onun olumlu bir kanaatte olduunu gstermektedir.

Eb Hureyre [Abdurrahman b. Hrmz] el-Arec (.117/735) Abdullah b. Zekvn [Ebuz-Zind] (.130/747) Virk [b. mer b. Kleyb] Ali [b. Hafs] senetinde, Virk [b. mer b. Kleyb]in sika olduu belirtilmekle birlikte, hakknda cerh ifadeleri de kullanlmtr. Virk hakknda Ahmed b. Hanbel, sika ve sahibu snnet derken; bn Man bir rivayette sika, dier bir rivayette slih olduunu sylemitir. Muaz b. Muaz ondan vgyle bahsederken; Eb Zra, Virkn hocas Ebuz-Zinddan rivayette onun dier talebelerinden daha salam olduunu sylemitir. Eb Hatim, ubenin Virkdan vgyle bahsettiini nakletmitir. ncelemelerimize gre, Virk hakknda yaplan cerh, kesin olmamakla birlikte onun irc dncesine sahip olduu ve isnadlarnda hata bulunan baz hadisler rivayet ettii ynndedir.22

Virk [b. mer b. Kleyb]in irca dncesine sahip olduu ynnde cerh bulunsa da, bunun inceleme konumuz olan hadise etkisi sz konusu deildir. nk, isnat emasnda da grld zere, ilgili rivayeti Abdullah b. Zekvndan sadece Virk deil, ayn zamanda Zide [b. Kudme] (.161/778) de nakletmektedir. Dolaysyla, Zidenin rivayeti Virkn rivayetine mtbet etmektedir. Virkn isnadlarnda hata bulunan baz hadisler rivayet ettiiyle ilgili cerh, hadisin bu isnadla rivayetini pheli hale getirmektedir. Verilen bilgiler dikkate alndnda, bu phenin aslnn olmad grlr. Zir, Zide [b. Kudme]nin de hadisi bu isnadla rivayet etmesi ve bunun yannda, mam Buhrnin Eb Hureyrenin isnadlarnn en sahihinin Eb Hureyre el-Arec Abdullah b. Zekvn [Ebuz-Zind] isnad olduunu belirtmesi,23 bu phenin aslnn olmad eklinde yorumlanabilir.

Hadisin cerh kaynakl tenkide konu olabilecek bir baka isnad, Eb mme 22. snadlarnda hata bulunan baz hadisler rivayet ettii ynndeki cerh, bn Adiyden gelmekle birlikte,

ayn zamanda bn Adiy, Virkn geri kalan hadislerinde bir saknca olmadn da sylemitir. Bkz. bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln, Tehzbt-tehzb, Drul-fikr, Beyrut-1984, XI, 101.

23. Zeheb, Siyer, V, 446.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 83el-Bahl (.86/705) Yahya b. Eb Amr e-eybn (.148/765) smail b. Rafi Eb Rfi Abdurrahmn [b. Muhammed b. Ziyd] el-Muhrib (.195/811) Ali b. Muhammed [b. shk et-Tanfis] (.233/847) isnaddr. Bu isnat zincirinde tenkide konu olan ravilerden ilki, Yahy b. Eb Amr e-eybndir. Mnekkidler tarafndan sika ve doru szl olduu belirtilmitir.24 Fakat, bn Hacer sika olduunu belirtmekle birlikte, sahabeden rivyetinin mrsel olduunu da ilave etmitir.25 bn Hacerin verdii bu bilgiyi, isnat emas zerinde de mhade etmek mmkndr. snad emasnda da grld gibi, Yahy b. Eb Amr e-eybnnin Eb mmeden yapt rivayetin mrsel olma ihtimali son derece yksektir. Zaten, bn Hacerin vermi olduu bilgiyi de kontrol mahiyetinde rical kitaplarndan yaptmz ara-trmalarda, Eb mme ile Yahy arasnda hoca-talebe ilikisini tespit edememi olmamz, verilen bu bilginin doruluunu desteklemektedir.

Eb mme isnadnda cerhedilen bir dier ravi smail b. Rf Eb Rfidir. Ahmed b. Hanbel ve Yahy b. Manin hadisinin zayf olduunu syledikleri, bir baka rivyette de Yahya b. Manin Leyse bi ey hkmn verdii belirtilmitir. Nes, metrkl-hads olduunu ifade etmitir.26 Bu isnadda cerhedilen ravilerden birisi de Abdurrahmn [b. Muhammed b. Ziyd] el-Muhribdir. Her ne kadar, bn Man ve Nes, Abdurrahmann sika olduunu belirtmilerse de, Eb Htim sikalardan rivayetinde doru szl olduunu, fakat, mehul kiilerden mnker hadisler rivayet ettiini sylemitir. bn Sad, onun sika olmakla birlikte hatasnn ok olduunu belirtmitir. Ahmed b. Hanbel ise tedlis yapan biri olduunu ifade etmitir.27 Verilen bu bilgiler nda, Eb mme isnadnn bu varyantnn cerhten ve zaaflardan uzak olmad, hatta, dier metinlerle uyum arzetmesi hasebiyle metin asndan olmasa bile, senet olarak zayf olduu ortaya kmaktadr.

Huzeyfe b. el-Yemn isnadndaki baz raviler de cerhedilmitir. Bu ravilerden biri Mekhl (.112/730)dr. cl sika olduunu belirtmitir.28 Biyografik eserlerden hoca ve talebelerini aratrmamza ramen, Mekhln hocalar arasnda Huzeyfe b. el-Yemna rastlam deiliz. Ayn durum, Mekhln isnadda talebeleri olarak

24. Mizz, Ebul-Haccc Yusuf b. ez-Zek, Tehzbl-keml (thk. Ber Ivd Marf), Messesetr-risle, Beyrut-1980, XXXI, 482; Zehebi, Mznl-itidl f nakdir-ricl (thk. Ali Muhammed Muavvz ve Adil Ahmed Abdlmevcud), Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut-1995, VII, 208-209.

25. bn Hacer, Takrbt-tehzb (thk. Muhammed Avvme), Drur-red, Suriye-1986,I, 595.26. bn Eb Htim, Abdurrahmn, el-Cerh vet-tadil, Dru ihyit-trsil-Arab, Beyrut-1952, II,

168; bnl-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed, ed-Duaf vel-metrkn (thk. Abdlkd), Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut-1406, I, 112; Zeheb, Mznl-itidl, I, 384.

27. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, VI, 238.28. cl, Ebul-Hasen Ahmed b. Abdullah, Marifets-sikt (thk. Abdlalm Abdlazm el-Bestv),

Mektebetd-dr, Medne-1985, II, 295.

84 Sleyman Doanay

zikredilen shak b. Eb Ferve (.144/761) ve [Muhammed b. uayb] bn Sbbr29 (.200/815) iin de sz konusudur. Mekhln talebeleri arasnda bu iki ravinin ismine de rastlam deiliz.30 Eb Htimin Eb Mshire ynelttii Mekhul sahabeden hi kimseyi iitti mi? sorusuna, Eb Mshirin Enesten iitti. cevabn vermesi; Tirmiznin, Mekhln Vsile b. el-Eska, Enes ve Eb Hind ed-Dryi iittiini, bunlardan bakasndan semann olmadn sylemesi,31 Mekhln hocalar arasnda Huzeyfe b. el-Yemnn olmad eklindeki kanaatimizi desteklemektedir. Kald ki, Eb Bekir el-Bezzr da, Mekhln Ubde, mmd-Derd, Huzeyfe, Eb Hureyre gibi sahablerden semnn olmadn, dolaysyla bu sahabilerden mrsel rivayette bulunduunu sylemitir.32

Huzeyfe b. el-Yemn isnadnda Mekhln talebeleri arasnda zikredilen, fakat talebeleri arasnda rastlayamadmz shak b. Eb Fervenin rivayetinden Ahmed b. Hanbel nehyetmi,33 Yahya b. Man onun hibir deer ifade etmediini ve yalanc (kezzb) olduunu sylemi, Eb Zra rivayetinin terk edilmesi gerektiini ifade etmitir.34 Ali b. el-Medin mnkerul-hads olarak nitelendirirken,35 Nes metrkul-hads olduunu sylemitir.36 Yine, isnadda Mekhln talebesi olarak zikredilen, fakat onun talebeleri arasnda ismine rastlayamadmz bn Sbbr hakknda verilen bilgiler, hadisin bu rivayetinin mrsel ve munkat olduunun bir baka delilidir. Belirtildiine gre, Muhammed b. uayb b. Sbbrun doumu hicr 116 yldr.37 Buna gre, Mekhl (.112/730) onun doumundan nce lmtr. Dolaysyla bn Sbbrun Mekhlden iitmi olmas mmkn deildir. Huzeyfe b. el-Yemn rivayetinin cerhedilen bir dier ravisi Sveyd b.Abdlaziz (.194/810)dir. Ahmed b. Hanbel, onun metrkul-hads olduuna hkmetmekle birlikte, Yahya b. Man deersiz olduunu sylemitir.38 Nes zayftr derken, bn Hibbn hatasnn 29. Tam ad Muhammed b. uayb b. bbr el-Emev olup, Eb Abdillah ed-Dimek knyesiyle

de anlmaktadr. bn Sbbr denilen ahsn bu kiiden bakas olmas mmkn deildir. Btn aratrmalarmza ramen Mekhln talebeleri arasnda bn Sbbr denilen birine rastlayamadk. Fakat, Muhammed b. uayb b. bbr isimli ahs, yle anlalyor ki, Nuaym b. Hammdn Fiten isimli eserine Sbbr olarak girmitir. Nitekim Sbbr kelimesinin bbr olarak sylendiine ilikin bilgi de mevcuttur. Bkz. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadil, IX, 223.

30. Mekhln hoca ve talebelerine dair en geni listeye bkz. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, X, 258.31. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, X, 258. 32. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, X, 259.33. Buhr, Muhammed b. sml, et-Trhul-kebr (thk. Es-Seyyid Him en-Nedv), Drul-fikr, I,

396.34. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadil, II, 227.35. bn Adiy, Abdullah, el-Kmil fi duafir-ricl (thk. Yahy Muhtr azv), Drul-fikr, Beyrut-

1988, I, 326.36. bn Adiy, el-Kmil fi duafir-ricl, I, 327.37. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, IX, 198.38. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, IV, 238.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 85ok ve vehimli olduunu sylemitir.39 Bunlara ilaveten, baka mnekkidlerin de Sveyd b. Abdlazzin zayf olduu ynnde tenkidleri mevcuttur.40 ncelemelerimiz neticesinde, hadisin Huzeyfe b. el-Yeman rivayetinin ravileri arasnda hoca ve talebe ilikisinin mevcut olmamasndan dolay mrsel ve munkat olduu, ravilerinin de cerhten zde olmamalar nedeniyle zayf olduu ortaya kmaktadr.

Abdullah b. Amr b. el-As rivayetinin, Hz. Peygambere ulamayp mevkuf olduu grlmektedir. Sahabenin, kendi akl yrtmesi ile bulamayaca, ancak Hz. Peygamberin haber vermesi ile bilecei konularda konumas, hkmen merfu olmaktadr. Hadisin ierii, ister hakkat anlamnda alnsn isterse mecaz olarak yorumlansn,41 Hz. Peygamber dndaki birinin kendi aklyla nfz edebilecei nitelikte deildir. Bu bakmdan, Abdullah b. Amr b. el-As rivayeti hkmen merfu olarak yorumlanabilir. Fakat, deineceimiz zere, bu rivayetin isnat asndan problemli ve zayf olmas, hkmen merfu eklinde yorumlanmasna engel te-kil etmektedir. Abdullah b. Amr b. el-As rivayetinin ravilerinden Hlid b. Yezd (.139/756) ve Abdullah b. Vehb b. Mslim (.197/812) dndakilerin cerhedildii grlmektedir. Eb Seleme (.94/713) ile Said b. Eb Hill (.149/766) arasnda hoca-talebe ilikisini tespit edemeyiimiz, Said b. Eb Hillin vehimli olduunun ve Eb Seleme ile karlamadnn (dolaysyla ondan bir ey iitmediinin) sylenmesi,42 Leys b. Sadn gevek biri olduunun belirtilmesi43 ve Abdullah b. Lehann da telkin kabul eden zayf biri olduunun ve hadisiyle ihticac edileme-yeceinin ifade edilmesi,44 Abdullah b. Amr b. el-As isnat zincirinin problemli ve salam olmadnn gstergeleridir. snad salam olmayan bu rivayetin Abdullah b. Amr b. el-Astan rivayeti pheli olduu gibi, bu phe hkmen merfu olgusunu da ortadan kaldrmaktadr.

Abdullah b. mer (.73/692) Slim b. Abdullah (.106/724) Zhr (.124/742) Mamer (.151/768) isnadnn devamndaki mehur hadis imam Abdrrezzak b. Hemmm (.211/826), grme duyusunu kaybettikten sonra telkine maruz kald iin cerhe konu olmutur. fadeye gre, kendi kitabnda bulunmayan hadisleri bile telkin neticesinde kabul eder olmutur.45 Abdrrezzak hakknda dile getirilen grme duyusunu kaybetme sebebiyle telkne maruz kalma ynndeki cerhin, kesin 39. bnl-Cevz, ed-Duaf vel-metrkn, II, 33.40. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, IV, 242.41. bn Hacer, Fethul-br (thk. Muhammed Fuad Abdlbk ve Muhibbddn el-Hatb), Drul-

marife, Beyrut-1379, VI, 610.42. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, IV, 83; Al, Eb Sad b. Halil b. Keykeld, Camiut-tahsl (thk. Hamdi

Abdlmecd es-Selef), Aleml-ktb, Beyrut-1986, 185.43. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, VIII, 414-416.44. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, V, 329-331.45. Zeheb, Mzn, c. IV, s. 343.

86 Sleyman Doanay

olmamakla birlikte, sz konusu isnat zinciri hakknda bir hkm ifade edemeye-ceini belirtmeliyiz. nk, hicr 126 senesinde doan Abdrrezzakn Mamere talebelii yirmili yalarnda,46 yani hicr 140l yllarda olmutur. Belirtildiine gre, Abdrrezzakn grme duyusu hicr 200 senesinden nce salamdr. Bu yldan sonra kendisinden yaplan rivayetler sema asndan zayftr.47 Dolaysyla, Abdrrezzakn ilgili rivayeti Mamerden nakli hicr 200 senesinden ok ncelere dayand iin, bu konuda onun telkine maruz kalmas pek muhtemel grnmemektedir. Kald ki, hadisi Abdrrezzaktan rivayet eden Abd b. Humeyd (.249/863) sika ve salam biridir.48 Sika ve salam birinin telkinde bulunmayaca ise aktr.

Abdullah b. mer Slim b. Abdullah Zhr bn Ehiz-Zhr (Muhammed b. Abdullah b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdullah b. ihb (.157/774) Yakb b. brahm b. Sad (.208/823) isnadnda, Zhrnin yeeni olan Muhammed b. Abdullah b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdullah b. ihb cerhe maruz kalmtr. Fakat, onun hakkndaki cerh ifadelerinin ar olmadn ve kendisini tevsk eden kiilerin de bulunduunu belirtmeliyiz. Bir rivayete gre Yahy b. Manin kuvvetli olmadn syledii, bir baka rivayete gre salih (dzgn) olduunu syledii nakledilmitir. Dier bir rivayette ise, Yahya b. Manin onun hakknda Zayftr, hadisiyle ihticac edilmez. dedii belirtilmitir. Eb Htim, Kuvvetli olmamakla birlikte, hadisi yazlr. demitir. Muhammed b. Abdullah hakknda bu cerh ifadelerinin yan sra kendisinde bir saknca olmayp salihul-hads ve sika olduu ynnde tadil ifadeleri de bulunmaktadr.49 Cerh ifadelerinden yola karak Muhammed b. Mslimin tamamyla zayf biri olup rivayetine gvenilemeyecei eklinde bir kanaat belirt-memiz doru olmaz. Kald ki, hakknda kullanlan cerh ifadeleri mfesser (niin cerhedildii belirtilmi) deildir ve kullanlan tadil ifadeleri sika biri olabilecei konusunda ak bir kap brakmaktadr.

Hadisin Abdullah b. mer varyantnn cerhten azde olmayan bir baka isnat zinciri, Salim b. Abdullah Muhammed b. Talha (.111/729) Muhammed b. shk (.150/767) Muhammed b. Seleme b. Abdullah Ebul-Esba [Abdlaziz b. Yahy el-Harrn] (.235/849) Eb Ukayl [Enes b. Selem el-Havln] eklindeki isnat zinciridir. Bu isnat zincirinin ravileriyle ilgili yaptmz aratrmalar sonucunda, Muhammed b. shak ve Ebul-Esban cerhedildiklerini grmekteyiz. bn shk diye de anlan ve mehr es-Sretn-nebeviyye isimli eserin sahibi Muhammed b. shak hakkndaki tek cerh ifadesi, mam Mlikin Deccallerden bir deccaldir. cmlesidir. Buhr, Malikin bn shak hakkndaki konumalarn akranlarn birbiri hakkndaki 46. Zeheb, Mzn, c. IV, s.342.47. Zeheb, Mzn, c. IV, s.342.48. Mizz, Tehzbl-keml, c. XVIII, s. 527.49. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, IX, 248.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 87konumalar balamnda ele alm ve Malikin bn shak hakkndaki szn genel nitelikli bir sz deil de cz bir konuyla alkal olarak deerlendirmitir.50 Kald ki, Ali b. el-Medin, Rasulullahn hadislerinin medr olan alt kiinin ismini zikrettikten sonra, bu alt kiinin ilminin oniki kiiye getiini ve bunlardan birinin de bn shak olduunu belirtmitir.51 Zhrnin onun hakknda Benden sonra bn shak olduu mddete Mednede ilim zil olmayacaktr. dedii rivayet edilmitir.52 bn shak hakkndaki tadil ifadelerini oaltmak mmkndr.53 Biz bu kadaryla yetinmekle birlikte, onun hakknda Malikin yapt cerh, Buhrnin de deerlendirmesinde olduu gibi, zel bir konuya binen akranlarn birbirleri hakknda konumasndan ibaret olsa gerektir. Akranlarn birbirleri hakkndaki cerh ifadelerinin ise, ihtiyatla karlanmas gerektii bilinen bir husustur.

Senedde ismi geen Ebul-Esba [Abdlaziz b. Yahy el-Harrn]yi Buhri zayflar arasnda zikretmi ve hadisinin alnmayacan sylemitir.54 bn Hacere gre ise, Ebul-Esba doru szl olup vehme kaplm olmas ihtimal dahilindedir.55 Buhrnin cerhinin mfesser olmad ak olmakla birlikte, her insann az veya ok vehme kaplmas ihtimal dahilindedir. Kald ki, bn Hibbn, onu es-Sikt isimli eserinde zikretmi;56 bn Adiy, rivayetinde saknca olmadn sylemitir.57 Ayrca, isnat emas zerinde mhade edildii gibi, bu rivayeti Muhammed b. Selemeden sadece Ebul-Esba deil, sika olduu belirtilen Ahmed b. Abdlmelik [b. Vkd]58 (.221/836) da nakletmitir. Buna gre, Ahmed b. Abdlmelik, Ebul-Esbaa mtbet etmitir. Netice olarak, belirtmi olduumuz hususlar erevesinde bn shak ve Ebul-Esba hakkndaki tenkitlerin bu isnat zincirinin shhatini zedeleyecek dzeyde olmadn ifade etmeliyiz.

Abdullah b. mer rivayetindeki Slim b. Abdullahn talebelerinden Amr b. Hamza [b. Abdullah b. mer b. el-Hattb] hakknda bn Man ve Nes cerh sebebini zikretmeksizin zayf hkmn verirken, Ahmed hadislerinin mnker olduunu sylemitir.59 bn Hacer de onun zayf olduu kanaatini paylamaktadr.60 50. Zeheb, Siyer, VII, 40.51. Ali b. el-Medin, lel (thk. Muhammed Mustafa el-Azam), el-Mektebetl-slmi, Beyrut-1980,

s. 36-37.52. Zeheb, Siyer, VII, 36.53. bn shakn tadiline ilikin bilgiler iin bkz. Zeheb, Siyer, VII, 36 vd.54. Zeheb, Mznl-itidl, IV, 376-377.55. bn Hacer, Takrbt-tehzb, I, 35956. bn Hibbn, Muhammed Eb Htim, Sikt (thk.es-Seyyid erefddn Ahmed), Drul-fikr, Beyrut-

1975, VIII, 397.57. Zeheb, Mznl-itidl, IV, 376-377.58. bn Hibbn, Sikt, VIII, 7; Mizz, Tehzbl-keml, I, 393.59. bnl-Cevz, ed-Duaf vel-metrkn, II, 207.60. bn Hacer, Takrbt-tehzb, I, 411

88 Sleyman Doanay

bn Adiy, hadisinin yazlabileceini sylerken, bn Hibbn Kitbs-siktta kendisini zikretmi ve hata eden biri olduu bilgisini de eklemitir.61 Amr b. Hamzann cerh sebebi zikredilmeksizin zayf ve hata eden biri olduu bilgisine yer verilse de, sika ve salam olan Eb sme [Hammd b. sme b. Zeyd]62 (.201/816) kendisin-den rivayette bulunmutur. Ayrca, onun vastasyla gelen rivayet metninin dier metinlerle uyumlu olduu da grlmektedir. Bu hususlar, Amr b. Hamzann hata eden biri olmasnn rivayet metnine yansyp yansmad konusunda fikir verir kanatindeyiz.

snad emasnda iaret ettiimiz zere, Abdullah b. mer Hayseme (.85/704) Ame (.147/764) Eb Muviye [Heym b. Bir b. el-Ksm b. Dnr] (.183/799) bn Eb eybe (.235/849) isnadnn mevkuf olduu grlmektedir. snad emasnda, rivayetin ayn isnadla Nuaym b. Hammd ve Mslim tarafndan tahric edildii de grlmektedir. Dolaysyla, bn Eb eybe rivayetinin aslnda merfu olmas ve yanllkla mevkuf rivayet edilmi olmas muhtemeldir.

Hadisin btn ravileri hakknda derinlemesine aratrma yapm olmamza ramen, makale leindeki bu yazda, hadisin cerhe maruz kalm ravileri hakknda genel bilgiler aktarmaya ve bu bilgilerden hareketle isnat zincirlerinin shhati konu-sunda ictihd nitelikte yorumlarda bulunmaya altk. Hibir yorum yanlma ve hatadan uzak deildir. Bu sebeple, bizim raviler ve isnat zincirleri hakknda yaptmz yorum ve deerlendirmeler zerinde, bunlarn ncl mahiyetindeki biyografik ve cerh-tadil bilgilerinin sunduu ereve ve snrlarla birlikte, kendi znelliimizin etkisi sz konusudur. Yukarda grld gibi, deerlendirmesini yaptmz baz isnat zincirlerinin, cerhe maruz kalm ravileri sebebiyle gerekten zayf hkmnde olduu kanaatine vardk. Bazlarnn da raviler hakkndaki mfesser olmayan cerhe tadili tercih etmemiz veya hadisin bir baka rivyeti/isnad zinciri tarafndan destek grmesi hasebiyle shhatinden bir deer kaybetmedii kanaatindeyiz. Kald ki, bizim buradaki tenkit ve deerlendirmelerimiz sadece cerhedilmi ravilerin isimlerinin yer ald isnat zincirleriyle snrldr. Sika olduklar belirtilen ve haklarnda cerh ifade-sine rastlayamadmz ravilerden mteekkil salam isnat zincirleri, konuyu ar uzatmaktan ve okuru skmaktan sakndmz iin bu tenkit ve deerlendirmenin dnda tutulmutur. Ravilerinin sika olmas nedeniyle salam olarak addettiimiz isnat zincirlerini ema zerinde mhede etmek mmkn olmakla birlikte, yine de bunlar genel olarak maddeler halinde sralamak istiyoruz:

1-Eb Hureyre (.57/677) Eb Zra Ammra b. el-Kaka Cerr [b. Abdulhumeyd] (.188/804) shk b. Rhuveyh (.238/852) Buhr (.256/870).

61. bn Hibban, Sikt, VII, 168.62. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, III, 3-4.

Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve Deerlendirilmesi 892-Eb mme el-Bhil (.86/705) Amr b. Abdullah el-Hadram Yahy b. Eb Amr

e-eybn (.148/765) Damr b. Reba (.202/817) diye devam eden isnat kmesi.

3-Abdullah b. mer (.73/692) Salim b. Abdullah (.106/724) Zhr (.124/742) bn Ehiz-Zhr (Muhammed b. Abdullah b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdullah b. ihb (.157/774) diye devam eden isnat zinciri dndaki Zhr ile devam eden isnat kmesi.

4-Abdullah b. mer (.73/692) Hayseme (.85/704) Ame (.147/764) Eb Muviye(.183/799) Nuaym b. Hammad (.288/901) ve bn Eb eybe (.235/849).

5-Abdullah b. mer Nfi (.117/735) diye devam eden isnat kmesi.

Sika ravilerden mteekkil salam isnat zincirlerine dair yukardaki maddeleri sadece genel olarak verdik. Burada, uzatmaktan saknmak iin isnat kmelerini detaylca zikretmedik. Dolaysyla, 2, 3 ve 5. maddelerde ksaca iaret ettiimiz isnat kmelerini detayl bir ekilde isnat emas zerinde grmek mmkndr.

SonuAratrma konumuz olan ve Yahdlerle Mslmanlarn savandan bahseden

hadise ait rivayetlerden bazlar, isnadn da cerhe uram ravi(ler) bulunmas veya ravileri arasnda hoca-talebe ilikisinin mevcut olmamas sebebiyle isnat asndan zayftr. Ama bu, ilgili isnadlar vastasyla bize ulaan metinlerin de zayf olduu anlamna gelmemektedir. nk, sz konusu zayf veya pheli isnadlar vastasyla gelen metinlerin, dier salam isnat zincirlerine sahip metinler tarafndan destek-lendii grlmektedir.

Zayf veya pheli isnat zincirlerinin yannda, hadisin baz rivayetleri salam isnat zincirleri ve isnat kmelerine sahiptir. Yukarda be maddede toplamaya altmz isnat zincirleri ve kmeleri bunu gstermektedir. Buna gre, klasik hadis usl ve tenkidi balamnda Yahd-Mslman savandan bahseden hadisin isnat asndan shhati ortaya kmaktadr. Salam metinler salam isnadlardan elde edilir. anlaynn klasik hadis uslnde hkim olduu zannedilebilir. Ayrca, isnadlarn salamlndan hareketle metinlerin deerlendirilmesi, bir nebze de olsa metne dnk kayglar gideriyor olabilir. Fakat, isnadlarn salaml, her bir hadis zelinde metinlerin shhatini dourmayabilir. Bundan dolay, klasik uslde muhaddislerin metinleri dikkate alp tenkide tbi tuttuklar bilinmektedir. Buna gre, metinde tahrifin olmamas artyla, bu hadis bu isnadlarla sahihtir denilebilir.

Klasik hadis uslnn verilerine ilveten, modern anlamda da hadisin metin tenkidi ilemi gerekletirilmelidir. Genel bir ifade ile sylersek, modern anlamda

90 Sleyman Doanay

tenkit ve analiz, metinlerin birbiriyle mukayesesi ve bu mukayesenin sonularnn temel ilkeler balamnda deerlendirilmesi gibi baz ilemlerden mteekkildir. Hadisin metin tenkidi ve analizi asndan bir sonuca ulamak, makale hacminin ok tesinde detayl ve geni apl aratrmalar gerektirir. Zr, yukarda rivayet metinlerinin birbiri ile mukyesesinin ortaya kard sonuca gre, hadis sadece Yahd-Mslman savandan bahseden metinden ibaret deildir. Hadise it bu ksa metinlere ilave olarak, Deccalin k ve snn nzlyle ilgili daha uzun ve hacimli metinler de vardr. Hatta, bu uzun ve hacimli metinlerin Yahd-Mslman savayla ilgili blmnn dndaki dier blmlerinin de ksa ve orta hacimde eitli rivayetleri mevcuttur. Bunun iin, hadisin birbirlerine nispeten uzun, ksa ve orta hacimli rivayetlerinin hepsinin, seneti ve metniyle tahrici, tenkidi ve deerlendirmesi yaplmaldr. Bu yaplmad mddete, hadisin hangi rivayetinin asl olduuna, hangi rivayetinin ihtisar ve takti edilerek rivayet edildiine veya uzun rivayetlerin ksa rivayetlerden sonradan terkip edilip edilmediine hkmetmek doru olmaz. Hatta, btn bu ilemlerin gerekletirilmesinden sonra hadisin Kurana, snnete ve akla uygunluk gibi temel ilkeler asndan muhteva tahlili yaplmaldr. Aksi halde, parac bir yaklamn sunumlaryla hadis hakknda yanl deerlendirmelerde bulunmamz kanlmaz olacaktr.

Biz makale boyunca, hadisin aktel tartmalara konu olduu ve sadece Yahd-Mslman savandan bahsedildii haliyle btn rivayetlerini tespit etmeye, isnat emasn karp yapsal olarak incelemeye ve isnat asndan pheli, zayf ve salam olan rivayetlerini belirlemeye altk. Yahd-Mslman savandan bahseden rivayetin sahabe arasnda ve daha sonraki dnemlerde yaygn olarak nakledildiini isnat emasnda dorudan mhade etmek mmkndr. st paragrafta deindi-imiz zere, hadisin uzun, ksa ve orta hacimli eitli rivayetlerinin tahrici ve isnat emas yapld takdirde, muhtemelen sahabe arasnda ve sonraki dnemlerde daha da yaygn olarak rivayet edildii fark edilecektir. Ama bu yaygnlk, modern anlamda metin tenkidine ve muhteva tahliline tabi tutulmadka, hadisin shhati-nin garantisi olmayacaktr. Zr, hadis hakknda nih hkm olarak ifade edilen bir karara ulaabilmek, her eyden nce isnat analizi ve tenkidine ilaveten metin tenkidini de gerektirir. Ama bu tenkid, sadece lafz tahlili ve deerlendirmesinden ibaret deildir. Bunun yannda, o lafzlarn dellet ettii ierik ve muhtevann tahlili de hesaba katlmaldr. erik tahlilinin ise, Hz. Peygamber dnemi ve sonrasna ait btn din, geleneksel, kltrel fenomenleri ve tarih olgular dikkate alaca su gtrmez bir gerektir.