Socjologia instytucji społecznychmgr Dorota Janiszewska

Wykład 4:Uniwersytet – idea i rzeczywistość

14.11.2016

Lektura obowiązkowa:

K. Twardowski, „O dostojeństwie Uniwersytetu”, Poznań 1933

Lektura uzupełniająca:

M. Kwiek „Uniwersytet w dobie przemian”, Warszawa 2015

Struktura wykładu 4„Uniwersytet – idea i rzeczywistość”:

Wykład

CZĘŚĆ 1: „Od Akademii Platońskiej do uniwersytetu XXI wieku”

CZĘŚĆ 2: „Misja uniwersytetu według Kazimierza Twardowskiego”

Konwersatorium

Czy uniwersytet jest instytucją wyjątkową czy jedną z wielu?

Czy etos uniwersytetu jest ponadczasowy?

Jakie cechy powinien mieć idealny uniwersytet?

CZĘŚĆ 1: „Od Akademii Platońskiej do uniwersytetu XXI wieku”

1. Akademia Platońska

2. Średniowiecze

3. Renesans i oświecenie

4. Nowożytne modele uniwersytetów:a) Wielka Brytania

b) Francja

c) Niemcy

d) Irlandia

e) USA

5. Szkolnictwo wyższe w Polsce po 1989 r.

1. Akademia Platońska

Pragnienie wiedzy wyzwala CIEKAWOŚĆ.

a) Założona przez Platona w ateńskim gaju Akademosa w 387 r. p.n.e.

• Cel – rozwijanie mądrości poprzez odkrywanie Prawdy.

• Instytucją kierował scholarcha

• Działalność naukowo-dydaktyczna w zakresie:filozofii, matematyki, astronomii, nauk przyrodniczych

• Tradycję Platona kontynuował Arystoteles w Likeionie(większy nacisk na badania naukowe)

• Istniała 900 lat (3 okresy: starsza, średnia, młodsza)

www.flickr.com

2. Średniowieczea) Od IV/V w. chrześcijańskie szkoły przyklasztorne

• nauczanie ograniczone do zrozumienia Pisma Świętego

b) Pierwszy uniwersytet założony w 425 r. w Konstantynopolu

c) Uniwersytet w Bolonii założony przez studentów w 1088 r.• świecka nauka prawa, medycyny i teologii (tytuł magistra)

d) w XII w. powstają uniwersytety w Oxfordzie i Paryżu• program bardziej religijny, ustalany przez profesorów• młodzi studenci, których czesne opłacają rodzice• licencjat (głównie nauki humanistyczne) i magisterium

e) Uniwersytety w Europie Wschodniej w XIV w.• Uniwersytet Karola IV w Pradze (1348 r.)

(konflikt między papieżem Grzegorzem XII a rektorem Janem Husem)

• Akademia Krakowska Kazimierza Wielkiego (1364 r.)

Geneza terminu „uniwersytet”:

Universitas (łac.) = całość, ogół

po raz pierwszy użyto w XIII w. w Paryżu na określenie instytucji naukowej -> universitas magistrorum et scholarium (ogół nauczycieli i uczniów) lub studium generale (uczący się i nauczający jako podmioty uniwersytetów).

W XV w. przyjęto nazwę universitas scientiarum (wspólnota nauk).

Obecnie termin „uniwersytet” oznacza powszechność i uniwersalność tej instytucji życia naukowego.

3. Renesans i oświecenie:

rozkwit idei universitas jako całości wszystkich nauk

• w centrum zainteresowania samodzielnie myśląca jednostka;

• świat zbudowany na fundamentach religijnych przekształcony w świat oparty o fundamenty naukowe;

• Kantowskie „wyjście człowieka z niepełnoletniości” (Sapere aude!) i jego koncepcja „uniwersytetu wolnego” (1798 r.)

Wraz z rozwojem nauki w Europie rozwijały się (niejednolicie) instytucje.

4. Nowożytne modele uniwersytetów:

a) Wielka Brytania – model „Oxbridge”

• wspierane przez państwo, nie będące właścicielem

• uczelnia jako zespół licznych, autonomicznych kolegiów

• edukacja to przekazywanie wiedzy połączone z budowaniem osobowości dżentelmeńskiej wśród absolwentów

• 2 poziomy: college (nauczanie) i uniwersytety (egzaminowanie)

• uniwersytet wszechstronny (program sztuk wyzwolonych + przedmioty praktyczne + przygotowanie do zawodu)

4. Nowożytne modele uniwersytetów:

b) Francja – po reformie Napoleona z 1808 r.

• scentralizowany system kierowania i finansowania przez rząd

• autonomia uniwersytetu znacznie ograniczona

• realizacja głównie dydaktyki – zadaniawyższej szkoły zawodowej (kształcenie profesjonalistów do służbyw administracji)

• możliwość awansu społecznego dlamłodych obywateli ze średnichi niższych warstw społecznych

www.flickr.com

4. Nowożytne modele uniwersytetów:

c) Niemcy – „model Humboldta” (1809 r.)

• ograniczona zależność od państwa

• zagwarantowanie „wolności akademickiej”

• jedność nauki i nauczania

• podkreślenie funkcji badawczej

• student traktowany jak równorzędny partnerw odkrywaniu Prawdy

www.hu-berlin.de

4. Nowożytne modele uniwersytetów:

d) Irlandia – John Henry Newman (1852 r.)

uczelnia w Dublinie jako reakcja na dyskryminacjękatolików przez rząd brytyjski

• rozdzielenie funkcji badawczej i dydaktycznej

• miejsce nauczania wiedzy uniwersalnej

• kształtowanie umiejętności logicznego myślenia

• preferowanie międzynarodowości kadry i studentów

www.flickr.com

4. Nowożytne modele uniwersytetów:e) USA – model „multiuniwersytetu”

• elastyczna adaptacja idei europejskich –łączenie różnych praktyk edukacyjnych,

• idea powszechnego dostępu do wyższej edukacji dla wszystkich obywateli(w Europie systemy bardziej elitarne i merytokratyczne),

• system college’ów i uniwersytetów z dużąmobilnością studentów,

• nacisk na praktyczny wymiar nauki,

• silne powiązania ze światem korporacji.www.flickr.com

Ujednolicenie systemu szkolnictwa wyższego w Europie:

1987 r. – Program Erasmus: • rozwijanie międzynarodowej współpracy z uczelniami

• wspieranie mobilności studentów i wykładowców(studia, praktyka, badania)

1988 r. – Karta Bolońska(Magna Charta Universitatum)

• zobowiązanie do stworzenia jednolitego systemu kształcenia (licencjati magisterium), oceniania i promowania absolwentów

Ujednolicenie systemu szkolnictwa wyższego w Europie:

1997 r. – Konwencja Lizbońska: • uznanie kwalifikacji związanych z uzyskaniem wyższego wykształcenia

w Europie

1998 r. – Deklaracja Sorbońska• ujednolicenie poziomów edukacji

• wprowadzenie mobilności studentów i wykładowców

1999 – Deklaracja Bolońska• zharmonizowanie poziomu edukacji (utworzenie EHEA)

Transformacja państwa dobrobytu a szkolnictwo wyższe:

W latach 1945-1973

rozwój państwa dobrobytu (welfare state) w Europie opartego na keynesizmie

• gwałtowny rozwój usług publicznych finansowanych z budżetu państwa

• redukcja ekonomicznej niepewności przez duże nakłady na edukację, opiekę zdrowotną i ubezpieczenia społeczne (finansowane z podatków)

(uczelnie beneficjentami)

Po 1973 r.

kryzys keynesizmu i zastąpienie go neoliberalizmem

• wzrost systemowej konkurencji o kurczące się publiczne zasoby(„polityka zaciskania pasa” dotyka uczelnie)

Cechy elitarnego systemu szkolnictwa wyższego w PRL:

1) Scentralizowana, biurokratyczna kontrola równoważąca liczbę absolwentów z potencjalnymi miejscami zatrudnienia

(zamknięty, wewnętrzny rynek pracy)

2) Finansowanie uczelni ściśle uzależnione od rządu (nakłady rosły).

3) Wytyczne dotyczące programów kształcenia, cele badawcze oraz wymagania przy rekrutacji określała PZPR.

4) Na decyzje dotyczące osób przyjmowanych na studia miały wpływ kwoty zabezpieczające miejsca dla osób z niższych warstw społecznych (tzw. „punkty za pochodzenie”).

5) Tradycją nauczania jednolity program studiów magisterskich.

5. Szkolnictwo wyższe w Polsce po 1989 r.:

Cechy:

• dwoisty, publiczno-prywatny charakter

• mocno urynkowiony

• wysoce zróżnicowany

• znacznie rozbudowany

• o dużej liczbie studentów

Rozróżniamy 2 okresy:

1) Ekspansja (1990-2005)

2) Implozja (2006-2025)

a) Okres ekspansji (1990-2005)

Wzrost liczby studentów

0

0,5

1

1,5

2

1989 2006 2013

Liczba studentów na polskich uczelniach (w mln) Wzrost liczby szkół wyższych:

1992/1993 – 124 (w tym 18 niepublicznych)2010/2011 – 470 (w tym 338 niepublicznych)

a) Okres ekspansji (1990-2005)

Społeczny nacisk na system szkolnictwa wyższego wynikał z: wyżu demograficznego nowego rynku pracy

• zwiększenie liczby etatów w rozwijającym się sektorze prywatnym

• wzrost wymagań pracodawców odnośnie kwalifikacji• ucieczka przed bezrobociem na studia

wolnorynkowej polityki w stosunku do sektora prywatnego w szkolnictwie wyższym

aspiracji rodziców

Stworzyło to „złoty wiek” masowego dostępu do studiów.

Negatywne skutki okresu umasowienia:

1) Koncentracja na zwiększaniu liczby studentów (algorytm dotacji)

2) Ekspansja „miękkich” kierunków (humanistyka i nauki społeczne)• kierunki wybierane przez 70% studentów w 2002 r., dziś ok. 50%

3) Nadmierne obciążenie pracowników dydaktyką• „wieloetatowość” jako strategia przetrwania

4) Niski poziom zaangażowania pracowników w badania• w latach 1999-2010 zmalała (we wszystkich dziedzinach nauki zbiorczo)

liczba habilitacji (o 6%) oraz tytułów profesorskich (o 27%)

5) Marginalna produktywność badawcza• w latach 1996-2010 polski udział w publikacjach powstających w

regionie (Węgry, Czechy, Słowacja) spadł w dziedzinach „miękkich” z 43% do 33%

• w latach 2007-2014 w ERC tylko 14 grantów polskich na 5 tys. ogółem

a) Okres implozji (2006-2024)

Zmniejszanie się liczby studentów w wyniku niżu demograficznego:

Wg GUS populacja 19-24 lata skurczy się w latach 2007-2025 o 43%.

Wg MNiSW liczba studentów zmniejszy się z prawie 2 mln w 2006 r. do 1,2 mln w 2025 r. (w sektorze prywatnym liczba ta w okresie 2007-2022 spadnie ponad 4-razy, z 660 tys. do 151 tys.)

a) Okres implozji (2006-2024)Na świecie: trend w kierunku odpłatności za studia (czesne)oraz większe zaangażowania kapitału prywatnego w funkcjonowanie uczelni

(przedsiębiorczość akademicka):• współpraca z przemysłem• usługi konsultingowe• kursy komercyjne oparte na własnych badaniach• inwestycje zewnętrzne• granty i kontrakty badawcze• darowizny

W Polsce:pula kandydatów na studia maleje, a pula dostępnych miejsc na uczelniach publicznych jest w miarę stabilna.Studenci preferują bezpłatne miejsca na uczelniach publicznych.

5. Szkolnictwo wyższe w Polsce po 1989 r.

1) Etapy transformacji:

a) okres PRL: system w pełni publiczny

b) lata 1990-2005: mieszany system publiczno-prywatny(okres ekspansji i umasowienia)

c) lata 2006-2024: system deprywatyzujący się - okres przejściowy (zmniejszanie się roli sektora prywatnego i prywatnego finansowania w sektorze publicznym)

d) po 2024 r.: system zdeprywatyzowany (z marginalną rolą sektora prywatnego – udział studentów na poziomie 10-20% oraz dominującą rolą publicznego finansowania)

Jaka przyszłość?

Ranking szanghajski (2016):

Najlepsze polskie uniwersytety (UW i UJ) spadły do pozycji 401-500 (wcześniej pozycje 301-400).

Po raz 14. na pierwszym miejscu Uniwersytet Harvarda.

Najlepszy uniwersytet europejski to Cambridge (4. miejsce).

CZĘŚĆ 2:„Misja uniwersytetu według Kazimierza Twardowskiego”

1. Sylwetka autora

2. Poglądy na instytucję uniwersytetu:a) cele i zadania uniwersytetu

b) rola wykładowcy

c) zagrożenia

1. Sylwetka autora

Kazimierz Twardowski (1866-1938)

• rozpoczął karierę naukową w Wiedniu

• w 1895 objął katedrę filozofii na Uniwersytecie Lwowskim, trzykrotnie był jego rektorem

• bardzo ceniony i popularny wśród studentów

• twórca „szkoły lwowskiej”; jego uczniowie (m.in. T. Kotarbiński) założyli „szkołę lwowsko-warszawską”

www.pl.wikipedia.org (CC)

2. Poglądy na instytucję uniwersytetua) cele i zadania

Dostojeństwo instytucji wynika z samej idei uniwersytetu i jego funkcji pełnionych wobec społeczeństwa.

Dwie drogi wpływu:

1) Nauczanie młodych osób:

Uniwersytet to nie tylko pracujący w nim badacze (profesorzy i docenci), lecz także studenci mający nabyć umiejętność logicznego myślenia i pracy naukowej.

2) Publikacja prac naukowych:

Wyniki uniwersyteckich prac badawczych nie mogą być tylko podawanez katedry studentom, lecz powinny być głoszone na całym świecie(zwolennik „rzeczypospolitej uczonych”)

a) cele i zadania

Zadanie wychowawcze uniwersytetu:

Budzenie i pogłębianie w młodych umysłach ogromnego znaczenia dla ludzkości prawdy obiektywnej i nauczenie ich jej zdobywania.

„Młodzież powinna współdziałać w tym zdobywaniu i nauczyć się unikać wszystkiego, co może tę prawdę zaciemniać, a pracę w jej zdobywaniu utrudniać”.

Gdy młody człowiek już raz pojmie znaczenie prawdy obiektywnej – będzie zawsze stosował metodę naukową, a nie ulegnie rozważaniom w duchu subiektywnych sympatii i antypatii, pięknym hasłom, czy „łowcom dusz”.

b) rola wykładowcy

Profesor reprezentuje instytucję uniwersytetu swoją postawą:

• jest sługą prawdy obiektywnej (głosi ją wśród studentów i społeczeństwa), co wymaga posiadania:

• kwalifikacji intelektualnych;• stosownej wiedzy fachowej;• wielkiego hartu ducha i silnego charakteru,

• wyrzeka się wszelkich uprzedzeń na drodze ku prawdzie obiektywnej (np. tradycje, zwyczaje, wpływy otoczenia, osobiste sympatie i antypatie),

• nigdy nie powinien faworyzować jednego z rozwiązań problemu naukowego, tak jak nie może faworyzować studentów

• powinien zaakceptować każde rozwiązanie i każdy wynik, który legitymuje się naukowym uzasadnieniem.

c) zagrożenia

Największym niebezpieczeństwem dla postawy sprzyjającej prawdzie obiektywnej jest wpływ organizacji, które nakazują swym członkom wyznawać pewne przekonania(w postaci doktryn, haseł, programów).

Kto służy takiej organizacji, zrzeka się swej niezależności duchowej i będzie żywił niechęć do wszystkiego, co się owym nakazom sprzeciwia.

Podejście to naraża na ciężkie konflikty.

Metafora uniwersytetu jako latarni morskiej:

„Uniwersytet musi odgradzać się od wszystkiego, co nie służy

zdobywaniu prawdy naukowej, musi przestrzegać należytego

dystansu miedzy sobą a nurtem wokół jego murów pochodzącym

ze zgiełku ścierających się prądów społecznych, ekonomicznych, i

politycznych.

Wśród nich powinien trwać niewzruszenia jak latarnia morska,

która wskazuje swym światłem drogę okrętom przez wzburzone

fale nie nurzając się w samych falach.

Gdyby to uczyniła – światło by zgasło, a okręty pozostałyby bez

gwiazdy przewodniej”.

Bibliografia:

M. Kwiek, Uniwersytet w dobie przemian, Warszawa 2015.

A. Śliz, M. Szczepański, Dostojny Uniwersytet?, Warszawa 2014.

K. Twardowski, O dostojeństwie Uniwersytetu, Poznań 1933.