Eric Hobsbawm, Wiek rewolucji: –Tytuł oryginału: The Age of Revolution: –

Warszawa

Copyright © by E. J. Hobsbawm. First published by Weidenfeld & Nicolson, London.Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej,

Wydanie pierwsze

ISBN - - - -

Do inansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Supported by a grant from the Open Society Foundations.Książka ukazuje się przy wsparciu Open Society Foundations.

Wydawnictwo Krytyki PolitycznejSeria Historyczna [ ]Warszawa

PRZEDMOW

A

W książce tej śledzę przeobrażenia świata, które zaszły w latach

– za sprawą zdarzeń określanych tutaj mianem „po-dwójnej rewolucji” (dual revolution): rewolucji francuskiej

roku i równoległej do niej (brytyjskiej) rewolucji przemysłowej. Nie jest to zatem w ścisłym sensie ani historia Europy, ani historia świata. Jeśli w jakimś kraju odczuwano w tym okresie następstwa podwój-nej rewolucji, decydowałem się kraj ten uwzględnić, choć często je-dynie pobieżnie. Jeśli w innym kraju wpływ tych rewolucji w oma-wianym okresie był nieistotny, wówczas kraj taki pomijałem. Czy-telnicy znajdą zatem coś na temat Egiptu, ale nic o Japonii; więcej o Irlandii niż o Bułgarii; więcej na temat Ameryki Łacińskiej niż Afryki.

Nie znaczy to oczywiście, że dzieje krajów i narodów pominiętych w tej pracy są mniej ciekawe lub że mają mniejszą wagę niż historia krajów wymienionych w książce. Jeśli przyjęta perspektywa jest głów-nie europejska czy, ściślej, francusko-brytyjska, to dlatego, że w oma-wianym okresie zmiany, których doświadczył świat, a przynajmniej znaczna jego część, zostały zainicjowane w kontekście europejskim, a w zasadzie francusko-brytyjskim. Przy czym pewne tematy, które zasługiwały na bardziej szczegółowe omówienie, również odsunię-to na drugi plan, nie tylko zresztą z powodu ograniczonej objętości tekstu, ale też (jak w przypadku historii Stanów Zjednoczonych) dla-

6PR

ZEDM

OWA tego, że zaprezentowano je obszernie w innych tomach niniejszej

serii¹.Celem tej książki nie jest przedstawienie szczegółowej opowieści

o faktach, ale interpretacja oraz to, co Francuzi określają jako haute vulgarisation². Idealnego czytelnika można ukazać jako swoisty kon-strukt teoretyczny  –  inteligentnego i wykształconego obywatela, któ-rego nie tylko ciekawi przeszłość, ale który pragnie też zrozumieć, w jaki sposób i dlaczego świat stał się tym, czym jest dziś, a także dokąd ów świat zmierza. Tekst uginający się pod ciężarem aparatu naukowego niezbędnego dla bardziej zaawansowanych czytelników byłby tu przejawem pedantyzmu i czymś niestosownym. Przypisy od-noszą się zatem niemal wyłącznie do źródeł przytoczonych cytatów i danych lub  –  rzadziej  –  do autorytetów stojących za stwierdzeniami szczególnie kontrowersyjnymi bądź zaskakującymi.

Niemniej należy wspomnieć o materiale, na którym opiera się tak szeroko zakrojona praca. O każdym historyku można powiedzieć, że jest ekspertem (albo ignorantem) tylko w pewnych dziedzinach. Poza dość wąskim obszarem własnych badań historycy muszą w dużej mie-rze polegać na dokonaniach innych historyków. Dla okresu między

a rokiem liczba opracowań jest tak ogromna, że nawet ktoś, kto znałby wszystkie języki, w których literatura ta została napisana, nie dałby rady jej opanować. (W praktyce wszyscy historycy ograni-czają się, rzecz jasna, co najwyżej do kilku języków.) Większość infor-macji zawartych w tej książce ma tym samym status wiedzy z drugiej czy nawet z trzeciej ręki, co nieuchronnie rodzi ryzyko popełnienia błędów lub uproszczeń, nad którymi będą ubolewać eksperci, tak jak czyni to autor. Bibliogra ia służy więc jako przewodnik do dalszych studiów.

Choć nie da się rozplątać sieci dziejów na pojedyncze nitki bez jej zniszczenia, pewien podział tematyczny ma, z powodów praktycznych, podstawowe znaczenie. Podzieliłem zatem książkę na dwie części.

1 Wiek rewolucji: – jest pierwszym tomem trylogii Erica Hobsbawma za-tytułowanej „Długi wiek XIX”. Dwa pozostałe to: Wiek kapitału: – ( ) oraz Wiek imperium: – ( ) [przyp. red.].

2 Popularyzacja na wysokim poziomie [przyp. tłum.].

7PRZEDM

OWA

W pierwszej szeroko omawiam główne procesy zachodzące w inte-resującym nas okresie, natomiast w drugiej wyróżniam cechy społe-czeństwa będącego wytworem podwójnej rewolucji. W obu częściach zdarzają się jednak zamierzone powtórzenia, a dokonany podział nie wynika z podstaw teoretycznych, lecz z czystej wygody.

Winien jestem podziękowania różnym ludziom, którzy przedysku-towali ze mną poszczególne wątki tej książki lub czytali rozdziały w wersji roboczej bądź końcowej; nie są oni jednak odpowiedzialni za moje pomyłki. Adresatami tych podziękowań są zwłaszcza: J. D. Bernal, Douglas Dakin, Ernst Fischer, Francis Haskell, H. G. Königsberger oraz R. F. Leslie. Rozdział opiera się w znacznej mierze na pomysłach Ernsta Fischera. Panna P. Ralph okazała znaczną pomoc jako sekretar-ka i asystentka podczas kwerendy. Panna E. Mason opracowała indeks.

E. J. H.Londyn, grudzień roku

WSTĘP

Słowa są świadkami, którzy często mówią głośniej niż dokumenty. Przyjrzyjmy się kilku angielskim słowom, które wymyślono lub któ-re zyskały współczesne znaczenia w okresie lat będących przed-

miotem zainteresowania tej książki. Słowa te to: „przemysł”, „prze-mysłowiec”, „fabryka”, „klasa średnia”, „klasa robotnicza”, „kapitalizm” oraz „socjalizm”. Chodzi też o takie terminy, jak: „arystokracja”, „kolej”,

„liberalny” i „konserwatywny” (jako określenia polityczne), „narodo-wość”, „naukowiec” oraz „inżynier”, „proletariat” i „kryzys” (gospodar-czy). „Utylitaryzm” i „statystyka”, „socjologia” oraz kilka innych nazw współczesnych nauk, podobnie jak „dziennikarstwo” czy „ideologia”  –  to wszystko są neologizmy lub językowe adaptacje pochodzące z tego okresu¹. To samo można powiedzieć o słowach „strajk” czy „paupe-ryzacja”.

Wyobrażenie sobie współczesnego świata bez tych słów (czyli bez rzeczy i pojęć, których słowa te dotyczą) uzmysławia głębię rewolucji, która wydarzyła się między a rokiem, będąc jednocześnie największą transformacją w dziejach ludzkości od zamierzchłych cza-sów, kiedy to ludzie zaczęli uprawiać rolę i produkować metale, wyna-

1 Większość tych słów jest w użyciu międzynarodowym lub została całkiem wiernie przetłumaczona na różne języki. I tak na przykład słów „socjalizm” czy „dzien-nikarstwo” („żurnalizm”) używa się w różnych krajach, natomiast zwrot „droga żelazna” (iron road) stał się określeniem kolei wszędzie poza krajem, z którego pochodzi.

10W

STĘP leźli pismo oraz stworzyli miasta i państwa. Rewolucja ta przeobrazi-

ła i wciąż przeobraża cały świat. Należy jednak uważnie odróżnić jej długo trwałe efekty  –  których nie da się sprowadzić do żadnych kon-kretnych ram społecznych, organizacji politycznej czy dystrybucji wła-dzy międzynarodowej i zasobów  –  od jej wczesnej i decydującej fazy, ściśle związanej z konkretną sytuacją społeczną i międzynarodową. Wielka rewolucja lat – stanowiła nie tyle triumf „przemysłu” jako takiego, ile przemysłu k a p i t a l i s t yc z n e g o; nie była zwycię-stwem wolności i równości w ogóle, ale wolności i równości charak-terystycznych dla społeczeństwa k l a s y ś re d n i e j czy „b u r ż u a z y j -n e g o” społeczeństwa l i b e ra l n e g o; nie „nowoczesnej gospodarki” czy „nowoczesnego państwa”, ale gospodarek i państw w konkretnym regionie świata (w części Europy i na kilku obszarach Ameryki Północ-nej), którego centrum były sąsiadujące ze sobą i konkurujące państwa: Wielka Brytania i Francja. Transformacja z lat – to podwójny wstrząs, który zdarzył się w tych dwóch krajach, a następnie rozprze-strzenił się na cały świat.

Dobrze byłoby jednak potraktować tę podwójną rewolucję  –  re-wolucję francuską, która miała wymiar bardziej polityczny, oraz (brytyjską) rewolucję przemysłową  –  nie jako coś, co przynależy do dziejów obu tych krajów będących jej nośnikami i symbolami, ale jako podwójny krater nieco większego wulkanu regionalnego. Fakt, że rów-noczesne erupcje wystąpiły we Francji i w Wielkiej Brytanii, mając przy tym nieco inny charakter w każdym z tych krajów, nie jest ani przypadkowy, ani pozbawiony znaczenia. Jednak z punktu widzenia jakiegoś przyszłego historyka, na przykład z roku, podobnie jak z perspektywy obserwatora z Chin czy Afryki, ważniejsze jest, że wy-darzenia te rozegrały się gdzieś w północno-zachodniej części Euro-py i na obszarach będących jej zamorskim przedłużeniem, a ponadto że nie mogły w tym czasie wystąpić gdziekolwiek indziej na świecie. Równie istotna będzie obserwacja, że niezwykle trudno byłoby zało-żyć, iż w omawianym okresie wstrząsy te mogły przyjąć inną formę niż triumf burżuazyjno-liberalnego kapitalizmu.

Oczywiście tak głębokiej transformacji nie da się zrozumieć bez cofnięcia się w czasie do okresu znacznie wcześniejszego niż rok czy choćby do dekad bezpośrednio ją poprzedzających i wyraźnie

11W

STĘP

ukazujących (przynajmniej jeśli patrzy się retrospektywnie) kryzys starych rządów północno-zachodniego świata, które owa podwójna rewolucja miała wkrótce zniszczyć. Bez względu na to, czy rewolucję amerykańską z roku uznamy za erupcję o podobnym znaczeniu co wstrząsy anglo-francuskie, czy potraktujemy ją po prostu jako naj-ważniejsze wydarzenie bezpośrednio je poprzedzające i stymulujące; niezależnie też od tego, czy uznamy fundamentalną wagę kryzysów konstytucyjnych oraz przetasowań i zawirowań gospodarczych z lat

–  –  jasne jest, że wspomniane zjawiska mogą wyjaśnić co najwyżej okoliczności i czas wielkiego przełomu, lecz nie jego pod-stawowe przyczyny. Nie ma tu dla nas znaczenia, jak daleko należa-łoby sięgnąć w głąb historii  –  do rewolucji angielskiej z połowy XVII wieku, do reformacji oraz początków europejskich podbojów militar-nych i eksploatacji kolonialnej na początku XVI stulecia czy jeszcze głębiej  –  gdyż taka analiza zmusiłaby nas do zbytniego wykroczenia poza chrono logiczne ramy niniejszej pracy.

Musimy zatem przyjąć jedynie, że siły społeczne i gospodarcze oraz narzędzia polityczne i intelektualne tej transformacji zostały już wcześniej przygotowane  –  w każdym razie na wystarczająco dużym obszarze Europy, by udało się zrewolucjonizować całą resztę. Nasze zadanie nie polega na prześledzeniu procesu wyłaniania się rynku światowego, dostatecznie aktywnej klasy prywatnych przedsiębior-ców czy nawet (w Anglii) państwa uznającego zasadę maksymalizacji prywatnych zysków za podstawę swej polityki. Nie chodzi także o zba-danie rozwoju techniki, wiedzy naukowej czy ideologii, która opierała się na indywidualistycznej, zsekularyzowanej i racjonalistycznej wie-rze w postęp. Możemy przyjąć, że w latach . XVIII wieku wszyst-kie te czynniki już istniały, ale nie można stwierdzić, iż były one już wówczas wystarczająco silne czy rozpowszechnione. Przeciwnie, jeśli cokolwiek musimy zrobić, to uchronić się przed pokusą przeoczenia nowatorskiego charakteru podwójnej rewolucji, niezależnie od po-wierzchownego podobieństwa tego okresu z czasami wcześniejszymi. Trudno bowiem zaprzeczyć, że strój, maniery i mowa Robespierre’a czy Saint-Justa mieściły się w ramach stylu salonów ancien régime’u; że Jeremy Bentham, którego reformatorskie idee odpowiadały burżua-zyjnej Wielkiej Brytanii lat . XIX wieku, był tym samym człowiekiem,

12W

STĘP który przedstawił identyczne idee Katarzynie Wielkiej w Rosji; że naj-

bardziej radykalne twierdzenia ekonomii politycznej klasy średniej pochodziły od członków osiemnastowiecznej brytyjskiej Izby Lordów.

Nasze zadanie polega zatem na wyjaśnieniu nie tyle istnienia owych elementów nowego modelu gospodarki i społeczeństwa, ile ich triumfu; na zdaniu sprawy nie ze stopniowego podkopywania i mino-wania twierdzy w poprzednich wiekach, ale z ostatecznego jej zdoby-cia. Chodzi także o przeanalizowanie głębokich zmian, jakie ów nagły triumf wywołał w krajach najbardziej dotkniętych tymi wydarzeniami oraz na pozostałych obszarach świata, które odtąd stały się podatne na całkowicie rewolucyjny wpływ nowych sił, sił „zwycięskiej burżua-zji”, by zacytować tytuł niedawno wydanej pracy z zakresu historii światowej tego okresu.

Ponieważ podwójna rewolucja wydarzyła się w jednej części Eu-ropy, gdzie najbardziej widoczne i najsilniejsze były też jej skutki, hi-storia, o której opowiada ta książka, siłą rzeczy ma charakter głównie regionalny. Ponadto, ponieważ rewolucja światowa rozlała się niczym lawa z podwójnego krateru Anglii i Francji, początkowo przybrała postać europejskiej ekspansji na innych obszarach świata oraz pod-boju tychże obszarów. W rzeczywistości najważniejszą konsekwen-cją tych wydarzeń dla globalnej historii było zdominowanie świata przez kilka zachodnich państw (głównie Wielką Brytanię), co nie ma w dziejach żadnego odpowiednika. Dawne cywilizacje i imperia ska-pitulowały i upadły w obliczu potęgi zachodniego handlu, maszyny parowej, okrętów, karabinów oraz pochodzących z Zachodu idei. Indie przekształcono w prowincję zarządzaną przez prokonsulów brytyj-skich, krajami muzułmańskimi wstrząsnął kryzys, natomiast Afryka stała się terenem bezpośrednich podbojów. Nawet imperium chińskie zmuszono w latach – do otwarcia granic, czego efektem była zachodnia eksploatacja tego państwa. Do roku usunięto wszelkie przeszkody stojące na drodze podboju przez siły Zachodu wszelkich terytoriów, których okupację rządy zachodnich państw lub wywodzą-cy się z nich przedsiębiorcy uznali za korzystną. Nic też nie stało na drodze ekspansji zachodniego kapitalizmu.

A jednak dzieje podwójnej rewolucji nie sprowadzają się jedynie do triumfu nowego społeczeństwa burżuazyjnego. Jest to także histo-

13W

STĘP

ria pojawienia się sił, które w ciągu stulecia od roku miały prze-obrazić ekspansję w regres. Co więcej, to niezwykłe odwrócenie koła fortuny, które miało nastąpić w przyszłości, było do pewnego stopnia widoczne już w roku. Trzeba przyznać, że ogólnoświatowa re-wolta antyzachodnia, która tak silnie uwidoczniła się w połowie XX wieku, była wówczas wciąż ledwie dostrzegalna. Pierwsze etapy tego procesu można w tamtym okresie zaobserwować jedynie w świecie muzułmańskim, gdzie ludność podbita przez siły Zachodu zaadapto-wała zachodnie idee i technikę, aby skierować je przeciw niemu: wi-dać to na początku reform dokonywanych na wzór zachodni w obrę-bie imperium tureckiego w latach . XIX wieku, a przede wszystkim w pomijanej, choć znaczącej karierze Muhammada Alego w Egipcie. W ówczesnej Europie pojawiały się już jednak ruchy i idee, które prze-widywały upadek zwycięskiego nowego społeczeństwa. „Widmo ko-munizmu” krążyło po Europie jeszcze przed rokiem. W roku zostało wyegzorcyzmowane. Potem przez długi czas miało pozostać słabe (tak jak słabe są w istocie widma), zwłaszcza w świecie zachod-nim, najsilniej przekształconym przez podwójną rewolucję. Jeśli jed-nak rozejrzymy się po świecie z lat . XX wieku, nie powinniśmy ulec pokusie pomniejszania znaczenia owego historycznego ruchu o rewo-lucyjnej ideologii socjalistycznej czy komunistycznej, zrodzonego z re-akcji przeciw podwójnej rewolucji  –  ruchu, który do roku zdołał ukształtować się w swej klasycznej formule. Okres historyczny, który rozpoczyna się powstaniem pierwszego nowoczesnego systemu fa-brycznego w Lancashire oraz rewolucją francuską roku, kończy się powstaniem pierwszej sieci kolejowej i opublikowaniem Manifestu komunistycznego.

SPIS RZECZY

PRZEDMOWA 5 WSTĘP 9

CZĘŚĆ I ROZWÓJ 15

ROZDZIAŁ 1 Świat w latach . XVIII wieku 16 ROZDZIAŁ 2 Rewolucja przemysłowa 46 ROZDZIAŁ 3 Rewolucja francuska 84 ROZDZIAŁ 4 Wojna 118 ROZDZIAŁ 5 Pokój 150 ROZDZIAŁ 6 Rewolucje 164 ROZDZIAŁ 7 Nacjonalizm 196

CZĘŚĆ II EFEKTY 217

ROZDZIAŁ 8 Ziemia 218 ROZDZIAŁ 9 W stronę przemysłowego świata 246 ROZDZIAŁ 10 Kariery dostępne dla utalentowanych 268 ROZDZIAŁ 11 Pracujący biedacy 294 ROZDZIAŁ 12 Ideologia: religia 320 ROZDZIAŁ 13 Ideologia: świeckość 344 ROZDZIAŁ 14 Sztuka 372 ROZDZIAŁ 15 Nauka 408 ROZDZIAŁ 16 Zakończenie: w stronę roku 436

MAPY I TABELE 453 BIBLIOGRAFIA 471 INDEKS NAZWISK 482 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH 489

Przekład: Marcin Starnawski, Katarzyna GawliczRedakcja: Tomasz FalkowskiKorekta: Magdalena JankowskaOpracowanie map: Stefan BrajterProjekt okładki: Marcin Hernas | tessera.org.plRycina na froncie okładki: Science & Society Picture Library / Getty Images / Flash Press MediaRycina na grzbiecie okładki: Universal Images Group / Getty Images / Flash Press MediaRycina na tyle okładki: Hulton Archive / Getty Images / Flash Press MediaUkład typogra iczny, łamanie:   | manufaktu-ar.com

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.  L. Anczyca, Kraków

Wydawnictwo Krytyki Politycznejul. Foksal , II p.

- Warszawaredakcja@krytykapolityczna.plwww.krytykapolityczna.pl

Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej są dostępne w promocyjnej cenie w sie-dzibie Krytyki Politycznej (ul. Foksal , II p., Warszawa), w świetlicach KP w Cie-szynie (ul. Zamkowa ), Łodzi (ul. Piotrkowska , lewa o icyna, I p.) i Trójmieście (ul. Nowe Ogrody , II p., Gdańsk) oraz księgarni internetowej KP↪, a w cenie deta-licznej w dobrych księgarniach na terenie całej Polski.

↪ krytykapolityczna.pl/wydawnictwo