Wymiary tolerowane

i pasowania

Opracował: mgr inż. Józef Wakuła

Pojęcia podstawowePojęcia podstawoweWykonanie przedmiotu zgodnie z podanymi na rysunku wymiarami, z uwagi na ograniczone Wykonanie przedmiotu zgodnie z podanymi na rysunku wymiarami, z uwagi na ograniczone dokładności wykonawcze oraz pomiarowe w praktyce jest bardzo trudne.dokładności wykonawcze oraz pomiarowe w praktyce jest bardzo trudne.Tylko przez przypadek wymiarTylko przez przypadek wymiar D D podany na rysunku, podany na rysunku, zwany nominalnymzwany nominalnym może być równy może być równy wymiarowi C, otrzymanemu w praktyce, zwanemu wymiarem rzeczywistym wymiarowi C, otrzymanemu w praktyce, zwanemu wymiarem rzeczywistym (zaobserwowanym). Wymiar rzeczywisty może być większy lub mniejszy od wymiaru (zaobserwowanym). Wymiar rzeczywisty może być większy lub mniejszy od wymiaru nominalnego. nominalnego.

Ponadto z wymiarem nominalnym są związane jego graniczne odchyłki wymiarowe.Ponadto z wymiarem nominalnym są związane jego graniczne odchyłki wymiarowe.

Z punktu widzenia dokładności wykonania wymiary dzielimy na:Z punktu widzenia dokładności wykonania wymiary dzielimy na:* swobodne - dla których dokładność wykonania wynika z zastosowanej technologii i dla * swobodne - dla których dokładność wykonania wynika z zastosowanej technologii i dla których nie podaje się wartości odchyłek,których nie podaje się wartości odchyłek,* stolerowane - dla których podaje się wartości dopuszczalnych odchyłek, a wymiar * stolerowane - dla których podaje się wartości dopuszczalnych odchyłek, a wymiar rzeczywisty musi zawierać się w określonych granicach.rzeczywisty musi zawierać się w określonych granicach.Wymiary stolerowane mają określone dwa wymiary graniczne: Wymiary stolerowane mają określone dwa wymiary graniczne: dolny A oraz górny Bdolny A oraz górny B..Wymiar rzeczywisty musi spełniać warunek: A C B.Wymiar rzeczywisty musi spełniać warunek: A C B.Różnicę Różnicę T = B - AT = B - A nazywamy nazywamy tolerancją tolerancją wymiaru.wymiaru.Z definicji wynika, że T jest zawsze większe od zera.Z definicji wynika, że T jest zawsze większe od zera.

Odchyłką górną ES i dolną EI (dla otworu) Odchyłką górną ES i dolną EI (dla otworu) nazywamy różnicenazywamy różnice:: ES = B – D; EI = A - DES = B – D; EI = A - D es; ei - odpowiednie odchyłki dla wałka es; ei - odpowiednie odchyłki dla wałka

Łatwo zauważyć, że Łatwo zauważyć, że T = ES - EIT = ES - EI

≤

≤≤

≤

Pojęcia podstawowePojęcia podstawowe

Graficzny obraz wymiarów: najmniejszego (dolnego), Graficzny obraz wymiarów: najmniejszego (dolnego), nominalnego oraz największego (górnego)nominalnego oraz największego (górnego)

Tolerancja wymiarów Tolerancja wymiarów

Zasady tolerowania wymiarów na rysunkach zostały znormalizowane.Zasady tolerowania wymiarów na rysunkach zostały znormalizowane.

Rozróżniamy następujące rodzaje tolerowania:Rozróżniamy następujące rodzaje tolerowania:

- - tolerowanie symetrycznetolerowanie symetryczne, w którym bezwzględne wielkości odchyłek są równe, lecz różnią , w którym bezwzględne wielkości odchyłek są równe, lecz różnią się znakami (przykład - a),się znakami (przykład - a),

- - tolerowanie asymetrycznetolerowanie asymetryczne, przy którym jedna z odchyłek jest równa zeru (przykład - b),, przy którym jedna z odchyłek jest równa zeru (przykład - b),

- - tolerowanie asymetryczne dwustronnetolerowanie asymetryczne dwustronne, gdy wartości oraz znaki odchyłek są różne , gdy wartości oraz znaki odchyłek są różne (przykład - c),(przykład - c),

- - tolerowanie jednostronnetolerowanie jednostronne, gdy obie odchyłki mają jednakowe znaki (przykład - d)., gdy obie odchyłki mają jednakowe znaki (przykład - d).

Tolerancja wymiarów Tolerancja wymiarów Tolerowanie asymetryczne dzielimy na tolerowanie w głąb lub na zewnątrz materiału, Tolerowanie asymetryczne dzielimy na tolerowanie w głąb lub na zewnątrz materiału,

w zależności od tego czy przyjęta odchyłka zmniejsza czy zwiększa objętość przedmiotu.w zależności od tego czy przyjęta odchyłka zmniejsza czy zwiększa objętość przedmiotu.

RozróżniamyRozróżniamy::

- - tolerowanie swobodnetolerowanie swobodne, przy którym wartości odchyłek nie zostały znormalizowane i ustala , przy którym wartości odchyłek nie zostały znormalizowane i ustala się je w sposób dowolny,się je w sposób dowolny,

- - tolerowanie normalnetolerowanie normalne, dla którego odchyłki wynikają ze znormalizowanego systemu , dla którego odchyłki wynikają ze znormalizowanego systemu odchyłek.odchyłek.

Zasady tolerowania swobodnego ustalają, że wymiary zewnętrzne i wewnętrzne tolerujemy Zasady tolerowania swobodnego ustalają, że wymiary zewnętrzne i wewnętrzne tolerujemy zawsze w głąb materiału.zawsze w głąb materiału.

W tolerowaniu normalnym nie podajemy odchyłek liczbowych, lecz W tolerowaniu normalnym nie podajemy odchyłek liczbowych, lecz znormalizowane symbole składające się z litery oraz liczby. Duże litery odnoszą znormalizowane symbole składające się z litery oraz liczby. Duże litery odnoszą się do odchyłek otworów, a małe do odchyłek wałków. Litery te określają się do odchyłek otworów, a małe do odchyłek wałków. Litery te określają położenie pola tolerancji względem wymiaru nominalnego. Dla określonych położenie pola tolerancji względem wymiaru nominalnego. Dla określonych średnic i klasy dokładności każda z liter określa inne położenia tego samego pola średnic i klasy dokładności każda z liter określa inne położenia tego samego pola tolerancjitolerancji..

PasowaniePasowanie

Tolerancja wymiarów i Tolerancja wymiarów i pasowaniepasowanie

Położenie pól tolerancji wałków Położenie pól tolerancji wałków i otworówi otworów względem wymiaru względem wymiaru nominalnego z przypisanymi nominalnego z przypisanymi tym polom symbolami tym polom symbolami literowymi.literowymi.

Dla wałków w grupie od a do hDla wałków w grupie od a do h wymiar rzeczywisty jest wymiar rzeczywisty jest mniejszy lub równy wymiarowi mniejszy lub równy wymiarowi nominalnemu.nominalnemu.Przy tolerancji j wymiar Przy tolerancji j wymiar rzeczywisty może byćrzeczywisty może być mniejszy, równy lub większy od mniejszy, równy lub większy od wymiaru nominalnego oraz w wymiaru nominalnego oraz w grupie tolerancji od k do u grupie tolerancji od k do u rzeczywiste wymiary wałków rzeczywiste wymiary wałków są większe od wymiarów są większe od wymiarów nominalnych.nominalnych.Dla otworów zależności te Dla otworów zależności te przebiegają odwrotnie.przebiegają odwrotnie.Szerokość pół tolerancjiSzerokość pół tolerancji określona jest 20 klasami określona jest 20 klasami dokładności, które oznacza się dokładności, które oznacza się symbolami cyfrowymi: 01; 0; 1; symbolami cyfrowymi: 01; 0; 1; 2; … do 18 w kierunku 2; … do 18 w kierunku malejącej dokładnościmalejącej dokładności

wałki

otwory

Tolerancja wymiarów kątówTolerancja wymiarów kątów

Dane liczbowe Dane liczbowe wartości wartości odchyłek oraz odchyłek oraz położenia pól położenia pól tolerancji są tolerancji są podane w podane w normach.normach.

Tolerowanie Tolerowanie wymiarów wymiarów kątowych opiera kątowych opiera się na tych się na tych samych zasadach samych zasadach co tolerowanie co tolerowanie wymiarów wymiarów liniowychliniowych..

Tolerancja wymiarówTolerancja wymiarów

Tolerowanie wymiarów za pomocą:Tolerowanie wymiarów za pomocą:

- symboli z norm (przykład - a i b),- symboli z norm (przykład - a i b),

- odchyłek liczbowych (przykład - c).- odchyłek liczbowych (przykład - c).

Sposoby tolerowania Sposoby tolerowania normalnego normalnego wymiarów wymiarów --tolerowanietolerowaniesymbolowe, symbolowe, liczbowe i mieszaneliczbowe i mieszane

PasowaniePasowaniePasowaniem nazywa sięPasowaniem nazywa się kojarzenie tolerowanych wymiarów współpracujących ze kojarzenie tolerowanych wymiarów współpracujących ze sobą części. W zależności od wartości tzw. luzów bądź wcisków występujących sobą części. W zależności od wartości tzw. luzów bądź wcisków występujących pomiędzy pasowanymi powierzchniami rozróżniamy:pomiędzy pasowanymi powierzchniami rozróżniamy:

1. 1. Pasowanie luźnePasowanie luźne (ruchowe), w którym pomiędzy współpracującymi (ruchowe), w którym pomiędzy współpracującymi powierzchniami zawsze występuje luz zapewniający ruchową współpracę powierzchniami zawsze występuje luz zapewniający ruchową współpracę elementów. W granicznym przypadku luz może wynosić zero.elementów. W granicznym przypadku luz może wynosić zero.

2. 2. Pasowanie mieszanePasowanie mieszane, w którym mogą wystąpić zarówno niewielkie luzy jak i , w którym mogą wystąpić zarówno niewielkie luzy jak i niewielkie wciski, zwane luzami ujemnymi.niewielkie wciski, zwane luzami ujemnymi.

3. 3. Pasowanie ciasnePasowanie ciasne (spoczynkowe), w których występuje zawsze wcisk (ujemny (spoczynkowe), w których występuje zawsze wcisk (ujemny luz).luz).Zgodnie z międzynarodowym układem Zgodnie z międzynarodowym układem tolerancji i pasowań dla wałka lub tolerancji i pasowań dla wałka lub otworu podaje się jego wymiar otworu podaje się jego wymiar nominalny oraz literę i liczbę nominalny oraz literę i liczbę oznaczającą tzw. klasę wykonania. oznaczającą tzw. klasę wykonania. Klas wykonania jest 20. W każdej Klas wykonania jest 20. W każdej klasie dla poszczególnych zakresów klasie dla poszczególnych zakresów średnic ustalono odpowiadające im średnic ustalono odpowiadające im odchyłki.odchyłki.

Zapis pasowaniaZapis pasowania

Rodzaje pasowań otworu z wałkamiRodzaje pasowań otworu z wałkami

Pojęcie luzuPojęcie luzu

Pojęcie wciskuPojęcie wcisku

OZNACZANIE TOLERANCJI KSZTAŁTU I POŁOŻENIA

NA RYSUNKACH

Tolerancja kształtu i położeniaTolerancja kształtu i położenia

Tolerancje kształtuTolerancje kształtu określają wymagane określają wymagane dokładności wykonania kształtu powierzchni i dokładności wykonania kształtu powierzchni i składają się z symboli tolerancji i z liczbowej składają się z symboli tolerancji i z liczbowej wartości odchyłki. wartości odchyłki. Rozróżniamy trzy sposoby zapisywania Rozróżniamy trzy sposoby zapisywania odchyłek kształtu. odchyłek kształtu. Sposób zapisywania odchyłek kształtuSposób zapisywania odchyłek kształtu zależy zależy od tego, czy odchyłka obowiązuje na całej od tego, czy odchyłka obowiązuje na całej powierzchni, czy na ograniczonym jej powierzchni, czy na ograniczonym jej fragmencie w określonym miejscu elementu, fragmencie w określonym miejscu elementu, czy wreszcie na całej długości odniesienia.czy wreszcie na całej długości odniesienia.

Tolerancja położeniaTolerancja położenia jest zawsze związana z jest zawsze związana z dwiema powierzchniami rozpatrywanego dwiema powierzchniami rozpatrywanego przedmiotu (w przypadkach szczególnych przedmiotu (w przypadkach szczególnych powierzchni tych może być więcej niż dwie.powierzchni tych może być więcej niż dwie.

Ramki zawierające opis elementu Ramki zawierające opis elementu tolerowanego łączy się z linią tolerowanego łączy się z linią konturową powierzchni lub linią konturową powierzchni lub linią pomocniczą za pomocą odnoszącej, pomocniczą za pomocą odnoszącej, zakończonej strzałką.zakończonej strzałką.Wartość odchyłki podajemy w mm.Wartość odchyłki podajemy w mm.

Sposoby opisywania Sposoby opisywania tolerancji położeniatolerancji położenia

Tolerancja prostoliniowościTolerancja prostoliniowości

Tolerancja równoległościTolerancja równoległości

Sposób opisywania odchyłek kształtu i położeniaSposób opisywania odchyłek kształtu i położenia

Tolerancja walcowatościTolerancja walcowatości

Tolerancja położeniaTolerancja położenia

Tolerancja równoległościTolerancja równoległości

Tolerancja położeniaTolerancja położenia

Tolerancja prostopadłościTolerancja prostopadłości

Tolerancja bicia poprzecznegoTolerancja bicia poprzecznego Tolerancja bicia wzdłużnegoTolerancja bicia wzdłużnego

Tolerancja kształtu Tolerancja kształtu

Tolerancja kształtu i położeniaTolerancja kształtu i położenia

Tolerancja położeniaTolerancja położenia

Tolerancje złożone kształtu i położeniaTolerancje złożone kształtu i położenia

Tolerancje złożone kształtu i Tolerancje złożone kształtu i położeniapołożenia

Wały i osieWały i osie

NakiełekNakiełek

Znormalizowanie rodzaje nakiełków Znormalizowanie rodzaje nakiełków oraz ich oznaczenia literoweoraz ich oznaczenia literowe

Kształty podcięć obróbkowychKształty podcięć obróbkowych

Wymiary podcięć obróbkowychWymiary podcięć obróbkowych

Przejścia między stopniami wałka: Przejścia między stopniami wałka: a) zaokrąglenie, a) zaokrąglenie, b) podcięcie obróbkoweb) podcięcie obróbkowe

Kształty i wymiary podcięć obróbkowychKształty i wymiary podcięć obróbkowych

Rysunek wykonawczy wałkaRysunek wykonawczy wałka

Dla jednoznacznego odwzorowania wału (lub osi) najczęściej wystarcza tylko jeden Dla jednoznacznego odwzorowania wału (lub osi) najczęściej wystarcza tylko jeden rzut rzut na płaszczyznę równoległą do osi wału, na płaszczyznę równoległą do osi wału, uzupełniony przekrojami cząstkowymi, kładami uzupełniony przekrojami cząstkowymi, kładami

przekrojów oraz informacjami słownymi i symbolicznymiprzekrojów oraz informacjami słownymi i symbolicznymi..

ŁożyskaŁożyska

Budowa łożyska tocznegoBudowa łożyska tocznego

Elementy toczne łożysk tocznych: a) kulki, b) wałeczkiElementy toczne łożysk tocznych: a) kulki, b) wałeczki

Łożyska toczne:Łożyska toczne:a) poprzeczne, a) poprzeczne, b) wzdłużne, b) wzdłużne, c) skośnec) skośne

Łożyska toczneŁożyska toczneNa rysunkach złożeniowych łożyska ślizgowe rysujemy bez uproszczeń lub z Na rysunkach złożeniowych łożyska ślizgowe rysujemy bez uproszczeń lub z pominięciem drobnych nieistotnych szczegółów.pominięciem drobnych nieistotnych szczegółów.Zgodnie z normą łożyska toczne rysujemy w sposób uproszczony lub umowny.Zgodnie z normą łożyska toczne rysujemy w sposób uproszczony lub umowny.

Wszystkie elementy Wszystkie elementy łożysk tocznych zostały łożysk tocznych zostały znormalizowane.znormalizowane.

Wielkości charakterystyczne koła zębategoWielkości charakterystyczne koła zębatego

Średnica podziałowa d = m * zWysokość głowy zęba ha = m; wys. stopy zęba hf =

1,25 * m

Przekładnie i koła zębatePrzekładnie i koła zębate

Przekładnia zębata walcowaPrzekładnia zębata walcowa

Przekładnia zębata stożkowaPrzekładnia zębata stożkowa

Rodzaje sprężynRodzaje sprężynSprężyny kreślimy zawsze w Sprężyny kreślimy zawsze w uproszczeniu, stosując pierwszy i uproszczeniu, stosując pierwszy i czwarty stopień uproszczenia.czwarty stopień uproszczenia.

Sposób wymiarowania sprężyny zależy Sposób wymiarowania sprężyny zależy od jej rodzaju.od jej rodzaju.Najczęściej należy podać długość Najczęściej należy podać długość rozwiniętego drutu, średnicę rdzenia, na rozwiniętego drutu, średnicę rdzenia, na który drut zostaje nawinięty, wysokość który drut zostaje nawinięty, wysokość sprężyny w stanie nieobciążonym oraz sprężyny w stanie nieobciążonym oraz liczbę zwojów czynnych.liczbę zwojów czynnych.

Rysunek wykonawczy sprężyny rozciąganej

Rysunek wykonawczy wałkaRysunek wykonawczy wałka

Rysunek złożeniowyRysunek złożeniowy

Rysowanie i wymiarowanie gwintów

a) i b) gwint metryczny drobnozwojny o skoku 1,5 mm

Wymiarowanie gwintów

Oznaczanie rodzaju gwintu na rysunku

Połączenia wielowypustowe

Wymiarowanie zbieżności i pochylenia