Socjologia instytucji społecznychmgr Dorota Janiszewska

Wykład 3:Elity i ich rola w społeczeństwie

07.11.2016

Lektura obowiązkowa:

D. Ost „Klęska Solidarności”, Warszawa 2007

Lektura uzupełniająca:

M. Żyromski „Teorie elit a systemy polityczne”, Poznań 2007

Struktura wykładu 3„Elity i ich rola w społeczeństwie”:

Wykład

CZĘŚĆ 1: „Wybrane teorie elit”

CZĘŚĆ 2: „Wyłanianie się polskich elit politycznych po 1989 roku”

Konwersatorium

Czy elity są potrzebne?

Czy mają Państwo zaufanie do polskich elit politycznych?

Czy i jakie powinny być kryteria dostępu do elit politycznych?

Wykład - CZĘŚĆ 1: „Wybrane teorie elit”

1. Pojęcie elity

2. Prekursorzy teorii elit

3. Klasyczni teoretycy elit:a) Gaetano MOSCAb) Vilfredo PARETOc) Robert MICHELS

4. Współcześni teoretycy elit:a) Harold D. LASSWELLb) Charles W. MILLSc) James BURNHAMd) John HIGLEY

ww

w.flickr.co

m

1. Pojęcie elity

a) Znaczenie: eligere (łac.) – dokonywać wyboru

b) Geneza:

• we wczesnej teologii – naród żydowski jako wybrany przez Boga

• później jako określenie rzadkich lub niezwykłych dóbr

• we Francji d’élite w znaczeniu wyboru, wybrańców w XIV w., w XV w. J. Froissarto „najlepszych z najlepszych”, w XVIII w. jako wybrana części ludzkiej populacji

(skąd przeszło do j. ang.: elite na określenie grupy społecznej odróżniającej się od ogółu społeczeństwa)

• w XIX w. wchodzi do szerszego użycia na równi z pojęciami klasy i instytucji impersonalnych (państwo, biurokracja, ekonomia, rynek)

c) Współczesne użycie: przez pryzmat instytucji społecznych

1. Pojęcie elity

d) Rozumienie (wg Leszka Kasprzyka):

• w sensie szerszym jako elita społeczna (liczna zbiorowość wyróżniana na podstawie kryteriów majątkowego, politycznego i kulturalnego)

• w sensie węższym jako elita polityczna(osoby podejmujące decyzje w sprawach ogólnokrajowych)

F. Ryszka: elita władzy jako kolejne zawężenie (=zespół osób, które rzeczywiście uczestniczą w decyzjach politycznych)

Typologie teorii elit:

Większość teorii zajmuje się wyłącznie elitami politycznymi i zjawiskiem władzy politycznej.

Bazują one na 2 konkurencyjnych zasadach wymiany elit:

1) zasada REPRODUKCJI elit = elita odtwarza swój skład wyłącznie z własnych szeregów, bez sięgania do innych, niższych warstw społecznych

2) zasada CYRKULACJI (KRĄŻENIA) elit = elita dopuszcza do swojego grona osoby nowe, w miejsce tych, które się nie sprawdziły

2. Prekursorzy teorii elit:1) Starożytność:

a) Grecja:

Pitagoras – władza sprawowana przez grupę ludzi doskonalących się i podległych surowym regułom etycznym

Heraklit – nierówność jest podstawą hierarchii społecznej (kierownicza rola arystokracji, tłum trzymany w ślepym posłuszeństwie)

Ksenofont – niższe warstwy wolnej ludności miały być wyłączone z udziału we władzy osób wykształconych

Platon – „państwo idealne” z rządami filozofów (pozostałe grupy to wojownicy i lud)

Arystoteles – stan średni jako ostoja ładu społecznego i baza najlepszego ustroju

b) Rzym:

Cyceron – w państwie opartym na prawie powinni rządzić najlepsi

2. Prekursorzy teorii elit:2) Św. Tomasz z Akwinu:

• teokratyczna koncepcja państwa i hierarchicznego społeczeństwa opartego na 3 grupach społecznych:

a) optymaci – świeccy i duchowni feudałowie czerpiący korzyści z posiadanych majątków

b) ludzie honoru – mniejsi posiadacze pracujący bezpośrednio w swoich warsztatach

c) ludzie biedni – nieposiadający majątku, świadczą pracę na rzecz ww. grup

3) N. Machiavelli:

• zajmuje się instytucjami (władzą i państwem jako kreacją władcy, społeczeństwo jako przedmiot działań)

4) G.W. Hegel:

• wyróżnienie 3 podstawowych klas niezbędnych dla istnienia społeczeństwa (rolnicy, robotnicy, przemysłowcy)

2. Prekursorzy teorii elit:5) H. de Saint-Simon:

• miejsce w hierarchii społecznej ma zależeć od zdolności, nie od urodzenia

• ster w państwie powinni dzierżyć razem właściciele, przemysłowcy i uczeni

6) G. Sorel:

• masy z natury bierne i wyczekujące na rozstrzygnięcie walki między konkurencyjnymi dla siebie mniejszościami

7) K. Marks:

• podział społeczeństwa na klasę posiadaczy i klasę nieposiadających środków produkcji, a konflikt między nimi prowadzi do rewolucji zmieniającej cały system społeczny

UWAGA!

Teorie elit są w dużym stopniu polemiką z marksizmem i jego pojęciem klasy.

3. Klasyczni teoretycy elit:

a) Gaetano MOSCA (1858-1941)

• Podział społeczeństwa na 2 klasy: RZĄDZĄCYCH i RZĄDZONYCH

• Elita to KLASA POLITYCZNA = zawsze istniejąca, zorganizowana mniejszość rządzących, która narzuca swą wolę niezorganizowanej większości rządzonych

nie może być kastą, bo się degeneruje

• Cechy wyróżniające członków klasy rządzącej:

dzielność wojskowa

bogactwo i pochodzenie

osobiste zdolności (w tym przywódcze)

• FORMUŁA POLITYCZNA = za jej pomocą elita po dojściu do władzy uzasadnia swą dominującą pozycję

www.bestofsicily.com

3. Klasyczni teoretycy elit:

b) Vilfredo PARETO (1848-1923)

• Ludzie kierują się głównie uczuciami (REZYDUA jako energia motywująca do działania)

• Elitę tworzą najlepsi w swojej dziedzinie

• Elita zawsze funkcjonowała w społeczeństwie, bo ludzie z natury nierówni

• Podział społeczeństwa na:

elitę rządzącą

elitę nierządzącą

nieelitę

• TEORIA KRĄŻENIA ELIT:

dla zachowania stabilności systemu społecznego elita powinna pozbawiać się osób zdegenerowanych lub tych, które się nie sprawdziły (gdy trwa to za długo, następuje rewolucja)

www.alchetron.com

3. Klasyczni teoretycy elit:

c) Robert MICHELS (1876-1936)

• Analizując masowe partie polityczne stworzył pojęcie ŻELAZNEGO PRAWA OLIGARCHII:

Rozwój demokracji powoduje coraz bardziej zaawansowaną organizację i biurokrację, co sprzyja uniezależnieniu liderów politycznych od kontroli mas (tworzą kastę)

• Bierne masy chcą, by ktoś im przewodził i troszczył się o ich sprawy (kult liderów)

• problem NEPOTYZMU

• Cyrkulacja elit rzadko występuje jako całkowita ich wymiana

• Klasa polityczna składa się z 3 sektorów:

politycznego

ekonomicznego

intelektualnego

www.ssociologos.com

3. Współcześni teoretycy elit:

a) Harold D. LASSWELL (1902-1978)

• Trzy klasy struktury społecznej:

panująca

zależna

poddana

• Elita = uprzywilejowana grupa, otrzymująca najwięcej tego, co jest do zyskania w społeczeństwie (prestiż, dochód, bezpieczeństwo). Potem kryterium udziału we władzy.

• Elita utrzymuje swą pozycję dzięki manipulacji symbolami, kontrolowaniu dostaw i dóbr, stosowaniu przemocy

• Lata 50. XX w. program badawczy RADIR (analiza biografii)

• Mit demokracji: rządami kierują nie rządzeni, ale rządzącywww. communicationtheory.org

3. Współcześni teoretycy elit:

b) Charles W. MILLS (1916-1962)

• Analiza elit USA na podstawie biografii w „Who is who”

tylko 10% osób jako self-made men

• ELITĘ WŁADZY (power elite) tworzą osoby zajmujące stanowiska, które umożliwiają podejmowanie decyzji o doniosłych skutkach

• Spójny i powiązany „Trójkąt władzy” elit w USA tworzą kręgi:

polityczny

ekonomiczny

militarny

(przepływy elit między kręgami)

• ideologią elit jako uprzywilejowanej klasy rządzącej jest propagowanie koncepcji, że elita składa się z ludzi o wysokich wartościach moralnych (jak u G. Moski)www. quotesgram.com

3. Współcześni teoretycy elit:

c) James BURNHAM (1905-1987)

• Analizując współczesne przemiany ekonomiczne (przechodzenie do kapitalizmu wielkich korporacji oddzieliło własność od kontroli nad nią) stworzyłTEORIĘ REWOLUCJI MENEDŻERÓW

nowa klasa menedżerów po opanowaniu środków produkcji, przejmie zarządzanie państwem, a potem upaństwowi środki produkcji

społeczeństwo kapitalistyczne (rozwój techniki zmniejsza rolę klasy robotniczej) zostanie zastąpione przez społeczeństwo menedżerskie

www.spartacus-educational.com

3. Współcześni teoretycy elit:

d) John HIGLEY (1938-)

• Elita jako zbiór jednostek, które zajmują strategiczne miejsca w kluczowych organizacjach oraz indywidualnie, regularnie i w istotny sposób wpływają na ich rezultaty organizacyjne

to organizacja tworzy elity (władza koncentruje się na najwyższych szczeblach organizacji) = NEOFUNKCJONALNY PARADYGMAT ELITYSTYCZNY

• Rodzaje elit:

zintegrowane ideologicznie

zintegrowane normatywnie

sfragmentaryzowane

www.liberalarts.utexas.edu

Wykład - CZĘŚĆ 2:„Wyłanianie się polskich elit politycznych po 1989 roku”

1. Tezy Davida Osta

2. Etapy transformacji ustrojowejw Polsce a elity

a) okres PRL

b) 1989-1993

c) 1994-1997

d) 1997-2001

1. Tezy Davida Osta w „Klęsce Solidarności”

1) ZAŁOŻENIE:

Gniew społeczny jest nieodłączną cechą kapitalizmu, a w systemie demokratycznym polityka polega na zagospodarowywaniu tego gniewu.

a) argumenty klasowe (wspólnego interesu)

b) argumenty pozaekonomiczne (ideologiczne)

2) TEZY:

1) Gdy liberałowie wywodzący się z „S” doszli po 1989 r. do władzy, porzucili interesy robotników.

2) Powstałą próżnię zagospodarowała prawica, która skoncentrowałagniew robotników na kwestiach ideologicznych, nie ekonomicznych.

Okres PRL

1) Silna pozycja robotników w państwie komunistycznym

a) odbudowa kraju poprzez rozwój przemysłu ciężkiego

w 1988 r. na 6233 zakłady przemysłowe 1615 było inwestycjamitypu „greenfield” (stworzono prawie 2 mln miejsc pracy)

zatrudnieni w przemyśle i budownictwie stanowili w Polsce 36,3% ogółu pracujących (z robotnikami rolnymi ok. 60%)

b) ideologia komunizmu jako prymat klasy robotniczej

nacjonalizacja własności przez państwo-partię sprawiła, że wszyscyobywatele stali się pracownikami najemnymi państwa-właściciela

• „umowa społeczna” – podnoszenie standardu życia za bierność polityczną

• represje władzy łączone z ustępstwami, by na nowo pozyskać robotników

• opozycja antykomunistyczna jako prorobotniczawww.flickr.com

Powstanie „S”

Strajk w Stoczni Gdańskiej im. Lenina w sierpniu 1980 r.

podziw intelektualistów dla odwagi i mądrości robotników(ale doradzali zrezygnowanie z postulatu utworzenia wolnego związku zawodowego)

chęć budowy aktywnegoi demokratycznego społeczeństwaobywatelskiego

16 miesięcy opozycyjnej współpracyliberałów i robotników (do stanu wojennego)

www.flickr.com

Po stanie wojennym

Zmiana nastawienia liberałów do robotników

w 1985 r. A. Michnik w książce „Takie czasy” krytykuje robotników:

• że pogardzają kompromisem i są podatni na „kult wodza” (L. Wałęsy)

• postulat, że kierownictwo w „S” powinna przejąć racjonalna elita intelektualna

w 1986 r. po powszechnej amnestii, próby inicjatyw szeregowych członków wygaszane przez kierownictwo „S”

• dalsza walka prowadzona przez elity „S”, członkowie traktowani przedmiotowo

Zwrot intelektualistów w kierunku liberalizmu ekonomicznego

„Duchem czasów” neoliberalizm M. Thatcher i R. Reagana (prymat własności prywatnej i wolnego rynku, a nie aktywnych obywateli)

likwidacja własności państwowej

usunięcie rządowych dotacji

surowe ograniczenia budżetowe

Próba odbudowania poparcia społecznego przez PZPR po 1981 r. zakończona porażką i decyzja o rozpoczęciu rozmów z opozycją

• od 1985 r. w ZSRR polityka pieriestrojki M. Gorbaczowa

Kierownictwo „S” chce zawrzeć z PZPR układ oparty na zasadach gospodarki rynkowej i demokratycznego systemu politycznego

• już w deklaracji programowej „S” z 1987 r. świadomość, że robotników czeka zubożenie

2. Etapy transformacji ustrojowej w Polsce a elity

4) Porozumienie ponad głowami robotników?• postulat działaczy „S” od 1981 r., by PZPR negocjowała z przywódcami „S” (L. Wałęsa i doradcy)

• PZPR wprowadza od 1988 r. reformy ekonomiczne, dlatego liberałowie atrakcyjnymi partnerami

a) Okrągły Stół (02-04.1989)• robotnicy prawie nieobecni (ministolik górnictwa – przewodniczący Jan Lityński „liczy się

tylko urynkowienie”)• sprawom pracowniczym nie poświęcano wiele uwagi• brak transmisji obrad na żywo

„S” jako motor reformy gospodarczejL. Wałęsa 09.1989: „Nie dogonimy Europy, jeśli zbudujemy silny związek, który

przeciwstawi się reformie”

Silna pozycja liberałów po 1989 r.

Opowiadali się za liberalizmem politycznym (w sensie zachodnich norm praw człowieka) oraz za liberalizmem ekonomicznym.

Wpływowi przywódcy liberalni: T. Mazowiecki – B. Geremek – J. Kuroń – A. Michnik + doradcy L. Wałęsy

• samych siebie uznawali za głos rozsądku, a wszelką opozycję za niebezpieczną i populistyczną

• przekonanie, że wprowadzenie kapitalizmu wymaga marginalizacji świata pracy

• twierdzenie, że transformacja systemowa bolesna, ale potrzebna, bo komunizm zniszczył gospodarkę

• „bohaterem” był pracodawca (w 1980 r. robotnik)

• chcieli, by emocje znalazły ujście w budowaniu nowego społeczeństwa (apelowali do jedności i dobrej woli)

Plan Balcerowicza (1.01.1990)

Wg CBOS wskaźnik optymizmu dotyczący możliwości poprawy sytuacji gospodarczej w 1990 r. wyniósł średniorocznie 51% (najwyższy w historii).

PARASOL „S” dla rządu i reform wolnorynkowych

błyskawiczne przyjęcie przez Sejm kontraktowy i brak publicznej dyskusji

założeniem likwidacja dotacji dla przedsiębiorstw państwowych

popiwek (podatek do 500% powyżej wskaźnika indeksacji płac)

• „S” nie przedstawiła swoich alternatywnych propozycji

Przywódcy „S” zmienili koncepcję demokracji z szerokiego uczestnictwa politycznego aktywnych obywateli na kierowniczą rolę elit.

Plan Balcerowicza a rzeczywistość1) SPADEK DOCHODU NARODOWEGO:

Zamiast przewidywanych 3,5% wyniósł ponad 11% w ciągu 1990 r., a w 1991 r. kolejne 7%.

2) SPADEK PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ:

W 1990 r. okazał się 5-krotnie większy od zakładanego.

3) WZROST BEZROBOCIA:

Miało być tymczasowe, padała liczba 400 tysięcy (J. Sachs szacował na „sto kilkadziesiąt tysięcy”).Tymczasem w ciągu 1990 r. wzrosło ono od blisko zera do ponad 1 miliona, w 1991 r. do ponad2 milionów, zbliżając się w 1992 r. do 3 milionów osób.

4) WZROST CEN:

Był 5-krotnie szybszy niż zakładano. Przy obniżeniu wskaźnika indeksacji płac z 0,8 do 0,3 w styczniu 1990 r. i 0,2 w następnych miesiącach 1990 r. było to głównym sprawcą drastycznego spadku stopy życiowej pracowników.

Stopa inflacji miała spaść do jednocyfrowej już w końcu 1990 roku, a udało się to osiągnąć dopiero w końcu lat 90.

5) SPADEK DOCHODÓW ludności:

Dochody rodzin robotniczych i rolniczych w 1993 r. spadły o ponad 1/3 w porównaniu z 1989 r.

T. Kowalik (2009):

„Żaden plan w PRL nie został wykonany przy aż tak rażącym rozminięciu się z nim”

Reakcje „S” po Planie Balcerowicza (1990)

SKALA MIKRO:

„S” propaguje reformę wolnorynkową, prywatyzację i interesy przedsiębiorstwa jakoswoje główne zadania w zakładach pracy

• „S” opowiadała się za zmniejszaniem firm (DOWNSIZING)• skarżącym się robotnikom tłumaczono, że dla dobra reformy muszą cierpieć• angażowanie się w symboliczne akcje protestacyjne• reakcje na cięcia w zatrudnieniu zależne od składu kierownictwa firmy

SKALA MAKRO:

II Krajowy Zjazd „S” z 04.1990 prawie nie zajmuje się kwestiami ekonomicznymi(mimo pewnych umiarkowanych zastrzeżeń popiera reformę)

04.1990 strajk kolejarzy w Słupsku uznany przez „S” za nielegalny

Spadek liczby członków „S” z 10 mln w 1980 r. do 2,5 mln w 1990 r.

Zagospodarowanie gniewu społecznego przez prawicę

Liberałowie:tracąc poparcie, twierdzili, że dowodzi to słuszności reform(są bolesne, więc naród je odrzuca).

• grupa, która dzięki strajkom doszła do władzy w 1989 r., po zdobyciu władzy potępiała strajki (np. 01.1990 relacja „GW” z małego strajku w Wałbrzychu)

Robotnicy poczuli się zdradzeni

TEZA D. Osta:

Ewolucja „S” w kierunku prawicy to nie skutek naturalnej tendencji, ale opuszczenia ruchu przez liberałów.

Prawica:Dla prawicy pogarszające się warunki życia potwierdzały odejście Polski od zasad moralnych, religijnych i narodowych.

Krytyka nie kapitalizmu, ale wskazywanie wrogów politycznych.

Kampania prezydencka L. Wałęsy (1990)

J. Kaczyński (1996): „Zasadniczą kwestią było dla nas to, kto wyartykułuje i wykorzysta dopolitycznych celów protest przeciw wszystkim przykrym aspektom reformy gospodarczej”.

Po raz pierwszy zagospodarowanie gniewu ekonomicznego w polityczny• krytyka rządu T. Mazowieckiego (obniżanie płac, upadek miast

przemysłowych, wzrost ubóstwa jednych i bogactwa drugich);• atak na polityczny, nie gospodarczy program rządu:

‐ zbyt umiarkowany (niechętny do usuwania komunistówz kluczowych stanowisk),

‐ zbyt elitarny,‐ zbyt kosmopolityczny,‐ zbyt świecki;

• „Tygodnik S” dotąd bezkrytycznie popierającyL. Balcerowicza, w kampanii pisze o ciężarzereform

www.flickr.com

Niestabilne rządy prawicy 1990-1993SKALA MAKRO:

05.1990 – ustawa dot. zaopatrzenia emerytalnego (emerytura dla kobiet od 55, dla mężczyzn od 60 lat)

W 1990 r. najniższy zasiłek dla bezrobotnych był na poziomie minimalnego wynagrodzenia łatwo negocjowano zwolnienia, bo pracownicy wierzyli, że szybko znajdą pracę

1990 r. – dane ILO: 205 strajków (115,7 tys. strajkujących osób)

1991 r. – 450 (221,3 tys.)

1992 r. – 6351 (752,5 tys.)

1993 r. – 7443 (383,2 tys.)

SKALA MIKRO:

Działacze „S” przeciw uwłaszczeniu się nomenklatury

-> wybory nowych rad pracowniczych i zarządów

Skutek: większość firm sprywatyzowano po wyeliminowaniustarej nomenklaturowej elity.

www.flickr.com

Rządy SLD-PSL 1993-1997

• Blok postsolidarnościowy poza parlamentem

• Kontynuacja neoliberalnych reform przy realizacji postulatów propracowniczych:• utworzenie Komisji Trójstronnej

• zamiast popiwku negocjowane podwyżki płac

• darmowe akcje prywatyzowanych firm dla pracowników

• utworzenie funduszu socjalnego we wszystkich zakładach

• W 1994 r. PKB przekroczył poziom PKB z 1990 r., a w 1996 r. z 1989 r.

• Decyzja „S” o podjęciu konsolidacji prawicy i antyrządowego frontu• konflikt o wartości religijne w nowej konstytucji

• konflikt o aborcję (przewodniczący „S” M. Krzaklewski chce jej delegalizacji)

„S” odchodzi od pracy związkowej na rzecz partii politycznej

(problemy pracowników przedstawiane jako kwestie natury moralnej)

Rządy AWS-UW 1997-2001

Do 1999 r. związki zawodowe tylko w 5% firm prywatnych.

Schładzanie gospodarki w latach rządów AWS-UW 1997-2001 zaowocowało obniżeniem się stopy wzrostu PKB do 1,1% w 2001 r. i apogeum bezrobocia (w latach 2003-2004 stopa bezrobocia wyniosła ok. 20%).

Przeciwnicy polityki gospodarczej L. Balcerowicza (Z. Wrzodak z LPR, A. Lepper z Samoobrony) zdobywali po 1995 r. rosnącą popularność, bo konsekwentniekontestowali reformy po 1989 r.

Źródło: CBOS

Bibliografia:

A. Karpiński i in., Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce, Warszawa 2013.

T. Kowalik, www.polskatransformacja.pl, Warszawa 2009.

D. Ost, Klęska Solidarności, Warszawa 2007.

M. Żyromski, Teorie elit a systemy polityczne, Poznań 2007.