wykłady z metodologii badań empirycznych

Wykłady z metodologii badań empirycznych

Grabowski_Praca naukowa.indd 1 10.05.2013 12:12

Henryk Grabowski

Wykłady z metodologii badań empirycznych

Dla studentów turystyki i rekreacji

Kraków 2013


© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013

Recenzent:prof. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza:Joanna Kosturek

Projekt okładki:Anna M. Damasiewicz

Grafika na okładce:© Anait Abramian | Depositphotos.com

Opracowanie typograficzne:Andrzej Augustyński

Ilustracje:Piotr Olszówka

ISBN 978-83-7850-170-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected] I, Kraków 2013


Spis treści

Słowo wstępne .............................................................................................................. 9

Wykład 1Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje ............................................................ 11

Rozumienie nauki w sensie treściowym, czynnościowym i potocznym • Nauki podstawowe i stosowane • Podział nauk ze względu na przedmiot badań • Nauki formalne i realne • Badania ciągłe i przekrojowe • Nauki nomotetyczne i idiograficzne • Funkcja deskryptywna, eksplanacyjna, prognostyczna i ingerencyjna nauki

Wykład 2Podział nauk ze względu na metody akceptacji założeń i wnioskowania ............................................................................................................. 19

Nauki aprioryczne i empiryczne • Wnioskowanie na drodze dedukcji i indukcji • Indukcja zupełna i niezupełna • Turystyka i rekreacja jako przedmiot badań interdyscyplinarnych

Wykład 3Strategie badawcze w naukach empirycznych ................................................ 25

Badania ilościowe i ich pozytywistyczny rodowód • Zalety i wady badań ilościowych • Badania jakościowe, ich istota, przedmiot i metody • Strategia triangulacyjna jako szansa na przełamanie barier poznawczych świata natury i kultury

Wykład 4Proces badawczy i jego etapy .................................................................................. 33

Postawienie problemu • Sformułowanie pytań • Przyjęcie hipotez • Określenie zmiennych i ich wskaźników • Dobór metod, technik i narzędzi badawczych

Wykład 5Metody doboru próby z populacji ........................................................................ 39

Nielosowe i losowe metody doboru próby z populacji, ich zalety i ograniczenia • Dobór oparty na dostępności badanych, celowy i kwotowy • Dobór losowy prosty, systematyczny, warstwowy i wielostopniowy • Dobór próby w badaniach jakościowych


6 Spis treści

Wykład 6Metody gromadzenia materiału empirycznego – obserwacja ................... 47

Obserwacja przypadkowa, doraźna i naukowa • Obserwacja naukowa bezpośrednia, pośrednia i inferencyjna • Zniekształcenia wyników obserwacji, ich źródła i sposoby zapobiegania • Zalety i ograniczenia obserwacji naukowej

Wykład 7Metody gromadzenia materiału empirycznego – eksperyment ............... 55

Eksperyment jako metoda weryfikacji hipotez • Techniki eksperymentalne jednej grupy, grup równoległych i eksperyment z rotacją • Eksperyment naturalny i laboratoryjny • Artefakty w badaniach eksperymentalnych • Moralne granice eksperymentu

Wykład 8Metody gromadzenia materiału empirycznego – sondaż diagnostyczny ................................................................................................ 63

Kwestionariusze ankiet i wywiadów w badaniach sondażowych • Rodzaje badań sondażowych • Pytania kwestionariuszowe i ich rodzaje • Zasady budowy kwestionariuszy • Rola badań pilotażowych w sondażu diagnostycznym • Rzetelność i trafność badań sondażowych

Wykład 9Metody analizy źródeł – badania historyczne .................................................. 71

Przedmiot badań historycznych • Źródła historyczne i ich rodzaje • Autentyczność i wiarygodność źródeł historycznych • Znaczenie wiedzy pozaźródłowej • Wnioskowanie dedukcyjne i indukcyjne w badaniach historycznych • Rodzaje narracji historycznej

Wykład 10Analiza dokumentów ................................................................................................. 79

Analiza zawartości, jej przedmiot i rodzaje • Pytania, hipotezy, wskaźniki zmiennych i ich operacjonalizacja w analizie zawartości • Identyfikacja zbiorowości generalnej i dobór jednostek do próby reprezentatywnej w analizie dokumentów • Kodowanie danych z analizy dokumentów, jednostki i skale ich pomiaru

Wykład 11Metody analizy i interpretacji danych – indukcja eliminacyjna ............... 87

Zależności przyczynowo-skutkowe i ich uwarunkowania • Kanony indukcji eliminacyjnej i ich zastosowania • Kanon jedynej zgodności, jedynej różnicy i zmian towarzyszących, ich zalety i ograniczenia w wykrywaniu związków przyczynowych


7Spis treści

Wykład 12Metody analizy i interpretacji danych – indukcja statystyczna .............. 95

Statystyka opisowa i indukcyjna, ich rozumienie i zastosowania • Losowość jako warunek zastosowań teorii prawdopodobieństwa przy określaniu ryzyka błędu we wnioskowaniu na drodze indukcji niezupełnej • Weryfikacja hipotez za pomocą testu chi-kwadrat

Wykład 13Analiza, interpretacja i prezentacja wyników badań .................................. 105

Zniekształcenia wyników badań i ich źródła • Współczynnik humanistyczny w badaniach społecznych • Skala porządkowa, interwałowa i ilorazowa • Analiza ilościowa i jakościowa materiału empirycznego • Prezentacja liczbowa i graficzna wyników badań • Wnioski poznawcze i praktyczne

Wykład 14Zasady pisarstwa naukowego ............................................................................... 115

Jawność warsztatu badawczego jako imperatyw pisarstwa naukowego • Struktura prac naukowych i jej komponenty • Rzetelność, ścisłość,dokładność i zwięzłość tekstu naukowego

Rekomendowana literatura .................................................................................. 125


Słowo wstępne

Książka powstawała w trzech etapach. Pierwszy polegał na sukcesyw-nym przygotowywaniu i udostępnianiu studentom I roku studiów magisterskich powielonych tez wykładów z metodologii pracy na-

ukowej prowadzonych w roku akademickim 2010/2011 na kierunku turystyka i rekreacja w Wyższej Szkole Turystyki i Ekologii w Suchej Beskidzkiej. W drugim etapie tezy te, po skompletowaniu i adiustacji, zostały wydane w formie zwar-tej przez Wydawnictwo Uczelniane WSTiE w Suchej Beskidzkiej jako publikacja pt. Metodologia pracy naukowej. Tezy wykładów, prezentacje graficzne i pytania kontrolne dla studentów turystyki i rekreacji. Interdyscyplinarny charakter kie-runku studiów wymagał, aby zawarte w podręczniku informacje były na tyle ogólne, żeby mogły się przydać każdemu studentowi – niezależnie od semina-rium magisterskiego, w ramach którego turystyka i rekreacja mogą być przed-miotem rozważań z punktu widzenia różnych dziedzin naukowego poznania. Zamieszczone na końcu każdego rozdziału pytania kontrolne miały umożliwić studentom orientację w zrozumieniu i przyswojeniu treści przedmiotu – jako podstawy zaliczenia wykładów i ćwiczeń na zakończenie kursu.

Zachętą do pracy nad poprawioną i rozszerzoną wersją tej edycji było nie tylko zainteresowanie nią studentów turystyki i rekreacji, lecz także opinie Koleżanek i Kolegów, według których jej treść wykracza poza potrzeby magi-strantów tego kierunku studiów. W rezultacie na treść niniejszej książki zło-żyły się podstawowe informacje z metodologii badań różnych dziedzin nauk empirycznych. Ze względu na to, że słuchaczami wykładów z tego zakresu byli studenci kierunku turystyka i rekreacja, przykłady ułatwiające zrozumienie przedstawionych treści dotyczą głównie tych dziedzin ludzkiej aktywności. Łatwo jednak – w zależności od przedmiotu badań empirycznych – zastąpić je innymi. Duża liczba zamieszczonych w książce ilustracji pochodzi z wykorzy-stywanych na wykładach prezentacji w programie PowerPoint. Pozostawione na każdej stronie szerokie marginesy są przeznaczone do robienia przez stu-dentów własnych notatek, a zamieszczone tam lapidarne zapiski to przykład jak to robić. Mogą one również ułatwić powtarzanie i utrwalanie materiału. Wszystko to ma na celu dostarczenie adeptom badań naukowych względnie przystępnej i przyjaznej pomocy dydaktycznej. Ocena, czy i na ile mi się to udało, należy do Czytelników.

Henryk GrabowskiKraków, grudzień 2012


Wszystkie kierunki studiów można podzielić na dwie

kategorie: monodyscyplinarne (np. fizyka, historia, socjo-logia) oraz polidyscyplinarne (medycyna, rolnictwo, tu-rystyka). Jedne i drugie kończą się pracą dyplomową lub magisterską, poprzedzoną badaniami. Studenci studiów monodyscyplinarnych spotykają się z metodami badań na-ukowych w swojej dziedzinie przez cały okres ich trwania. W przypadku studentów studiów polidyscyplinarnych nie jest to możliwe, ponieważ ich prace dyplomowe lub magi-sterskie mogą dotyczyć różnych dziedzin.

Turystyka i rekreacja nie są autonomicznymi dziedzi-nami nauki. Mogą jednak być przedmiotem badań z punk-tu widzenia różnych dziedzin naukowego poznania.

Wykład 1 • Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje

Turystyka i rekreacja mogą być przedmio-tem badań z punktu widzenia różnych dziedzin naukowego poznania


12 Wykłady z metodologii badań empirycznych

Każdy student turystyki i rekreacji zetknął się z wielo-ma dziedzinami nauki w trakcie uczenia się różnych przed-miotów. Nie jest to jednak jedyny rodzaj kontaktu z nauką.

Nauka jest pojęciem wieloznacznym. Można ją rozu-

mieć w sensie instytucjonalnym, treściowym lub czynnoś-ciowym. W rozumieniu instytucjonalnym (także potocz-nym) nauka oznacza to wszystko, co jest przedmiotem akademickiego nauczania. W sensie treściowym (przed-miotowym) przez pojęcie nauki rozumie się całokształt zgromadzonej wiedzy naukowej. W sensie czynnościowym (podmiotowym) nauką jest działalność związana z tworze-niem wiedzy naukowej.

Celem nauki w rozumieniu czynnościowym jest wyko-rzystanie badań do tworzenia teorii przyczynowych, wyjaś-niających dlaczego pewne zjawiska zachodzą. Wkład Iwana Pawłowa do nauki światowej nie polegał na opisie zachowań głodnego psa, lecz na wykryciu i wyjaśnieniu związku przy-czynowo-skutkowego między bodźcami psychicznymi a re-akcjami fizjologicznymi jako przesłanki dla sformułowania teorii warunkowania klasycznego.

Nauka w sensie czynnościowym jest działalnością zwią-zaną z tworzeniem

wiedzy naukowej


13Wykład 1 • Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje

Społeczny charakter działalności naukowej oznacza, że jest ona rezultatem zbiorowego wysiłku uczonych, któ-rzy tworząc nową wiedzę, korzystają z dorobku swoich poprzedników i przekazują ją swoim następcom. Gdyby nie było wcześniej teorii grawitacji Isaaca Newtona, teoria względności Alberta Einsteina nie mogłaby zostać odkry-ta. Kumulatywność wiedzy naukowej polega na tym, że powstaje ona zawsze na bazie rezultatów wcześniejszych badań.

Z dwóch dążeń uczonych – do poznania i przekształca-nia rzeczywistości – wynika podział nauk na podstawowe (poznawcze) i stosowane (praktyczne).

Kumulatywność w nauce polega na tym, że powstaje ona zawsze na bazie wcześniejszej wiedzy



Poznawanie i przekształcanie rzeczywistości towa-

rzyszyło człowiekowi od najwcześniejszych stadiów jego rozwoju. Nauka włączona została w ten proces stosunko-wo niedawno. Wiedza potoczna zgromadzona przez ludzi w toku poznawania i przekształcania świata nie musi być mniej wiarygodna od wiedzy naukowej. Różnica między nimi polega na odmiennych sposobach dochodzenia do prawdy i uzasadniania twierdzeń.

Z obserwacji potocznej wiadomo, że jeśli jaskółki latają nisko, to będzie padał deszcz. Z badań naukowych wynika, że wilgotne powietrze przed deszczem zwiększa ciężar skrzydeł owadów, przez co poruszają się one bliżej ziemi, zmuszając polujące na nie jaskółki do obniżenia lotu. Nie ma bezpośredniej zależności przyczynowo-skutkowej między zachowaniami jaskółek a opadami deszczu. Nie-mniej zarówno znawca mądrości ludowej, jak i uczony do-brze zrobią, jeśli – widząc nisko latające jaskółki – zabiorą z domu parasol.

Mówi się, że zadaniem nauk poznawczych jest for-mułowanie praw, a nauk praktycznych – ich stosowanie. Podział ten nie jest zbyt ostry i często odnosi się bardziej do intencji badaczy niż rezultatów ich pracy, które – nieza-leżnie od tych założeń – mogą mieć zastosowanie w pozna-waniu lub przekształcaniu rzeczywistości. Albert Einstein nie przypuszczał, że stworzona przez niego w celach po-znawczych teoria względności może zostać wykorzystana w produkcji bomby atomowej.

Źródłem wiedzy potocznej jest często obserwacja

jednostkowych relacji między jakimiś zdarzeniami. Na przykład ktoś twierdzi, że używanie tytoniu i alkoholu nie szkodzi, ponieważ Winston Churchill – pijąc i paląc – do-żył sędziwego wieku, a jego sąsiad abstynent umarł młodo. Tego typu – niewątpliwie prawdziwe, lecz jednostkowe – przypadki zwykle nie są interesujące z naukowego punktu widzenia. Z przypadkowego zajścia w tym samym czasie dwóch zdarzeń, na przykład spotkania czarnego kota i nie-zdania egzaminu, nie można wnosić, że istnieje między nimi zależność przyczynowa. Przedmiotem badań naukowych są zjawiska powtarzalne, które da się empirycznie zwery-fikować (potwierdzić ich prawdziwość) lub sfalsyfikować (wykazać ich fałszywość). Stwierdzona wielokrotnie i przez

Zadaniem nauk podstawowych jest

formułowanie praw, a nauk praktycznych –

ich stosowanie



różnych badaczy zależność między aktywnością fizyczną a wydolnością układów krążenia i oddychania pozwala z prawdopodobieństwem większym od przypadkowego przewidywać skutki pasywnego ruchowo trybu życia dla zdrowia.

Ze względu na przedmiot badań wszystkie nauki moż-

na podzielić na formalne i realne.

Przedmiotem badań w naukach formalnych (zwanych także abstrakcyjnymi) są relacje między symbolicznymi wielkościami lub sądami, bez wnikania w to, czego te wiel-kości lub sądy dotyczą.

Jeżeli matematyk dowodzi, że 2 + 2 = 4, to jest mu zupełnie obojętne, czy liczby te odzwierciedlają zależności wielkościowe między realnymi przedmiotami, czy też do-tyczą wyłącznie relacji między abstrakcyjnymi symbolami. W zasadzie wyczerpujący zbiór nauk formalnych tworzą dwie dyscypliny: matematyka i logika formalna.

Nauki realne (albo inaczej: przedmiotowe) zajmują się badaniem konkretnych elementów rzeczywistości i usta-laniem stałych relacji między nimi. W zależności od tego, czy przedmiotem tych badań jest świat natury czy kultury, nauki realne dzielą się na przyrodnicze i humanistyczne. Obiektem badań w naukach przyrodniczych jest przyro-da zarówno nieożywiona, jak i ożywiona. Dlatego zwykle dzieli się je jeszcze na nauki fizykochemiczne i biologicz-ne. Przedmiotem badań w naukach humanistycznych jest

NAUKI

FORMALNE REALNE

MATEMATYKA HUMANISTYCZNEPRZYRODNICZE

FIZYCZNE

ANATOMIAFIZJOLOGIAANTROPOLOGIAEKOLOGIA

SOCJOLOGIAPSYCHOLOGIAPEDAGOGIKAHISTORIA

BIOLOGICZNE

LOGIKA

Przedmiotem badań w naukach realnych jest świat natury i kultury

Ze względu na przed-miot badań nauki dzielą się na formalne i realne



W zależności od ilościowego lub jakoś-ciowego podejścia do

badań nauki dzielą się na nomotetyczne

i idiograficzne

człowiek jako istota społeczna, twórca i uczestnik kultury, a także jego dzieje i wytwory.

Podobnie jak inne klasyfikacje, również podział nauk ze względu na przedmiot badań nie jest całkowicie rozłącz-ny i bezdyskusyjny. Przykładem może być zaliczana zwykle do nauk humanistycznych psychologia, która wyjaśniając mechanizmy i motywy sterujące zachowaniami człowieka, w równym stopniu musi uwzględniać ich psychospołeczne i biologiczne uwarunkowania. Niezależnie od tego są także i takie nauki, które ze względu na interdyscyplinarny cha-rakter nie mieszczą się w żadnej wyodrębnionej pod kątem przedmiotu badań kategorii. Przykładem mogą być takie autonomiczne dziedziny, jak nauki medyczne, o ziemi czy o kulturze fizycznej.

Ze względu na ilościowe lub jakościowe podejście do

badań naukowych można je podzielić na nomotetyczne i idiograficzne. Istotą badań nomotetycznych jest dążenie do wykrywania cech wspólnych dla jakichś zbiorowości przez badanie dostatecznie licznych próbek jej przedstawi-cieli. Badania idiograficzne zmierzają natomiast do rozpo-znania niepowtarzalnych właściwości jednostek lub rzeczy będących przedmiotem eksploracji. Niektórzy twierdzą, że podejście idiograficzne jest bardziej swoiste dla nauk huma-nistycznych, a nomotetyczne – przyrodniczych. Związana z tym problematyka badań ilościowych i jakościowych bę-dzie przedmiotem osobnego wykładu.



W zależności od czasu trwania i powtarzalności ba-dania naukowe dzielą się na przekrojowe i ciągłe (longitu-dinalne).

Najogólniejszym celem badań naukowych jest poszu-

kiwanie odpowiedzi na nurtujące badaczy pytania.

W zależności od rodzaju stawianych pytań nauka spełnia następujące funkcje: opisową (deskryptywną), na przykład gdy dostarcza odpowiedzi na pytanie: „Jaka jest aktywność turystyczna mieszkańców Podkarpacia?”; wy-jaśniającą (ekplanacyjną), odpowiadając na pytanie: „Czy aktywność turystyczna zależy od płci?”; prognostyczną, kiedy wyjaśnia: „Jakie są perspektywy rozwoju agrotury-styki?”; lub praktyczną (ingerencyjną), informując: „Jak wykorzystać walory turystyczne Podkarpacia?”.

Dokonana analiza i interpretacja kluczowych pojęć odnoszących się do nauki w rozumieniu czynnościowym upoważnia do konkluzji, że turystyka i rekreacja jako dziedziny aktywności ludzkiej mogą być przedmiotem naukowego poznania w ramach nauk przedmiotowych (realnych), badań nomotetycznych lub idiograficznych przez opisywanie, wyjaśnianie, przewidywanie i prze-kształcanie wycinka rzeczywistości będącego obiektem obserwacji przekrojowych lub ciągłych.

Relacje między omówionymi pojęciami można ująć w następujący schemat:

Jak jest? – funkcja opisowa (deskryptywna)

Dlaczego tak jest? – funkcja wyjaśniająca (eksplanacyjna)

Jak będzie? – funkcja prognostyczna

Jak działać, żeby zmienić? – funkcja praktyczna (ingerencyjna)

Pytania badawcze i związane z nimifunkcje nauki

Nauka pełni funkcję deskryptywną, ekspla-nacyjną , prognostycz-ną i ingerencyjną



Nauka

rodzaje

badania

metodologia

– instytucjonalne– treściowe– czynnościowe

– formalne– realne

– podstawowe– stosowane

– nomotetyczne– idiograficzne

– przekrojowe– ciągłe

– opisowa– wyjaśniająca– prognostyczna– ingerencyjna

funkcjerozumienie

Pojęcia kluczowe studia monodyscyplinarne i polidyscyplinarne; nauka w sensie instytucjo-nalnym, treściowym i czynnościowym; nauki podstawowe i stosowane; empiryczna weryfikacja i falsyfikacja; nauki formalne i realne; nauki no-motetyczne i idiograficzne; badania przekrojowe i longitudinalne; funkcja deskryptywna, eksplanacyjna, prognostyczna i ingerencyjna nauki

Pytania kontrolne• Czym jest nauka w sensie treściowym?• Co jest celem nauki w sensie czynnościowym?• Na czym polega kumulatywność wiedzy naukowej?• Co jest założonym celem nauk poznawczych?• Jak można podzielić nauki ze względu na przedmiot badań?• Co jest przedmiotem badań w naukach realnych?• Czym różni się wiedza potoczna od wiedzy naukowej?• Co jest istotą badań nomotetycznych? • Jak można podzielić badania ze względu na czas ich trwania?• Na czym polega funkcja deskryptywna nauki?• Na czym polega funkcja eksplanacyjna nauki?


Rekomendowana literatura1

Babbie E., Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2004.Bereźnicki F., Praca dyplomowa na studiach I i II stopnia z nauk społecznych,

Impuls, Kraków 2010.Beveridge W.I.B., Sztuka badań naukowych, PZWL, Warszawa 1960.Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa

1980.Cackowski Z., O teorii poznania i poznawania, PZWS, Warszawa 1968.Flick U., Projektowanie badania jakościowego, PWN, Warszawa 2010.Grabowski H. (red.), Metody empiryczne w naukach o kulturze fizycznej, AWF,

Kraków 1996.Grobler A., Metodologia nauk, Aureus – Znak, Kraków 2006.Palka S. (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, GWP, Gdańsk 2010.Pytkowski W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa

1981.Topolski J., Metodologia historii, PWN, Poznań 1968.Wilson E.B., Wstęp do badań naukowych, PWN, Warszawa 1968.

1 Dobór literatury rekomendowanej podporządkowany został zasadzie, by autorami poszcze-gólnych pozycji z zakresu metodologii pracy naukowej byli przedstawiciele różnych dziedzin. Są wśród nich specjaliści z nauk społeczno-humanistycznych (socjologia, psychologia, historia, pedagogika), ekonomicznych, fizykochemicznych, biomedycznych, nauk o kulturze fizycznej i filozofii. Czytając poszczególne pozycje, łatwo przekonać się, że – w rozumieniu czynnościo-wym – wszystkie nauki mają wiele cech wspólnych, a ich klasyfikacja – ze względu na przed-miot badań – wynika bardziej z roboczego podziału pracy uczonych niż z odmiennych dróg naukowego poznania.


wykłady z metodologii badań empirycznych

Documents