insanhaklar ı

ortakplat formu

İHDHYDUAÖ TÜRKİYE

İnsan Hakları Ortak Platformu

www.ihop.org.tr

Uluslararası Çocuk Merkezi

www.icc.org.tr

YAŞ AYRIMCILIĞI: KANUN ÖNÜNDEEŞİTLİK VEÇOCUK HAKLARIPOLİTİKA BELGESİ

1

YAŞAYRIMCILIĞI:KANUNÖNÜNDEEŞİTLİKVEÇOCUKHAKLARI

POLİTİKABELGESİ*

ANKARA‐MART2012

İÇİNDEKİLER:Çocuğayönelikyaşayrımcılığınedir? ............................................................................................ 2

Yasalardaayrımcılıkyasağı ........................................................................................................... 2

ÇocukHaklarıSözleşmesiveAyrımcılıkYasağı ............................................................................... 3

Ayrımcılıklamücadeledeçocuklarıngelişenkapasitelerinindesteklenmesi,saygıgörmesivekorunması

içinuygunortamlarınyaratılması ............................................................................................... 13

Yaşayrımcılığıdahilayrımcılıklamücadeledeatılabilecekadımlar ................................................. 16

* Bu belge Hollanda Büyükelçiliğinin mali desteğiyle yürütülen “Çocuklar için Adalet: Bir Paradigma Değişikliğine Doğru”başlıklıprojekapsamındahazırlanmıştır.Bubelgenin içeriği İnsanHaklarıOrtakPlatformuveUluslararasıÇocukMerkezininsorumluluğundadırveifadeedilengörüşlerhiçbirşekildeHollandaKraliyetBüyükelçiliğiningörüşleriniyansıtmamaktadır.

2

Çocuğa karşı yaş ayrımcılığı çocuğa ya da bir grup olarak çocuklara yasalar önünde eşitlik ilkesineaykırıolarakyapılanhaksızuygulamalarıiçerir.T.C. Çocuk Koruma Kanunu’nda çocuk tanımı: “Daha erken yaşta ergin olsa bile, on sekiz yaşınıdoldurmamışkişi”T.C.Anayasası(Madde10):“Herkes,dil,ırk,renk,cinsiyet,siyasîdüşünce,felsefîinanç,din,mezhepve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. (...) Çocuklar (...)için alınacaktedbirlereşitlikilkesineaykırısayılmaz.”

Çocuğayönelikyaşayrımcılığınedir?Çocuklardünyanınbirçokyerindegörecefizikselvesiyasalgüçsüzlüklerindendolayıhaksızmuameleyemaruz kalmakta ve yasalar önünde eşitlik ilkesine aykırı olarak ülke politikalarının oluşturulmasısüreçlerinden dışlanıyorlar. Bunun sebepleri arasında çocukların özellikle hayatlarının ilk yıllarındayetişkinlerebağımlıolmalarıveyetişkinlerinkararalmamekanizmalarıiçerisindekigüçleriniçocuklarlapaylaşma konusundaki isteksizlikleri, gelişen kapasiteleri doğrultusunda çocukların haklarınıkendilerinin kullanmasını kabul etmeme sayılabilir. Çocukların sadece korunması gereken küçükinsanlarolarakalgılanmalarıdabudışlamadakienbüyüksebeplerdenbiriolarakkarşımızaçıkıyor.

Busebeplerindışında,bazı toplumlardabirgrupolarakergenlikçağındakiçocuklardanvegençlerdenkorkulduğu, ergenlik çağındaki çocuk ve gençlerin suça katılma potansiyeli olduğu, sokaklarda kamudüzeninibozandavranışlardabulunduklarıinancıdabudışlamayıetkilemektedir.

Tüm bunlar çocukların kanun önünde eşit insanlar oldukları iddia edildiği halde şiddetten korunma,barışçıl toplanma, bilgiye erişim, örgütlenme, sağlık, eğitim ve birçok haklarını kullanmaları önündeyasal engeller olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu haklar yetişkinler tarafından yasal kısıtlama olmadankullanılmaktadır.

YasalardaayrımcılıkyasağıAyrımcılıkyasağıveayrımcılıktankorunmahakkıenyerleşikuluslararasıveulusalyasalbirhükümdür.AyrıcaÇocukHaklarınadairSözleşme’nindeşemsiyehaklarındanbiridir.Enbasitsöylemletümçocukhaklarınıntümçocuklariçin,insanhaklarınınçocuklariçindegeçerliolduğu,çocuklarıngelişimhalindeve özellikle hayatlarının ilk dönemlerinde fiziksel olarak yetişkinlerin bakımına gereksinimduymalarındandolayıhaklarınınözelolarakkorunmasıgerektiğiveçocuklariçinözelhazırlanmışyasalvepolitikaönlemlerininbulunmasıgerektiğidir.

BirleşmişMilletlerİnsanHaklarıKomitesiayrımcılığışöyletanımlamaktadır(GenelYorum18):

“Irk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi veya başka statüye dayalı olan ve tüm hakların veözgürlüklerin bütün bireylere eşit düzeyde tanınmasını, bütün bireylerin bunlardan eşitdüzeyde kullanılmasını engelleyici veya zedeleyici amaç veya etkiye sahip her türlü ayırma,hariçtutma,kısıtlamaveyatercih.”

Ayrımcılıkkasıtlıyadakasıtsızolarakgerçekleşebilir.

Ayrımcılıkileilgilibirçokçalışmayapılmışvebirçokyasalkararolmasınarağmen,çocuklarıntoplumdakiçocukalgısıvediğernedenlerleyaşadığıayrımcılık,bununneşekildegerçekleştiği ileilgiliçalışmaçokazdır,bununyanındaçocuğayönelikayrımcılığakarşıyasalmücadeledeverilmemiştir.

3

Türkiye’deyasalmevzuattaayrımcılığaörnekler

• T.C.CezaKanunu232§2“sahibibulunduğuterbiyehakkındandoğandisiplinyetkisi”

• HukukUsulüMuhakemeleriKanunuMadde231Onaltıyaşsınırlamasıçocuklariçinmahkemeönündedinlenmevegörüşlerinibildirmehakkı

Diğerayrımcılıkbiçimleriylemücadeleverildiğigibiçocuğakarşıyaşayrımcılığınakarşıdamücadelevermek gerekmektedir. Bunun için, yasal düzenlemelerdeki yaş üzerinden kurulan ayrımcıhükümlerin kaldırılması için yasal mücadele vermeliyiz. Ayrıca, kamuyu bilgilendirip yaşayrımcılığınınçocuklarıngelişimineolumsuzetkilerinisosyalalandaengellemeliyiz.

ÇocukHaklarıSözleşmesiveAyrımcılıkYasağı

Ayrımcılık, çocukların BM Çocuk Haklarına dair Sözleşme’de tanımlandığı şekliyle tüm haklarındanyararlanmalarını engelleyen önemli bir sorundur. Doğrudan ya da dolaylı sistematik ayrımcıuygulamalarnedeniyleçocuklarınhakları ihlaledilmekteyadahayatageçirilmemektedir.Hiçbirsiyasigüce sahip olmayan çocukların maruz kaldığı ayrımcılık yetişkinlerin maruz kaldığı ayrımcılıktanfarklıdır. Bunun bir nedeni, çocukların yetişkinlere bağımlı olarak görülmeleri ve karar almasüreçlerinden dışlanmalarıdır. Toplumsal bir grup olarak tüm çocukların maruz kaldığı ayrımcılığın(“yaşadayalıayrımcılık”)yanısıraçocuklarcinsiyetleri,engellilikhali,cinselyönelimgibinedenlerledeayrımcılığamaruzkalmaktadır.1Çocuklarınyaşlarındankaynaklanankısıtlamalarnedeniyleayrımcılıklamücadeleye yönelik araçlara yetişkinlerle eşit düzeyde erişim şansları olmaması, maruz kaldıklarıayrımcılığınşiddetinidahadaarttırmaktadır.

Aşağıdaki bölümde, ÇHS Madde 2’e belirtilen ayrımcılık yasağının Sözleşme’de yer alan tüm haklaraçısından ne şekilde değerlendirilebileceğine ilişkin bir tabloya yer verilmektedir. Bu tabloda hermaddedehembirgrupolaraktümçocuklarayönelikayrımcılıkhemdeçocuklarıntektekmaruzkaldığıayrımcılığa ilişkin örnekler verilmektedir.2 Ancak, burada yer alan örnekler bu konuda yaşanan tümsıkıntılarıyansıtmamaktadır.Çocuklarakarşıayrımcılıkvedahaözeldeyaşayrımcılığıylamücadeleiçinayrıntılıbirmevzuat taramasıvedurumanalizi yapılması zorunludur.Böylelikle,ayrımcılığıönlemeyeyöneliktedbirlerÇHS’yeuygunbirbiçimdehukukunbirparçasıhalinegetirilebilir.

Madde1:ÇocuktanımıÇocukHaklarına dair Sözleşme’de (ÇHS) 18 yaş altı her bireyin çocuk olarak tanımlanmasının amacı,koruyucubirhükümyaratmaktır.Çocuklarınkorunmasınıgüvencealtınaalmakiçinyaşadayalıyasalvetoplumsal özel muamele gereklidir. Ancak, çoğunlukla, çocukların yaşı ve yetişkinlere göre daha azdeneyim sahibi oldukları inancı, çocukların haklarından yaralanmalarını engellemek için gerekçeolmaktadır.

Örnekler:

‐ Pek çok ülkede çocuklar, yetişkinler yaptığında suç olarak nitelenmeyen eylemler nedeniylealıkonmaktadır.“Statüsuçları”olarakadlandırılanbueylemler,okuldankaçma,evdenkaçma,dilencilik,ant‐sosyaldavranışvbgibieylemleriiçermektedir.

‐ Davaaçmahakkıkısıtlanançocuklardolaylıayrımcılığamaruzkalmaktadır.

‐ Az sayıda ülkenin hukuk sisteminde çocukların yaş ayrımcılığına karşı korunma hakkıtanınmıştır.

Madde2:AyrımcılıkYasağı 1 Çocuk Hakları Komitesi, çocukları kimlikleri ya da ailelerinin kimlikleri nedeniyle maruz kaldıkları 53 ayrımcılık türünüsaptamıştır.2 Bu bölüm, ayrımcılığın ÇHS’de yer alan çocuk haklarına etkisine ilişkin CRIN tarafından hazırlanan rehberdenuyarlanmıştır.http://www.crin.org/Discrimination/CRC/index.asp

4

Ayrımcılık yasağı, Sözleşme’nin şemsiye haklarından birisidir. Bütün haklar hiçbir istisna olmaksızınbütün çocuklar için geçerlidir. Ayrımcılık, çocukhaklarının ihlal edilmesinin enönemli nedenlerindenbirisidir. Sözleşme, kaynakların kısıtlı olmasını çocuklara karşı ayrımcılığın gerekçesi olamayacağınıbelirtir. Ayrımcılık yasağı her çocuğun ya da yetişkinlerle aynımuameleyi göreceği anlamına gelmez;ancak farklı muamele ve ayrımcı muamele arasında bir ayrım yapılmalıdır. Belirli bir grup çocuğunhaklarınıkorumakiçinözeltedbirlergerekebilir.Çocuklarıhertürlüayrımcılıktankorumakvehaklarınıdesteklemekiçinolumlueylemdebulunmakdevletinsorumluluğundadır.

Madde3:ÇocuğunyüksekyararıÇocuğun yüksek yararına olan eylemlere ilişkin ölçütlerin dikkatlice ele alınması gerekmektedir. Budeğerlendirmede, yaş temelli ya da diğer türden ayrımcılığamaruz kalmamaları için çocuğun yüksekyararınıkiminbelirlediğivebunuyaparkençocuğungelişenkapasitesinindikkatealınıpalınmadığıgibiönemlisorularıngerçekçibirbiçimdeyanıtlanmasıgerekir.

Madde4:HaklarınuygulanmasıDevlet, Sözleşme’de yer alan hakların hayata geçirilmesi için tüm çocuklar için yeterli bütçeyi tahsisetmelidir.

Yaşayrımcılığı:Genellikle, çocuklarayönelikhizmetler için tahsisedilenbütçe,benzerhizmetler içinyetişkinleretahsisedilenbütçeninküçükbirparçasınıoluşturmaktadır.

Örnek: İngiltere’de çocuklar nüfusun %25’ini oluşturmaktadır. Bununla birlikte, çocuk ve gençlereyönelikzihinsağlığıhizmetleribütçesigenelzihinsağlığıbütçesininyalnızca%5’inetekabületmektedir.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Belirliçocukgruplarınadahaazkaynaktahsisedilmektedir(örneğin,kız çocuklarınınyadaazınlıkgruplaramensupçocuklarıneğitimi içindahaazkaynak tahsisedilmesi).

Madde5:Ana‐babanınrehberliğiveçocuğungelişenkapasiteleriBumadde,çocuklarınbelirlibiryaşsınırındanziyade,yetkinliklerivekapasitelerigeliştikçehaklarındantam olarak yararlanmalarını öngörmektedir. Pek çok toplumda çocukluk düşük bir statü olarakgörülmekte ve genel olarak çocukların sorumluluk için gereken kapasiteye sahip olmadıkları kabuledilmektedir. Bu, yaş ayrımcılığıdır. Bu esasta, örneğin, pek çok toplumda çocukları siyasete katılımıengellenmektedir.

Yaşayrımcılığı:Pekçoktoplumdaçocuklaroykullanamamaktadır.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Pekçoktoplumdabelirlibirçocukgrubununkapasitelerinindiğerçocuklaragöredahaazolduğualgısıyerleşiktir.Örnekolarak,engellikızçocukları,hemtoplumsalcinsiyethemdeengellilikdurumunedeniyleayrımcılığamaruzkalmaktadır.DoğuAvrupa’daülkelerininbir bölümünde Roman çocuklar toplumdaki yaygın dili kullanmamaktadır. Bununla birlikte,kapasitelerinindüşükolduğuvarsayımıylaözelokullardaokutulmaktadır.

Madde6:HayattakalmavegelişmeBütünçocuklarındoğuştangelenyaşamhakkıvardırvedevletinçocuğunhayattakalmavegelişmesinisağlamayükümlülüğüvardır.Diğerbütünhaklardanyararlanmanınönkoşuluolanbuhak,yoksullukveayrımcılıkladoğrudanilişkilidir.Kimitoplumlardayetişkinlerinyadabelirlibirgrupçocuğunyaşamınagenel olarak çocukların yaşamından daha fazla değer verilmektedir. Hayatta kalma ve gelişme hakkıtoplumsalcinsiyettemelliayrımcılıklada ilişkilidir.Örneğin,kızçocuklarınadahaazdeğerverilmekte;gıda,eğitim,oyunvbdedahil,kızçocuklarınıngelişmeolanaklarıkısıtlanmaktadır.Kızçocuklarıaileiçişiddetyadanamuscinayetlerinedemaruzkalmaktadır.

Madde7:İsim,nüfuskaydıvevatandaşlıkÇocuğun doğumunda isim hakkı vardır. Çocuğun aynı zamanda vatandaşlık kazanma ve mümkünolduğu sürece ana‐babasını tanıma ve onlar tarafından bakılma hakkı vardır. Nüfusa kaydedilmeyen

5

çocuklar “görünmezdir.” Kimi zamanevlilik dışı doğan çocuklar,mülteci çocuklar, engelli çocuklar veyoksulailelerinçocuklarıkayıtdışıkalmaktadır.

Yaş ayrımcılığı: Dolaylı olarak yaş ayrımcılığının bir örneği, çocukların vatandaşlıklarının ana‐babalarınınvatandaşlığınabağlıolmasıdır.Pekçokülkedevatandaşlıkyasalarıtoplumsalcinsiyetegöreayrımcıdır.Bazıülkelerevatandaşlıktababadangeçmektedir.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Pek çok toplumda evlilik dışı doğan çocuklar babalarınınkimliğialtınaalınmamaktadır.

Madde8:KimliğinkorunmasıDevlet çocuğun kimliğini korumak ve eğer gerekirse kimliğinin temel unsurlarına yenidenkavuşturmakla yükümlüdür. Buna isim, vatandaşlık ve aile bağları dâhildir. Bununla birlikte, pek çokülkede belirli koşullarda doğan çocukların biyolojik kökenlerini öğrenmeleri engellenmektedir. Başkabir ifadeyle, yetişkinliklerin özel hayatlarını korumak adına çocukların kimliklerini öğrenme hakkıengellenmektedir. Örneğin, taşıyıcı annelik, sperm ya da yumurta bankası aracılığıyla gerçekleşendoğumlardaçocuklarınanneyadababalarınıbilmehakkıengellenebilmektedir.

Madde9:AiledenayrılmaÇocuğunyüksekyararınaaykırıolarakdeğerlendirilmedikçeana‐babasıylaberaberyaşamahakkıvardır.Çocuk eğer ana‐babasından veya birinden ayrılırsa onlarla ilişki kurmahakkı vardır. Bununla birlikte,silahlıçatışmalardayadaHIV/AIDSnedeniyleana‐babasınıkaybetmişçocuklargenellikledışlanmayaveayrımcılığa maruz kalmaktadır. İhmal ve istismar nedeniyle ailelerinden ayrılan çocuklar ya da ana‐babasıayrıyaşayançocuklardahaklarındandiğerçocuklarlaeşitdüzeydeyararlanamayabilmektedir.Kimiülkelerdeyoksulluk,çocuklarınailelerindenalınıpbakımkurumlarınayerleştirilmesiyadaevlatlıkolarakverilmesiiçinbirgerekçeolarakkabuledilmektedir.

Madde10:AileninyenidenbirleşmesiÇocuğunveana‐babasınınherhangibirülkeyi terketmeveyenidenbirleşmeveya çocuklaana‐babaarasındakiilişkininsürdürülmesiiçinkendiülkelerinedönmehakkıvardır.Pekçokülkeninmevzuatındabu hakkın çocuğun yüksek yararına olacak şekilde kullanılmasına ilişkin hükümler yer almaktadır.Bununla birlikte, iltica ve göç mevzuatı uyarınca ailelerinden ayrı kalan çocukların durumunda buhakkın gözetilmemesi söz konusu olmaktadır. Örneğin, ABD’de yasal göçmen statüsündeki kişilerinherhangibirsuçakarışmalarıhalindesınırdışıedilmeleriniöngörenyasanedeniyletahminen1,6milyonçocukveyetişkinABDvatandaşıvatandaşolmayanaileüyelerindenayrılmıştır.

Madde11:ÇocuklarınyasadışıyollarlaülkedışınaçıkarılıpgeridöndürülmemesiDevletin ana‐babadan birinin veya üçüncü bir kişinin çocuğu ülke dışına çıkarması ve alıkoymasınıengellemevebunaçözümgetirmeyükümlülüğüvardır.BukonuLaHeySözleşmesindeayrıntılıolarakdüzenlenmektedir.

Madde12:ÇocuğungörüşünündinlenmesihakkıÇocuğunkendisiniilgilendirenkonuvesüreçlerdekendigörüşleriniözgürceifadeetmevegörüşleriningöz önündebulundurulmasına hakkı vardır. Bu hak, çocuğunbir kişi olarak tanınması ve diğerleriyleeşitmuamelegörmesiaçısındantemelönemtaşımaktadır.Ayrıca,ayrımcılıklamücadeleaçısındandagüçlübiraraçtır.

Yaşayrımcılığı:Genelolarak,bireyvegrupolarakkendilerini ifadeetmelerineolanaktanınmayanyada görüşlerine yeterince ağırlık verilmeyen çocuklar yaş ayrımcılığına maruz kalmaktadır. Örneğin,mahkemelerde, ailede ve okulda kendilerini ilgilendiren konularda dahi çocuklara genellikledanışılmamaktadır. Çocuklar doğrudan mahkemeye erişim şansına sahip olmadıkların, dolaylıayrımcılığa maruz kalmaktadır. Ayrıca, çocuk adalet sisteminin çocuk dostu olmaması da çocuklarımağduretmektedir.Çocuklar,ekonomikvesosyalpolitikalarınoluşturulmasürecindeyetişkinlereaçıkolanistişarekanallarınakatılamamaktadır.

6

Belirli çocukgruplarınayönelikayrımcılık:Belirli çocukgrupları,örneğinengelli çocuklar,kararalmakapasitelerinin yetersiz olduğu önyargısı nedeniyle genellikle seslerini duyuramamaktadır. Fizikselkatılımolanaklarınolmamasınedeniylededolaylıayrımcılığımaruzkalmaktadırlar.

Madde13:İfadeözgürlüğüÇocuğunülkesınırlarınabağlıolmaksızıngörüşlerini ifadeetme,bilgiedinmevefikirvebilgileribilinirhale getirme hakkı vardır. Çocuk Hakları Komitesi, herkesin ifade özgürlüğüne hakkı olduğunuaçıklamanın yeterli olmadığını vurgulamaktadır: Komiteye göre, çocukların ifade özgürlüğü hakkınınyasalardaaçıkçatanımlanmışolmasıgerekir.

Yaşayrımcılığı: Komite, 18 yaşından küçüklerin ifadeözgürlüğühakkının yasal olarak güvence altınaalınmamasıdurumundaçocuklarınbuhakkınagerekensaygınıngösterilmediğibelirtmektedir.Ailevediğerortamlardageçerliolangeleneksel toplumsal rolleryadaolanaklarnedeniyleçocuklarınbilgiyeserbestçeulaşmahakkıkısıtlanabilmektedir.

Belirli çocukgruplarınayönelikayrımcılık:Belirli çocukgrupları,örneğinengelli çocuklar,devletlerinsözsüz ya da diğer alternatif iletişim kanallarını oluşturmaması nedeniyle dolaylı olarak ayrımcılığamaruzkalmaktaveifadeözgürlüğühaklarıengellenmektedir.

Madde14:Düşünce,vicdanvedinözgürlüğüSözleşmeyegöredevletçocuğundüşünce,vidanvedinözgürlüğünesaygıgöstermelidirvebukonudaana‐babanın rehberliğini kabul eder. Bununla birlikte, yetişkinlerin bu hakkını korumak için yasalhükümlerin bulunmasına rağmen, çok az sayıda ülkede çocukların bu hakkı yasayla güvence altınaalınmıştır.Hattaçocuklarınbuhaktanyararlanmasıaileiçindeveokullardakısıtlanmaktadır.

Yaş ayrımcılığı: Bazı ülkelerde ana‐babaların çocuklarının okullarda verilen din eğitiminden muaftutulmasını talep etme hakkı vardır; ancak çocukların böyle bir hakkı söz konusu değildir. Pek çokülkedeçocuklarındiniana‐babanınvegenellikledebabanındininegöredoğuştabelirlenmektedir.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Okullardandineğitimiverilmesi,toplumdafarklı inançlaramensupgruplardançocuklarınayrımcılığamaruzkalmasınayolaçabilir.Ayrıca,devletinbelirlibirdininöğretilmesi için finansman sağlayıp başka inançların öğretilmesi için finansman sağlamaması sözkonusuolmaktadır. İnsanHaklarıKomitesi,devletindineğitimiverenkurumlarafinansmansağlamayıtercihetmesihalinde,bufinansmanınkullanımdaayrımcılıkyapmamasıgerektiğinivurgulamaktadır

Madde15:ÖrgütlenmeözgürlüğüÇocuklarınbaşkalarıyla toplanmavedernekkurmaveyabunlaraüyeolmaözgürlüğüvardır.Bununlabirlikte, pek çok ülkede çocukların kamusal alanlarda toplanmasına izin verilmemektedir. Bazıülkelerde,çocuklarınvegençlerinkamusalalandatoplanmasınıengellemeküzere,sadecebugruplarayönelik yasaklar getirilmekte, yalnızca çocukların duyabildiği bir frekansta gürültü yayan araçlarkullanılmaktadır.

Yaşayrımcılığı:Çoksayıdaülkedeçocuklarınbirörgüteüyeolmalarımümkündeğildiryada18yaşınakadarancakana‐balarınınizniylebirderneğeüyeolabilirler.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Dezavantajlı çocukların ve sokakta yaşayan ve çalışançocukların örgütlenme özgürlüğü ayrımcı uygulamalarla kısıtlanabilmektedir. Örneğin, Meksika,çocukların korunması gerekçesiyle, ancak yoksulluğu cezalandıran şekilde, sokakta yaşayan/ çalışançocuklarınkamusalalanlardagörünmesiniengellemeyeyönelikbiryasaçıkartmayıplanlamaktadır.

Madde16:ÖzelyaşamınkorunmasıÇocuğun özel yaşamına, ailesine, evine, yazışmasınamüdahaleye karşı ve iftira veya karalamalardankorunma hakkı vardır. Bununla birlikte, genellikle çocuklar bu konuda yaş temelli ayrımcılığamaruzkalmaktadır.Başkalarıyla ilişkilerinde;gizlinitelikledanışmasüreçlerindevekendileriyle ilgilibilgilerintoplanma ve saklanma süreçlerinde çocukların özel yaşamlarının gizliliğine gereken özen ve saygıgösterilmemektedir.

7

Yaşayrımcılığı:Devletinözelyaşamıngizliliğineilişkinmevzuatıçıkartmışolmasıbugizliliğinkorunmasıaçısından yeterli değildir; devletler, çocukların bu konudabaşta okullar olmaküzere çeşitli alanlardasistematikayrımcılığamaruzkalmasınıdaengellemekleyükümlüdür.Çocuklarınözelyaşamınıkorumakaçısındanmedyaönemlibirroloynamaktadır.Bununlabirlikte,medyadayeralanhaberlerdegerekenözen gösterilmemekte ya da çocukların bilgilendirilmiş onamları alınmadan TV programlarınakatılımları söz konusuolmaktadır. Çocuklarla ilgili tutulan tümdosyalarla ilgili özel kurallarolmalıdır.Çocuklar, haklarında toplanan tüm bilgileri, bu bilgilerin kimin kontrolü altında olduğunu bilme, bubilgilere erişme, kimin erişebileceği hakkında görüşte bulunma ve bilgileri değiştirme hakkına sahipolmalıdır.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Kurumda kalan çocukların ve engelli çocukların özelyaşamlarınıngizliliğihaklarısıklıklaihlaledilmektedir.Örneğin,buçocuklarınyaşadığıyerlerveeşyalarıaranmaktadır.

Madde17:UygunbilgilereerişmehakkıDevletler, çocuğun çeşitli kaynaklardan bilgiye erişebilmesini sağlamak, kitle iletişim araçlarınınçocuğun toplumsal ve sosyal yararına olacak bilgileri yaymasını desteklemek ve çocuğu zararlımateryallerden korumakla yükümlüdür. Bununla birlikte, çocuklar toplumsal algıya uygun olumsuz/yetersiz bir imajla temsil edilmekte ve bu durum bir bütün olarak çocuklara karşı ayrımcılığa yolaçmaktadır.

Yaş ayrımcılığı: Çocuk istismarı, suçla karşılaşan çocuklar ya da sokak çocuklarıyla ilgili haberlermedyadayaygınolarakyerbulmakta,çocuklarınoyun,boşzaman,sporgibihaklarıyadaayrımcılığamaruz kalmama hakları genellikle haber değeri taşımadığı gerekçesiyle yayımlanmamaktadır. Bununsonucunda,birbütünolarakçocukların“mağdur”yada“tehlikeli”varlıklarolduğuyönündedengesizbirimajoluşmaktadır.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:ÇocukHaklarıKomitesi,tümçocuklarınbilgiyeerişimhakkıolduğunu vurgulamaktadır. Bununla birlikte, bilgiye erişim konusunda coğrafi eşitsizlikler sözkonusudur.Azınlıkgruplaramensupçocuklarınkendidillerindebilgiyeerişimolanaklarıdahakısıtlıdır.Aynışekilde,engelliçocuklarınbilgiyeerişimolanaklarıdahakısıtlıdır.

Madde18:Ana‐babanınsorumluluklarıAna‐babanınçocuğunyetiştirilmesindeortakvebirincilyükümlülüklerivardır.Devletçocukyetiştirmekonusunda ana‐babalara uygun desteği sağlamakla yükümlüdür. Bunu yaparken, Çocuk HaklarıSözleşme’sinde yer alan çocuk haklarıyla ilgili bilgilerin yaygınlaştırılmasında ve hakların hayatageçirilmesineyönelikdesteklerdehiçbirşekildeayrımcılıkyapılmamalıdır.

Madde19:HertürşiddetekarşıkorunmahakkıDevlet çocukları ana‐babaları veya bakımından sorumlu olan diğer kişiler tarafından her türlü kötümuameleyemaruzbırakılmaktankoruyacaktırvesuiistimaliengellemekvemağdurlarıntedaviedilmesiiçinuygunsosyalprogramlarıdüzenleyecektir.

Yaş ayrımcılığı: Devletler, çocukların insan haklarının korunması konusunda genellikle ayrımcıuygulamalardabulunmaktadır.Pekçokülkedeçocuklarşiddetekarşıhukuksalolarakyetişkinlerleaynıdüzeyde korumadan yararlanamamaktadır. Örneğin, disiplin/ terbiye gerekçesiyle yetişkinlerinçocuklaraşiddetuygulamasıpekçokülkeyasaldır.Hâlbukibutürbireylemyetişkinlereuygulandığındasuç teşkil etmektedir. Ayrıca, çocukların şikâyet mekanizmalarına ve olanaklarına yetişkinlerle aynıdüzeydeerişimimkânıyokturvebudurumdolaylıayrımcılığayolaçmaktadır.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Engelli çocuklar şiddete ve istismara karşı özelliklesavunmasızdurumdadır.Şikâyetmekanizmalarınaerişinveşikâyetlerininciddiyealınmaolasılığıdahaazdır.

8

Madde20:AilesindenyoksunçocuklarınkorunmasıDevletler,aileortamındanyoksunçocuklaraözelkorumavealternatifailebakımıveyakurumdabakımolanağını sağlamakla yükümlüdür. Bu yükümlülüğü yerine getirmeye yönelik eylemlerde çocuğunkültürelkimliğigerektiğigibidikkatealınmalıdır.Bununlabirlikte,pekçokçocukayrımcılıksonucundabakım altına alınmaktadır. Bakım altına alınan çocuklarsa bu süreçte ve kurudan ayrıldıktan sonraayrımcılığakarşıdahasavunmasızdır.

Yaşayrımcılığı:Bazıülkelerdemevzuatsokaktayaşayançocuklarıntoplanmasınaolanaktanımaktadır;sokaktayaşayanyetişkinlerisebuşekildetoplanmamaktadır.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Alternatifbakımortamlarındakalançocuklarhakihlallerinekarşıdahasavunmasızkonumdadır.Bazıülkelerdeçocuklar,koşullarınagörenormaldeana‐babalarınınsağlayacağıkorumanınsüreceğiyaştanöncealternatifbakımsistemindençıkartılarakayrımcılığamaruzbırakılmaktadır.

Madde21:EvlatedinmeEvlatedinmeyikabuledenve/veyabunaizinverendevletlerdebuçocuğunenyüksekyararınauygunşekildeveyetkilimakamlarınveçocuğunvasisininizinvermesiylegerçekleştirilmelidir.

Yaşayrımcılığı:Yetişkinlerinçocuksahibiolmavegizlilikhaklarınedeniyleçocuklarınkimliklerinibilmehakkıihlaledilebilmektedir.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Belirlibirgrubayönelikönyargılarnedeniylebazıçocuklarınevlatedinilmeolasılığıazalabilmektedir.

Madde22:MülteciçocuklarMülteci ya da sığınmacı çocuklara özel koruma sağlanacaktır. Bu tür koruma ve yardım sağlayanörgütlerleişbirliğiyapmakdevletinsorumluğundadır.

Yaşayrımcılığı:Mülteciveülkeiçindeyerindenedilmişçocuklar,bustatülerinintanınmasıkonusundayaşayrımcılığınamaruzkalabilmektedir.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Mülteci ya da sığınmacı statüsündeki ve ülke içindeyerinden edilmiş çocuklar ayrımcılığa karşı özel koruma tedbirlerinden yararlanmak bir yana, diğerçocuklarlaeşitdüzeydeyasalkorumadanveeğitim,sağlık,gıdaveyabarınmayaerişimolanaklarındanyararlanamamaktadır. Mülteci çocuklar yerleştirildikleri ülkelerde ya da kendi ülkelerine geridöndüklerinde dışlanmaya ve ayrımcılığamaruz kalmaktadır. Ayrıca, şiddete ve istismara karşı dahasavunmasızkonumdadırlar.

Madde23:EngelliçocuklarEngelliçocukların,saygınvetambiryaşamsürmelerinevemümkünolanenyükseközgüvenvesosyalkatılımı sağlamalarına yardımedeceközel bakım, eğitimveöğretimehakları vardır. Bununlabirlikte,engelliçocuklargenelolarakhemdoğrudanhemdedolaylıayrımcılığamaruzkalmaktadır.

Yaşayrımcılığı:Pekçokülkedezihinselgüçlükyaşayançocuklarınkapatılmasıyaygınbiruygulamadır;ancak aynı durumdaki yetişkinler kapatılmamaktadır. Kimi yerlerde, yetişkinlerle ilgili uygulamanınaksine,ruhsağlığıkurumlarınakapatılırkençocuklarıngörüşüalınmamaktadır.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Çeşitli ülkelerde farklı engellilik tanımları ve kapsamlarıgeçerlidir. Bu durum, engellilik durumu içerisinde belirli engellilik türlerine karşı ayrımcıdır. Ayrıca,engelli çocuklar dolaylı ayrımcılığa damaruz kalmaktadır. Örneğin, kuramsal olarak diğer çocuklarlaaynı haklara sahip oldukları kabul edilse bile, okul ve diğer kamusal alanlar vemüfredat bu kişilerinihtiyaçlarınagöretasarlanmadığındaengelliçocuklarınerişimolanaklarıkısıtlanmaktadır.Herkeseeşitmuameleyaparakeşitliğinkurulmasımümkündeğildir;adilbirerişimiçinzorluklarlayaşamakzorundakalançocuklarınönündekiengellerinkaldırılmasıdagerekir.Engelliçocuklarşiddeteveistismarakarşıdaha savunmasız konumdadır. Bundan başka, toplumsal cinsiyet ayrımcılığını nedeniyle engelli kızçocuklarıdahaağırbirayrımcılığamaruzkalmaktadır.

9

Madde24:SağlıkvesağlıkhizmetleriÇocuğun mümkün olabilecek en yüksek standartta sağlık ve tıbbi bakıma hakkı vardır. Devletler ilkderece ve önleyici sağlık hizmetlerinin teminine ve bebek ölümlerinin azaltılmasına özel önemvermekle yükümlüdür. Ayrıca, hiçbir çocuğun etkin sağlık hizmetlerine erişimden yoksun kalmamasıiçin uluslararası işbirliğini destekleyeceklerdir. Sağlık bozukluğu genellikle ayrımcılığın nedeni vesonucudur.Toplumsaleşitsizliklerçocuklarınsağlıkdurumunuönemliölçüdeetkilemektedir.

Yaşayrımcılığı:Çocuklar,kendilerineözgüihtiyaçlarınıdikkatealmayansağlıksistemindedolaylıolarakayrımcılığamaruzkalmaktadır.Budurum,çocuklukveyetişkinlikarasındakiboşluktayeralanergenleriçin özellikle geçerlidir. Dünya Sağlık Örgütü, çocukların ilaçlara tepkilerinin yetişkinlerden farklıolmasınarağmen,sanayileşmişülkelerdeçocuklarıntedavisindekullanılanilaçlarınyarısındanfazlasınıngençnüfusüzerindedenenmemişolduğunuraporetmiştir.Gelişmekteolanülkelerdedurumdahadakötüdür: ilaçlara erişim (fiyat, vb) nedeniyle her yıl altı milyon çocuk tedavi edilebilir hastalıklardandolayıölmektedir.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Çeşitli ülkelerde sağlık bakım hizmetinin ücretli olmasınedeniyle çocuklar sağlık bakım hizmetinden yararlanamamaktadır. Engelli çocuklar, diğer çocuklarauygulanmayan tedavi ve uygulamalara maruz bırakılabilmektedir. Mülteci ve sığınmacı çocuklar veyasadışı durumdaki çocuklar acil bakım hizmetleri de dahil sağlık bakımına erişimde ciddi sıkıntılaryaşamaktadır.

Madde25:YerleştirmeninbelirliaralıklarlagözdengeçirilmesiBakım, korumave tedavi amacıyladevlet tarafındanbir yere yerleştirilen çocuğunbu yerleştirmenindüzenliolarakdeğerlendirilmesinehakkıvardır.Bazıülkelerde,çocuklarana‐babalarınıntalebiüzerineruh sağlığı kurumlarına yerleştirilmektedir ve yetişkinlerin aksine, kuruma kapatılırken çocuklarıngörüşlerinebaşvurulmamaktadır.Yerleştirmedebelirliaralıklarlagözdengeçirilmemektedir.

Madde26:SosyalgüvenlikÇocuğunsosyalsigortadâhilolmaküzeresosyalgüvenlikhakkıvardır.

Yaşayrımcılığı:Çocuklarınsosyalgüvenlikhakkındanyetişkinlerleeşitbiçimdeyararlanmasıgenelliklesöz konusu değildir. Çocuk Hakları Komitesi, çocukların bağımsız olarak yapacakları sosyal güvenlikyardım ve destek taleplerine özel önem atfedilmesini tüm çocukların çocuk bakım hizmetlerindenyararlandırılmasınayöneliktedbirlerinalınmasınıtavsiyeetmektedir.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Mültecivesığınmacıkonumundakiçocuklarveülkeiçindeyerinden edilmiş çocuklar sosyal güvenlik hizmetlerinden yararlanmada ayrımcı uygulamalaramaruzkalmaktadır.

Madde27:YeterliyaşamstandardıHerçocuğun fiziksel, zihinsel, ruhsal,ahlakivesosyalgelişmesineuygunbiryaşamstandardınahakkıvardır. Ana‐babaların çocuğun uygun yaşam standardına sahip olmasını sağlamakta birincilyükümlülüğü vardır. Devletin görevi yükümlülüğün yerine getirilebileceğini ve yerine getirilmesinisağlamaktır.Devletin sorumluluğu ana‐babaya ve çocuğamaddi destek sağlamayı içerebilir. Bununlabirlikte,devletlersosyo‐ekonomikpolitikalarınçocuklarüzerindekietkisiniyeterincedikkatealmayarakçocuklarakarşıdolaylıayrımcılıkuygulamaktadır.

Yaş ayrımcılığı: Araştırmalar, çocukların yaşadığı yoksulluğun devletlerin refah düzeyinden ziyadedevletlerce yapılan kaynak tahsisinin bir sonucu olduğunu ve makro‐ekonomik politikalarıngeliştirilmesindeveuygulanmasındayetişkinlerindurumununaksine,çocuklarındurumunungenellikledikkatealınmadığınıgöstermektedir.Budaayrımcılığayolaçmaktadır: çocuklarınaileninkinden farklıolabilecekmaddiihtiyaçlarıveçıkarlarıaileninçıkarlarınabağlanmaktadır.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Coğrafi sınırlılıklar ve etnik yapı nedeniyle bazı çocuklaryeterliyaşamstandardıhakkındandiğerlerinegöredahaazyararlanabilmektedir.

10

Madde28:EğitimeerişimBumadde,eğitimolanaklarınaeşiterişimidüzenlemektedir.Çocuğuneğitimhakkı vardır vedevletingörevi ilköğretimin parasız ve zorunlu olmasını, çeşitli türlerde orta öğretimin tüm çocuklar içinerişilebilirolmasınıveyükseköğretimindekapasitetemelindeherkesiçinmevcutolmasınısağlamaklayükümlüdür.Okuldisiplini çocuğunhakları veonuruylauyumluolacaktır.Devletbuhakkıuygulamakiçinuluslararasıişbirliğindebulunacaktır.

Yaşayrımcılığı:Baştakatılımolmaküzere,çocuklarınkendileriniilgilendireneğitimsüreçlerinietkilemevegörüşbildirmekhaklarıgenelolarakkısıtlıdır.

Belirli çocukgruplarınayönelikayrımcılık: Çocuklarıneğitimolanaklarınaerişimi içindebulunduklarıkoşullar ya da taşıdıkları kimlikler nedeniyle engellenebilmektedir. Azınlık gruplaramensup çocuklar(dil), dezavantajlı çocuklar (yoksulluk), engelli çocuklar, tutumla yerlerindeki ve diğer bakımkurumlarındaki çocuklar, kız çocukları, ülke vatandaşı olmayan çocuklar, farklı cinsel yönelime sahipçocuklarsıklıklaeğitimsistemindedolaylıyadadolaysızayrımcılığamaruzkalmaktadır.

Madde29:EğitiminamacıEğitiminamacıçocuğunkişiliğini,yeteneklerini,zihinselvefizikselbecerilerinimümkünolanenbüyükölçüdegeliştirmekolmalıdır.Eğitim,çocuğuözgürbir toplumdaaktifbiryetişkinhayatınahazırlamalıve çocuğun ana‐babasına, kendi kültürel kimliğine, diline ve değerlerine ve başkalarının kültür vedeğerlerine saygı duymasını beslemelidir. Nitelikli eğitim yalnızca içerikle ilgili değildir; çocuklarınsağlığı,refahı,beslenmesi,güvenliği,şiddetveistismardankorunması,yaşadığıortamveokuldanönceve sonra sahipolduğuolanaklardaeğitiminniteliğiyle ilgiliunsurlardır.Ayrıca,eğitimsistemindeyeralantümkişilerinçocukhaklarınaveayrımcılığakarşıduyarlıolmasıniteliklieğitimintemelkoşuludur.Fiziksel koşulların ve farklı eğitim modellerinin erişilebilir olması, eğitimde ayrımcılıkla mücadeledeönemlibirunsurdur.

Yaşayrımcılığı:Eğitim,genelolarak,toplumdakiayrımcıuygulamalarınortadankaldırılmasıiçinönemlibir araçtır. Okul sisteminde insan hakları ilke ve değerlerinin yeterince öğretilmemesi veuygulanmaması,belirligruplaramensupçocuklarınayrımcılığamaruzkalmasınavetoplumdakiayrımcıuygulamaların güçlenerek devam etmesine neden olmaktadır. Kendilerini doğrudan ilgilendirenmüfredat ve okul yönetiminde çocuklara yeterli katılım olanaklarının sağlanmaması ve genel olarakezbercibireğitimmodelininuygulanmasıyaşayrımcılığınaişaretetmektedir.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Toplumdakibelirligruplarıyadaazınlıklarıhedefalanyanlımüfredatbugruplarakarşıkalıpyargılarıbeslemektevebugruplaramensupçocuklarınokuliçindevedışındaayrımcılığamaruzkalmasınanedenolmaktadır.Ayrıca,müfredattatoplumsalcinsiyeteşitliğinineşitsizlikleri beslemektedir. Azınlık gruplara ya da yerli halklara mensup çocukların kendi dillerindeeğitimgörmesinegenellikleolanaksağlanmamaktadır.

Madde30:AzınlıklarınyadayerlihalklarınçocuklarıAzınlıktopluluklarınınveyerlihaklarınçocuklarınınkendikültürlerini,dinlerinivedilleriniyaşamahakkıvardır. Yerli halklar ve azınlık gruplar ve dolayısıyla bu gruplara mensup çocuklar sağlık hakkındankimlik hakkına, eğitim hakkından adalet sistemine pek çok konuda ayrımcı muameleye ve hakihlallerinemaruzkalmaktadır.

Madde31:Dinlenme,boşzamanvekültüreletkinliklerÇocuğundinlenme,oynamavekültürelvesanatsaletkinliklerekatılmahakkıvardır.

Yaşayrımcılığı:Çocuğundinlenme,boşzamanvekültürelhaklarakatılmahakkı,baştagelişmekteolanülkeler olmak üzere, pek çok yerde kısıtlanmaktadır. Güvenlik kaygısı, yeterli oyun alanlarının ya dadiğer tesislerin olmaması, bir aradaki gençlerin tehdit olarak algılanması ve yansıtılması bu durumuetkileyenfaktörlerdendir.

11

Madde32:ÇocukemeğiÇocuğunsağlığını,eğitiminivegelişiminitehditedenişlerdenkorunmahakkıvardır.Devletlerçalışmaiçinasgariyaşınıbelirleyecekveçalışmakoşullarınıdüzenlemekleyükümlüdür.

Yaşayrımcılığı: Çocukların çalışmak zorunda kaldıkları ekonomilerde işverenler ucuz işgücümaliyeti,kendihaklarınısavunacakdurumdaolmamalarıvbgibinedenlerleçocukişçileri,tercihedebilmektedir.İşgücü piyasasında çocuklar yetişkinlerle aynı ücret, sosyal güvenlik ve tatil olanaklarındanyararlanamamaktadır.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Belirli iş kollarında toplumsal cinsiyet temelli ayrımcılıkyapılmaktadır.Ayrıca,baştakızçocuklarıolmaküzereçalışançocuklarişortamındaşiddeteveistismarakarşıdahasavunmasızdır.

Madde33:UyuşturucukullanımıÇocuğun uyuşturucu ve psikotrop maddelerden ve bunların üretimine ve dağıtımına katılmaktankorunmahakkıvardır.

Yaşayrımcılığı:Çocuklar,uyuşturucukonusundapolitikaveprojelerdeyetişkinleresağlanandanışmasürecinin dışında tutularak yaş ayrımcılığına maruz bırakılmaktadır. Çocukların rehabilitasyonhizmetlerineerişimidedahakısıtlıdır.

Madde34:CinselistismarDevletler fuhuş ve pornografiye katılım dahil olmak üzere çocukları cinsel sömürü ve istismardankorumaklayükümlüdür.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Bazı çocukların maruz kaldığı ayrımcılık onları cinselistismarınmağduruyapmaktadır.Pekçokülkedeevlilikiçinbelirlenenasgariyaşkızçocuklarıiçindahadüşüktürvebudurumkızçocuklarınıcinselistismarakarşıdahakorunmasızkılmaktadır.Bazıülkelerdeoğlançocuklarınayönelikcinselistismarakarşıhukuksalkorumadahadartanımlanmaktadır.

Madde35:Kaçırılma,satılmaveinsanticaretiDevlet, çocukların satılmasını, kaçırılmalarını ve çocuk kaçakçılığını engellemek için her türlü çabayıgöstermekle yükümlüdür. Mevcut önyargılar ve toplumsal olarak dezavantajlı konumları çocuklarıkarırımla, satılma ve insan ticaretine karşı savunmasız kılmaktadır. Eski BM İnsan Hakları YüksekKomiseri Mary Robinson şöyle demektedir: “İnsan ticareti esasında ayrımcılık üzerine kuruludur.Küresel sek endüstrisinde görece zengin erkeklerin daha az gelişmiş ülkelerdeki kadınların ve kızçocukların,bazendeerkeklerinveoğlançocuklarıncinselniteliklihizmetleriiçinparaödemesindensözediyoruz. Bu temel bir insan hakları sorunudur; devasa ve çok zararlı bir ayrımcılık türünüiçermektedir.”İnsanticaretiningenellikletoplumsalcinsiyetmeselesiolduğudüşünülür;ancakbununırk ve etnik köken boyutu da vardır. Cinsel istismaramaruz kalan çocuklar yaşadıkları topluma geridöndüklerindeayrımcılıkyaşamaktadır.Ayrıca,tecavüzsonucugebelikvecinselyollabulaşanhastalıkriskiylekarşıkarşıdırlarveeğitimvebenzerihaklarınaerişimkonusundaayrımcılıkyaşamaktadırlar.

Madde36:DiğersömürülerdenkorunmaÇocukların refahlarına zarar veren ve 32, 33 ve 34. maddelerde yer almayan her türlü sömürüdenkorunma hakkı vardır. Yetenekli çocukların fiziksel ve duygusal bütünlüklerine zarar verecek şekildezorlanmaları,çocuklarıntıbbideneylerdekullanımıgibiistismartürleribukapsamagirmektedir.

Madde37:İşkenceveözgürlüğündenyoksubırakılmaHiçbir çocuk işkenceye, zalimce muameleye veya cezaya, hukuk dışı olarak alıkonulmaya veyaözgürlüğündenyoksunluğamaruzbırakılamaz.Onsekizyaşınaltındakikişilerceişlenensuçlardanötürüsalıverilme imkânı bulunmayan ömür boyu hapis cezası ve idam cezası verilmesi yasaktır.Özgürlüğünden yoksun bırakılan çocuklar en yüksek yararlarına olmadıkça yetişkinlerden ayrıtutulacaklardır.Alıkonulmuş çocukların yasal vediğer yardımveailesiyle iletişimkurmahakkı vardır.

12

Bununlabirlikte,Sözleşmeyetarafçoksayıdaülkedebutüruygulamalarsürmektedirvebelirligruptakiçocuklardiğerlerinegöredahafazlariskaltındadır.

Yaş ayrımcılığı: Hiçbir siyasi güce ve etkiye sahip olmamalarına rağmen çocukların yetişkinler içintasarlanmış ceza adalet sisteminin içinde yargılanması bu hakla ilgili en önemli sorunlardan birisidir.Cezasistemindeyetişkinleriçingeçerliolmayanfizikselcezaçocuklariçinuygulanmaktadır.

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Bazı ülkelerde sokakta yaşayan çocuklara karşı ayrımcılıkişkenceboyutunavarmaktadır.Teoridebuçocuklaryetişkinlerlevediğerçocuklarlaaynıhaklarasahipolsalar da uygulamada bu tür vakalar yeterince araştırılmamaktadır ve bu durum bu gruba karşıtoplumsalvekurumsalayrımcılığaişaretetmektedir.

Madde38:SilahlıçatışmalarTaraf devlet on beş yaşından küçüklerin çatışmalarda doğrudan yer almamaları için bütün uygunönlemleri almakla yükümlüdür. On beş yaşından küçük hiçbir çocuk silahlı kuvvetlere alınamaz.Devletleraynızamanda,silahlıçatışmalardanetkilenençocuklarınilgiliuluslararasıhukukçatanımlananşekilde korunmasını ve bakımını sağlayacaktır. Silahlı çatışma ortamlarında ayrımcılık artmaktadır.Sözleşmebarışzamanıkadaracildurumlardadaaynıölçüdegeçerlidir.Bunedenle,tümçocuklarıntümhaklarından yararlanmalarını sağlamaya yönelik çabalar kesintisiz devam etmelidir. Silahlı çatışmadayer alan çocuklar cinsel sömürü de dahil her türlü istismara açıktır. Çatışmadan kaçanmülteciler veyerindenedilmişkişileriçindeaynıkoruyucutedbirlerinalınmasıgerekir.

Yaş ayrımcılığı: Farklılıkların benzer biçimde ele alınması ayrımcı bir uygulama olabilir.Silahsızlandırma,yerdeğiştirmeveyenidenentegrasyonprogramlarıçocuklarınözeldurumunudikkatealmamakta ve onlara yetişkinlerle aynı muamelede bulunmaktadır ve bu durum çocuklarındışlanmasınanedenolmaktadır.

Madde39:RehabilitasyonbakımıDevletin, silahlı çatışma, işkence, ihmal, kötümuamele yada sömürününmağdurları olan çocuklarınsağlıklarınakavuşmalarıiçinuyguntedaviyigörmelerinivetoplumlayenidenbütünleşmelerinisağlamayükümlülüğü vardır. Şiddetin çocuklar üzerindeki etkileri uzun yıllar sürebilir; ancak uygun destekhizmetleri bu etkilerin azaltılmasını ve mağdurun gelecekte karşılaşabileceği ayrımcılığınengellenmesinisağlayabilir.

Yaşayrımcılığı:Mağdurçocuklarınyetişkinlerleaynıdüzeydeşikâyetmekanizmalarınaerişimolanağıveadilveyeterlitazminhakkıolmalıdır.3

Belirli çocuk gruplarına yönelik ayrımcılık: Rehabilitasyon hizmetleri tüm çocuklar için erişilebilirolmalıdır.Coğrafieşitsizliklerhizmetsunumundadolaylıayrımcılığayolaçmaktadır.

Madde40:ÇocukadaletininyönetimiKanunla çatışma halindeki çocuğun saygınlık ve değer duygusunu geliştiren, yaşını göz önündebulunduran ve topluma yeniden kazandırılmasını amaçlayanmuamele görme hakkı vardır. Çocuğuntemel güvencelerin yanı sıra savunması için yasal ve diğer yardıma hakkı vardır. Yargılamasüreçlerindenvekurumlarayerleştirilmedenmümkünolduğuncakaçınılmalıdır.

Yaş ayrımcılığı: Çocuklar hem adli usuller hem de yargılandıkları suçlar nedeniyle ceza adaletsisteminde ayrımcılığa maruz kalmaktadır. Pek çok ülkede çocuklara özgü bir adalet sistemibulunmamakta; çocuklar yetişkinler için tasarlanmış ceza adalet sisteminin konusu olmaktadır.Uluslararası standartlarda çocuklara özgü ayrı bir adalet sisteminin geliştirilmesine vurguyapılmaktadır. Bundan başka, yetişkinler işlediğinde suç olarak kabul edilmeyen “statü suçları”nedeniyle çocuklar özgürlüklerinden mahrum bırakılmaktadır. Bir grup olarak tüm çocuklar yargısalsüreçlerdeayrımcılığamaruzkalmaktadır.Yeterlidestekvehukuksalyardımdanyararlandırılmamaları,

3 ÇocukHakları Sözleşmesi, yakın zamana kadar bireysel başvuru hakkını düzenlemeyen tek sözleşmeydi ve bu durum yaşayrımcılığınaişaretetmekteydi.3Noluseçmeliprotokollebuhakdüzenlenmiştir.Türkiyehenüzbuprotokolüimzalamamıştır.

13

görüşlerini ifade etmelerine izin verilmemesi, haklarının anlayacakları bir dilde kendilerineanlatılmamasıgibisorunlarbukapsamagirmektedir.

Belirliçocukgruplarınayönelikayrımcılık:Bazıçocuklarınfiiliayrımcılıkveeşitsizliklernedeniylecezaadaletsisteminegirmeriskidiğerlerineoranladahafazladır.Çocukadaletsisteminegirenveözellikledeözgürlüklerinden yoksunbırakılan çocukların şiddetle ve cinsel istismarla karşılaşmaolasılığı dahafazladır. Başlı başlına travmatik olan bu süreçten sonra toplum içinde çocuklar damgalanmakta veyeterlisosyaldesteğe,eğitime,işgücüpiyasasınaerişimdeayrımcılığamaruzkalmaktadır.

Ayrımcılıklamücadeledeçocuklarıngelişenkapasitelerinindesteklenmesi,saygıgörmesivekorunmasıiçinuygunortamlarınyaratılmasıÇocuklarınyetenekleriningelişmesinedestekolma, saygı göstermevekoruma,uygunyaş sınırlarınıntanınmasındançokdahafazlasınıkapsamaktadır.Çocukların,yetenekleriningelişmesiyleuyumluolarakkendihaklarınıkullanmalarınıngerçekleşmesiancaksözleşmeninbütünselbiryaklaşımlauygulanmasıyoluyla elde edilebilir. Dolayısıyla toplumun tüm düzeylerinde önemli değişimler talep edensözleşmenin,tümhaklariçinçıkarımlarıvardır.Sözleşme,çocuklarakarşıgelenekseltutumlaraköktenbir şekilde karşı çıkmayı temsil etmekte ve kendi yaşamlarını ilgilendiren kararlarda ve eylemlerde,kendilerini temsil etmelerinin kabul edilmesini talep etmektedir. Bu durum, çocukların ihtiyaçları,gelişimleri, korunmaları ve temsil edilmeleri ile ilgili bazı köklü varsayımların sorgulanmasınıgerektirmektedir.

Çocukların ortaya çıkan özerkliklerine saygı duyulurken, çocukları zararlardan koruma ve kararlarakatılmaları arasında kurulanuygundenge, çocukların içinde yaşadıkları sosyal, kültürel, ekonomik vepolitikortamaveçocuklarınolgunluklarınagörefarklılıkgöstermektedir.

Fakat süreci şekillendirmesi gereken ortak ilkeler ve uygulamalar bulunmaktadır. En önemlisi, kendikorunmalarınakatkılarınındeğerinikabulederken;çocuklaraveonurlarınasaygıduyulmasıhakları ileher türlü şiddet, istismar, sömürü, ihmal ve zarardan korunmayahakları olduğu temelinde ilerlemekönemlidir. Katılım, sadece çocukların kendilerini koruma yeteneklerini güçlendirmekle kalmaz, aynızamandaçocuklarkatılımsayesindekorumasüreçlerinekattıklarıeşsizbiryetenekvedeneyimesahipolmaktadırlar.

Dünyanın her yanındaki toplumlarda, çocukların en üst düzeyde yetenekler elde ettiği, çocuklarınkatılımpotansiyellerinedahafazlasaygıgösterildiğivekendihayatları için–aile içinde,okulda,kenditıbbibakımlarıyla ilgiliolarak,mahkemelerde,yereltopluluklardavepolitiktoplantılarda‐kararalmasorumluluklarının verildiği ortamların yaratılması için daha fazlası yapılabilir. Yasada, politikada veuygulamada,çocuklarınkatkıdabulunduğuvesahipolunanyeteneklerinkabuledildiğikültüreldeğişimidesteklemekiçineylemegeçmekgereklidir.

Aileiçinde:Çocuklarınyetenekleriningelişmesinesaygıduyulmasınıdesteklemeyeyönelikeğitimvediğerdestekfaaliyetlerişunlarıiçerebilir:

• Çocuklarınkendilerinietkileyentümkararlarakatılmasıhakkı.

• Çocuklarınyeteneklerininkapsamınıkabuletmevebunasaygıduymanınönemi.

• Çocukların,uygunolmayandüzeydekibeklentivesorumluluklarıyüklenmemesihakkı.

• Tüm çocukların, toplumsal cinsiyet, ırk, etnik ya da dini kimliklerine ya da özürlülüklerinebakılmaksızıneşithakları.

14

• Çocukların,yetenekleriningelişmesiyleuyumluolarakhaklarınıkullanmahakkı.

• Çocuklarınbilgilendirilmişseçimleriniyapmalarındaanababalarınrolü.

• Tüm aile üyelerinin, çocukların almaya yeterli oldukları kararları almaları için sorumlulukalabilmelerine, kendi yaşamlarını etkileyen tüm kararlara katılmalarına ve görüşlerinin ciddiyealınmasınadeğervermesi.

• Aşırıkorumanın,çocuklarınkolayincinebilirlikleriniarttırdığınıkabuletme,çocuklarasorumlulukvermeye ve en etkili koruma yolu olarak çocukların kendi sınırlarını denemelerine olanaksağlama.

• Çocukların aile içinde yaptıkları katkılar, çocukların ana babalarına bağımlı oldukları kadar anababaların da çocuklarına bağımlı olması ve aile ilişkilerine, karşılıklı dayanışma olarak saygıduyulmasıgerekliliği

• Yerelkültürveşartlarlauyumlu; iyilikhalini,biryereaitolmayı,katkıvermeyi, iletişimkurmayıvekeşfetmeyisağlamayayönelikerkendönemçocuklukeğitimimodellerinezamanharcama

• Çocukların, yeteneklerinin gelişmesiyle uyumlu olarak aile içinde kendilerini etkileyen tümkonularakatılmahakkınıkabuledenyasalarıntanınması.

Okullarda:Uygulamalar, çocukların okula gidilen her yaşta şunlara katkıda bulunma yetenekleri olduğunugöstermektedir:

• Müfredatıoluşturma

• Etkiliöğretmeyöntemlerisağlama

• Öğretmenlerinişealınması

• Davranış,ayrımgözetmemeveşiddetkarşıtıokulkurallarıgeliştirme

• Oyunzamanlarınıdüzenlemeveyönetme

• Sınıfıntasarımıvedekoru

• Akraneğitimi

• Akrandanışmanlığıvedesteği

• Eğitimpolitikasıgeliştirme

• Eğitimhakkıileilgilitoplumduyarlılığınıarttırma.

Diğerkurumlarda:Aşağıdakialanlarda,çocuklarınyetişkinlertarafındannasıldesteklenebileceğinevekendilerinietkileyenkararlarakatılmakiçinbilgiyenasılulaşacaklarınadairdahafazladüşünülmelidir:

• Mahkemedetanıkolarakgörevalma.

• Mahkemeler tarafından alınan, çocukların günlük yaşamlarını etkileyen kararlara katılma,örneğin; ana baba boşandığı zaman velayet ve görüşmeyle ilgili kararlar, çocukların evlatedinilmesiyadabakımaltınaalınmasıileilgilikararlar.

• Tıbbitedaviyeonayverme.

• Çocuğunkorunmasıvetıbbibağlamdagizliliğinsağlanması.

• Çocukkorumapolitikasınıvesüreçlerinigeliştirme.

• Günlükyaşamlarınıetkileyenpolitikalarınheryönünekatılma.

• Bakımkurumlarındagünlükyaşamlarınıetkileyenkararlara,uygulamalaravepolitikalarakatılma.

15

Çocukların yeteneklerinin gelişmesine saygı gösterilmesini sağlamak için kurumsal reform eylemlerişunlarıkapsayabilir:

• Evrensel koruma standartları ihtiyacı ve katılımcı haklar arasında ayrım yapan, çocuklarınyeteneklerinin gelişmesiyle uyumlu, yukarıda sıralanan ilkeler temelinde geliştirilmiş, çocuklarızarardankorumayısağlamakiçinuygun,tutarlıyasalçerçeveninoluşturulması.

• Çocuklarınyaşamındaetkiliolankilitkararlaradahilolmalarıamacıylaçocuklarınyeterliliklerinesaygıduymaveonlarıdeğerlendirmekiçinilkeler,araçlarveyönetmeliklergeliştirmevebunlarıyaygınlaştırma.

• Yaygınkamupolitikalarıaçısındanolduğukadarbireyselkararalmaaçısındandabilgilendirilmişseçimleryapabilençocuklarayeterlibilgisağlama.

• Korunma hakkı ile karar almaya katılım hakkı arasındaki dengenin gözetilmesi kadar gelişenyeteneklerinin daha fazla geliştirilmesine saygı duymak için çocuk hakları ve Çocuk HaklarıSözleşmesihakkındauzmanlarıeğitme.

• Yeteneklerinin gelişmesine saygı gösterilmesindeki zorlukları belirleme, çocukların kendilerinitemsil etmelerine daha fazla saygı duyulmasının nasıl sağlanabileceği ile ilgili deneyimlerindenyararlanma, gerekli yasal korumanın niteliğini ifade etmeleri amacıyla her yaştan çocuklarlagörüşme

• Korunmanınheryönüiçinprogramların,stratejilerinvepolitikalarıngeliştirilmesi,uygulanması,izlenmesivedeğerlendirilmesineçocuklarıdahiletme.

• Dirençlerini,kendilerinesaygıyı,özyeterliliklerinivekendinegüveniniarttırmakamacıylakendikorunmalarındakilitbirroloynamasıiçinçocuklarafırsatlarsunanmodellergeliştirme.

• Çocukların,kendikorunmalarındavediğerçocuklarınkorunmasındaoynadıklarırolükabuletme.

Yerelveulusalpolitiksüreçlerde:Devletdüzeyindeçocuklarınyetenekleriningelişmesineyöneliksaygıyıdesteklemeyeyönelikfaaliyetlerşunlarıiçerebilir:

• Tümyasalarda,politikavehizmetlerdeçocuklara,bakımamuhtaçkişilerolmaktançokhaklarınetkin özneleri olarak saygı duyulması için devletin söz vermesini sağlama. Yönetim süreçlerinekatkıdabulunmadaçocuklarındeneyimlerininvegörüşlerininilişkisinivegeçerliliğinikabuletme.

• Tüm çocukların, en üst düzeyde potansiyellerini elde etmeleri için eşit hakları ele alan ve buamacın,kızçocukları,kurumlardakiçocuklar,engelliçocuklar,yoksulçocuklar,yerliyadaazınlıktopluluklarının çocukları gibi dışlanmış ve dezavantajlı çocuklar için de gerçekleştirilebilmesiamacıylaileriyeyönelikadımlarınatılmasıihtiyacınıkabuledenpolitikalarıngeliştirilmesi.

• 18yaşınaltındakigençlerin,yasalpolitiksüreçlerdeyeralmasıhakkıüzerinedüşünme.

• Tümyasalarveyaşamlarınıetkileyenpolitikalaroluşturulurken,çocuklarıngörüşlerininalınmasıyoluyla kurumsal yapıların kurulması. Bu süreç, çocuklar arasındaki farklı yeteneklere uygunmekanizmaların oluşturulmasını ve her yaştan ve beceriden çocukların dahil edilmesinigerektirmektedir.

• Devletin, Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 4. Maddesinin yerine getirilmesini taahhüt etmesinedeniyle, çocukların en üst düzeyde gelişimlerine yatırım yapılması için mevcut kaynaklarınarttırılması.

16

YaşayrımcılığıdahilayrımcılıklamücadeledeatılabilecekadımlarÇocukların sırf çocuk oldukları için maruz kaldıkları ve uluslararası literatürde yaş ayrımcılığı olarakifade edilen adaletsizliğin giderilmesi ancak çocuğa yönelik yeni bir bakış açısının benimsenmesiylemümkünolabilir.Bununiçin,yasalardayaşayrımcılığınıntanımlanmasıveçocuğuözneolaraktanıyanbiradaletanlayışıveuygulamalarınınhukukuniçerisindeyeralmasıgerekmektedir.

BubelgedeÇocukHaklarınaDairSözleşme’deyeralanhakkategorilerinegöreyaşayrımcılığıvegenelolarak ayrımcılık olarak nitelenebilecek örneklere dikkat çekilmektedir. Ancak bunların hepsi ileridüzeyde araştırma yapılması gereken konulardır. Çocuklara karşı ayrımcılık ve daha özelde yaşayrımcılığıyla mücadele için ayrıntılı bir mevzuat taraması ve durum analizi yapılması zorunludur.Böylelikle,ayrımcılığıönlemeyeyöneliktedbirlerÇHS’yeuygunbirbiçimdehukukunbirparçasıhalinegetirilebilir.Farklıdisiplinlerdenuzmanlarınveçocuklarınkatılımıyla,yaşayrımcılığıveayrımcılıklailgilisorunlarınvebusorunlarlamücadeledeatılacakadımlarınbelirlenmesibuyöndeönemlibirçalışmayıbaşlatacaktır.

Gelecek tartışmalarının temelini oluşturabilecek ve özellikle de çocuk katılımıyla ilgili bazı sorularaşağıdasıralanmaktadır:

• Ayrımcılığakarşıuygundüzeydekorunmasağlanırken,aynızamandaçocuklarınkendihaklarınıkullanabilmeleri amacıylakapasitelerine saygıduyulmasınıdesteklemek içinenetkin stratejilernelerdir?

• Devlet,gelişenkapasitelerineuygunolarakçocuklarınhaklarınasaygıduyulmasınısağlamakiçin,ne aileden mümkün olmayacak isteklerde bulunacak ne de aileye yetersiz düzeyde özerkliksağlayacakşekilde,ailehayatınanereyekadarmüdahaleedebilir?

• Çocuklarınyeteneklerinideğerlendirmekiçingerekliölçütlernelerdirveriskdüzeyleri,çocuklarınhaklarınıkullanabilmeleriiçingerekliolanyeteneklerinereyekadaretkilemelidir?

• Çocuklarıaşırıyadaazdüzeydekorumanınkarşılaştırmalırisklerinidengelemekiçinhangiilkeleruygulanabilir?

• Önceden belirlenmiş yaş sınırları, çocukları zarar ve sömürüye karşı koruyabilmek için hangidüzeyekadarenetkilimekanizmaolabilir?

• Hakları sınırlayan yasal yaş sınırlarını, çocukların yeterlilik düzeylerine bakmadan dayatma,korumasağlamakiçinhaklıbirgerekçemidir?

• Batılı vegelişenülkelerdekiçocuklararasındagenişölçüde farklılıkgösterenyeteneklerin,yasavepolitikaüzerindekietkilerinelerdir?

• Çocuklar, kendi korunmalarını sağlamak için sınırların ve stratejilerin belirlenmesine nereyekadardahilolabilirler?

• Çocukların, yeteneklerini nasıl edindikleri üzerine yapılan güncel araştırmaların, çocuklarınçalışmamasıgerektiğinedairyaygıngörüşeetkisinedir?

• Okulortamıçocuklarınkatılımdeğerlerleriningelişmesinedairaçıklığınasıliçinealır?

• Bir yandan Çocuk Hakları Sözleşmesi’nde somutlaşan evrensel kurallara saygı sağlanırken,kültürelçeşitliliğesaygıveçocukgelişimindekişartlararasındakiuygunsınırlarnasılkonulabilir?

• Çocukların gelişen kapasitelerine riayet edilmemesi hangi ölçüde bir ayrımcılık şekli olarakanlaşılabilir?Bukonuyailgiçekmekiçinyararlıbirçerçevemidir?