weber konulu doktora ÇaliŞmasi

7/31/2019 WEBER KONULU DOKTORA ALIMASI

1/22

10

I.NSAN BALAMDA WEBER

1.Weber'in Hayat

Max Weber 21 Nisan 1864'te, ederasyonla ynetilen imparatorluk Almanya'snda egemenunsur olan Prusya'nn Erfurt kentinde, Max Weber ve karsnn yedi ocuunun en by olarakdnyaya gelmitir. "Weber'in ailesi mteebbis, bilgin, siyaseti ve gl kadnlar ieren sekin,kozmopolitan bir ailedir." (Kalberg, 2009: 27) "Anne ve babas protestan soyundandr ve babasnn

babas, ailenin Protestan inanlar nedeniyle Katolik Salzburg'tan kovulmasndan sonra yerletiiBielefeld'de yerlemi, zengin bir kent tccardr." (Coser, 2010: 216)

Weber'in karakterine tesir eden erken dnem figrlerinin belki de en banda babasgelmektedir. Weber'in babas nce Berlin kent meclisi yesi olmu, akabinde ise Prusya TemsilcilerMeclisi'nin ve Alman Parlamentosunun yesi olmu bir kiidir. Ayrca, Bismarc'n politikalarnadestek veren Ulusal Liberal Parti'nin nemli bir yesi olan baba Weber, toplumda konum elde etmeyi

baarm bir kiiliktir. Ancak ne var ki, alma takntl ve zevke dkn yaps nedeniyle sradan bir

hayat yaam, menfaatini ve statsn riske atacak ideolojik ve mental giriimlerden uzak duransradan bir Alman burjuva siyasetisi profili izmitir. te yandan babasnn ataerkil slubuna veannesine duyarsz davranna esef duymadan edememitir." (Kalberg, 2009: 27)

te yandan Weber kltrl bir burjuva ailesinin ocuu olarak byd. "Sadece nemlisiyasetiler deil, nemli akademik ahsiyetler de evin sk ziyaretileri arasndadr." (Coser, 2010:216) Bu durum Weber'in geliimde son derece olumlu katklar yapmtr. Fakat dier taraftanKalvinci bir grev duygusuna ve gl dinsel inanlara sahip annesi ile sradan, haz peinde koan

bir karaktere sahip babasnn evlilikleri atrdamaya balam ve bu durum Weberi etkilemitir.Annesinin Weber'i, Hristiyan dindarl ile yetitirmek ve kendi tarafna ekmek istemesine ramen,Weber genliinde, daha ok babasn rnek alm ve kendini onunla zdeletirmeye almtr.

niversite yllar ile birlikte ortaya kan bu eilim, Weber'in ie kapank ve utanga kiiliinibirdenbire sosyal ve cemiyetle bark bir kiilie devirmesi eklinde kendini gstermitir. Weberyaamay ve keyif almay seven bir kiilik haline gelmitir. Ancak, bu durum onun akademik hayatnatesir etmemi; Weber, akademik disiplinini korumay ve izgisini devam ettirmeyi baarmtr. teyandan amcas olan tarihi Hermann Baumgarten de ona gelimesinde byk katklar yapmt.Amcas da babas gibi liberal olmakla birlikte, Bismarc' reddetmekte ve Weber'in babasna ilerlemeve menfaat kazandran uzlalar reddetmi, kendi dncelerinden taviz vermemiti. Bu haliyleBaumgarten, Weber iin bir akl hocas ve danman olarak esizdi.

Bu arada 1882'de Heidelber'de balad hukuk eitimini 1884'de askerlik hizmetinitamamlamak iin yarda kesmitir. Askerden dnnce eitimine kald yerden fakat Gtingenniversitesi'nde devam etmitir. "Lisans eitimini tamamlamasnn ardndan Weber, Berlinadliyesinde yarg yardmcs olarak balad hukukuluk mesleini yl srdrmtr." 1889ylnda doktorasn alan Weber, bundan iki yl sonra ise Roma Tarm Tarihinin Kamu ve zel Hukukin nemi konulu tezi ile doentlik yetkisi ve niversitede hocalk kadrosunu elde etmitir. 1893de,Berlinde hukuk profesrl mesleini icra ettii srada evlenmitir.1894 ylnda, ksa bir srezarfnda parlak bir profesr olarak alt Berlindeki hukuk fakltesinden ayrlarak Freiburgniversitesinde ekonomi politik krssne ordinaryus olarak (Torun, 2003: 17) tarihsel okulun batagelenlerinden, emekliye ayrlan nl Kniesin yerine greve gelmitir.


2/22

10

Bu gelimelerin sonrasnda uzaktan kuzeni Marianne Schinitger ile evlendii otuz yanda Weber, annesine kt davranan babasn evlerinden attrmtr. ok gemeden babasnnvefat, onun bei yldan fazla sren ve zihni melekelerini krelten hastaln hzlandrmada etkiliolmutur. (Kalberg, 2009: 27) 1899da tedavi amacyla iinden izin almtr. yl boyuncaAvrupada - skoya, Belika ve talyada- seyahat etmitir. 1902de kendini yine az da olsa okuma ve

yazmaya vermitir. 1903te Werner Sombart ile birlikte bilimsel bir dergi olan Sosyal Bilim ve SosyalPolitika Arivleri (Arschiv fr Sozialwissenschaft und Sozialpolitik)nin yaz kuruluna girmitir.(Asunakutlu, T., Kiisel nternet Sitesi)1904 ylnda Gettingenden arkada olan Hugo MuensterbergAmerikada Harwarddadr. Onun durumunu bilmektedir ve kendisini Sanatlar ve BilimlerKongresinde bir tebli yapmas iin davet etmitir. Weber bu teklifi kabul ederek Amerikaya gimitir.Bu yolculuk Weber iin hayatnn en nemli dnm noktalarndan biri olacaktr. Weber ay

boyunca Amerikay gezmi ve Amerikan uygarlnn karakteristiklerinden derin bir ekildeetkilenmitir. Kapitalizmin douunda Protestan mezheplerinin oynad rol, siyasal makinelerindzeni, brokrasi ve hatta Amerikan siyasal yapsnda Bakanln rol zerine daha sonrakialmalarnn kkenleri onun Amerikada kala balanabilir. (Coser, 2010: 219) bu dnemde

ekillenen dnceleri ve denemelerinin rn olan Protestan Ahlak isimli eserini 1905debaslmtr. Dnya Sava patlak verdiinde Weber ulusalc kanlaryla uyum iinde hizmet vermekiin gnll olmutur. Bir yedek subay aday olarak Heidelberg blgesinde dokuz askeri hasteneyikurmak ve idare etmekle grevlendirilmitir. Bu grevden 1915 ylnn gznde istifa etmitir.

Weber savan savan ilkeli bir dman deildir, ancak savan amalarnn snrl olmasvegeni lekli emperyalist tutkular olan San endstriyalist ve Junker [toprak sahibi soylu] glerininkstlanmas iin srar etmitir. zellikle ngilizlerin nclnde bar abalarnn geniletilmesinitavsiye etmitir. Almanyann btn siyasal yapsnda bir deiimi, sorumluluk sahibi parlamenterhkmetin gelimesini, Alman mparatorunun ve anslyesinin glerinin snrlandrlmasn isteyenmakaleler, hkmetin ona ihanet sulamasyla kovuturma amasna neden olmutur. Pasifist ve

bozguncu Solda, dnn gvenilir ulusalcs, tehlikeli bir ekilde, anavatann dmanlarna yakyorgrnmtr. Yaamnn son ylnda hayret verici bir siyasal etkinlik gelitirmitir. (Coser, 2010:220) Bu balamda, gazete makaleleri, gndeme ilikin notlar, siyasi gndemle alakal yazlar yazm;Alman Demokrat Partisinde kurucu yelik, Versay Antlamas Alman delegesi iin danmanlk, yenianayasa almalar iin fikri nderlik yapmtr. Savan sonuna doru din sosyolojisi almalarnnihayetlendirmek iin younlamtr. in Dini ve Hint Dini eserlerini 1916 ylnda, Eski Yahudilikiise bunlardan bir yl sonra yaynlamtr. Yine ayn dnem son ksmlar lmnden sonra toparlanan

byk eseri Ekonomi ve Toplum zerinde alt. Weber tm bu youn ve iz brakan yaantsn 14haziran 1920de hayata veda etti. Weberin esiz yan, onun dile getirdii dncelerinin bizzatyaayarak tetkik ettii bulgular olmasdr. Sorumlu bir siyasal mevkiye gemeyen Max Weber, daha

ok bir politik yazar olarak kalm, Bismarcka hayran olmakla beraber, sistemin aksaklklarna karsivri eletirilerde bulunmaktan kanmamtr. nceleri tutucu bir siyasal partiye oy vermi, sonralarulusal liberalizme ve en sonunda, tarm iileri zerinde yapt anketlerin ortaya koyduu gereklerinde etkisiyle, sosyal liberalizme meyletmitir. Weber liberal dnceye olan ballndan, kiidokunulmazl, insan haklarnn, insan haysiyetinin, ksaca bireyin zgrl ilkesindenkartlabilecek her trl hakkn savunuculuunu yapmtr. (Asunakutlu, T., Kiisel nternet Sitesi)O bir dnemin deiimine tanklk etmi ve bunun zerine dnceler gelitirilmitir. Onundnceleri bugn dahi siyasi, sosyolojik ve felsefi tartmalar iin nemli bir kaynak niteliindedir.


3/22

10

2.Dnemin Dnsel Atmosferi ve Weber'i Etkileyen Dnrler

Weberin yaad dnemin Almanyas hereyin tarihsel adan deerlendirildii bir fikirakmnn etkisindedir. Buna gre olgular anlamann yolu onlar tarihsel geliim ierisindeincelemekten gemektedir. te yandan Weber, byk lde Alman felsefe geleneinde ar basan

tinselci bilim anlayna bal olmakla birlikte, pozitivizmin bilimin genelletirici ve aklayc biretkinlik olmasn ngren anlayndan da etkilenmektedir. Weberin bilimsel yaklamnn vesosyolojsinin anlalmas bakmndan bu nemli bir bilgidir. Zira Weber esasen yaad angelimelerinden etkilenmi ve hi bir akma tam olarak ve sk skya bal kalmamtr. Bu onunrlativist bir bilim adam olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle Weber, kendisi drt ketavrlardan kat gibi; okuyucusuna da hi bir zaman sivri ve drt ke dnceler dayatmamtr.Hazr reetelere bal kalmay iddetle reddetmitir. (Torun, 2003: 27)

Dier taraftan bilgi ve bilim filozofu Max Weeberi etkileyen en nemli felsefe okulu, W.Windelband (1848-1915) ile H. Rickert (1863-1936)e bal yeni Kant Heidelberg okuludur.Weberin bir noktaya kadar bilgi kuramnda ve bilgi felsefesinde Reckertin izleyicisi olduu

sylenebilir. br yandan Weber, daha Herder ve Rankede geleceini bulmu olan Alman TarihOkulu (Tarihi Okul) iinde yetimi tarihilerdendir. yle ki, Weberde tarihsel ilgi devaml n

plandadr ve onun sosyolojisinin ana temelleri, ya onun tarih felsefesi ve tarih kuramndan dorudandoruya karlmtr veya bu felsefe ve kuramla u ya da bu ynden ilgilidir.(zlem, 2001: 20)

Yine ayn dnem bahsettiimiz akmlarn etkisiyle Comteun sosyolojisinin kyasyaeletirildii bir dnemdir. Weberin de zerinde etkili olan Dilhey, Rickert gibi filozoflarnnderliinde ortaya atlan kktenci eletiriler, daha sonralar sosyolojik bilgi eletirisi olarakadlandrlan bir trn domasna neden olmutur. Aslnda, bu dnem genel itibaryla bir krlma veyeni dnemi olduundan, farkl trlerin ortaya kmas yadsnmamas gereken bir durumdur. Esasen,

negatif bir eletiri ile yenilenme abas olarak sz konusu Alman sosyoloji ve felsefe akmlar,dnemin Almanyas ve Avrupasnn siyasi, ekonomik, sosyal ve felsefi hareketliliinin devrimsel biryansmasdr.

Weberin etkisinde kald dier dnrler ise Marx ve Nietschedir. yle ki, Almanentelektel everelerinde, mezkur dnrlerin dnce sistemleri bir mihenk kabul edilmektedir.nsanlar, her dnce ve tavra Marx ve Nietsche ablonuna gredeer vermektedir (Torun, 2003: 24)ve Weberin de gelimesini srdren ve fikir akmlarn takip eden bir bilim insan olarak, bu geneldurumdan etkilenmemesi dnlmemelidir.

Her iki dnrn de Weber zerinde yarattklar etki zellikle onun fikirler ve karlar

sosyolojisinde daha belirgin hale gelmektedir. Weber tme varm metodunu kullanrken Marxntarihselciliini benimsemekle birlikte, rlativizm metodunu da benimsemi olduundan Marx gbitarihsel determinist deildir. Toplumsal yaplarn olumasnda deerlere (dini motiflere) nem vermesiile de maddeci deildir. Fakat Weberin maddeci olmamas, idealist olmasn da gerektirmemitir. Zirao tam anlamyla rlativist bir bilim adamdr. Webere getirilen eletirilerin ou da onun bu ynnatlayan veya grmezden gelen eletirilerdir. Pozitivizmin determinist metodu yerine rlativizmi

benimsemek onun iin yeni ufuklarn ve anlaylarn temeli olmutur. Zira ok nem verdii anlayve ideal tip bu eksende ortaya kmtr. Ona gre toplumu oluturan birimler o denli ok sayda vefarkl zelliklerdedir ki, bunlar alglayabilmemiz ve anlayabilmemiz ancak ve ancak ideal-tip gibilm arac ile mmkndr. Bu adan baktmzda Weber, modern bilimde bilim retmenin temelmetodu saylan bir anlayla Marxn tmden gelimci anlayn reddetmektedir. Weber devaml olarak

bir izgiye, bir retiye bal kalmaktan imtina etmi, daha ziyade belirsizlikler ve kararszlklar


4/22

10

evreninde var olmay tercih etmitir. yle ki, zellikle kurumlar ve kollektiflikler, eylemlerin belli birizgi veya yrngede yrmesini salayan olabilirlik kalplar olarak anlalmaldr. Hi bir toplumsalkurum, hir bir deer, sonsuz bir gereklie sahip deildir. Tam tersine, her dnemde, bireylerarasnda bu deer, kurum ve kollektifliklere anlamlar, znel anlamlar deitiinde, srekli bir atmavardr. Reel olan, deerler ve kurumlarn sttenci belirleyicilikleri deil, Weberin szleriyle; tpk

tanr ile eytan arasnda olduu gibi, uzlamaz lmcl bir savatr. (zlem, 2001: 263) Yine Marxlailikisine ynelik olarak, almalarnn ounun, en iyi ekilde, Marxn fikirlerinin dei-tokuuolarak anlalabilir. Daha genel olarak, Marxn duygusallktan uzak gereki bilgeliini, onun Almanfeslefe geleneinin bulank idealiste gizemletirmelerini kmsemesini takdir etmitir. Onda

bedensizletirilmi bir kltr, ruh ve halk asndan dnmeyi reddeden kafa dengi bir ruh grm,ancak dikkatini somut insan eyleyenlerinin eylemlerine odaklandrmtr. Marxn ar basitletirilmi,tarihin ekonomik yorumu olarak grmeye balad eyi eletirdiinde bile her zaman Marxnentelektel hretine saygl kalmtr. (Coser, 2010: 228)

Dier taraftan Weberin Nieschenin grlerini aynen benimsediibir yanlgdr. u kadarki, Nietschede kendi dncelerini destekleyehn dayanaklar bulmutur. (Torun, 2003: 28) By

bozumu, karizma ve nezer nosyonlar, dorudan Nietscheye balanamayac halde, Weberin bunlar,iyinin ve ktnn tesindenin yazarnn gl bir ekilde kamlamas yardmyla gelitirdiinigrmek de zor deildir. Weberin kiisel Stoac etii de nemli lde Nietscheden esinlenmitir.(Coser, 2010: 228) Mardine gre de Weberin, rasyonelliin her eye hkim olmaya balamaskarsndaki korkusunda Nietschenin fikirlerinin izi aka grlmektedir. (Torun, 2003: 29)

Son olarak Simmel ve Toenniesin etkisinden de bahsetmek yararl olacaktr. Ekonomi veTopluma nsznde, kendisinin topluluksal ve toplumsal ilikiler arasndaki ayrm dorudan borluolduu Toenniesin nefis eserine zel olarak dikkat ekmitir.* Weberin yakn kiisel dostu olanSimmelin etkisi kolaylkla izlenebilir. rnein Simmelin toplumsal Biileri, Weberin ideal

tipleriyle byk lde benzerdir. Weberin rasyonellemi ekonomik sistemlerin douunda parannhayati nemi zerinde srar, Simmelin Parann Felsefine ok ey borludur. Weberin tarihsel vesosyolojik aratrmada anlam araynn ilevi zerine yntembilimsel dnceleri ksmen SimmelinTarih Felsefesini Sorunlar konusundaki erken eseri tarafndan kamlanmtr. Bunula birlikte, busonuncusu asndan, Weber Simmelden nemli bir ekilde farkllat, dorudan onu aktarrsak; o,Simmelin yalnzca ayrtramamakla kalmad fakat ou zaman bilerek birlikte grd iki farkley; znel olarak niytlenmi ve nesnel olarak geerli anlamlar arasnda keskin bir ayrm izmitir(Coser, 2010: 227)


5/22

10

II.WEBER'N BLM ve SOSYOLOJ ANLAYII

1.Weberin Bilim-Sosyoloji Anlay ve Rasyonelleme

Bu durumda geriye dnp Kanta baklacak olursa, onun hem bilgiye hem de eyleme temeltekil edenin bilme ve eyleme iradesi olduunu savunduu bir durum sz konusudur. Ayrca Kant,hem bilgide hem de eylemde olsun bireyin kendi kendini ynetebilmesinin, kendiliindenliinin ve desomut ekliyle alglanan biimlendirme yetisinin grlebildiini ifade etmitir. Dilthey de bunailaveten bireyin kendi yaratt dnyann ierisinde kendi yaratt birok ey ile birlikte, yaratmolduklarnn belirlenimi erevesinde yaadn sylemitir. te buradan hareketle Weber, bilimkuramn kendi zgnlyle oluturarak, daha ok, Yeniadan bu yana insanolunun elinden kan

bilimin yine insanolunun yaamn belirleyen faktrler arasnda en mhim srada yer aldnvurgulamtr. (zlem, 1999:75-76) Weberin bilim kuramn incelemek iin onun davran tiplerisnflamasndan hareket edilebilir. O bu davran tiplerini amala ilikili aklc davran(zweckrational), bir deerle ilikili aklc davran (wertrational), duygusal ya da heyecana baldavran ve geleneksel davran olmak zere drt kategoride toplamtr.. (Aron, 2006:458)

Davran tiplerine dair yapm olduu bu snflama, Weberin felsefi kkenli dncelerininmerkezinde yer alan bilim ve siyaset arasndaki dayanma ve bamszlk balar ile ilgili olup, buhususta Weberin daima yakindan ilgilendiren bir sorunun da temelinde yer almtr: Siyasetin ya da

bilim adamnn ideal tipi nedir? Ayn zamanda hem eylem adam hem profesr nasl olunabilir? Busoru, onun iin hem kiisel hem de felsefi anlamda bir problem yaratm; bylelikle Weber, sisteminindaha sonraki safhalarnda bunlar zerinde ayr ayr durmutur. (Aron, 2006:459-460)

te yandan bir bilimin olmazsa olmaz niteliindeki rasyonel aba, Weberin bilimkuramnda ak ekilde grnmektedir. Bu balamda Weberin bilim kuramnn Rickert ile ayndorultuda olduu ifade edilebilir. Zira Rickerte gre bilim gereklii trdelik ve sreklilik

tasarmlar altnda rasyonelletiren bir bilgi etkinliidir. Ancak Weberin temel zelliklerinden biriolan tarihilii onun bilim anlayn Rickertle ayn dorultuda fakat daha ileri bir noktaya tamtr.O, bilimin Bat kltrnn bir rn olduunu savunmu ve bu kltrn tarihsel adan ne gibikriterlere dayandrarak belirlediinin zerinde durmutur. O bu konu hakknda unlar sylemektedir:Bizim bugn geerli kabul ettiimiz gelime alan iinde bilim, yalnzca Batda vardr. Ona gre

bu durum; zellikle Aydnlanma a ile yerleen her eyi akli llere gre ayarlamak dncesineyakndan ilgilidir.

Bir Bat klsii olarak rasyonelletirme de yalnzca gereklii trdelik ve srekliliktasarm altnda bilmek isteyen bilime has olmam; Batda devletlerin rgtlenme biimlerinden,

rgt ii hiyerarik yaplardan (brokrasi), aile bireyleri arasndaki pek zel ilikilere kadar, tmalanlarda fonksiyonunu devam ettirmi ve etkisini gstermitir. te byle bir durumda Weber de, endar haliyle epistemolojik/bilimsel anlamnn da tesinde, kltrleri belirleyen ana bir rnek olarak bukavrama bir anlam atfetmektedir. Ona gre tarihte rasyonelletirme adna belli bal iki tr temelkltr rnei gze arpmaktadr: in kltr de bir rasyonelletirme motifine dayanr; ama inlilerrasyonelletirmeden, bu dnyaya, aklc yoldan uyum gstermeyi, uymay anlarlar. Oysa Bat insan,rasyonelletirmeye, bu dnyaya aklc yoldan egemen olma isteiyle ynelmitir. imdi burada szedilmek istenen temel husus en saf haliyle karmza kmaktadr: Batdaki aklcln bu ynnnyadsnmas durumunda Yenia ile birlikte bilimin deneysel olan aklc yollardan kavramaabalarnn hangi koullarda ve nasl meydana geldii aklanamaz. Dolaysyla teoriden pratie Batkltrnn iine tamamiyle sinmi olan rasyonelletirme srekli olarak bu kltr erevesindekarmza kmaktadr. Nitekim rasyonel anlaya bir Batl tarafndan baklacak olursa, onun, bunu bir


6/22

10

felsefi/bilimsel tutum veya izm olarak anlamann da tesinde yaam biimi olarak alglad grlr.nk Batlya gre rasyonel bir tutum taknmak demek, eylemde olduu gibi, dncede de rasyonelolmak demektir(zlem, 1999: 77).

Ana bir kltr rnei olarak rasyonelletirme iki ayr boyutuyla Weberci bilim kuramnda yer

alr. Bu yer al ekli, eylem boyutunda bireylerin karlkl kar, hak ve sorumluluklar anlaynnoda haline gelmitir. Dnce boyutunda ise, aklcln dncenin iine girmesiyle Bat insandnyasna dinsel, ahlaki yahut siyasi deer ve idelerin sebep olduu maksimlerle bakmaktanvazgeerek, dnyasn sadece deneysel bir veri, bir olgu olarak grmeyi isteyecek ve bunun iin belli

bir aba sarfedecektir. Daha nce de sz edildii zere, dnce boyutuyla rasyonelletirme, tmahlaki, belli bir deeri olan, siyasi inan ve deerlerden bamsz bir perspektiften deneysel olangrebilme yetisini kendisiyle birlikte bireye kazandrmtr. Bu yeti, sonu olarak bilimin Batdaortaya kmasnn da bir gerekesi olmutur. Fakat bu durumda dinler yahut birtakm ahlaklar, birdnya tablosu sunmakta ve bu tablo, Webere gre, dnyann ahlaksal deer ve idelere gredzenlenmi bir kosmos olarak tasvir edilmekte, ite bu da deneysel dayanakl aklc tutuma aykrolmaktadr. te tm bu atma ve elime durumlar sonucunda aklclk galip gelmi ve Batnn buaklc tavr, dnyay eski anlam dzeninden koparmtr.. Yalnz rasyonalizmin temelini tekil ettiitm idelerden, deerlerden arnm bir dnya dzeninin bundan byle Webere gre, bysnyitirmi bir dnya olaca sylenebilir. yle ki, birok insann deer atfettii, kendi ideolojisine greanlam verdii bu dnya, artk, aklc bir bak asnn altnda hemen her eyini yitirmi bir olgu yneklinde anlalan bir dnya olmutur(zlem, 1999:77-78). (buna akln demeri kafaesi denmektedir)

Weber hibir eyi deilse bile unu biliyordu: Bizler bys bozulmu bir dnyadayaamaktayz. Entlektalizasyon ve rasyonalizasyon hayatlarmz paralam, anlam erevelerimiziyok etmitir. Kutsal olan tahrip edilmi, yerine herhangi bir ereve konmamtr. Artk, ne din nesanat ne bilim ne insan ne de toplum kutsaldr. Bunlar mekaniklemitir. Byk zincir bir kez kopmu,

inci taneleri drt bir tarafa dalmtr. Yerine ina edilen dnya, kutsaln bulunmad bir dnyadr.Bu dnyada insan ve onun akl yrtmesi tek bana dikelmektedir. te bylesine bir dnyada

bylesine bir yorumu yapan yalnzca Weber olmam, dneminin baka aydnlar da onunla ayn fikripaylamlardr(elebi, 2007:165).

te Weberin hemen her yaptna hkim olan bys bozulmu dnya anlay onunNietzscheden esinlendiini gsterir. Ona gre rasyonelletirme denilen ey, hem idelere hem dedeerlere bal olarak tasarlanan bir dnya fikrinden vazgeerek, dnyann byden arndrlmasfaaliyetini kapsar. Fakat daha nce de sz edildii zere, Weberin Bat kkenli bu aklc bilimanlaynn karsnda yahut yannda olduu sylenemez. Bu durum Bat kltr iin de geerli olmu,Weber bu hususta da tarafszln korumutur. Webere gre nemli olan, Batnn bu kltr ve bilimizerine bir saptama yapma ve bilimin vazgeilemez olarak nitelendirilen zellikleri ile ilgilenmektir.

Nitekim Nietzsche ile arasndaki en nemli fark budur: Nietzsche youn nihilizmini bu rasyonalizmanlayna kar da korurken, Weberin yapt yalnzca durumu gzlemektir. nk onundncesinde insann iinde bulunduu toplumun belli deer ve ideler olmadan varlnsrdremeyecei esas vardr ve aslnda bir din yahut bir ideoloji de dnyay rasyonelletirmeyeyetebilir. Fakat burada ayrmna varlmas gereken nokta, bu deersel rasyonelletirme ile bilimselrasyonelletirme arasndaki fark anlayabilmektir. nk bu iki tr arasnda ncllerine bal olarak

bir kartlk durumu sz konusudur. Deersel ya da ideolojik, dinsel platformda rasyonelletirme,dnyay tm plaklyla gzler nne serilmi olgular yn olarak grmemekte, ona olgular-st veolgular-d baz ilk nedenler ile kutsal inanlara yahut da bireylerin bizzat kendi istek ve idealleri

dorultusunda bir anlam yklemektedir. Bu ynyle dnya, kendisi gibi deil, bizlerin istek, arzu ve


7/22

10

idealleri dorultusunda yorumlanm bir kosmos, bir by dnyas eklinde grnr(zlem,1999:79)

Bilimsel platformda rasyonelletirmeye bakldnda ise, bylesine bir kosmos ve byhali ortadan kalkmakta ve dnya sadece bir olgu eklinde alglanmaktadr. te burada Weberin

btnyle odakland nokta, aklc bir bilme faaliyeti olarak nitelendirilen bilimin bnyesinde, hibirdeer yargs ve idelerin barnmamas gerektiidir. Zaten onun dnce platformunda ister gizli isteraleni biimde ahlaki, dini yahut siyasi ynlerden maksimlerle gereklie bilimsel olarak ynelmekgibi bir durum sz konusu deildir. Bunu kendisi de u ekilde dile getirir: Rasyonel empirik bilginindnyann byden arndrlmasn tam ve kesin olarak tamamlad yerde, ahlaksal postulatlarn

bizden talep ettikleri eylere kar bir gerginlik balar. nk bu postulatlar, dnyann bir Tanrtarafndan dzenlenmi, yani u veya bu biimde ahlaksal anlama sahip olarak ynlendirilmi birkosmos halindeki kesinliine inanrlar(zlem, 1999:79-80).

O, bu dncelerinin devamna ilikin olarak gereklik konusunda yorumlamalar yapar.Burada onun gereklik konusu ile ilintili olarak, Rickertla ayn platformda yer ald sylenebilir.

Tpk Rickert gibi Weber de, gerekliin irrasyonel ve kaotik ak olduunu sylemektedir. Fakatnemli olan udur ki, bilimde rasyonelletirme bu kaos durumunu, aklc yollardan kavrayabilmeyiifade eder. Dolaysyla da, insanlarn durmadan deer atfetme giriiminde bulunduklar bu dnyada

bilimsel faaliyetlere bu trden deerleri sokmamak adna bilimin rasyonelletirilmesi ya da bir bakadeyile bilime rasyonel ve nesnel bir yapnn giydirilmesi gerekir, aksi takdirde, bilim yaplmolunmaz. Weberin bilime ilikin bu tutumu, olgu ve deer arasnda bulunan farkllkla alakaldr.Bilim olan ile ilgilenirken, ahlaki, din yahut siyasi deerler, bir gereklilik durumunu ifadeettiklerinden olmas gerekeni iermektedir. te bilimsel dnce olan ve olmas gerekenarasnda bir geililii kabul etmez. Ayn ekilde de, olana bir olmas gereken durum eklenemez.Hatta bu hususta Jonasn Weber ve Wittgenstein arasnda temellendirmi olduu ilikiye bakmak

yararl olabilir. Jonas, burada Wittgensteinn Weberden sonra kaleme alm olduu dnya olgularntoplamdr; eylerin deil cmlesini Weberin, ayet yaasayd, mutlaka onaylayacandnmektedir. O halde Weberin bilim kuramna ilikin denilebilir ki, bilim deer yarglarna grekurulmu kosmoslardan arnmaktr. Weberin cmleleriyle bu sylem yle aklanabilir:Olabildiince sk yaplmas gereken ey, aratrmac ve yorumcunun empirik olgularn saptanmas iiile kendi pratik deerlerine bal tutumunu kaytsz artsz birbirinden ayrmasdr.(zlem, 1999:80-82) zetle; rasyonalite olgusu Weber sosyolojisinin temel problemini oluturmaktadr. Modernsosyolojinin kurucularndan biri olan Weber, bu olguyu sosyolojisinin btnne yaym ve herkuramn bu olgu zerinden aklamaya almtr. nk Webere gre rasyonalite geleneksellikten

byk lde syrlmay gerektirmekte; bu ynyle de modern dnyann vazgeilmez unsurlarndan

biri olmaktadr.

2.Bilimsel Yntem: Anlama ve Aklama

Weber, sosyolojik izgisini olutururken bireyin eylemlerinden yani sosyal eylemden yolakmtr. Burada Weberin problematiinin temel noktas, bireyin bir bakasnn eylemineynelmemi olan eylemleri ile bir bakasnn eylemine ynelmi olan sosyal eylemleri arasnda

bir ayrm yapabilmektir. Bireyin bu trden eylemlerinin temelinde olan anlamn hangi yntemleyorumlanaca, burada Weber bu trden eylemlerinin temelinde olan anlamn yorumlanma yolu; onunAnlay Sosyolojisi iindeki anlama kavramnn iindedir. Anlama ise; ya bir sosyal eylemin


8/22

10

yklenmi bulunduu anlam pratik bilgilerin yardmyla anlama yoluna gitmek ya da aklaycanlay yardmyla bir sosyal eylemin yklenmi bulunduu anlam anlamak olarak tanmlanabilir.

Weber konunun anlalabilmesi iin verdii rnekleri nedensel anlama ad altndatoparlamaktadr. Nedensel anlama Weberden bir rnekle u ekilde aklamak mmkndr: Bir

dlgerin bir kapy yerine taktn gzlediimizde, bu, yalnzca bir olgusal saptama, bir empirikveriden ibarettir. Ama ayn dlgerin bu ii bir cret karlnda m yaptn, yoksa kendi zelgereksinimini gidermek iin mi altn bildiimiz srece, bu olgu plak bir empirik veri olmaktankar; nk artk bu olgu, bizim iin ancak dlgeri ynlendiren bir motif, bir anlam dorultusundaaklanabilir. te nce dlgeri ynlendiren bu motifi anlar, daha sonra dlgerin eylemini bu motifedayanarak nedensel olarak aklarz. Kltr bilimlerinde konunun, dorudan bir aklama konusuolmay bundandr. Dlgerin eylemini bir motife, bir anlama balayamadmz srece, bu eylem

bir aklama nesnesi hline gelemez. Kltr bilimleri, Rickertn belirttii gibi, konularna ancak veancak dolayl olarak, yani motif veya anlam araclyla eilebilirler.(zlem, 1999:116-117).

te bu bak as ayn zamanda bir kimsenin kendisi adna anlam ifade eden bir amaca

ynelmesini yorumlamaya ve kavramaya yarar. Bu yorumlama eylemi de, sz konusu kimsenineyleminin rasyonel amacn belirleyebilmek iin yaplr. Bu, bir lde, o kimseyi en yksekderecede tanmak iin gereklidir; yanl yapmamak, o kimse hakknda yanl bir hkmde

bulunmamak iin de arttr. En yksek dzeyde onu anlama abas, o kimsenin yanllklarnkavramaya yardmc olur. Ayrca bu durum bir kimsenin kendi kendisini test edebilmesine de olanaksalar. Weber, bununla ilintili olarak gnlk hayattan birtakm rnekler vermi ve konuyu tmyalnlyla ele almtr. Fakat durum yalnzca en yksek derecede anlama ile snrl deildir. Dahaak bir ifadeyle, en yksek derecede anlama basit fakat rasyonel bir bilgi edinme sreciniiermektedir. Durum biraz daha karmak bir hl alnca, yahut biraz daha derine inme sz konusuolduunda saike inme sreci balatlarak sosyal analizler yaplr. Nitekim sosyal analizlerin

yaplabilmesi iin bu srecin balatlmas arttr. Yalnz durum grnd kadar kolay deildir. Yani,bireylerin eylemleri aklc yoldan basit biimde ve pratik bilgilerin yardmyla anlamalar her zamanyeterli olmamaktadr. Bu pratik bilgilerden kast, bilimsel nitelikte olmayan, basit bilgilerdir. Aynzamanda bireyin eylemlerinin saikleri her zaman belirgin olmamaktadr; bu yzden byle bir anlaysosyolojik adan tek bana bir yntem olarak kabul edilemez. Bir kimsenin bir eylemigerekletirmesindeki isel sebep olarak bilinen saik kavram, eylemlerde isel srelerin nemliolduunu ngrdnden tek bana bile, yzeysel kalmamay, derine inmeyi ifade eder(Karagz,2003:111)

Anlama zerine yaplm ikinci tanm Weberin sosyolojisinin temel yapsn meydanagetiren unsurdur. Zira eylemin altnda yatan anlam yakalama abas, yani saike inme, Webersosyolojisi iin zaruri bir durum hviyetindedir. Zaten sosyal eylemin altnda yatan saike inmek deanlay sosyolojisini ifade etmektedir. Webere gre sosyoloji oluturmann yegane yolu budur.

Weber, sosyal bilimlerin yntemleri hususunda grlerini aydnlanma felsefesinin ndaaklamtr. Aratrmalarnda yapt analizlerin temelinde ise birey vardr: Aklayc sosyoloji,

bireyi (Einzelindividuum) ve bireyin davrann temel birim ya da (tartmal benzetmeyi bir kezyapmamza izin verilecek olursa) atom kabul eder. Bu yaklamda birey, anlaml davrann tektaycs ve st snrdr da Genel olarak, devlet, dernek, feodalizm ve benzeri kavramlar,sosyoloji iin, insanlarn etkileimini gsteren belli kategorilerdir. Dolaysyla sosyolojinin grevi bukavramlar anlalabilir eylemlere indirgemek, baka bir deyile bunlar, istisna tanmadan

etkileime katlan tek kiilerin eylemlerine indirgemektir. Weber, burada bireye verilen nemasndan klsik iktisatlarn Robinson Crusoe yaklamn ve toplum szlemesi fikrini savunan


9/22

10

aklc (rasyonalist) filozoflarn paradigmalarn benimser. Fakat, ayn zamanda Hegel ve Rankegeleneklerine de aykr bir tutum ierisindedir. Bu aykrln temelinde Hegel ve Rankegeleneklerinin her bir bireyi, kurumu, eylemi yahut alma slbunu tek tek ele alp, bunlar bellitrden bir veri kmesinin temelinde bulunan biraz daha geni apl bir birimin belgesi, belirtisiyahut ifadesi biiminde yorumlamaya uramas yatmaktadr. Bu erevede yorum, daha

kapsaml btnle paras arasndaki birlii anlamay ifade etmektedir. Buradan yle bir yargyavarlabilir: Para, btnn niteliklerini tar. Bu, ifade rneklerle biraz daha netletirilebilir. (Weber,2005:102)

Webere gre, anlama yntemini ieren sosyolojik yaklam, deiik sosyolojikanlaylarndan sadece bir tanesidir. Fakat onun yaklam, kendisinin adlandrd ekliyle,yorumcu yahut anlamac sosyoloji dir. Anlama kavramn deiik biimlere dntrmesi,kendisinin pozitivist ve aklc olan bak asyla ilgilidir. Ama yine de, anlamay bakahayvanlarla ya da cansz doayla deil insanla ilgilenen ahlk ve kltr bilimlerine ait, kendine zg

bir yaklam olarak nitelendirmektedir. Ona gre kii, kendindeki niyeti isel gzlemleriyleanlayabilir, bir bakasnn davranlarnn altnda yatan nedenleri ise ifade edilen yahutyaktrlabilecek niyetler erevesinde yorumlayabilir. zetle anlama ve aklama Webersosyolojisinde u iki ilkeyi temel alr:

1. Kltr bilimlerinde, ki bu bir sosyal bilim olarak sosyolojiyi de ierir, aklamalaradorudan gzlem yoluyla geilemez. Kltr bilimi olgusunun dorudan gzlem nesnesini bireylerineylemleri oluturmaktadr. Yalnz bu eylemleri ynlendiren nedenler doal olmamakla birlikte,deersel ve simgesel bir nitelik tarlar. Nitekim bundan dolay da, sz konusu nedenlerin anlamayntemi dorultusunda belirlenmesi gerekir(zlem, 2002:41).

2. Bir kltr bilimi olarak sosyoloji, kendi iinde barndrd konular tek tek aklamak

durumundadr. Aklama ise, kltr bilimleri sz konusu olduunda, ideal tipler araclylagerekleir. Yani kltr bilimlerinde anlama ve aklama yntemlerini sentezleyen olgu ideal tipkavramlar olmaktadr. zetle kltr bilimleri, konularna tam anlamyla ileyemeyen; bu suretle dekonularn belli trden ilgi ve ynelimler dorultusunda yorumlamaktadr. Bu da Weberinyorumlayc sosyoloji adn verdii durumu rneklemektedir. Bylelikle Weber, yorumlamac ya dahermeneutik bilim felsefesi erevesinde bir kuramc ya da teorisyen olarak deerlendirilebilir(zlem,2002:41-42).

III.WEBER SOSYOLOJSNDE KAVRAMLAR

1.deal Tip

1.1.deal Tiplerin Kuramsal Kkeni

Onun ideal tip ya da saf tip adn verdii bu tipler Weber literatrnde bir ya da birkagr asndan, tek tarafl olarak oaltlan ve tek tarafl olarak n plana geirilen bu gr alar

bakmndan, kendi ilerinde bir btnlk gsteren zihni yaptlar olmaya elverili, bazen sk sk, bazenaz rastlanan, yer yer ise hi rastlanmayan, dank (diffus) ve pek gze arpmayan (diskret) mnferidgrntlerin (zelliklerin) birletirilmesiyle (senteziyle) kazanlr. Kavramsal saflklar iinde bu zihniyaptlar, hibir zaman gerek hayatta bulunmazlar Her mnferid olayda, gerein bu ideal tiplere ne

dereceye kadar yakn ya da uzak olduunu tespit etmek gerekir.(San, 1971:24). deal tip, ahlksalyahut din bakmlardan taklit edilmesi gereken veya ona ulalmas beklenen mkemmel bir tipi


10/22

10

simgelemez. Onun simgeledii, deer yargsndan arnm zihinsel bir kavram olduudur. Aynzamanda bu tip ortalama tip ile de kartrlmamaldr. Aralarnda kesin bir ayrm vardr ki, o daortalama tipin birtakm somut olaylarda bariz biimde belirli olan genel ortak zelliklerin toplamnifade ettii; ideal tipin ise bu zellikler haricinde, somut olan her olayda olmazsa olmaz nitelikteolmayan, dank, ok da belirli olmayan zellikleri yansttdr.

Webere gre ideal tip kavram, ncelikle rasyonel yntemler kullanlarak oluturulan soyutbir zihinsel yapt ifade eder. Bu yaptn iinde, karmak bir sosyal gereklikten dolay oluan ve bellitrden bir somut olaya ilikin tipik olarak grlmeyen nitelikler bulunmaz. Nitekim, ideal tiplerkarmak olan gndelik hayatta, hibir zaman, bu bahsedildii ekliyle kavramsal saflklardahilinde deildirler. Buradan bu soyut zihinsel yapt niteliindeki ideal tiplerin saf bir zellie

brnd sonucu karlabilir. Yani bu ideal tipler ayn zamanda saf tipler olarak deerlendirilebilir.Onun saf olmas, belli trden bir sosyal olay tipine zg olan tm zellikleri bir arada

bulundurmasndan kaynaklanr. Bunu yaparken ayn zamanda sz konusu olay tipine aina olmayan,yabanc zellikleri de saf d brakr. Tm bunlarn yan sra, daha nce bahsedilen dank ve ok

belli olmayan zellikleri de tayan ideal tipin belli bir tipin tm zelliklerini tamasndaki ama,soyut ve zihinsel yapt nitelii tayan ideal tip ile gndelik yaamdaki somut olaylarn kyaslamasnyapmak, bu suretle de aradaki benzerlik ve farkllklar saptamaktr. Yalnz burada u ince ayrmadikkat edilmelidir: Weber, ideal tiplerini olutururken deer yarglar ile ykl olan (Hristiyanlnnitelii, gerek sosyalizm gibi) kavramlar kriter almaz. O, bu trden kavramlarn deneye dayal

bilimler arasnda yer alamayacan syler. Yine eyann tabiat, ilahi kanunlar yahut halk ruhutrnden metafizik kavramlar da ideal tip iine dahil etmez. Weber, burada ideal tiplerin yalnzcametafizik kavramlardan deil; ayn zamanda pozitivist anlay iindeki nyarglardan da kurtarlmasgerektiini ifade eder. (San, 1971:24-26)

Bir baka dnceye gre, Weberin ideal tip kavramlar ortaya atmasnda sosyolojinin

genelletirici bir bilim olarak sosyolojinin terminolojisi iine yerletirecei kavramlarn btnyle birkapsayclk ierisinde kurmas zorunluluu temel oluturur. Kurulan bu kavramlar, geerliliklerininsnrl olduu bilinip ideal bir kapsayclk nitelii tayan kavramlardr. te bu kavramlar ideal tipkavramlar haline getiren de, onlarn genel kavramlar olmamalar ve snrl bir geerlilie sahip tipkavramlar olmalar biiminde karmza kar. Ve ite bu hllerine ramen yine de eksik olmayan birtmellie sahip olmalar onlar ideal tip kavramlar niteliine brndrmektedir. Weber bunu kendiifadesiyle, sosyolojik bilgi edinme tarzna uygun olsun diye gelitirilmi ina edilmi (konstruktif)dnce birimleri olarak ideal tip kavramlar olacaktr. Weberin burada anlatmak istedii ey de,gerek deneysel bir temeli olan, gerekse ieriinde bulunan konularn kapsayc bir nitelikte aklamakisteyen sosyoloji adna yaplabilecek tek ey, deneysel kontrole tabi tutulabilecek soyut kavramlar

oluturabilmektir. Weber, bu soyut kavramlar da ideal tip kavramlar olarak nitelemektedir(zlem,1999:158).

Sonu olarak rasyonel yntemlerle oluan ve deer yarglarndan arnm olan, belli trdensosyal bir olayn tm tipik zelliklerini zerinde barndran soyut ve zihinsel bir yapt olan ideal tip,kavramsal safl dahilinde, gndelik yaamda hibir zaman karlalmayacak bir tipi ifade eder. Ennemlisi de, ideal tipin ama deil; ayr olan her bir olayn belirlenmesi, anlalmas ve aklanmasadna ihtiya duyulan bir ara olduudur(San, 1971:27). Webere gre sosyolojinin konusunu,

bireylerin sosyal eylemleri oluturur. Bu balamda bireylerin birbirlerine kar bulunduklar anlamleylemlerin nitelii sosyal ilikiler a oluturmaya baladnda burada bir toplumun varlndan szedilebilir. Weber hareket noktasn bu erevede oluturduundan sosyal eylemleri de snflandrma

yoluna gitmitir. Bu snflama, zellikle sosyal kurumlarn tipolojisi asndan ok nemlidir. Bu


11/22

10

snflama sosyal eylemin saf ya da ideal tipleri olarak da adlandrlmaktadr. O halde Weberin saikleribakmndan drt kategoriye ayrd sosyal eylemin ideal tipleri u ekildedir:

1.1.1.Amala lgili Aklc Davran Tipi

Bu davran tipi bir kpr yapan mhendisin, para kazanmak isteyen bir speklatrn yahutgalip gelmek isteyen bir generalin davrann ierir. Tm bu durumlara ilikin zweckrational davranyani amala ilgili aklc davran bir kimsenin bir ii yapmakta amacnn ne olduunu dnptasarlamas ve bu amac gerekletirmek iin de aralar dzenlemesi eklinde tanmlanr(Aron,2006:458).

1.1.2.Bir Deerle likili Aklc Davran Tipi

Bu davran tipini u trden rneklerle aklamak mmkndr: Bir delloda len Almansosyalisti Lassallen davran ya da gemisiyle birlikte batan kaptann davran Bu rneklerdekidavran, belirlenmi, dsal bir amaca ulamaya alt iin deil de, herhangi trden bir meydanokumaya karlk vermemek iin, ya da batan gemi rnei kapsamnda kiinin onurunu zedelememesiadna aklc bir nitelik tar. Burada esas olan ey, bir kimsenin sahip olduu deerler sz konusuolduunda, o deere sadk kalma gerekesiyle, tehlikeyi gze almas ve bu suretle de aklcdavranmasdr(Aron, 2006:459).

1.1.3.Duygusal Ya Da Heyecana Bal Davran Tipi

Webere gre bu davran tipi, znenin bizzat kendi bilin halinin yahut karakterinin direktolarak belirledii davran ifade eder. Sz gelimi annesini hayli sinirlendiren bir ocuun annesindentokat yemesi buna iyi bir rnek tekil eder. Grld zere, burada davrann ya da eylemingerekletirilmesinde herhangi bir ama ya da deer sz konusu deildir. Davrann olumasndaetkili olan tamamyla duygusal tepkiler olmaktadr(Aron, 2006:459).

1.1.4.Geleneksel Davran Tipi

Buradaki davran da, alkanlklar, adetler, inanlar, normlarca belirlenmi olan davranlarbiiminde ortaya kmaktadr. Gelenee gre davranan bir kimse, hibir biimde ama, deer yahutduygusallk tamak zorunda deildir; nemli olan uzun vadede yerlemi olan geleneksellie uyma

beklentisidir(Aron,2006:459) zet olarak Weber, sosyolojinin sosyal kurulular gerek yaamdaolduu gibi tasvir edemediini ileri srm; ounlukla analiz yapmak iin gerekli olan ideal tipkavramlar yaratmak gerektiini sylemitir. deal tipin nemi Weberin ekonomiden sosyolojiyekazandrd analiz kavram olmasndan kaynaklanr. Weber, genelletirilmi kategori eitlerinitanmlamak, bireysel ve zel anlam karmakln zmek iin ideal tip kavramn sosyolojiyekazandrmtr. Weber egemenliin merulatrlmas ile ilgili ideal tip kurmu, bunlar geleneksel,karizmatik ve meru ya da yasal-ussal otorite tipleri olarak adlandrmtr(Arslanolu, 2001a:46)Meru ya da yasal-ussal otorite tipinin en saf biimi olan brokrasi, Webere gre modern toplumlarnidari ileyilerine k tutan ideal bir tiptir. Bylelikle Weber, modern toplumlardaki idari ileyii


12/22

10

yorumlamak ve anlamak iin bir ideal tip kavram ortaya atm ve anlam karmakln gidermeyealmtr.

2.Nedensellik ve Olaslk

Alman idealist gelenekle uyum iinde Weber insani konularda nedensellik kavramnreddettii arada br ileri srlr. arpc bir ekilde durum bu deildir. Weber, tarihsel ve sosyolojiknedensellie skca inanmmtr, ancak, o nedensellii olaslk balamnda ortaya koymutur. Bunakarn, ans veya olaslk zerinde byle bir vurgunun zgr irade veya insan davrannn tahminedilemezlii ile ilgisi yoktur. rnein, Weber, insan eyleminin yalnzca delilik durumunda gerektentahmin edilemez olduunu ve ampirik bir zgrlk hissinin en st ltn, rasyonel olarakgerekletirdiimizin bilincinde olduumuz eylemlerle ilikilendirdiimizi savunmutur. znelzgrln bu anlam tahmin edilemezlik ve irrasyonalikte temellenmek yle dursun, rasyonel olaraktahmin edilebilen ve denetlenebilen durumlarda ortaya kar. Dolaysyla Weberin olaslk veya ans

kavram, bir tr irade metafiziine dayanmaz, ancak tamamyla kapsayc nedensel isnatlaroluturmadaki ar sorunlarn farkna varmasndan kaynaklanr. Toplumsal aratrmada nesnelampirik kesinlik ona neredeyse hi ulalabilir grnmemitir. O aratrma konusu nesneyi belirlemeyeyardm eden eitli nedensel zincirleri izlemenin yaplabilecek en iyi ey olduu sonucuna vard.(Coser, 2010: 208)

Weber tanmsal ifadelerle olaslk kavramn kullandnda (rnein, belirli bir davrannormunun kendisine bal kalaca bir olaslk olduu srece bir ilikiyi mevcut tanmlarken)

benzerdeerlendirmelere yapar. Burada olaslk, belirli bir balama dahil olan insanlarn bykihtimalle davranlarn normatif beklentiler asndan ynlendirecekleri anlmana gelir. Ancak, bu herzaman olasdr ve hibir zaman kesin deildir, nk baz eyleyenler iin onlarn biricik toplumsal

ilikilerine zg nedensellik zincirlerinin, beklenen olaslktan uzaklamaya yol aaca davarsaylabilir. Weberin nedensellik grndeki iki dorultuyu tarihsel ve sosyolojik- ayrt etmekuygundur. Tarihsel nedensellik bir olaya nedenh olmu olan biricik koullar belirler. Sosyolojiknedensellik, iki fenomen arasnda dzenli bir ilikinin kurulmasn varsayar. Bu ilikinin, A nn Byikanlmaz kld bir biim almas zorunlu deildir ama A nn Bye az veya ok destek olduu bir

biim almas zorunlu deildir ama A nn Bye az veya ok destek olduu bir biim alabilir. Tarihselnedensellik arayl u soruyu sorar: Bolevik Devriminin nedenleri nelerdir? Sosyolojik nedensellikaray, btn devrimlerin veya devrimlerin kendine zg ideal tiplerinin ekonomik, demografik veyazel olarak toplumsal nedenlerini sorghulamay gerektirir. (Coser, 2010: 209-210)

3.Otorite Tipleri

Otorite kavram, genel anlamyla belli bir kaynaktan kan kimi (ya da tm) buyruklara bellibir bireyler kmesince uyulma olasldr. Burada, baka kimseler zerinde her trden g kullanmaveya etki brakma gibi bir durum sz konusu deildir.

Weber bu balamda u noktaya dikkat eker: Otorite, bir buyrua ok deiik gdlerleuyulmas zerine dayal olabilir: duygusuz bir alkanlktan ama-asndan-ussal en ardeerlendirmelere dein. Fakat Weber, egemenlii bu ekilde aklamasna karn, yine de gerek

anlamda egemenlik ilikisinin ayrt-edici bir lt olduunu vurgulamaktadr, ki bu da belli orandaolsa dahi, bir gnll uymay kapsar. Burada da gerek isel gerek dsal bir kar durumundan sz


13/22

10

edilebilir. Baz kaynaklarda hakimiyet biiminde ifade edilen otorite kavramnn en saf hli budur.Bu kavram, hem ierii itibariyle birok olguyu bnyesinde barndrmas hem de kendi arasnda da birsnflamaya tbi tutulmas bakmndan derinlemesine incelenmelidir. Yalnz burada, arlkl olarakWeberin sosyolojik terminolojisinin ele alnmas gerekesiyle bu kavramlarn yalnzca tanmyaplacak olup, kavramlarn ierii ok fazla geniletilmeyecektir.

Weber, otorite kavramn yazlarnda, konferanslarnda hayli youn kullanm, ayn zamandada nl eseri Ekonomi ve Toplum da Otorite Tipleri ve Otorite Sosyolojisi balklarkapsamnda derin biimde irdelemitir. Ona gre otorite (ki bu eserde otorite, hakimiyet kavram ilekarlanmtr) geni anlamyla ve somut bir ierii olmakszn ele alnrsa, bu kavram sosyaleylemlerin hayli nem tayan bir gesi olarak karmza kacaktr. nk, her zaman belli olmasada, ou sosyal eylemin otorite ilikisi temeline dayand aktr. Hele ki, ekonomik adan olduka

byk nem tayan birok sosyal kuruluta otorite ilikisinin rol byktr. Sz gelimi, gemitekifeodal dzen yahut gnmzn byk iletmeleri buna rnek tekil edebilir. O halde, sosyal iktidarngenilik bakmndan ilk srasnda yer alan otorite, bakalarnn davranlarn kendi isteklerine zorlauydurabilme olanan simgeler(San, 1971:63) Buraya kadar olan tanmlamalar dorultusundaWeberin otorite tiplerinin u dnceler ile ilikili olduu sylenebilir:

a) Rasyonel temeller: Meru olan kurallar hukuksal adan dzenlenmitir. Bu kurallarerevesinde seilen yneticinin emir verme yetkisinin olduuna inanlan bir dncedir (yasal/meruotorite).

b) Geleneksel temeller: Gemiten beri sregelmi olan geleneklerin kutsal, tm bu geleneklerdahilinde bir g kullanan kimselerin de bu gcnn meru olduuna inanlan bir dncedir(geleneksel otorite).

c) Karizmatik temeller: Bu da, bir kimsede bulunduuna inanlan olaanst zelliklerden

dolay -bu kahramanlk, rnek zellikleri olma eklinde kendini gsterebilir- bu kimsenin akladyahut emrettii kalplara balln meru olduuna inanlan bir dnceyi ifade eder (karizmatikotorite). Weberin otorite snflamas yledir:

3.1.Karizmatik Otorite

Bu otorite tipi, karizmatik otorite olarak adlandrlan yneticide bulunduuna inanlan istisnai,olaanst, doast kabiliyetlere sahip bir kahramanlk niteliine dayanr. Bu zaman zaman szkonusu yneticinin Tanr tarafndan gnderilmi olmas ve bu suretle de belirli bir grevinin olmas

biimine de tekabl edebilir. O halde ak olan u ki, bu trden bir ynetici sradan bir insann sahipolamayaca niteliklere sahiptir. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken husus udur: Nesnel olarak birkimsenin bu trden niteliklere sahip olmas, tek bana, onu karizma sahibi yapmaz. nk karizmatikotorite, tpk dier otorite tipleri gibi, belli trden bir toplumsal mnasebet iinde ortaya kar. Szgelimi herhangi bir ynetici toplum tarafndan karizmatik grlmedii takdirde, o yneticininkarizmatik lider olma potansiyelinden sz edilemez. Ayrca ynetilen kesim de hibir biimdekarizmatik olarak algladklar bu lider tipine kar koymaz, onun emirlerini yerine getirir ve bu uymadavrann da muazzam bir evkle gerekletirir. Yani daha ak bir sylemle, bu itaat zora dayal biritaat deil; btnyle iten gelen bir itaat trdr(Vergin, 2006: 54) Ksacas Weberin KarizmatikOtirite kavram ile anlatmak istedii ey; bu otorite tipine gsterilen iten gelen teslimiyetin en st

dzeyde tezahr ettiidir.


14/22

10

3. 2.Geleneksel Otorite

Geleneksel olarak nitelendirilen otorite tipi, gemiten kalma eskimi ve kklemigeleneklerin kutsallna ve meruluuna dayanr. Bu meruluk, gemiten beri sregelenegemenliklerin geleneksellik atsnda meru klnd anlayndan kaynaklanr. Geleneksel otorite,

Weberin meru otorite snflamasnda yer alan dier bir otorite tipi olan karizmatik otorite ileztlk gsterir. Bu ztlk, karizmatik otoritenin mevcut olanla bir kopuu temsil etmesindenkaynaklanr. Mevcut olandan kopu yahut bir yenilenme durumu geleneksel otorite kapsamndagerekleecekse, bunun ncelikle uzun zamandr sregelmi koullarn denetisi rfler tarafndanonaylanmas gerekir. Fakat bu ok zor bir ihtimal olmakla beraber, geleneksel otoritenin deiime hide hazr olmayan ve hatta deiimin nnde engel oluturan bir kimlie sahip oluundan da szedilebilir(Vergin, 2006: 57)

Bu otorite tipinin en salam rnei, patrimonyal devletlerde grlmektedir. Patrimonyaldevletlerde yneten ile ynetilenin mnasebeti, ynetenin otoriter ve yetkeci tutumu erevesindedir.Bilindii gibi, patrimonyal devlette yneten konumundaki kimse, tebaasn gerektii yerde

dllendirmekte, gerektii yerde cezalandrmaktadr. Devletin sahibi olan hkmdar, bu zelliindendolay, devlet ilerini yrtmeyi kendi kiisel meselesi haline getirir. Bu trden devletlerinoluumlarnda kimseler zerk ve bamsz bir birey olarak kabul edilmezler ve bu anlayn hkmsrd toplumlarda bireyselleme gereklememitir. Geleneksel otorite tipi, iktidarn tek birkimsenin tekelinde topland zaman zaman da onun yakn evresinde topland grlebilir- birotoritedir. Byle bir durumda iktidar kiisellemi olmaktadr. Sz gelimi, airet reisleri, tarikateyhleri, aalk kurumu bunun tipik rneklerindendir(Vergin, 2006: 57-58)

3.3.Meru(Yasal-Ussal) Otorite

Weberin daha ok modernlemeyle birlikte aa ktn syledii yasal-ussal otorite tipi,otorite sahibi kimselerin yetkilerinin yasalar erevesinde dzenlendii ve snrlandrld otoritetipidir. Bu otorite tipinde kii, bulunduu konuma liyakatiyle gelir. Bu liyakatin meruluu da, torpilya da iltimas yoluyla deil; hukuksal kurallara gre belirlenir(Vergin, 2006: 64). Weberin yasal-ussal otoritesinin uygulanmasnda ileyen en saf mekanizma da, bilindii gibi brokrasi olmaktadr.Kii, brokratik ileyie uygun biimde kamu sektrnde yerini almakta ve bu yeri de snav, yarmaya da bir baka hukuksal dzenleme yoluyla edinmektedir. Brokratik ileyie uygun olarak bir mevkisahibi olan kimse, bu mevkideki stats derecesini de yine hukuki dzenlemelere gre ykseltir.

Yalnz yasal-ussal otoritenin btnyle brokrasiden olutuunu sylemek de yanl olur.Yani burada otorite herkes adna ayn biimde ve ayn oranda geerli olan, herkesin uymakdurumunda olduu, genel ve aklsal bir nitelik tar. Ak olan u ki, artk ne karizmatik ne degeleneksel otoritedeki gibi bir itaat etme durumu vardr. Nitekim Weberin de ifade ettii gibi, iktidarsahibi olan kiiye itaat ederlerken, gerekte, onun ahsna itaat etmiyorlar, bir dizi gayri ahsiynetmeliklere ve tzklere itaat ediyorlar; bu da, onlarn yneticiye sadece objektif yetkileri ve ussalolarak saptanm olan kurallar erevesinde itaat etmeleri sonucunu douruyor. Weberin buotoriteye ilikin deerlendirmeleri otoritenin meruluunu tanmlamak ve bu meruluun fiili olarakgereklemesi adna yeterli grlmektedir. nk Weber bu deerlendirmeleri nesnel bir bakasyla ortaya koymu; yapt tahlilleri de kendi deyimiyle kavramlarn aksiyolojik yanszlnda yapmtr. Webere gre, siyasal bir dzenin meruluu hayli nem tamaktadr. nk bu

meruluk toplumda istikrarn salanmas adna bir nkoul niteliindedir. Bunun en gzel rneklerinide Sovyet rejimi, Hitlerin karizmatik otoritesince kurulan Nazi rejimi, Saddamn sava kaybedip de


15/22

10

iktidarn kaybetmeyen tek diktatr olarak uygulad rejim ve daha birou oluturmaktadr. Fakatburada Webere ynelik bir eletiri sz konusudur. Weber otorite ve meruluu dayanaklarna vesonularna bakmak suretiyle pr ampirik ve olgusal adan incelemitir. O, hibir almasndarejimleri aksiyolojik adan ele almam; meruluun deerlerle ilgili ksmna deinmemitir. Yine, bukavramn normatif ve etik ynn dikkate almamtr. Hal byle olunca, aslnda bu nitelikleri

tamamasndan dolay birok gayri meru dikta rejimleri, Weberci izgide, meru olaraknitelendirilebilmektedir(Vergin, 2006: 65-67).

4.Snf, Stat ve ktidar

Weber, bir snf,

1) yaam anslarnn belirli bir nedensel bileeni, 2)bu bileen, gelir salamak iin mallara vefrsatlara sahip olmada, tamamyla ekomik karlar tarafndan temsil edildii ve 3) bu bileen, mal

veya emek piyasasnn koullar iinde temsil edildii kadaryla benzer olan insanlarn bir kategorisiolarak tanmla(R)nrken Marxtan sadece ok az farkllat. Hatta snf konumunun zorunlu olaraksnfn-belirledii ekonomik veya siyasal eyleme yol amadn ifade ettiinde, ille de sonrakiMarxistlere olmasa da, Marxn grne olduka yaknd. O ortak snf eyleminin sadece snfdurumunun nedenleri ve sonular arasndaki balantlarn saydam olduu zaman ortaya kacansavundu. Marx ise bunun bir snfn kendi karlarnn, yani bir snf olarak dier snflarla ilikisinin

bilincinde olduunda ortaya kacan sylerdi. Yine Weberin tabakalama kuram, onun ek biryapsal kategoriyi, stat gruplarn ortaya koymasyla Marxnkinden farkllar. (Coser, 2010: 210-211)

nsanlarn bu tr gruplarda snflandrlmas piyasadki veya retim srecindeki yerlerinden ok

onlarn tketim tarzlarna dayanr. Weber, Marxn dikkati tamamyla retim safhasna vermesinedeniyle bu tr snflandrmann nemini gzden kardn dnd. Topluluk zellii gsterengruplamalar olabilen veya olmayan snflarn tersine stat gruplar, normalde, kendilerine ait yaam-

biimlerinin kanlar vastasyla ve kendilerine bakalarnn uygun grd itibar ve onur vastasylabirlik iinde olan toplululklardr. Bu ereveye ait olmayanlarla toplumsal etkileime konulansnrlandrma beklentileri ve aadakilere ynelik kabul edilen toplumsal mesafe bununla ilgildir. Biztekrar bu tipolojide, Weberin bir toplumsal kategoriyle ilgili sosyolojik kavrayn, bakalarnntoplumsal ilikilerini tanmlamalarna bal olarak buluruz. Bir stat grubu, yalnzca, yelerinitoplumsal eylemlerin geri kalanndan uzaklatran ve onlar ve biz arasnda gerekli toplumsal mesafeyikuran, bakalarnn onun yelerine uygun grd saygnlk veya kmseme derecesinde var olabilir.

Snfta veya stat dzeninde bulunma arasnda ampirik olarak olduka yksek dzeyde karlklilikiler vardr. zellikle kapitalist toplumda ekonomik olarak ykselen snf zaman iinde yksekstat de kazanr; yine de prensipte mlk sahibi olan ve mlk sahibi olmayan insanlar stat grubuna aitolabilir. Weberin grnde, her toplum, tpk farkl snflara blnd gibi kendine zg yaam-

biimleri ve dnya grleri olan gruplamalar ve tabakalara da blnr. Bazen snf gruplamalargibi statler de atabilir. Oysa baka zamalar onlarn yeleri altta olmann ve stte olmann oldukasabit kalplarn benimseyebilirler.

Toplumsal tabakalamnn bu iki snflandrmas ile Weber, modern toplumdaki toplumsalatmann oulcu bir anlamas iin temeli atar ve neden ender durumlarda bu tr toplumlarn sahipolan ve sahip olmayanlarn kart kamplarnda kutuplatn aklamaya yardmc olur. O, Marxn

tamamyla snf merkezli emasnn modern oulcu toplumlarda eylerin biimini neden dorucatahmin edemediini aklamak iin ok abalar. Weber, toplumda iktidarn zmlenmesiyle ilgili


16/22

10

olarak tekrar oulcu bir gr ortaya koyar. nemli alardan Marx ile anlamasna karn, Marxnanalitik aamasn yeniler ve geniletir. Marxa gre yalnzca son kerte de olsa iktidarn kkeni herzaman ekonomik ilikilerde bulunur. retim aralarna sahip olanlar siyasal iktidar dorudan veyadolayl olarak uygular. Weber zellikle modern kapitalist dnyada ekonomik iktidarn ounlukla en

baskn biim olduu fikrine katlmtr. .Ancak, ekonomik iktidarn baka temellerde varolan iktidarn

sonucu olabileceine itiraz eder. rnein geni-lekli brokratik rgtleri ynetebilen insanlaryalnzca maal alanlar olsalar bile byk miktarda bir ekonomik iktidar sahip olabilirler. Weber,iktidardan unu anlar: Bir insann veya belirli sayda insanlarn ortak eylemde, bakalarnn direnmesikarsnda bile kendi isteklerini gerekletirme ihtimali. O, zerinde bu tr eylemlerin uygulandtemelin toplumsal balama, yani tarihsel ve yapsal koullara gre kayda deer bir ekildedeiebileceini gsterdi. Bylece, Webere gre iktidarn nerede bulunduu, onun, yantlanamayacak

bir soru, ampirik bir soru haline gelir. stelik Weber, insanlarn yalnzca zenginlemek iin etmediinisavunur, ekonomik iktidar da kapsayan iktidara kendisi iin deer verilebilir. ktidar iin mcadeleok ska toplumsal onur tarafndan da koullandrlr (Coser, L. A., 2010, s. 211-212)

5.Brokrasi

Marxn dnda, brokrasiyi devletin ntral bir ynetim aygt olarak kabul eden ve kavrambu erevede ynetsel temelde kuramsallatran ilk kii Weberdir. Weberin idari yaplar vedolaysyla brokrasiyi analiz ettii almalar, onun, Bat uygarlnn zelliklerini yansttalmalarndan sadece bir ksmdr.

Webere gre, brokrasi kendisinden nceki ynetim aygtlarndan daha rasyonel ve dahaverimli alan bir ynetim aygtdr. Brokratlar nceden belirlenmi kurallar erevesinde alankiilerdir. Davranlar kiisellikten tamamen uzaktr. Brokratik idari yapnn zelliklerini dzenli

iblm, hiyerari, kurallar, resmiyet, liyakat esasna gre istihdam, kariyer olarak memuriyetbiiminde zetlemek mmkndr. Weber bu zellikleri geleneksel yapnn zelliklerinden ayracakaklamalarda bulunmutur (Weber, 1947: 329-336). Brokratik yapda, inisiyatif kullanlacak alanlarsnrl ve aka belirlenmitir. Grevler rutin hale getirilmi ve herkesin yapaca faaliyet resmi

biimde datlmtr. Hiyerarik yapda kesin ve ak bir emir komuta zinciri vardr. Astlarkendilerine verilen emirlerin kurallara uygunluunu sorgulayabilir. Alnan kararlar, yaplan ilerdzenli olarak yazl biimde kayda geirilir. stihdam edilecek memurlar teknik zelliklerine greseilir ve atanr. Bu kiiler almalarnn karlnda dzenli bir cret alrlar. Bu kiilerinmumuriyette ykselmeleri belirli kurallara balanmtr ve bu adan belirli bir kariyer sreci vardr.Bu zellikleri brokrasiyi geleneksel idari yaplarn stesinden gelemeyecei olduka karmak ileri

yapmaya muktedir klmaktadr. Weber brokrasiyi ideal bir ynetim arac olarak tanmlarken bazolumsuzluklarna da dikkat ekmektedir. Brokratik yap byk bir gcn onu ynetenlerin elindetoplanmasna neden olmakta, bu yapda alanlar srekli alan bir makinenin dilileri statsneindirgenmekte ve insan bir demir kafese1 hapsetmektedir.

Weberin brokrasiyi rasyonel ve ideal olarak tanmlarken brokrasideki g ve otoriteilikileri konusunda elikiler iinde olduu ileri srlmtr. Gouldner (1954: 22-23) Weberin

1 Brokratik rasyonel idari yaplara atfen demir kafes szn ilk nce Weber kullanmtr. Dahasonra bu sz zellikle radikal insnacl paradigmay ve radikal yapsalc paradigmay benimseyenyazarlarca ayn anlamda kullanlmtr. Hatta ilevselci paradigma ierisinde yer alan yeni

kurumsalc yaklamn ncleri olan DiMaggio ve Powell (1983) kurumsal izomorfizmi ele aldklarmakalelerinin baln u ekilde koymulardr: Iron Cage Revisited: Institutional somorphism andCollective Rationality in Organizational Field.


17/22

10

brokrasiyi ayn anda iki tarafa birden bakabilen tanr Janus gibi dndn ileri srmtr. Onagre emir komuta zinciri ierisinde astn ste itaat bir taraftan bir amaca ulamak iin rasyonel birara iken, dier taraftan itaat brokratik mekanizma ierisinde dorudan bir ama olarak datanmlanmaktadr. nk verilen emre itaat emri verenin hiyerarik pozisyonuna balanmtr. Emrinne kadar rasyonel olduu ve ierii sorgulanamaz. Bu eletirinin ne kadar hakl olduu tartlabilir.

nk ideal olarak emri verenin teknik bilgisinden dolay orda olduu ve emrin kurallara greverildii varsaylmak durumundadr. Ayrca astlar verilen emirlerin kurallara uygunluunusorgulayabilirler. Bugn uygulamada insanlarn hiyerarik pozisyonlara ne ekilde geldikleri Weberinizdii ideal ynetim aygt asndan konu ddr. Weberin ideal brokrasi anlaynn uygulamaylane lde rtt ayr bir tartma konusudur. Yine de Weber pek ok kii tarafndan brokratikhiyerarideki pozisyona bal otorite ile bilgi ve uzmanla bal otorite konusunda elikili bir tutumsergiledii iin eletirilmitir. Bir dier eletiri noktas da Weberin brokratik yapnn ideal verasyonel olmasna dayanak yapt brokratik zelliklerin gerekten rasyonel sonular retipretmediinin veya hangi koullarda rasyonel sonular rettiinin hangi koullarda retmediininampirik olarak sorgulanmad noktasndadr. Bu konuda zellikle Udy (1959; 1962), Hall (1963),

Pugh ve arkadalar (1968) ampirik bulgularn Weberi teyit etmediini ileri srmlerdir. Bueletirilerde hakllk pay bulunabilir ancak Weberin ideal ve rasyonel olarak tanmlad brokrasiyeilkin kavramsal kurgusunu mevcut sorunlu brokratik yaplar zerine ampirik bulgulara dayanarakreddetmek de doru olmayabilir.

IV.KAPTALZM ve PROTESTAN AHLKI

Weber, inceledii bir ok uygarlkta kapitalizmin balang zelliklerinin grlmesinekarlk, kapitalizmin yalnzca Bat' da ortaya kmasn yle aklamtr: Kapitalizmin tamamlayc

(gerekli) ve zorunlu (yeterli) artlar vardr. Tamamlayc artlar dier yer ve zamanlarda grlmtr,ancak; zorunlu art, dnya ii (dnyaya dnk) asketizmin belli bir kiilik tipi yaratt yalnzca Bat'da ortaya kmtr. (Weber, 1993: 62)

Kapitalizmin sosyo-ekonomik dzen olarak vcuda gelmesi, her eyden nce; ideolojik biretmenin varln gerektirir. Weber' e gre modern kapitalizmin ideolojik etmeni Protestan Ahlktr.Protestanln belirli bir yorumu, kapitalist rejimin oluumunu kolaylatran baz gdlenmeleryaratmtr. (Aron, 1986: 374) Modern kapitalist gelimeyi salayan ey dier faktrlerintamamlamasyla- Protestanizm dir. Weber, tezini dorulamak amacyla modern kapitalizmleProtestanlk arasndaki temel ilikiye gndermede bulunmaktadr (Aron, 1986: 371) Birinci liki:Protestanlkla, birey ve toplumun ekonomik durumlar arasnda pozitif bir iliki vardr: Katoliklerle

Protestanlarn yaad lkelerde, Protestanlar fert ve cemaat olarak nispeten zengindir. rnein,Almanya' da Protestan nfus, Protestan olmayanlardan daha varlkldr. Ayn ekilde, bir lkedeki dinve meslek istatistikleri yan yana konulunca, yksek eitimli teknik ve ticari personelin, byk sermayesahiplerinin ve iletme liderlerinin ounun Protestan olduu grlr.

Weber' in 1895' de bir rencisine yaptrd istatistie gre; Protestanlar, Katoliklere nispetendaha zengin ve iktisadi faaliyetlere katlmaya daha isteklidir. Katolikler, daha az kr al duyan,skin bir mizaca sahiptir. Keza, az krl da olsa gvenli bir hayat risk ve heyecan dolu bir hayata (buona servet ve eref getirse bile) tercih ederler (Braudel, 1991: 162) kinci liki: XVI. yzyldan sonraBat' da reformasyonu ho karlayan lkelerle Endstri Kapitalizmi nin baarl kriyer izlediialanlar arasnda pozitif iliki vardr. Reformasyondan beri ekonomik bakmdan gelimi Batllkelerin hepsi Protestan dr: Hollanda, ngiltere, Amerika ve Almanya gibi.. Buna karn,


18/22

10

kalknamam lkelerde Katolik nfus younluktadr: talya, spanya, Portekiz ve Yunanistan gibi.Oysa, kapitalizmin tamamlayc artlar mevcut olmasna ve hatta kapitalizmin balang unsurlarKatolik lkelerde ortaya kmasna ramen Endstri Kapitalizm i bu lkelerde gereklememitir.

ABD' in iktisadi gelimesinde de gerekli iktisadi zihniyeti temin etmesi asndan Prten

Ahlk etkili olmutur. Avrupa da olduu gibi ABD de de Prten Ahlk, orta snfn rgtledii eitlidernek ve cemaatler sayesinde yaygnlamtr. Zaten ABD ' nde bir kiliseye ye olmayann ekonomikhayatta pek ans yoktur, nk; inanl olmayana kimse gvenmez. Geni orta snf tabakalar(iftiler dahil) burjuva kapitalist i ahlknn yaylmasna ve korunmasna hizmet etmitir. Weber ' inkendi ifadesiyle Amerikal 'giriimciler' in, 'endstri efleri' nin, multi-milyonerlerin ve trstkrallarnn arasnda resmen bir mezhebe, en ok da Baptistler' e ye olanlarn says az deildir (hattaeski kuaktan olanlarn ounluunun ye olduu sylenebilir)... Protestanlarn dzenli yaamanitelikleri ve ilkeleri, bu dinsel topluluklarn (orta snfn) benimsedii tutumlar yaygnlamasayd,kapitalizm bugnk ulat yere, Amerika' da bile gelemezdi

Weber, biraz daha ileri giderek, yukrdaki karlatrmasn uygarlklar baznda yapmtr:

Bat dndaki uygarlklarda pek ok kapitalist olgu varsa da bat kapitalizminin zgn nitelikleri olankr aray ile aklc alma disiplinin bileimi tarih boyunca bir kez ortaya kmtr. Bat tipikapitalizm, Bat uygarl dnda, hibir yerde gelimemitir. Uygarlktan kast dnya dinleridir.Bunlar: Konfyen, Hinduist, Budist, Hristiyan, slam ve ayrca Musevilik din ve ahlk sistemleridir(Weber, 1993: 227; Weber, 1978: 611-633)

Weber, dnya dinleri ile ilgili yapt almasna gre: Mistik bir eilim tayan dinler iktisadigelimeye uygun olmamasna karlk, dnyaya dnk (dnya ii) asketizmle uzlam dinler iktisadigelime iin mnbit bir kayna olutururlar. Mistik dinler Hint-in dinleridir. slm dini de

balangta aktif riyazet krakterli iken, sonradan baz toplumsal tabakalarn etkisi (tasavvufun) ile

mistik karaktere brnmtr. (Weber, 1993: 241-244) Zaten, din dogmalarnn yalnzca aktif riyazetitamas yetmez. Ayn zamanda, geni kitlenin deerlerini belirleyebilecek dzeyde yaygnlapbenimsenmi olmaldr.

nc liki: Protestanlk anlay ile kapitalizmin rasyonel ahlk arasnda rtme vardr.Max Weber' in kulland Protestan ahlk retisi, temelde Protestanln nde gelen Calvin' ci ilahitakdir retisine dayanr. 1647 Westminster Bildirisi metninden oluan bu reti, be noktadazetlenebilir (Aron, 1989: 372):

- Dnyay yaratan ve yneten, ama insanlarn snrl akllarnn kavrayamayaca mutlak, ycebir Tanr vardr.

- Her birimizin kurtuluu (seilmesi) ya da helk (lanetlenmesi) Tanr tarafndan ncedenbelirlenmi olup kiinin, kendi abasyla nceden belirlenen bu akbeti deitirmesi mmkn deildir.

- Tanr dnyay kendi an iin yaratmtr.

- ster seilmi ister lanetlenmi olsun bireyin dnyadaki devi, Tanr' nn an iin almakve yer yznde Tanr' nn hkimiyetini kurmaktr.

- nsan iin kurtulu ancak tanrsal merhametle mmkndr.

Saylan ilkeler terimle zetlenebilir:

1) Her ferde cennet nceden mjdelenmitir.


19/22

10

2) alma (i) bir fazilettir ve

3) nsan kendi mesleini kendi semelidir (Trkdoan, 1981: 185). Bu tr bir dinsel gr hertrl mistizmi dlar. Bu anlayta, Kilise ve ayinlerin yardmyla kurtulua ermek mmkn deildir;kurtuluu bahetmek Tanrnn elindedir. Bu yetki Kilise ve Papazlar tarafndan tasarruf edilemez.

Tanr ile kul arasnda aracy reddetme anlay, bireylerin bilincini doaya ve doal dzeneyneltmitir. Bu bakmdan bu anlay bilimsel aratrmann gelimesine yararldr ve her trl putun,

btl inancn, bynn karsnda yer alr. Bylece eski Yahudilik ile balayan, kurtulua ulatracakbtn sihirli aralar btl inan ve gnah sayp reddetme anlaynn egemen olduu dnyannbyden temizlenmesi sreci burada sonuca ulam olmaktadr (Weber, 1961: 83)

lahi takdir retisine gre; dnyada gnaha batm mmin, Tanr iin almaldr. Her eyTanr' nn takdirine bal olduundan, fert, kurtulua m ereceini, yoksa lanetleneceini mi bilemez.Bu durumda bireyler "seilmesinin" iaretlerini arayacaktr. Kalvinci mezhepler, dnyevi (ekonomik)

baarlarda seilmiliin (felahn) kantnn bulunduunu dnrler. Birey, kurtulu (seilmi olmak)

belirsizliinin verdii korkudan kurtulmak iin almaya ynlendirilir. Seilmiliinden emin olmakiin bir meslekte aralksz almann en iyi yol olduu zellikle salk verilir. Dinsel kukuyu sadece

bu yattrr ve balanma kesinliini verir. Bu psikolojik sre neticede ferdiyetilii glendirmitir(Aron, 1986: 373)

Herkes Tanr karsnda yalnzdr. Bireysellik, yakn ile ortaklk ve bakalarna kar grevduygusunu zayflatr. Aklc, dzenli, srekli alma, Tanr 'nn emrine boyun eme olarakyorumlanmaa balanr. Nitekim bu sre, kapitalizmin "kahramanlk" zamanlarnda ve ksmengnmzde grlen "elik iradeli" priten tccarlarda bulunan 'azizler' i ortaya karmtr (Aron,1986)

Bir gre gre; Bat' da ferdiyetiliin ortaya kmas, kapitalizmin ilk belirtileri olarak kabuledilir. Aslnda ferdiyetilik, ilk olarak Avrupa' da, merkeziyetiliin ve onun zihniyeti olankollektivizmi paralayan feodalizm ile ortaya kmtr (Trkdoan, 1981: 54). Weber e gre; modernferdiyetiliin en nemli tarihsel temellerinden biri, asketik tarikatlar ve mezheplerdir. nk, modernkapitalist z-ahlkn ferti ekonomik drtlerini, yalnzca asketik mezheplerinin metodik yaam

biimi meru klabilirdi (Weber, 1993: 276-277). lk reformist olarak bilinen Luther' in iktisadidnceleri, aslnda Calvin' den olduka farkl olup daha ziyade Orta a' n teolojik grne

balyd. Mesel, Luther' e gre; "paray faize vermek doru olmad gibi fertlerin servet peindekomas da doru deildi". nk, herkes kendi iiyle megul olmal ve asgari bir hayat seviyesinerza gstererek refah hrsna kaplmamalyd. Yine Luther e gre; meslek, Kalvinist retide olduu

gibi metodik hayatla Tanr' nn rzasna gtren yollar deildi (Weber, 1993: 113; Zeytinolu, 1993:129). Ancak yine de Luther in dnceleri ve balatt reformasyon hareketi sonrakilerin yolunuamt.

Protestan ktisat Ahlk ile kapitalist iktisat zihniyeti arasnda korelasyon kuran Weber,Protestanln pragmatik dnrlerine gnderme yaparak tezini ispatlamaya almtr. Weber, ennde gelen prten dnr olarak kabul ettii Benjamin Franklin den unlar aktadr: "Unutma kivakit nakittir... kredi paradr ... parann dourgan tabiat vardr... iyi bir deyici, herkesin czdannnefendisidir." Franklin' in btn ahlki yaklamlar, yararcla dnktr: erefli olmak yararldr,nk kredi salar; dakiklik, alkanlk, lllk de ayn; bunlar bu yzden erdemdir (Weber, 1961:41-43) Doru ve iyi yreklileri Tanrnn zenginlikle mkfatlandraca inanc btn dnyada vardr.

Ancak, Protestan mezhepleri bilinli olarak, bu inan ile bu trl ibadet arasnda, ilk kapitalizmin"doruluk en iyi siyasettir" ilkesine uygun bir ba kurmulardr. Bu, Protestan mezheplerine zg


20/22

10

olmamakla birlikte yalnz Protestan mezhepleri arasnda devamllk ve tutarllk gstermitir. rneinAmerika' da Kuveykr ve Bapdistler fiyat politikasn ilke haline getirenlerin kendileri olduunu iddiaetmilerdir. Zaten, tipik burjuva ahlk Protestan ahlkndan kaynaklanr. Metodistler, ticaret ahlkiin eitli esaslar bile vaaz etmilerdir (Weber, 1993: 268).

Max Weber' e gre; kapitalist zihniyet, Protestan ahlknda mevcuttur. Protestan ahlk,baarl iktisadi faaliyeti ve kazanc, arzu edilebilir dini faaliyet olarak tespit etmitir (Bodur, 1991:83). Protestanlar ok alyor ve sermaye biriktiriyorlard. nanlarndan kaynaklanan nefsinarzularna direnme ilkesi, biriktirdiklerini lsz harcamalarna izin vermedii gibi, servetlerinin atl

braklmasna da izin vermiyordu. Sonuta, yatrm yaptlar, bedensel zevkleri yadrgadlar veekonomik dzen yarattlar (MacRae, 1985: 59). Nitekim Protestan ahlk, hem zmi krnaranmasn, hem de bu krn en byk ksmnn yeniden halindedir (Trkdoan, 1981: 184). ngilizProtestan vaiz Richard Bakster unlar nasihat etimitir (Braudel, 1991: 163): ok deerli ve ksackdnya, hayatmzn bir tek ann bile boa harcamamalyz, tek dlmz Tanr' nn bize yklediigrevde elimizden geleni yapmamzda yatar, onun bize uygun grd yerde almalyz. Kiminkurtarlacan ve kimin cehenneme gideceini Tanr nceden bilir; ama, kiinin mesleindeki baarsonun sekinler arasnda olduunun iaretidir. Servet kazanan tacir baarsnda, Tanr' nn onu semiolduunun kantn grr.

"Ancak", diye uyaryor Bakster; "sakn, servetini lks yaamak iin kullanma, zira, bucehenneme gtren yoldur. Zenginliini halkn faydas iin kullan; cemaat iin bir ie yara..."

Kalvin' ci reti ile kapitalist zihniyet arasnda artc benzerlik vardr. Protestan ahlk,inananlarna bu dnya nimetlerinden saknma ve ileci bir davran tler. Kapitalizm, iin aklcrgtlenmesini ve retim aralarnn gelimesini salamak iin krn byk ksmnn tketilmeyip

biriktirilmesini ierir. Protestan tutumu ile kapitalist tutum arasndaki tinsel yaknlk, burada btn

akl ile ortaya kar. Max Weber'e gre; Protestan ahlk, Bat' l olmayan toplumlarda rneigrlmeyen, yaam zevklerinden yararlanmak iin deil, her zaman daha fazla retmek isteinidoyurmak iin olabildiince yksek kr aray gibi tuhaf bir davrann aklanmasn ve meruklnmasn gerektirir (Aron, 1986: 374) Katolik papazn, pimanlk duygusu ile inandklar takdirde

balanma sz verdii alak gnll gnahkrlar yerine, kendilerinin bilincinde olan ve kapitalizminkahramanlk dnemlerinde grdmz, rneklerine bugn de rastlanan "elik yapl " pritentccarlarda bulunan 'azizler' ortaya kar.

Protestan ahlkn ekonomik hayata kazandrd en nemli erdemi, bir meslek iinde dzenlive metodik almann dini grev olduu bilincidir. Bunun yan sra iyi bir ticaret ahlk teminetmitir. Protestanlk speklasyon, bor verme, faiz, devlet mdahalesi konusundaki sylemleri

kapitalizmin geliiminde byk etkisi olmutur. Nitekim Cenevre, Bale, Amsterdam, Londra gibiProtestan merkezlerin ticari kapitalizmin younlat yerler olmutur. Calvin zellikle, Faizin gnaholmadn aklayarak; o tarihe kadar bor verme ilemine konu olmadan yalnzca gelecek ktgnler iin tasarruf edilmi yastk alt paralar, iktisadi faaliyetlere yneltmitir (Trkdoan, 1981: 59)

KAYNAKLAR


21/22

10

ZLEM, D. (1999) Max Weberde Bilim ve Sosyoloji (kinci Basm) stanbul:

Kyerel Yaynlar

TORUN, . (2003) Kapitalizmin Zorunlu art

Protestan Ahlk, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2,

http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/150.pdf

VERGN, N. (2007) Siyasetin Sosyolojisi: Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar

(Beinci Basm) stanbul: Balam Yaynclk

WEBER, M. (1995) Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram

(Birinci Bask) eviren: zer OZANKAYA. Ankara: mge Kitabevi

WEBER, M. (1997) Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu (kinci Bask)

eviren: Zeynep ARUOBA stanbul: Hil Yayn

WEBER, M. (2005) Sosyoloji Yazlar (Yedinci Bask) eviren: Taha PARLA

stanbul: letiim Yaynlar

WEBER, M. (2006a) Brokrasi ve Otorite eviren: H. Bahadr AKIN Ankara:

Adres Yaynlar

WEBER, M. (2006b) Meslek Olarak Siyaset (Birinci Basm) evirenler: Afar

TMUN, Mehmet SERT stanbul: Chiviyazlar Yaynevi

WEBER, M. (2007) Sosyolojinin Temel Kavramlar (Altnc Bask) eviren:

Medeni BEYAZTA stanbul: Bak Yaynlar


22/22

ELEB, N. (2007) Sosyoloji Notlar Ankara: An Yaynclk

ZLEM, D. (2002) Felsefe Yazlar (nc Basm) stanbul: nklp Kitabevi

SAN, C. (1971) Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik

Analizi Ankara: Ankara ktisad ve Ticari limler Akademisi Yaynlar

VERGN, N. (2007) Siyasetin Sosyolojisi: Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar

(Beinci Basm) stanbul: Balam Yaynclk

TRKDOAN, O. (2005) slm Deerler Sistemi ve Max Weber (Birinci Bask)

stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk

MACRAE, D. G. (1985) Weber (Drdnc Bask) eviren: Nur VERGN

Ankara: Afa Yaynclk

ZEYTNOLU, Erol (1993) ktisat Tarihi stanbul: Sryay Yaynclk

BODUR, H. Ekber (1991) Modern Kapitalizmin Domasnda Dinin Rol

Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 10. Say, Erzurum

BRAUDEL, Fernand (1991) Maddi Medeniyet ve Kapitalizm eviren: Mustafa zel

stanbul: Aa Yaynlar

weber konulu doktora ÇaliŞmasi

Documents