yaşam dönemleri ve uyum sorunları · 2017-07-12 · iv yaşam dönemleri ve uyum sorunları...

Yaşam Dönemlerive Uyum SorunlarıEd�tör: Doç. Dr. F�rdevs SAVİ ÇAKAR

Editör: Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR

YAŞAM DÖNEMLERİ VE UYUM SORUNLARI

ISBN 978-605-318-956-5DOI 10.14527/9786053189565

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda fark-lı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Haziran 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

ÖNSÖZ

“Yaşam” sürekli uyum sağlamayı gerektiren bir dizi değişimlerin yaşandığı

ve her dönemde önceki uyum becerilerine yenilerinin eklenerek devam ettiği bir

süreçtir. Bu süreç anne karnında başlayıp ölüme kadar geçen zaman aralığında

yaşanan olumlu ya da olumsuz tüm deneyimlerin biyolojik yapı ile bütünleşmesi

ve anlamlı hale getirilmesidir. Uyum gelişim sürecinin önemli bir parçası olarak

kabul edilmekte olup, insan uyumunu etkileyen çok sayıda faktör ile bu faktörlerin

birbiriyle etkileşiminden söz edilmektedir.

“Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları” kavramı her dönemde yaşanan te-

mel değişimlere ve bu dönemlere özgü uyum ve duygusal/davranışsal sorunlara

odaklanırken, her dönemin önceki dönemin kazanımlarını da içeren ve sonra-

ki dönemin kazanımları açısından yeterlilik kazanmanın önemine dayalı yaşam

boyu gelişim ve uyumun önemini vurgulamaktadır. Bu nedenle bu kitapta önce-

likle her dönemde yaşanan değişimlerle uyum arasındaki ilişki açıklanırken, bu

çerçevede uyum sürecini etkileyen faktörler, döneme özgü yaşanan sorunlar ve

çözüm önerileri, önleme ve müdahaleye dönük bilgiler yer almaktadır.

Kitabın içeriği her şeyden önce “Yaşam Dönemleri Ve Uyum Sorunları”

ders kitabının bulunmaması nedeniyle bölüm yazarlarınca bu ders verilirken en

çok ihtiyaç duyulan konulara yönelik paylaşımlardan yola çıkılarak oluşturulmuş-

tur. Ancak yazım sürecinde insan gelişiminin ve uyumunun çok boyutlu yapısı

nedeniyle oldukça kapsamlı bir konu akışı ortaya çıkmış olmasına rağmen burada

tüm konulara yer vermek mümkün olmamıştır. Öncelikle gelişim dönemlerine

özgü temel özellikler ile her dönemin kendine özgü sorunlarına odaklanılmış ve

uyum süreci anlatılmaya çalışılmıştır.

Kitabımız öncelikle Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında öğrenim gören

öğrenciler olmak üzere, alanda çalışan psikolojik danışmanlar ve diğer ruh sağlığı

alanı öğrencileri ve çalışanlarına yönelik olarak hazırlanmıştır. Ayrıca yaşam boyu

gelişim sürecinde yaşanan problemlere odaklanılması nedeniyle diğer alanlarda

çalışan yetişkin bireylerin kendi dönemlerine ilişkin ihtiyaç duydukları bilgi ve

sorunlarını tanımaya dönük olarak yararlanabilecekleri, ebeveynlerin çocukları-

nın sorunlarına ilişkin farkındalık kazanabilecekleri ve araştırmacılara da kaynak

oluşturacağı düşünülmektedir.

Uyum sürecinin gelişimin erken dönemlerinden itibaren başlayan ve her dö-

nemde ihtiyaç duyulan farklı yeterliklerin kazanılmasını gerektiren yapısı nede-

niyle, her dönemin sorunlarının tanımlanması ve uygun şekilde çözümlenmesi

için gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu doğrultuda aileler ve okullar

erken çocukluktan itibaren çok önemli bir rol üstlenmektedir. Okul Psikolojik Da-

nışmanlarının bu konuda oldukça büyük bir rolü bulunmaktadır. Uyum ve dav-

ranış sorunlarının tanımlanması, önlenmesi ve müdahale çalışmaları Okul PDR

Hizmetlerinin en temel uygulamaları arasında yer almaktadır. Bu doğrultuda aday

iv Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

Psikolojik Danışmanların uyum ve davranış sorunları ile başa çıkma konusunda

yetkinleştirilmesi oldukça önemlidir. Bu kitap en önce bu amaca dönük olup psi-

kolojik danışmaların kendi uyum süreçlerini ve sorunlarını anlamalarına da katkı

sağlayabilecektir.

Bu kitabın ortaya çıkmasında öğrencilerimizin ihtiyaçları ve beklentileri et-

kili olsa da, tüm bölüm yazarı arkadaşlarım ve benim için asıl motivasyon kayna-

ğımız PDR alanında iyi yetişmemizde, bu alana duyduğumuz sevgi ve bağlılığın

oluşmasında sonsuz katkı ve emekleri bulunan çok değerli hocalarımızdır. Bize

kattıklarınız, yolumuzu açtığınız ve her zaman verdiğiniz desteğiniz için çok te-

şekkürler.

Ve bir teşekkürde “çocuklara”, tüm çocuklara ve bizim çocuklarımıza, bize

ilham verdikleri ve bizim çabalarımızı değerli kıldıkları için sonsuz teşekkürler.

Sevgilerimle.

Editör

Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR

Mayıs 2017, Burdur

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

1. BÖLÜM

Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk

Doç. Dr. Fatma Ebru İKİZ, Dokuz Eylül Üniversitesi

2. BÖLÜM

İnsan Gelişimini Açıklayan Kuramlar

Yrd. Doç. Dr. Zöhre KAYA, Yüzüncü Yıl Üniversitesi

3. BÖLÜM

Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğasını Anlamak

Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

4. BÖLÜM

0-6 Yaş Bebeklik ve Erken Çocukluk Dönemi Uyum ve Davranış Problemleri

Yrd. Doç. Dr. Seda DONAT BACIOĞLU, Trakya Üniversitesi

5. BÖLÜM

İlkokul Döneminde Uyum ve Davranış Problemleri


6. BÖLÜM

Ergenlerde Kendine Zarar Verme Davranışı ve İntihar


vi Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

7. BÖLÜM

Ergenlik Dönemi Riskli Davranışları Önleme ve Müdahale

Öğr. Gör. Dr. Serap ÖZDEMİR, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

8. BÖLÜM

Üniversite Dönemi Gençliği ve Uyum Problemleri

Arş. Gör. Esra ASICI, Dokuz Eylül Üniversitesi

9. BÖLÜM

Genç Yetişkinlik Dönemi ve Uyum Problemleri

Psik. Dan. Dr. Öykü ÖZÜ

10. BÖLÜM

Orta Yetişkinlik Döneminde Uyum ve Psikopatoloji

Uzm. Psik. Dan. Hakan ACAR

Yrd. Doç. Dr. Mustafa KILINÇ, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

11. BÖLÜM

Orta Yetişkinlikte Stres, Başa Çıkma ve Psikolojik Sağlamlık


Yrd. Doç. Dr. Arzu TAŞDELEN KARÇKAY, Akdeniz Üniversitesi

Öğr. Gör. Seval APAYDIN, Akdeniz Üniversitesi

12. BÖLÜM

Yaşlılık Dönemi ve Uyum Problemleri


İÇİNDEKİLER

Ön Söz .................................................................................................................................... iii

Bölüm ve Yazarları .................................................................................................................v

1. BÖLÜMRUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ, UYUM VE UYUMSUZLUK

Giriş ..........................................................................................................................................1

Akıl ve Ruh Sağlığı ................................................................................................................1

Normallik ve Anormallik Kriterleri ...............................................................................2

Sağlıklı Gelişimi Anlama .................................................................................................6

Uyum .......................................................................................................................................8

Sosyalleşme .......................................................................................................................9

Sosyal Uyum ...................................................................................................................10

Uyumu Etkileyen Faktörler ...........................................................................................11

Aile .............................................................................................................................11

Akran Grupları .........................................................................................................12

Toplumsal Çevre ......................................................................................................12

Eğitim ........................................................................................................................12

Kitle İletişim Araçları ..............................................................................................13

Hedonik Adaptasyon ...............................................................................................15

Benlik ile İlişkili Kavramlar ................................................................................................15

Benlik Kavramı ve Benlik Saygısı .................................................................................15

Psikolojik ve Öznel İyi Oluş ..........................................................................................16

Mutluluk ..........................................................................................................................17

Yaşam Doyumu ..............................................................................................................18

Öz-Yeterlik ......................................................................................................................18

Öz-Duyarlık ....................................................................................................................19

Aff etme ............................................................................................................................20

Sosyal Destek ..................................................................................................................21

Özet ........................................................................................................................................22

Kaynakça................................................................................................................................23

viii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

2. BÖLÜMİNSAN GELİŞİMİNİ AÇIKLAYAN KURAMLAR

Giriş ........................................................................................................................................27

Bilişsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar ................................................................................27

Jean Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ......................................................................28

Bilişsel Gelişim ile İlgili Temel Kavramlar ............................................................28

Bilişsel Gelişim Dönemleri .....................................................................................31

Vygotsky’nin Sosyo-Kültürel Bilişsel Kuramı .............................................................34

Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...............................................................................36

Kişilik Gelişimini Açıklayan Kuramlar .............................................................................37

Psikodinamik Yaklaşım ve Freud ................................................................................38

Topografik Kişilik Kuramı ......................................................................................38

Yapısal Kişilik Kuramı .............................................................................................39

Psikoseksüel Kişilik Gelişimi ..................................................................................40

Erik Erikson’un Psikosoyal Gelişim Kuramı ..............................................................43

Kişiliğe İlişkin Davranışçı Kuramlar ...........................................................................46

Kişiliğe İlişkin Hümanistik Kuramlar .........................................................................47

Carl Rogers'ın Birey Merkezli Teorisi ....................................................................47

Maslow'un Kendini Gerçekleştirme Teorisi .........................................................47

Kişiliğe İlişkin Biyolojik Kuramlar ...............................................................................48

Bağlanmayı Açıklayan Kuramları ......................................................................................49

Cinsel Gelişimi Açıklayan Kuramlar .................................................................................53

Psikanalitik (Psikoseksüel) Kuram...............................................................................54

Sosyal Bilişsel Kuram .....................................................................................................57

Bilişsel Kuram .................................................................................................................57

Ahlak Gelişimini Açıklayan Kuramlar ..............................................................................57

Jean Piaget’nin Ahlaki Gelişim Kuramı .......................................................................58

Lawrence Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramı ...........................................................59

Dil Gelişimini Açıklayan Kuramlar ...................................................................................62

Davranışçı Kuram ..........................................................................................................62

Biyolojik (Psikolinguistik) Kuram ...............................................................................63

Etkileşimci Kuram ..........................................................................................................64

Sosyal Zihinsel Kuram ...................................................................................................65

Bilişsel Kuram .................................................................................................................65

Özet .......................................................................................................................................65

Kaynakça................................................................................................................................68

ixİçindekiler

3. BÖLÜMUYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİNİN DOĞASINI ANLAMAK

Giriş ........................................................................................................................................73

Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ..............................................................................74

Çocuklarda Kişilik ve Benlik Gelişimi ........................................................................74

7-12 Yaş Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim Özellikleri ................................78

Çocuklarda Uyum Süreci ve Okulun Etkisi ................................................................78

Çocuklarda Normal Gelişim ve Psikopatoloji İşaretleri ...........................................79

Uyum ve Davranış Problemlerinin Doğası .......................................................................81

Uyum ve Davranış Problemlerinin Nedenleri ...........................................................81

Genetik İncinebilirlik Kavramı ....................................................................................82

Mizaç Faktörü .................................................................................................................83

Koruyucu ve Risk Faktörleri .........................................................................................84

Koruyucu Faktörler ..................................................................................................84

Risk Faktörleri ..........................................................................................................86

Risk Faktörü Olarak "Erken Dönemde Yoksunluk" Kavramı...................................86

İstismar ve İhmalin Uyum ve Davranış Sorunlarındaki Rolü ..................................88

Çocuklarda Kayıp, Ölüm ve Yas Süreci .......................................................................93

Çocuklarda Yasla Başa Çıkmaya Yönelik Öneriler ..............................................96

Okul Çağındaki Çocuklarda Akademik Başarısızlık .................................................97

Akademik Başarısızlığı Önleme ve Müdahale Stratejileri ..................................99

Çocuklarda Özgüven Sorunu .......................................................................................99

Çocuklarda Uyum Sorunlarının Değerlendirilmesi ..................................................... 104

Çocukluk Çağı Uyum ve Davranış Sorunlarının Sıklığı ........................................ 104

Uyum ve Davranış Sorunlarında Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma ........... 109

Uyum ve Davranış Problemlerinin Önlenmesinde Okulların Rolü ..................... 110

Okul Temelli Önleyici Rehberlik ve Psikolojik Danışma Çalışmaları

Kapsamında Yapılması Önerilen Bazı Önleyici Çalışmalar ................................. 110

Öğrencilere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar ................................................... 110

Öğretmenlere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar ............................................... 111

Ailelere Yönelik Yapılabilecek Çalışmalar .......................................................... 112

Özet ..................................................................................................................................... 113

Kaynakça............................................................................................................................. 114

x Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

4. BÖLÜM0-6 YAŞ BEBEKLİK VE ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ UYUM VE

DAVRANIŞ PROBLEMLERİ

Giriş ..................................................................................................................................... 119

Bebeklik Dönemi Gelişim Özellikleri ............................................................................. 119

Bebeklik Döneminde Sık Yaşanan Uyum ve Davranış

Problemlerinin Nedenleri ................................................................................................ 122

Genetik Faktörler ........................................................................................................ 122

Çevresel/Psikososyal Faktörler .................................................................................. 123

Bebeklik Döneminde Görülen Uyum ve Davranış Sorunları ..................................... 124

İnfantil Kolik ................................................................................................................ 124

Bebeklik Depresyonu .................................................................................................. 125

Ayrılma Anksiyetesi Bozukluğu ................................................................................ 125

Tepkisel Bağlanma Bozukluğu .................................................................................. 126

Uyku Sorunları ............................................................................................................ 127

Beslenme Bozuklukları ............................................................................................... 128

Erken Çocukluk Dönemi Gelişim Özellikleri ............................................................... 130

Erken Çocuklukta Sık Yaşanan Uyum ve Davranış Problemleri ............................... 132

Davranış Bozuklukları ............................................................................................... 133

Öfk e Nöbetleri ....................................................................................................... 134

Saldırganlık ............................................................................................................ 135

Utangaçlık-Çekingenlik ....................................................................................... 136

Duygusal Bozukluklar ................................................................................................ 138

Korkular ................................................................................................................. 138

Kardeş Kıskançlığı................................................................................................. 141

Alışkanlık Bozuklukları .............................................................................................. 144

Parmak Emme ....................................................................................................... 144

Tırnak Yeme ........................................................................................................... 145

Pika Sendromu (Yabancı Madde Yeme Alışkanlığı) ......................................... 147

Saç Koparma (Trikotillomani) ............................................................................ 147

Çocukluk Çağı Mastürbasyonu ........................................................................... 148

Beslenme ve Yeme Sorunları ..................................................................................... 151

Gelişimsel Bozukluklar ............................................................................................... 154

Uyku Bozuklukları ...................................................................................................... 156

Özet ..................................................................................................................................... 159

Kaynakça............................................................................................................................. 161

xiİçindekiler

5. BÖLÜMİLKOKUL DÖNEMİNDE UYUM VE DAVRANIŞ PROBLEMLERİ

Giriş ..................................................................................................................................... 169

Uyum ve Davranış Problemlerinin Sınıfl andırılması ................................................... 169

Ayrılık Kaygısı / Ayrılık Anksiyetesi ......................................................................... 170

Nedenleri ................................................................................................................ 171

Tedavisi ................................................................................................................... 173

Konuşma Bozuklukları .............................................................................................. 175

Kekemelik ..................................................................................................................... 176

Nedenleri ................................................................................................................ 179

Tedavisi ................................................................................................................... 180

Kekemeliğin Tedavi Stratejileri ........................................................................... 181

Seçici Konuşma Bozukluğu (Mutizm) ..................................................................... 182

Nedenleri ................................................................................................................ 182

Tedavisi ................................................................................................................... 183

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) .......................................... 183

DEHB'nin Alt Boyutları ....................................................................................... 186

Nedenleri ................................................................................................................ 187

DEHB Tedavisi ...................................................................................................... 188

DEHB Tedavi Süreci ............................................................................................. 189

Çalma ............................................................................................................................ 193

Nedenleri ................................................................................................................ 194

Kuramsal Bakış Açılarına Göre Çalma .............................................................. 195

Tedavi Stratejileri .................................................................................................. 196

Yalan Söyleme .............................................................................................................. 199

Çocuklarda Yalan Söylemeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ..................... 200

Enürezis-İdrar Kaçırma .............................................................................................. 202

Nedenleri ................................................................................................................ 204

Tedavisi ................................................................................................................... 205

Enkoprezis-Kaka Kaçırma ......................................................................................... 206

Yaygınlığı ................................................................................................................ 207

Nedenleri ................................................................................................................ 207


Tik Bozuklukları .......................................................................................................... 209

Tik Bozukluğunun Sınıfl andırılması .................................................................. 209

xii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

Tourette Sendromu (TS) ............................................................................................ 210

Yaygınlığı ................................................................................................................ 210

Nedenleri ................................................................................................................ 211


Tırnak Yeme ................................................................................................................. 212

Nedenleri ................................................................................................................ 212

Önleme ve Müdahale Stratejileri ........................................................................ 213

Saldırganlık .................................................................................................................. 214

Nedenleri ................................................................................................................ 217

Saldırganlıkta Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................................... 221

Özet ..................................................................................................................................... 224

Kaynakça............................................................................................................................. 225

6. BÖLÜMERGENLERDE KENDİNE ZARAR VERME DAVRANIŞI VE İNTİHAR

Giriş ..................................................................................................................................... 234

Kendine Zarar Verme Davranışı ..................................................................................... 234

Kendine Zarar Verme Davranışının Belirlenmesi .................................................. 234

Kendine Zarar Verme Davranışının Ölçütleri ........................................................ 235

Kendine Zarar Verme Davranışının Türleri ............................................................ 235

Kendine Zarar Verme Davranışının Nedenleri ....................................................... 236

Kendine Zarar Vermeyi Önleme Ve Müdahale Stratejileri .......................................... 241

Okullarda Kendine Zarar Vermeyi Önleme Ve Müdahale Stratejileri ................. 242

İntihar, Önleme ve Müdahale Stratejileri ...................................................................... 246

Yaygınlığı ...................................................................................................................... 247

İntihar ile İlgili Yaygın Mitler-Yanlışlar .................................................................... 248

İntiharı Açıklayan Modeller ............................................................................................. 250

İntiharın Nedenleri ........................................................................................................... 252

Ergenlerde İntihar Riskinin Değerlendirilmesi ............................................................. 255

İntiharda Erken Uyarı İşaretleri Olarak Kabul Edilebilecek Belirtiler ................. 256

İntiharı Önleme ve Müdahale Stratejileri ...................................................................... 257

İntiharı Önleme İlkeleri ............................................................................................ 257

İntiharı Önleme Düzeyleri ......................................................................................... 258

İntiharda Temel-Birincil Önleme ....................................................................... 258

xiiiİçindekiler

İntiharda İkincil Önleme ..................................................................................... 259

İntiharda Üçüncül Önleme .................................................................................. 260

İntihar Davranışında Krize Müdahale Süreci .......................................................... 261

İntiharın Tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapiler (BDT) .......................................... 263

Özet ..................................................................................................................................... 265

Kaynakça ............................................................................................................................ 266

7. BÖLÜMERGENLİK DÖNEMİ RİSKLİ DAVRANIŞLARI ÖNLEME

VE MÜDAHALE

Giriş ..................................................................................................................................... 274

Ergenlerde Riskli Davranışlar .......................................................................................... 274

Ergenlerde Riskli Davranışları Açıklayan Kuramlar .............................................. 274

Ergenlerde Sık Yaşanan Riskli Davranışlar .................................................................... 277

Riskli Cinsel Davranışlar ........................................................................................... 277

Riskli Cinsel Davranışlara Yol Açan Risk Faktörleri ........................................ 278

Ergen Riskli Cinsel Davranışlarına Karşı Koruyucu Faktörler ....................... 281

Riskli Cinsel Davranışları Önleme ve Müdahale Stratejileri ........................... 281

Okullarda Zorbalık ve Çeteleşme ............................................................................. 282

Zorbalık ve Çeteleşmeye Yol Açan Risk Faktörleri ........................................... 284

Okullarda Zorbalık ve Çeteleşmenin Doğurabileceği

Olumsuz Sonuçlar ................................................................................................. 284

Zorbalık ve Çeteleşmeyi Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................. 285

Okul Terki ................................................................................................................... 286

Okul Terkine İlişkin Risk Faktörleri ................................................................... 287

Okul Terkinin Doğurabileceği Olumsuz Sonuçlar ........................................... 288

Okul Terkini Önleme ve Müdahale Stratejileri ................................................. 288

Evden Kaçma ............................................................................................................... 290

Evden Kaçmayı Önleme ve Müdahale Stratejileri ............................................ 292

Özet ..................................................................................................................................... 293

Kaynakça ............................................................................................................................ 294

xiv Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

8. BÖLÜMÜNİVERSİTE DÖNEMİ GENÇLİĞİ VE UYUM PROBLEMLERİ

Giriş ..................................................................................................................................... 301

Üniversite Dönemi Gelişim Özellikleri .......................................................................... 301

Ebeveynlerden Özerkleşme ....................................................................................... 301

Cinsiyet-Rol Kimliği ................................................................................................... 303

İçselleştirilmiş Ahlak .................................................................................................. 305

Meslek Seçimi .............................................................................................................. 305

Üniversite Öğrencilerinin Problem Alanları ................................................................. 307

Üniversite Döneminde Sık Yaşanan Psikolojik Belirtiler ....................................... 308

Kaygı Bozuklukları ............................................................................................... 309

Depresyon .............................................................................................................. 312

Madde Kullanımı .................................................................................................. 312

İnternet Bağımlılığı ............................................................................................... 314

Yeme ve Beden Algısı Bozuklukları .................................................................... 315

Romantik İlişkiler ........................................................................................................ 316

Cinsel Yaşam Ve Cinsel Bilgi Düzeyi ........................................................................ 318

Akademik Başarı/Başarısızlık .................................................................................... 319

Özet .................................................................................................................................... 322

Kaynakça ............................................................................................................................ 323

9. BÖLÜMGENÇ YETİŞKİNLİK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ

Giriş ..................................................................................................................................... 335

Genç Yetişkinlik Dönemi Özelliklerine Genel Bir Bakış ............................................. 335

Bu Dönem Bir Kimlik Arayışı Dönemidir ............................................................... 336

Bu Dönem Bir Değişkenlik Dönemidir ................................................................... 337

Bu Dönem Ergenlik ile Yetişkinlik Arasında Bir Geçiş Dönemidir ..................... 337

Bu Dönem Bir Kendine Odaklanma Dönemidir .................................................... 337

Bu Dönem Bir Olanaklar Dönemidir ....................................................................... 338

Genç Yetişkinlik Dönemi Uyum Problemlerini Etkileyen Faktörler .......................... 338

Biyolojik Süreçler ........................................................................................................ 338

Mizaç ............................................................................................................................. 339

xvİçindekiler

Psiko-Sosyal Gelişim Krizleri ile İlgili Faktörler ..................................................... 339

Genç Yetişkinlikte Temel Gelişimsel Görevler ile İlgili Faktörler ......................... 340

Özsaygı ve Öz-Yeterlik ile İlgili Faktörler ................................................................ 341

Sosyal Destek ile İlgili Faktörler ................................................................................ 342

Toplumsal Etkilerle İlgili Faktörler ........................................................................... 343

Genç Yetişkinlik Döneminde Yaşanan Problem Alanları ve

Müdahale Yaklaşımları ..................................................................................................... 343

Üniversite Yaşamındaki Genç Yetişkinler ................................................................ 343

Evlenme ........................................................................................................................ 346

Boşanma ....................................................................................................................... 347

Yakın İlişkiler ............................................................................................................... 350

Kariyer ve İş ................................................................................................................. 351

Stres Yaşantıları ve Post Travmatik Stres Bozukluğu .............................................. 353

Nikotin ve Alkol Tüketimi ......................................................................................... 356

Genç Yetişkinlerde Ruh Sağlığı ................................................................................. 357

Genç Yetişkinlerde Yalnızlık ...................................................................................... 358

Genç Yetişkinlerde Özyeterlik ve Yaşam Doyumu ................................................. 360

Bölümün Girişinde Yer Alan Vakanın Psikolojik Danışma Süreci ............................ 361

Özet ..................................................................................................................................... 363

Kaynakça............................................................................................................................. 364

10. BÖLÜMORTA YETİŞKİNLİK DÖNEMİNDE UYUM VE PSİKOPATOLOJİ

Giriş ..................................................................................................................................... 368

Orta Yetişkinlik Dönemindeki Değişimler ve Uyum Süreci ...................................... 368

Fiziksel Değişimler ...................................................................................................... 369

Zihinsel Değişimler ..................................................................................................... 371

Psikososyal Değişimler ............................................................................................... 374

Psikolojik Değişimler ........................................................................................... 374

Sosyal Değişimler .................................................................................................. 374

Kişilik Gelişimi ...................................................................................................... 376

Orta Yetişkinlik Dönemini Ele Alan Kuramlar ............................................................. 378

Bühler’in İnsan Yaşamının Akışı Kuramı ............................................................... 378

Erikson’un Psikososyal Değişim Kuramı ................................................................. 378

xvi Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

Levinsons’un Bireysel Yaşam Yapısı Kuramı............................................................ 379

Yaşam Akışı ............................................................................................................ 380

Yaşam Döngüsü ..................................................................................................... 380

Yaşam Yapısı........................................................................................................... 381

Yetişkin Gelişimi ................................................................................................... 382

Orta Yaş Krizi............................................................................................................... 382

Orta Yetişkinlikte Ruh Sağlığı ve Bazı Psikopatolojik Sorunlar .................................. 383

Yetişkinlerde Madde Kullanımı ................................................................................. 384

Depresyon ................................................................................................................... 385

Tedavisi ................................................................................................................... 387

Kaygı Bozuklukları ..................................................................................................... 388

Yaygın Anksiyete Bozukluğu ............................................................................... 388

Yaygın Anksiyete Bozukluğu Tanı Ölçütleri (DSM 5) ............................... 389

Nedenleri ................................................................................................................ 390

Tedavisi ................................................................................................................... 391

Obsesif Kompulsif Bozukluklar ................................................................................ 392

Nedenleri ................................................................................................................ 394

Tedavisi ................................................................................................................... 395

Özet ..................................................................................................................................... 396

Kaynakça ............................................................................................................................ 398

11. BÖLÜMORTA YETİŞKİNLİKTE STRES, BAŞA ÇIKMA

VE PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK

Giriş .................................................................................................................................... 404

Orta Yetişkinlik Döneminde Stres ve Başa Çıkma ........................................................ 404

Stres Kavramı .............................................................................................................. 404

Strese Karşı Verilen Tepkiler ...................................................................................... 406

Stresle Başa Çıkma ...................................................................................................... 407

Başa Çıkma Stratejileri ......................................................................................... 407

Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıksız Stratejiler ...................................... 408

Stresle Başa Çıkmada Kullanılan Sağlıklı Stratejiler ......................................... 409

Orta Yetişkinlik Dönemi Stres Kaynakları ve Başa Çıkma .................................... 411

Yaşlı Ebeveynler ve Bakımı .................................................................................. 412

xviiİçindekiler

Orta Yetişkinlikte Boşanma ve Yalnız Yetişkinler ............................................. 414

Orta Yetişkinlikte Yas ve Baş Etme ..................................................................... 416

Ebeveyn Kaybı ile Baş Etme................................................................................. 417

Eş Kaybı ile Baş Etme ........................................................................................... 420

Yetişkinlikte Psikolojik Travmalar ve Psikolojik Sağlamlık ......................................... 421

Psikolojik Sağlamlığı Etkileyen Faktörler ................................................................ 423

Psikolojik Sağlamlığa Giden Yolda Önemli Alt Bileşenler .............................. 425

Yetişkinlerin Psikolojik Sağlamlığını Artırmak ...................................................... 425

Yetişkinlerle Yas Danışmanlığı .................................................................................. 427

Psikolojik Yardım Verenlerin İyilik Halini Artıran ve Olumsuz

Tepkilerle Başa Çıkmasına Yardımcı Faktörler ...................................................... 429

Özet ..................................................................................................................................... 430

Kaynakça............................................................................................................................. 431

12. BÖLÜMYAŞLILIK DÖNEMİ VE UYUM PROBLEMLERİ

Giriş ..................................................................................................................................... 438

Yaşlanma ve Yaşlılığın Boyutları ...................................................................................... 438

Yaşlanmayı Açıklayan Kuramlar ............................................................................... 440

Yaşlılık Dönemi Psikososyal Değişimleri ve Sorunları ................................................ 443

Yaş Ayrımcılığı ............................................................................................................. 444

Benlik Saygısında Azalma .......................................................................................... 444

Yaşlılıkta Değişen Rollere Uyum Sorunu ................................................................. 445

Yaşlılıkta Sosyal Destek .............................................................................................. 447

Yaşlılarda Sık Görülen Sağlık Sorunları ................................................................... 448

Yaşlılarda Ruhsal ve Duygusal Durum ..................................................................... 449

Yaşlılıkta Sık Yaşanan Ruhsal Bozukluklar .............................................................. 450

Depresyon .............................................................................................................. 450

Yaygın Kaygı Bozukluğu ...................................................................................... 451

Deliryum ................................................................................................................ 452

Demans ................................................................................................................... 453

Alzheimer ............................................................................................................... 453

Alzheimer Hastalığının Klinik Evreleri ....................................................... 454

Demansın Tedavisinde Davranış Terapisi ......................................................... 455

Demansın Tedavi Prensipleri .............................................................................. 455

xviii Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

Yaşlılara Yönelik Kötü Muamele, Suç ve Kurban Olma Korkusu ......................... 456

Yaşlıların Artan Sağlık Hizmetleri İhtiyaçları ......................................................... 457

Yaşlılık, Ölüm ve Yas Süreci ....................................................................................... 458

Normal Kabul Edilen Yas Tepkileri .................................................................... 459

Yas Danışmanlığı ......................................................................................................... 460

Eşini Kaybeden Yaşlılar .............................................................................................. 461

Yaşlılık ve İntihar ......................................................................................................... 462

Yaşlılara Yönelik Ruh Sağlığı Hizmetleri ........................................................................ 462

Yaşlılarla Psikolojik Danışma .......................................................................................... 464

Özet ..................................................................................................................................... 468

Kaynakça............................................................................................................................. 470

Yazarlar Hakkında ............................................................................................................. 475

1. BÖLÜM

GİRİŞ

Gelişim ve uyum yaşam boyu birbirini karşılıklı etkileyen iki temel süreçtir.

Yaşam tüm alanlarda tam fonksiyonda olma, ruhsal ihtiyaçlarını yeterince karşıla-

ma, ruh sağlığını koruma ve geliştirme, uyumu artırma ve genel sağlığını koruma-

ya dönük sürekli değişen dinamik bir süreçtir.

AKIL VE RUH SAĞLIĞI

İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır. İnsanın normal ve anormal davranışla-

rıyla sağlıklı ve sağlıksız olmasının açıklanabilmesinde kullanılan “ruhsal” kav-

ramının; insanın biliş, duygulanım ve eylem yetilerinin tümünü içerdiği ileri

sürülmektedir.1 Ruh ve zihin kavramlarının bedenin işlevleriyle bütün olduğu,

dolayısıyla “ruh” kavramı ile beynin duygu, düşünce, davranışlarla ilgili işlevleri-

nin tanımlandığı kabul görmektedir. Bu nedenle “akıl ve ruh sağlığı” terimi, hem

düşünme hem hissetme hem de davranma açısından insanın sağlıklılık durumu-

nu daha iyi kapsamaktadır. Zihinsel işlevlerin başarılı işlev görmesi sonucunda

oluşan akıl ve ruh sağlığı hali, bireyin üretken aktiviteler içinde yer alması, diğer

insanlarla ve kendisiyle ödüllendirici ilişkiler kurması, beklenmedik, ters veya sü-

regiden olumsuz durumlar karşısında başa çıkabilme, uyum sağlayabilme, değiş-

me yeteneği ile ilişkili görülmektedir. Bizim kendimize, yaşamımıza, yaşamımızda

var olan insanlara nasıl baktığımız, tercihlerimiz, tercihlerimizi nasıl değerlendir-

diğimiz, seçimlerimizi nasıl yaptığımız, stresi nasıl ele aldığımız, başkalarıyla nasıl

ilişki kurduğumuz, verdiğimiz kararlar akıl ve ruh sağlığımız belirtileridir.2

Herkes kendisi için en iyi, en uygun denge içinde kalma eğilimi gösterir1, bu

dengeyi sağlamak ve sürdürebilmek için hem doğuştan gelen (genetik-biyolojik)

RUH SAĞLIĞINA GENEL BAKIŞ, UYUM VE UYUMSUZLUK

hem de sonradan kazanılan (psikolojik ve sosyal) uyum düzenekleri bulunmalıdır.

Organizmanın dengesini bozan herhangi bir etmen zorlanma yaratır, strese sebep

olur. Zorlanma (stres), organizmanın zihinsel işlevlerine ve kişinin bütünlüğüne

olumsuz etki yaratan bir durumdur. Ancak bu etmenin kişi için anlamı, şiddeti

ve süresine bağlı olarak kişi bundan etkilenir. Stresin niceliği ve niteliği karşısın-

da organizmanın dengesini koruyabilmesi, dayanabilme yetilerinin tümü de stres

tolansı1 olup bireyin zorlanmaya dayanma gücünü yansıtır. Stresin etkenleri kişi-

nin dayanıklılığını zayıfl attığında, kişinin bunlara karşı savunmaları ve baş etme

yetileri yetersiz kalır. Diğer bir deyişle kişi, uyum dengesini yitirmiştir. Bütünlük

sarsıldığında yetersiz, yersiz, aşırı veya uygunsuz savunmalar ortaya çıkar. Uyum

ve denge sağlanabilmesi için bu aşırı savunmalara başvurulması durumu, akıl ve

ruh sağlığı bozukluğu belirtisi olarak tanımlanmaktadır.1

Akıl ve ruh sağlığı farklı kültürlerde farklı değer yargılarının etkisiyle geniş

bir değerlendirme ve yorumlama yelpazesinde yer alırken, akıl ve ruh sağlığını

şekillendiren güçlerin biyolojik, toplumsal ve kültürel, bireysel özellikler ile bu

özelliklerin birbiriyle etkileşimi birlikte değerlendirilmektedir.2 Bu güçler içeri-

sinde insanın denge durumunun (homeostasis) oluşması ve korunması ruh sağlığı

açısından önemlidir.

Normallik ve Anormallik Kriterleri

Sağlık; bedensel, ruhsal, sosyal olarak iyilik ve denge durumudur. Epidemiyo-

loji, sağlık ve hastalığı, yaşam boyu, hastalık belirtileri, ek tanılar, klinik bakımın

yararı ve sonlanışını içeren, ruh sağlığı ve hastalıkları ile ilgili etkenlerin farklı

insan topluluklarındaki dağılımını ve risk etmenlerini inceleyen bir bilim dalıdır1.

Ruhsal bozuklukların yaygınlığı, sıklığı, demografik özellikleri, oluş nedenleri

ve kaynakları epidemiyolojik araştırmalar ile edinilmektedir. Çağdaş psikiyatrik

epidemiyolojik araştırmalarda geçerliği ve güvenilirliği denenmiş değerlendirme

araçları kullanılmaktadır.

Normaldışı davranışlar, tarihte ve edebiyatta çoğunlukla dayak, saldırganlık,

cinayet, intihar, cinsel saldırı gibi toplumlarda aşırı sapma gösteren örneklerle ve

tehlikeli davranışlarla özdeşleştirilmiş olmasına rağmen, sadece, bireyin yaşamı-

nı etkin ve mutlu sürdürmesini sabote eden güçlüklerle baş edebilmesini engel-

leyici de olabilmektedir3. Çağımızda ruh hastalarının tehlikeli, korkunç, zararlı

oldukları ya da davranışlarının anlamsız ve saçma olduğu kanılarının yanlış oldu-

ğu artık bilinmektedir. Ruh sağlığı uzmanlarının toplumsal önyargılardan, değer-

lerden arınmış olarak objektif ve bilimsel yaklaşmaları gerekmektedir.1,3

Ruhsal bozuklukların sınıfl andırılmasında “fonksiyonel” bozukluklar genel-

2 Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

likle psikososyal faktörlere bağlı bilinirken, “organik” bozukluklar, genetik-biyo-

lojik faktörlere bağlı bilinir.1 Diğer bir deyişle, akıl ve ruh sağlığı ile bozuklukların

üzerinde psikolojik, sosyokültürel ve biyolojik olayların etkisi olmaktadır. Akıl ve

ruh sağlığı hastalıkları denince, tanısı koyulabilen, düşünme, mizaç, duygu, stresle

bağlantılı davranışta görülen işlev bozuklukları, farklılaşma kabul edilmektedir.

Durumla ve gerçekle bağlantılı olmayan ve uygunsuz anksiyete, düşünce, algı, mi-

zaç ve bilişsel işlevlerin bozulması nedeniyle farklı semptomlar görülmektedir.2

Yatkınlık etmenleri, insanın doğuştan gelen kalıtımsal özelliklerinde var olan,

bireyin kişiliğinde doğuştan olan ya da çocukluk çağlarında yerleşen, bozulma-

ya yatkınlık sağlayan özellikler ve yaşam deneyimleridir. İnsanın kendi kendine

yaşamını sürdürebilme yetilerinin uzun yıllarda geliştiği göz önüne alındığında,

toplumsal bir varlık olarak uzun süre bağımlılık dönemi içinde olduğu anlaşıl-

maktadır. Bu nedenle küçük yaşlarda ve bebeklikteki yaşantılar, sonrası için yat-

kınlık etmeni olabilmektedir.

Bireyin karşılaştığı zorlanmalar büyüdükçe, daha çok enerji kullanımını ge-

rektiren sağlıksız uyum mekanizmaları geliştirdiği ileri sürülmektedir.3,4 Akıl ve

ruh sağlığı açısından bozulmaya yol açabilen etmenler genel olarak ikiye ayrı-

labilir:

1. Biyolojik Etmenler: Yatkınlık etmenleri gibi genetik etmenler olabilece-

ği gibi, yaşantı yoluyla veya ilaç, alkol ve uyuşturucu madde kullanımı

ile oluşan beyindeki kimyasal dengesizlikler, merkezi sinir sisteminde

oluşan hasarlar bozulmaya yol açabilir;

2. Çevresel Etmenler: Ebeveyn yoksunluğu, şiddete maruz kalma, fakirlik,

zorlanmalar, engellenmeler, ölüm, ayrılık, parçalanmış ilişkiler ve benze-

ri psikolojik, sosyal ve toplumsal etmenlerdir.2

Alanyazında akıl ve ruh sağlığının tanımı sıklıkla bozukluk tanımlamalarına

dayalı yapılmaktadır ve önemli olan, bir kişinin normal akıl ve ruh sağlığına sahip

olduğunu ve olmadığını neye göre ayırt edeceğimizi bilmektir. Ancak ruh sağlığı-

nın bittiği ve hastalığın başladığı sınırlar kesin değildir.1 Normallik ve anormallik

kavramlarında netliğe ulaşmak zor olsa da temel kriterler yer almaktadır:

1. İstatistiksel tanım ve kriterler: Akıl ve ruh sağlığı tanı kriterleri kitabı-

na göre ifade edilenlere uygunluk var ise; geliştirilen ya da standardize

edilen ölçekler ile ölçülen ve tanımlanabilen ifadelere ve sonuçlara uy-

gunluk var ise, klinik anlamda normallik ya da anormallikten bahsedi-

lebilmektedir.

Hasta ya da danışan ile belirti ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Bir bozukluğun

tanı, ayırıcı tanı ölçütlerine uyan, uymayan belirtileri saptamak ve böylece ke-

Ruh Sağlığına Genel Bakış, Uyum ve Uyumsuzluk 3

sin tanıyı koyabilmek için önceden hazırlanmış sorular ve çizelgeler ile veya

bilgisayar programları ile tanıya götüren belirti profili oluşturulmaktadır.

2. Klinik tanım ve kriterler: Çevreye uyum yapabilme ile bireyde aşırı bu-

naltının (kaygının, anksiyetenin) ya da başka psikiyatrik belirtinin ol-

maması ile normallik ya da anormallikten bahsedilebileceği ileri sürül-

mektedir.

3. Bireyin kendini görüşü: Bireyin kendisinden hoşnut, ilişkilerinde rahat

ve mutlu oluşu, bir ihtiyaç ya da sorun dile getirmeyişi normalin ölçütle-

ri olarak ileri sürülmektedir.

Klinik tanım koyabilmek için ve bireyin kendini görüşünü alabilmek için

hasta ya da danışan ile ilişki ağırlıklı görüşme yapılacaktır. Amaç hem bilgi almak,

hem de bireyle ilişki kurmaktır. Sözel ve sözsüz iletişim becerileri ile psikolojik

danışma ilke ve tekniklerine dayalı olarak önce bireyi dinleyebilmek ve onu anla-

yabilmek gerekmektedir. Bireyin yargılanmadığını hissettiği ortam yaratılmalı ve

yargısız ve yansız sorular sorulmalıdır.

İstatistiksel ve klinik tanımların yanı sıra kişinin kendisine ilişkin görüşleri ve

çevreye uyum sağlama kriterleri ruh sağlığı uzmanlarını yönlendirse de bunların

çağdan çağa, toplumdan topluma ve bireyden bireye göreceli olabileceği de akılda

tutulmalıdır.1

4. Belirli bir kuramsal çerçeve açısından bazı ölçütler kullanarak ideal olanı

tanımladıktan sonra bu ölçütlerin tümünün varlığı yada yokluğu arasın-

da orta noktayı ruh sağlığı için yeterli bulmaktır.3

A) Bireyin gelişimsel açıdan yeterliği: Erikson’un Psikososyal Kişilik Gelişimi

Kuramı’nda yer verdiği sağlıklı gelişim aşamaları ve özellikleri çerçeve-

sinde bireyin akıl ve ruh sağlığı açısından aştığı dönemeçler ve bunları

çözerek kazandığı benlik güçleri sağlıklı kişilik gelişimini tanımlayabile-

cek niteliktedir.

B) Bireyin psikodinamik açıdan yeterliği: Psikodinamik açıdan normalin

ölçütünün id, ego ve süperego arasındaki denge olduğu tanımlayarak

açıklamalar ileri sürülmektedir. Ruh sağlığı, aklın ilkelerini izleyerek

haz ilkesine göre yaşamaktan uzaklaşıp gerçeklik ilkesine göre yaşamayı

seçerek mutlu olmak ve mutlu etmek; gerçekleri, gerçeklik koşullarını

tanımak ve davranışları buna uygun düzenlemek ile gelişebilmektir.6

5. Ruh sağlığı bozulan kişi genellikle duygu düşünce ve davranışlarında

değişik derecelerde tutarsızlık, aşırılık, uygunsuzluk ve yetersizlik taşır

4 Yaşam Dönemleri ve Uyum Sorunları

yaşam dönemleri ve uyum sorunları · 2017-07-12 · iv yaşam dönemleri ve uyum sorunları...

Documents