librarykvs.files.wordpress.com · web viewयोऽनूचानः स नो महान्....

73
CLASS X , SANSKRIT STUDY MATERIAL. K.V.–NO–1, UPPAL , HYDERABAD – Region 1 ययययययययय य यय ययययय यययय ययययययय: यययययययययययययययय ययययययय यययययययय यययययय यययययय: ,ययय. यययय. यय. - ययययययययय ययययययययययययययययय: यय .1 (यययययय) ययययययययय , ययययय: |

Upload: others

Post on 14-Aug-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1

योऽनचानः स नो महान

दशमी ककषाया

छातराधययनसहायकसामगरीसतरम - 2019-20

चबियय वङकट रामयय पर सना शिश - ससकतम

कनदरीयबिवदयालय न 1 (उपपल) हदरााद सभाग |

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

छातराधययन-सहायक-सामागरीककषा - दशमी | ससकतम

हदरााद ndash सभाग |सतरम - 2019 ndash 2020

FORE WORD

It gives me immense pleasure to release the studentrsquos support studymaterialof class X in Sanskrit Language prepared by Mr CHVenkata Ramaiah TGT (Sanskrit) of KV NO1 UPPALHYD

2

चबियय वङकट रामयय पर सना शिश - ससकतम

कनदरीयबिवदयालय न 1 (उपपल) हदरााद सभाग |

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

I am sure that this material will cater to the needs of our students and support them to overcome stress and strain during Board exam

As our Honrsquoble Prime Minister Shri Narendra Modi is conducting debate on lsquoPARIKSHA PE CHARCHA ndash 2020rsquo in order to reduce exam stress I hope this studentrsquos support study material will contribute a lot towards relieving stress among the students

On this occasion I appreciate the efforts of MrChVenkata Ramaiah TGT (Sanskrit) of this Vidyalaya for his contribution for the benefit of the students of class X I strongly believe this study material will help the board class students

छातराधयायनसामगरी पठि3तवा दशमी ककषाया ससकतचछातरा लाभानविनवता

भवय इबित आशासयत|

Date 20-01-2020PRINCIPAL(P SRINIVAS RAJU)KV No1 UPPALHYDERABAD

परोवाकशरी मातर नम |

महानय परमोदसय बिवषय यत ldquo ालाना सखोधाय rdquo बिवशिशषय दशमी ककषायाछातराणा कत सरशिचतय छातराधयायनसहायकसामगरी CBS E ससथाया पाठयकरमानसार परशनपतरम आधतय सरलशलया बिवरशिचतय अधययनसामगरी |अपठि3तावोधनम रचनातमककायHम अनपरयकत-वयाकरणम पठि3तावोधनम च इबित चतरभिभL खणड परशनपतरम बिवलसबित | अतर न कवल परशनोततराणिण अबिपत अभयासारथS परशना अबिप परदतता | असया सहायकसामगरया परतयकसय परशनसय उततर करथ लखनीयम इतयबिप ससशिचतम | अतर वयाकरणबिनदनामपरिर बिवशषावधान परदततम | दशमी ककषाया छातरभय इय सहायकसामागरी कलपतररिरववाशिछतफलपरापतय सहकरोतीबित सभावयत |अवसरs समिसमन असया सामगरया परणतार बिपरयमिमतरम असमाक ससकतबिवभागअनयतम परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक शरीमनत चबियय वकटरामयय महोदय आशीरभिभL समतोषमियत भगवनत हनमनत सपरारथHय |

धजनबिवधय ठिदनाक - 20 01 2020 डॉशिचलकरिर दगाHराव

परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक कबिवन-1 उपपल हदरााद|

कमHणव जयबित परष ॐ यो मा पशयबित सवHतर सवS च ममिय पशयबित |तसयाह न परणशयामिम स च म न परणषशयबित || गीता630||

असमिसमन ससार बिकयनत मानवा सनविनत य जायनत मतय च परापय परलोक गचछनविनत |परनत कबित जना सनविनत य तषा बिवषय जाननविनत समभवत अतयलपा एव | यतोबिह लोकसवHदा कमHयोबिगनाम एव समरण करोबित |गीताया शरीकषणन असमादव कारणात पवHमवकशिरथत यत ndash ldquo योग कमHस कौशलम rdquo इबित | ककषा दशमया छातराणा कत सहायकाधययन-सामगरया बिनमाHण सवयमव कठि3न कायS भवतयव | परनत कायHमिमद बिनरविवLघन परिरसमापय शरी रामयया महोदय ldquo कमHणव जयबित परष rdquo इबित वचनम अनवरथHमकरोत | शरी वकट रामयय महोदयसय कठि3नतरपरिरशरमण दढसकलपन च एव असय ालबिहतकायHसय समापनकतमसमिसत | असया सहायकसामागरया बिनमाHणारथS महोदयाय अह

3

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

धनयवादान जञापयामिम | असया सामगरया मखपतरसय बिनमाHण मया कतमसमिसत | मखपतर अबिकत सभाबिषत बिवशषरपण ालाना कत एव योजिजतम असमिसत |मलसभाबिषतम असमिसत महाभारतसय शलयपवHणिण यरथाबिह -

ldquo न हायननH पशिलत न बिवततन न नधणिभ |ऋषयशचबिकरर धमS योs नचान स नो महान ||

ऋबिषपरोकत परमपरापरापत अनचान सनातन धमH एव असमाक महान असमिसत | यशच बिनरनतराभयासन अधययननव परापत शकय |यतोबिह ालाना धमps बिप बिनरनतराधययनशीलता एवासमिसत | अत अह शिचनतयामिम यत ाल सवाधयायधमHसय पालनन सवमात ndashबिपत ndash गरणा मसतक गवqण गौरवोनमख करणीयम | उपरिर शिलखिखत ldquo यो मा पशयबित rdquo इतयाठिद गीताशलोक अममवारथS दयोतयबित यत भशिकतभावयकत भकत यरथा सवHतर ईशवरमव पशयबित तरथव छातरा सवजञानबिपपासा शममियत बिवदयाभयासन अजHन इव लकषयकायतता भवय इबित |

पङकज शिसनह 20012020 परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक

कनदरीय बिवदयालय करनाल गरगराम समभाग

PREFACE

I would like to thank our Principal Sri PSRINIVASA RAJU garu for his support and encouragement to prepare studentrsquos support study material in Sanskrit of class X

Based on the Principle-ldquoKnown to unknownrdquo this student support material is framed to help the students in rememberingthe facts and frame correct sentences based on some rules designed in the book

In this regard I followed CBSE syllabus and Exam pattern ndash 2020 It is an insight after a few years of experience to make the support material as per CBSE Question paper pattern In each question five points have been followed

1 Learning points and their explanation in simple brief and scientific manner2 Examples for explained points3 Some related questions for practice4 Answers to the given questions5 Some questions to practice on their own based on the explanation of learning

points Index has been prepared as per CBSE X ndash syllabus and Exam pattern ndash 2020 This part reflects the entire content very vividly

Lesson wise unsolved few questions based on question numbers 12गदयाश13पदयाश 14 नाटयाश 15 परशनबिनमाHणम 16 अनवय 17 घटनाकरमानसार-लखनम amp18 उशिचत-शबदारथz सह मलनम have been added

I hope this Sanskrit study support material for class X will be useful to the students for securing full marks

I thank DrCh Durga Rao TGT (Sanskrit) KV No1 Uppal Hyd for his timely suggestions in preparing this material and for his foreword and I also thank Mr

4

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Pankaj Singh TGT Sanskrit KV Karnal Gurugram region who prepared cover page and blessed students in his foreword and sent some text based practice questions

MrChVenkata RamaiahTGT (Sanskrit)

ठिदनाक - 20012020 KVNo 1 UPPAL Hyderabad Region

बिवषयसचीपाठयकरम C B S E परशनपतरपरारपम च |

खणड परशनसखया

बिवषय परशनपरकारा अका

पषट-सखयाा

क अपठि3त-अवोधनम 10 1 अपठि3त-गदयाश | 80ndash100 शबदपरिरमिमत |

भाषिकमndash कतH-बिकरयाचयनम कतH-बिकरया-अनविनवबित बिवशषण-बिवशषय-चयनम पयाHय-बिवलोमपद-चयनम |

I एकपदन उततरत IIपणHवाकयन उततरत III शीषHकमIV भाबिषक-कायHम

2 4 1 3

8

ख रचनातमक कायHम 15 2 पतरलखनम मञजषात पदाबिन

शिचतवा रिरकतसथानपरवितL 5

12 3 शिचतरवणHनम बिननधातमक 5 15 4 अनवाद ( बिहनदीआगलndashवाकयाना ससकतन अनवाद) पणHवाकयातमक 5 17

ग अनपरयकत-वयाकरणम 25 शमषी ndashबितीयभाग-पसतक-आधारिरतम 21

5 सनधिनधकायHमवयञजनसनधिनध - तगागम मोs नसवार

वगय-पररथमाकषराणाततीयवणq परिरवतHनम वगय-पररथमवणHसय ततीयवणq परिरवतHनम ( 2 )

बिवसगHसनधिनध - बिवसगHसय उतवम रतवम बिवसगHलोप बिवसगHसथान स श ष

( 2 )

लघततरातमका 4

21

6 समास - वाकयष समसतपदाना बिवगरह बिवगरहपदाना समास -

ततपरष - बिवभशिकत - 1 हवरीबिह - 1अवययीभाव -(अनउप सह बिनरपरबितयरथा ) - 1 न - 1

हबिवकलपातमका 4

24

7 परतयया -तजिता - मतप 3क तव तल - 3 सतरीपरतययौ ndash टाप ड़ीप - 1

हबिवककलपातमका 4 29

8 वाचयपरिरवतHनम ndashकवल लट लकार(कतHकमHबिकरया)-3

हबिवकलपातमका 3 31

9 समय - अकाना सथान शबदष समयलखनम

लघततरातमका 433

5

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(सामानय सपाद साधH पादोन ) - 4 10 अवययपदाबिनndash उचच च शव हय अदय अतर-ततर

यतर-कतर इदानीम अधना समपरबित सामपरतम यदा तदा कदा सहसा वरथा शन अबिप कत इतसतत यठिद-तरविहL |

लघततरातमका 3 35

11 सशोधनकायHमलिलLग-बिवभशिकत-वचन-लकार-परष-दषटया )

हबिवकलपातमका 3 36

घ पठि3त-अवोधनम 30 12 गदयाश

पठि3त-गदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकम कायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3 38

13 पदयाश पठि3त-पदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

39

14 नाटयाश पठि3त-नाटयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

40

15 परशनबिनमाHणम पणHवाकयातमका 4 4116 अनवय भावारथH पणHवाकयातमका 4 4317 घटनाकरमानसारम करथालखनम पणHवाकयातमका 4 4518 पयाHयमलनम बिवलोमपदाना मलनम

अरथवा वाकयष परयोग |( पा3ान आधतय लघततरातमका परशना )

लघततरातमका 3 46

पाठय ndashपसतकम ndashldquo शमषी ndash ससकत-पाठयपसतकम बितीय भाग (दशमशरणय) ( घ ndash खणडसय ( पठि3तावोधनम ) अभयासारथS कचन परशना अतर दतता )पा3सखया पा3नाम बिवषय पषटसखया

पररथम पा3 शशिचपयाHवरणम पदयातमक 48बितीय पा3 जिHलवती चमप 48ततीय पा3 वयायाम सवHदा पथय पदयातमक 50चतरथH पा3 शिशशलालनम नाटयाश 50पञचम पा3 जननी तलयवतसला गदयातमक 51षषठ पा3 सभाबिषताबिन पदयातमक 51सपतम पा3 सौहादS परकत शोभा नाटयाश 52अषटम पा3 बिवशिचतर साकषी गदयातमक 52नवम पा3 सकतय पदयातमक 54दशम पा3 भकमपबिवभीबिषका गदयातमक 54एकादश पा3 पराणभयोs बिप बिपरय सहत नाटयातमक 54ादश पा3 अनयोकत पदयातमक 55

कनदरीय बिवदयालय न ndash 1 उपपल हदरााद ndash 39 |ककषा - दशमी | अका - 80 |बिवषय - ससकतम | समय - घणटातरयम |

6

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

CBSEndash 2019 - 2020 परारप-परशनपतर-आधारण परीकषाय पाठय-सामगरी |परशनपतरसवरपम - खणड - क अपठि3त-अवोधनम 10 अका

खणड - ख रचनातमककायHम 15 अकाखणड - ग अनपरयकतवयाकरणम 25 अका खणड - घ पठि3त-अवोधनम 30 अका

एतसमिसमन परशनपतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय परशनवाचक-पदानाम लिलLग बिवभशिकत वचन आधारण एव उततरलखन करथ सरल भवतीबित ससकतसय साकबितकतवाधारण जञात परयतनम कमH | परतयकसमिसमन परशन सरल-उततर-लखनाय आवशयकतानसारम C B S E ारा बिनधाHरिरत-पाठयबिनदना अवगमनाय सामानय ndash शबदरप धातरप अवययपद परतयानतपदादीनाम सरलरपण बिववरणम दततम |अधययन-सहायक-सामगरीम कथ अवगनतवय पठनीय च समपरणपरशनपतर परतयकसमिमन परशन ए करम एव आधत -

1 परशनसय पाठयबिनदना बिववरणम |किकL किकL प3नीयम इबित बिवषयाधारण बिकरयत |2 बिववरणानसारम उदाहरणाबिन |3 अभयासारथS परशना |4 उततराणिण |5 परीकषाय अभयासपरशना |

क ndash खणड ( अपठिठत ndash अवबोधनम ) ndash 10 Q1 अधोलि3खिखत -अनचछद पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण लि3खत -

अनचछद I एकपदन उततरत - ( कव3 परशनदवयम ) 1 x 2 = 2

अतर उततरलखनाय अधोशिलखिखत-पाठयबिनदन समरत |पाठयषिबनदना षिववररणम -

अपठिठतndashगदयाशndash जञानाय पठनसमय एव कत- कम - अनयकारकषिवभलिB उपपद ndash

षिवभलिB षिवशषय-षिवशरण समानाथकपद षिव3ोमपद अवयय परतययानत षिकरया पदानाम अनवाद

कररणीय |अनया दषटया गदयाश-अवबोधाय किक कररणीयम अतर त शबदरपारणाम धातरपारणाम उपयB-अनयपदानाम जञानरण एव भवषित |गदयाशndashआधारिरतndash परशनाना शदधोततर3खनाय परशनवाचक - पदानाम अभयास कररणीय |पशयाम तावत -

I एकपदन उततरत - 1 असमिसमन परशन परशनवाचकपदम बिकम इबित पररथम शिचनतयनत |2 परशन अनयपदाबिन अनचछदसय कसमिसमन वाकय सनविनत इबित अवगचछनत | तसमिसमन वाकय परशनवाचकपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम यत पदम असमिसततदव उततरम भवबित |3 परशन-वाचक-पदाबिन कबित बिवधाबिन परकारष रपष भवनविनत इबित पशयनतकण3सथीकरणञचकवHनत |

क) षिकमndashपललिO3गशबदरपाणिरण - बिवभशिकतएकवचनम बिवचनम हवचनमपररथमा क कौ क बितीया क कौ कानततीया कन काभयाम क चतरथ कसम काभयाम कभय पञचमी कसमात काभयाम कभयषषठी कसय कयो कषाम सपतमी कसमिसमन कयो कष

षिकम- नपसकलि3ग-रपाणिरण - पररथमा बिकम क काबिन बितीया बिकम क काबिनततीयात रपाणिण ldquoषिकमrdquo ndashपललिO3ग-शबदरपाणिण इव भवनविनत |

षिकम ndash तरीलि3ग-शबदरपाणिरण- पररथमा का क का

7

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 2: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

छातराधययन-सहायक-सामागरीककषा - दशमी | ससकतम

हदरााद ndash सभाग |सतरम - 2019 ndash 2020

FORE WORD

It gives me immense pleasure to release the studentrsquos support studymaterialof class X in Sanskrit Language prepared by Mr CHVenkata Ramaiah TGT (Sanskrit) of KV NO1 UPPALHYD

2

चबियय वङकट रामयय पर सना शिश - ससकतम

कनदरीयबिवदयालय न 1 (उपपल) हदरााद सभाग |

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

I am sure that this material will cater to the needs of our students and support them to overcome stress and strain during Board exam

As our Honrsquoble Prime Minister Shri Narendra Modi is conducting debate on lsquoPARIKSHA PE CHARCHA ndash 2020rsquo in order to reduce exam stress I hope this studentrsquos support study material will contribute a lot towards relieving stress among the students

On this occasion I appreciate the efforts of MrChVenkata Ramaiah TGT (Sanskrit) of this Vidyalaya for his contribution for the benefit of the students of class X I strongly believe this study material will help the board class students

छातराधयायनसामगरी पठि3तवा दशमी ककषाया ससकतचछातरा लाभानविनवता

भवय इबित आशासयत|

Date 20-01-2020PRINCIPAL(P SRINIVAS RAJU)KV No1 UPPALHYDERABAD

परोवाकशरी मातर नम |

महानय परमोदसय बिवषय यत ldquo ालाना सखोधाय rdquo बिवशिशषय दशमी ककषायाछातराणा कत सरशिचतय छातराधयायनसहायकसामगरी CBS E ससथाया पाठयकरमानसार परशनपतरम आधतय सरलशलया बिवरशिचतय अधययनसामगरी |अपठि3तावोधनम रचनातमककायHम अनपरयकत-वयाकरणम पठि3तावोधनम च इबित चतरभिभL खणड परशनपतरम बिवलसबित | अतर न कवल परशनोततराणिण अबिपत अभयासारथS परशना अबिप परदतता | असया सहायकसामगरया परतयकसय परशनसय उततर करथ लखनीयम इतयबिप ससशिचतम | अतर वयाकरणबिनदनामपरिर बिवशषावधान परदततम | दशमी ककषाया छातरभय इय सहायकसामागरी कलपतररिरववाशिछतफलपरापतय सहकरोतीबित सभावयत |अवसरs समिसमन असया सामगरया परणतार बिपरयमिमतरम असमाक ससकतबिवभागअनयतम परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक शरीमनत चबियय वकटरामयय महोदय आशीरभिभL समतोषमियत भगवनत हनमनत सपरारथHय |

धजनबिवधय ठिदनाक - 20 01 2020 डॉशिचलकरिर दगाHराव

परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक कबिवन-1 उपपल हदरााद|

कमHणव जयबित परष ॐ यो मा पशयबित सवHतर सवS च ममिय पशयबित |तसयाह न परणशयामिम स च म न परणषशयबित || गीता630||

असमिसमन ससार बिकयनत मानवा सनविनत य जायनत मतय च परापय परलोक गचछनविनत |परनत कबित जना सनविनत य तषा बिवषय जाननविनत समभवत अतयलपा एव | यतोबिह लोकसवHदा कमHयोबिगनाम एव समरण करोबित |गीताया शरीकषणन असमादव कारणात पवHमवकशिरथत यत ndash ldquo योग कमHस कौशलम rdquo इबित | ककषा दशमया छातराणा कत सहायकाधययन-सामगरया बिनमाHण सवयमव कठि3न कायS भवतयव | परनत कायHमिमद बिनरविवLघन परिरसमापय शरी रामयया महोदय ldquo कमHणव जयबित परष rdquo इबित वचनम अनवरथHमकरोत | शरी वकट रामयय महोदयसय कठि3नतरपरिरशरमण दढसकलपन च एव असय ालबिहतकायHसय समापनकतमसमिसत | असया सहायकसामागरया बिनमाHणारथS महोदयाय अह

3

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

धनयवादान जञापयामिम | असया सामगरया मखपतरसय बिनमाHण मया कतमसमिसत | मखपतर अबिकत सभाबिषत बिवशषरपण ालाना कत एव योजिजतम असमिसत |मलसभाबिषतम असमिसत महाभारतसय शलयपवHणिण यरथाबिह -

ldquo न हायननH पशिलत न बिवततन न नधणिभ |ऋषयशचबिकरर धमS योs नचान स नो महान ||

ऋबिषपरोकत परमपरापरापत अनचान सनातन धमH एव असमाक महान असमिसत | यशच बिनरनतराभयासन अधययननव परापत शकय |यतोबिह ालाना धमps बिप बिनरनतराधययनशीलता एवासमिसत | अत अह शिचनतयामिम यत ाल सवाधयायधमHसय पालनन सवमात ndashबिपत ndash गरणा मसतक गवqण गौरवोनमख करणीयम | उपरिर शिलखिखत ldquo यो मा पशयबित rdquo इतयाठिद गीताशलोक अममवारथS दयोतयबित यत भशिकतभावयकत भकत यरथा सवHतर ईशवरमव पशयबित तरथव छातरा सवजञानबिपपासा शममियत बिवदयाभयासन अजHन इव लकषयकायतता भवय इबित |

पङकज शिसनह 20012020 परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक

कनदरीय बिवदयालय करनाल गरगराम समभाग

PREFACE

I would like to thank our Principal Sri PSRINIVASA RAJU garu for his support and encouragement to prepare studentrsquos support study material in Sanskrit of class X

Based on the Principle-ldquoKnown to unknownrdquo this student support material is framed to help the students in rememberingthe facts and frame correct sentences based on some rules designed in the book

In this regard I followed CBSE syllabus and Exam pattern ndash 2020 It is an insight after a few years of experience to make the support material as per CBSE Question paper pattern In each question five points have been followed

1 Learning points and their explanation in simple brief and scientific manner2 Examples for explained points3 Some related questions for practice4 Answers to the given questions5 Some questions to practice on their own based on the explanation of learning

points Index has been prepared as per CBSE X ndash syllabus and Exam pattern ndash 2020 This part reflects the entire content very vividly

Lesson wise unsolved few questions based on question numbers 12गदयाश13पदयाश 14 नाटयाश 15 परशनबिनमाHणम 16 अनवय 17 घटनाकरमानसार-लखनम amp18 उशिचत-शबदारथz सह मलनम have been added

I hope this Sanskrit study support material for class X will be useful to the students for securing full marks

I thank DrCh Durga Rao TGT (Sanskrit) KV No1 Uppal Hyd for his timely suggestions in preparing this material and for his foreword and I also thank Mr

4

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Pankaj Singh TGT Sanskrit KV Karnal Gurugram region who prepared cover page and blessed students in his foreword and sent some text based practice questions

MrChVenkata RamaiahTGT (Sanskrit)

ठिदनाक - 20012020 KVNo 1 UPPAL Hyderabad Region

बिवषयसचीपाठयकरम C B S E परशनपतरपरारपम च |

खणड परशनसखया

बिवषय परशनपरकारा अका

पषट-सखयाा

क अपठि3त-अवोधनम 10 1 अपठि3त-गदयाश | 80ndash100 शबदपरिरमिमत |

भाषिकमndash कतH-बिकरयाचयनम कतH-बिकरया-अनविनवबित बिवशषण-बिवशषय-चयनम पयाHय-बिवलोमपद-चयनम |

I एकपदन उततरत IIपणHवाकयन उततरत III शीषHकमIV भाबिषक-कायHम

2 4 1 3

8

ख रचनातमक कायHम 15 2 पतरलखनम मञजषात पदाबिन

शिचतवा रिरकतसथानपरवितL 5

12 3 शिचतरवणHनम बिननधातमक 5 15 4 अनवाद ( बिहनदीआगलndashवाकयाना ससकतन अनवाद) पणHवाकयातमक 5 17

ग अनपरयकत-वयाकरणम 25 शमषी ndashबितीयभाग-पसतक-आधारिरतम 21

5 सनधिनधकायHमवयञजनसनधिनध - तगागम मोs नसवार

वगय-पररथमाकषराणाततीयवणq परिरवतHनम वगय-पररथमवणHसय ततीयवणq परिरवतHनम ( 2 )

बिवसगHसनधिनध - बिवसगHसय उतवम रतवम बिवसगHलोप बिवसगHसथान स श ष

( 2 )

लघततरातमका 4

21

6 समास - वाकयष समसतपदाना बिवगरह बिवगरहपदाना समास -

ततपरष - बिवभशिकत - 1 हवरीबिह - 1अवययीभाव -(अनउप सह बिनरपरबितयरथा ) - 1 न - 1

हबिवकलपातमका 4

24

7 परतयया -तजिता - मतप 3क तव तल - 3 सतरीपरतययौ ndash टाप ड़ीप - 1

हबिवककलपातमका 4 29

8 वाचयपरिरवतHनम ndashकवल लट लकार(कतHकमHबिकरया)-3

हबिवकलपातमका 3 31

9 समय - अकाना सथान शबदष समयलखनम

लघततरातमका 433

5

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(सामानय सपाद साधH पादोन ) - 4 10 अवययपदाबिनndash उचच च शव हय अदय अतर-ततर

यतर-कतर इदानीम अधना समपरबित सामपरतम यदा तदा कदा सहसा वरथा शन अबिप कत इतसतत यठिद-तरविहL |

लघततरातमका 3 35

11 सशोधनकायHमलिलLग-बिवभशिकत-वचन-लकार-परष-दषटया )

हबिवकलपातमका 3 36

घ पठि3त-अवोधनम 30 12 गदयाश

पठि3त-गदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकम कायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3 38

13 पदयाश पठि3त-पदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

39

14 नाटयाश पठि3त-नाटयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

40

15 परशनबिनमाHणम पणHवाकयातमका 4 4116 अनवय भावारथH पणHवाकयातमका 4 4317 घटनाकरमानसारम करथालखनम पणHवाकयातमका 4 4518 पयाHयमलनम बिवलोमपदाना मलनम

अरथवा वाकयष परयोग |( पा3ान आधतय लघततरातमका परशना )

लघततरातमका 3 46

पाठय ndashपसतकम ndashldquo शमषी ndash ससकत-पाठयपसतकम बितीय भाग (दशमशरणय) ( घ ndash खणडसय ( पठि3तावोधनम ) अभयासारथS कचन परशना अतर दतता )पा3सखया पा3नाम बिवषय पषटसखया

पररथम पा3 शशिचपयाHवरणम पदयातमक 48बितीय पा3 जिHलवती चमप 48ततीय पा3 वयायाम सवHदा पथय पदयातमक 50चतरथH पा3 शिशशलालनम नाटयाश 50पञचम पा3 जननी तलयवतसला गदयातमक 51षषठ पा3 सभाबिषताबिन पदयातमक 51सपतम पा3 सौहादS परकत शोभा नाटयाश 52अषटम पा3 बिवशिचतर साकषी गदयातमक 52नवम पा3 सकतय पदयातमक 54दशम पा3 भकमपबिवभीबिषका गदयातमक 54एकादश पा3 पराणभयोs बिप बिपरय सहत नाटयातमक 54ादश पा3 अनयोकत पदयातमक 55

कनदरीय बिवदयालय न ndash 1 उपपल हदरााद ndash 39 |ककषा - दशमी | अका - 80 |बिवषय - ससकतम | समय - घणटातरयम |

6

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

CBSEndash 2019 - 2020 परारप-परशनपतर-आधारण परीकषाय पाठय-सामगरी |परशनपतरसवरपम - खणड - क अपठि3त-अवोधनम 10 अका

खणड - ख रचनातमककायHम 15 अकाखणड - ग अनपरयकतवयाकरणम 25 अका खणड - घ पठि3त-अवोधनम 30 अका

एतसमिसमन परशनपतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय परशनवाचक-पदानाम लिलLग बिवभशिकत वचन आधारण एव उततरलखन करथ सरल भवतीबित ससकतसय साकबितकतवाधारण जञात परयतनम कमH | परतयकसमिसमन परशन सरल-उततर-लखनाय आवशयकतानसारम C B S E ारा बिनधाHरिरत-पाठयबिनदना अवगमनाय सामानय ndash शबदरप धातरप अवययपद परतयानतपदादीनाम सरलरपण बिववरणम दततम |अधययन-सहायक-सामगरीम कथ अवगनतवय पठनीय च समपरणपरशनपतर परतयकसमिमन परशन ए करम एव आधत -

1 परशनसय पाठयबिनदना बिववरणम |किकL किकL प3नीयम इबित बिवषयाधारण बिकरयत |2 बिववरणानसारम उदाहरणाबिन |3 अभयासारथS परशना |4 उततराणिण |5 परीकषाय अभयासपरशना |

क ndash खणड ( अपठिठत ndash अवबोधनम ) ndash 10 Q1 अधोलि3खिखत -अनचछद पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण लि3खत -

अनचछद I एकपदन उततरत - ( कव3 परशनदवयम ) 1 x 2 = 2

अतर उततरलखनाय अधोशिलखिखत-पाठयबिनदन समरत |पाठयषिबनदना षिववररणम -

अपठिठतndashगदयाशndash जञानाय पठनसमय एव कत- कम - अनयकारकषिवभलिB उपपद ndash

षिवभलिB षिवशषय-षिवशरण समानाथकपद षिव3ोमपद अवयय परतययानत षिकरया पदानाम अनवाद

कररणीय |अनया दषटया गदयाश-अवबोधाय किक कररणीयम अतर त शबदरपारणाम धातरपारणाम उपयB-अनयपदानाम जञानरण एव भवषित |गदयाशndashआधारिरतndash परशनाना शदधोततर3खनाय परशनवाचक - पदानाम अभयास कररणीय |पशयाम तावत -

I एकपदन उततरत - 1 असमिसमन परशन परशनवाचकपदम बिकम इबित पररथम शिचनतयनत |2 परशन अनयपदाबिन अनचछदसय कसमिसमन वाकय सनविनत इबित अवगचछनत | तसमिसमन वाकय परशनवाचकपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम यत पदम असमिसततदव उततरम भवबित |3 परशन-वाचक-पदाबिन कबित बिवधाबिन परकारष रपष भवनविनत इबित पशयनतकण3सथीकरणञचकवHनत |

क) षिकमndashपललिO3गशबदरपाणिरण - बिवभशिकतएकवचनम बिवचनम हवचनमपररथमा क कौ क बितीया क कौ कानततीया कन काभयाम क चतरथ कसम काभयाम कभय पञचमी कसमात काभयाम कभयषषठी कसय कयो कषाम सपतमी कसमिसमन कयो कष

षिकम- नपसकलि3ग-रपाणिरण - पररथमा बिकम क काबिन बितीया बिकम क काबिनततीयात रपाणिण ldquoषिकमrdquo ndashपललिO3ग-शबदरपाणिण इव भवनविनत |

षिकम ndash तरीलि3ग-शबदरपाणिरण- पररथमा का क का

7

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 3: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

I am sure that this material will cater to the needs of our students and support them to overcome stress and strain during Board exam

As our Honrsquoble Prime Minister Shri Narendra Modi is conducting debate on lsquoPARIKSHA PE CHARCHA ndash 2020rsquo in order to reduce exam stress I hope this studentrsquos support study material will contribute a lot towards relieving stress among the students

On this occasion I appreciate the efforts of MrChVenkata Ramaiah TGT (Sanskrit) of this Vidyalaya for his contribution for the benefit of the students of class X I strongly believe this study material will help the board class students

छातराधयायनसामगरी पठि3तवा दशमी ककषाया ससकतचछातरा लाभानविनवता

भवय इबित आशासयत|

Date 20-01-2020PRINCIPAL(P SRINIVAS RAJU)KV No1 UPPALHYDERABAD

परोवाकशरी मातर नम |

महानय परमोदसय बिवषय यत ldquo ालाना सखोधाय rdquo बिवशिशषय दशमी ककषायाछातराणा कत सरशिचतय छातराधयायनसहायकसामगरी CBS E ससथाया पाठयकरमानसार परशनपतरम आधतय सरलशलया बिवरशिचतय अधययनसामगरी |अपठि3तावोधनम रचनातमककायHम अनपरयकत-वयाकरणम पठि3तावोधनम च इबित चतरभिभL खणड परशनपतरम बिवलसबित | अतर न कवल परशनोततराणिण अबिपत अभयासारथS परशना अबिप परदतता | असया सहायकसामगरया परतयकसय परशनसय उततर करथ लखनीयम इतयबिप ससशिचतम | अतर वयाकरणबिनदनामपरिर बिवशषावधान परदततम | दशमी ककषाया छातरभय इय सहायकसामागरी कलपतररिरववाशिछतफलपरापतय सहकरोतीबित सभावयत |अवसरs समिसमन असया सामगरया परणतार बिपरयमिमतरम असमाक ससकतबिवभागअनयतम परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक शरीमनत चबियय वकटरामयय महोदय आशीरभिभL समतोषमियत भगवनत हनमनत सपरारथHय |

धजनबिवधय ठिदनाक - 20 01 2020 डॉशिचलकरिर दगाHराव

परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक कबिवन-1 उपपल हदरााद|

कमHणव जयबित परष ॐ यो मा पशयबित सवHतर सवS च ममिय पशयबित |तसयाह न परणशयामिम स च म न परणषशयबित || गीता630||

असमिसमन ससार बिकयनत मानवा सनविनत य जायनत मतय च परापय परलोक गचछनविनत |परनत कबित जना सनविनत य तषा बिवषय जाननविनत समभवत अतयलपा एव | यतोबिह लोकसवHदा कमHयोबिगनाम एव समरण करोबित |गीताया शरीकषणन असमादव कारणात पवHमवकशिरथत यत ndash ldquo योग कमHस कौशलम rdquo इबित | ककषा दशमया छातराणा कत सहायकाधययन-सामगरया बिनमाHण सवयमव कठि3न कायS भवतयव | परनत कायHमिमद बिनरविवLघन परिरसमापय शरी रामयया महोदय ldquo कमHणव जयबित परष rdquo इबित वचनम अनवरथHमकरोत | शरी वकट रामयय महोदयसय कठि3नतरपरिरशरमण दढसकलपन च एव असय ालबिहतकायHसय समापनकतमसमिसत | असया सहायकसामागरया बिनमाHणारथS महोदयाय अह

3

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

धनयवादान जञापयामिम | असया सामगरया मखपतरसय बिनमाHण मया कतमसमिसत | मखपतर अबिकत सभाबिषत बिवशषरपण ालाना कत एव योजिजतम असमिसत |मलसभाबिषतम असमिसत महाभारतसय शलयपवHणिण यरथाबिह -

ldquo न हायननH पशिलत न बिवततन न नधणिभ |ऋषयशचबिकरर धमS योs नचान स नो महान ||

ऋबिषपरोकत परमपरापरापत अनचान सनातन धमH एव असमाक महान असमिसत | यशच बिनरनतराभयासन अधययननव परापत शकय |यतोबिह ालाना धमps बिप बिनरनतराधययनशीलता एवासमिसत | अत अह शिचनतयामिम यत ाल सवाधयायधमHसय पालनन सवमात ndashबिपत ndash गरणा मसतक गवqण गौरवोनमख करणीयम | उपरिर शिलखिखत ldquo यो मा पशयबित rdquo इतयाठिद गीताशलोक अममवारथS दयोतयबित यत भशिकतभावयकत भकत यरथा सवHतर ईशवरमव पशयबित तरथव छातरा सवजञानबिपपासा शममियत बिवदयाभयासन अजHन इव लकषयकायतता भवय इबित |

पङकज शिसनह 20012020 परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक

कनदरीय बिवदयालय करनाल गरगराम समभाग

PREFACE

I would like to thank our Principal Sri PSRINIVASA RAJU garu for his support and encouragement to prepare studentrsquos support study material in Sanskrit of class X

Based on the Principle-ldquoKnown to unknownrdquo this student support material is framed to help the students in rememberingthe facts and frame correct sentences based on some rules designed in the book

In this regard I followed CBSE syllabus and Exam pattern ndash 2020 It is an insight after a few years of experience to make the support material as per CBSE Question paper pattern In each question five points have been followed

1 Learning points and their explanation in simple brief and scientific manner2 Examples for explained points3 Some related questions for practice4 Answers to the given questions5 Some questions to practice on their own based on the explanation of learning

points Index has been prepared as per CBSE X ndash syllabus and Exam pattern ndash 2020 This part reflects the entire content very vividly

Lesson wise unsolved few questions based on question numbers 12गदयाश13पदयाश 14 नाटयाश 15 परशनबिनमाHणम 16 अनवय 17 घटनाकरमानसार-लखनम amp18 उशिचत-शबदारथz सह मलनम have been added

I hope this Sanskrit study support material for class X will be useful to the students for securing full marks

I thank DrCh Durga Rao TGT (Sanskrit) KV No1 Uppal Hyd for his timely suggestions in preparing this material and for his foreword and I also thank Mr

4

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Pankaj Singh TGT Sanskrit KV Karnal Gurugram region who prepared cover page and blessed students in his foreword and sent some text based practice questions

MrChVenkata RamaiahTGT (Sanskrit)

ठिदनाक - 20012020 KVNo 1 UPPAL Hyderabad Region

बिवषयसचीपाठयकरम C B S E परशनपतरपरारपम च |

खणड परशनसखया

बिवषय परशनपरकारा अका

पषट-सखयाा

क अपठि3त-अवोधनम 10 1 अपठि3त-गदयाश | 80ndash100 शबदपरिरमिमत |

भाषिकमndash कतH-बिकरयाचयनम कतH-बिकरया-अनविनवबित बिवशषण-बिवशषय-चयनम पयाHय-बिवलोमपद-चयनम |

I एकपदन उततरत IIपणHवाकयन उततरत III शीषHकमIV भाबिषक-कायHम

2 4 1 3

8

ख रचनातमक कायHम 15 2 पतरलखनम मञजषात पदाबिन

शिचतवा रिरकतसथानपरवितL 5

12 3 शिचतरवणHनम बिननधातमक 5 15 4 अनवाद ( बिहनदीआगलndashवाकयाना ससकतन अनवाद) पणHवाकयातमक 5 17

ग अनपरयकत-वयाकरणम 25 शमषी ndashबितीयभाग-पसतक-आधारिरतम 21

5 सनधिनधकायHमवयञजनसनधिनध - तगागम मोs नसवार

वगय-पररथमाकषराणाततीयवणq परिरवतHनम वगय-पररथमवणHसय ततीयवणq परिरवतHनम ( 2 )

बिवसगHसनधिनध - बिवसगHसय उतवम रतवम बिवसगHलोप बिवसगHसथान स श ष

( 2 )

लघततरातमका 4

21

6 समास - वाकयष समसतपदाना बिवगरह बिवगरहपदाना समास -

ततपरष - बिवभशिकत - 1 हवरीबिह - 1अवययीभाव -(अनउप सह बिनरपरबितयरथा ) - 1 न - 1

हबिवकलपातमका 4

24

7 परतयया -तजिता - मतप 3क तव तल - 3 सतरीपरतययौ ndash टाप ड़ीप - 1

हबिवककलपातमका 4 29

8 वाचयपरिरवतHनम ndashकवल लट लकार(कतHकमHबिकरया)-3

हबिवकलपातमका 3 31

9 समय - अकाना सथान शबदष समयलखनम

लघततरातमका 433

5

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(सामानय सपाद साधH पादोन ) - 4 10 अवययपदाबिनndash उचच च शव हय अदय अतर-ततर

यतर-कतर इदानीम अधना समपरबित सामपरतम यदा तदा कदा सहसा वरथा शन अबिप कत इतसतत यठिद-तरविहL |

लघततरातमका 3 35

11 सशोधनकायHमलिलLग-बिवभशिकत-वचन-लकार-परष-दषटया )

हबिवकलपातमका 3 36

घ पठि3त-अवोधनम 30 12 गदयाश

पठि3त-गदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकम कायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3 38

13 पदयाश पठि3त-पदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

39

14 नाटयाश पठि3त-नाटयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

40

15 परशनबिनमाHणम पणHवाकयातमका 4 4116 अनवय भावारथH पणHवाकयातमका 4 4317 घटनाकरमानसारम करथालखनम पणHवाकयातमका 4 4518 पयाHयमलनम बिवलोमपदाना मलनम

अरथवा वाकयष परयोग |( पा3ान आधतय लघततरातमका परशना )

लघततरातमका 3 46

पाठय ndashपसतकम ndashldquo शमषी ndash ससकत-पाठयपसतकम बितीय भाग (दशमशरणय) ( घ ndash खणडसय ( पठि3तावोधनम ) अभयासारथS कचन परशना अतर दतता )पा3सखया पा3नाम बिवषय पषटसखया

पररथम पा3 शशिचपयाHवरणम पदयातमक 48बितीय पा3 जिHलवती चमप 48ततीय पा3 वयायाम सवHदा पथय पदयातमक 50चतरथH पा3 शिशशलालनम नाटयाश 50पञचम पा3 जननी तलयवतसला गदयातमक 51षषठ पा3 सभाबिषताबिन पदयातमक 51सपतम पा3 सौहादS परकत शोभा नाटयाश 52अषटम पा3 बिवशिचतर साकषी गदयातमक 52नवम पा3 सकतय पदयातमक 54दशम पा3 भकमपबिवभीबिषका गदयातमक 54एकादश पा3 पराणभयोs बिप बिपरय सहत नाटयातमक 54ादश पा3 अनयोकत पदयातमक 55

कनदरीय बिवदयालय न ndash 1 उपपल हदरााद ndash 39 |ककषा - दशमी | अका - 80 |बिवषय - ससकतम | समय - घणटातरयम |

6

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

CBSEndash 2019 - 2020 परारप-परशनपतर-आधारण परीकषाय पाठय-सामगरी |परशनपतरसवरपम - खणड - क अपठि3त-अवोधनम 10 अका

खणड - ख रचनातमककायHम 15 अकाखणड - ग अनपरयकतवयाकरणम 25 अका खणड - घ पठि3त-अवोधनम 30 अका

एतसमिसमन परशनपतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय परशनवाचक-पदानाम लिलLग बिवभशिकत वचन आधारण एव उततरलखन करथ सरल भवतीबित ससकतसय साकबितकतवाधारण जञात परयतनम कमH | परतयकसमिसमन परशन सरल-उततर-लखनाय आवशयकतानसारम C B S E ारा बिनधाHरिरत-पाठयबिनदना अवगमनाय सामानय ndash शबदरप धातरप अवययपद परतयानतपदादीनाम सरलरपण बिववरणम दततम |अधययन-सहायक-सामगरीम कथ अवगनतवय पठनीय च समपरणपरशनपतर परतयकसमिमन परशन ए करम एव आधत -

1 परशनसय पाठयबिनदना बिववरणम |किकL किकL प3नीयम इबित बिवषयाधारण बिकरयत |2 बिववरणानसारम उदाहरणाबिन |3 अभयासारथS परशना |4 उततराणिण |5 परीकषाय अभयासपरशना |

क ndash खणड ( अपठिठत ndash अवबोधनम ) ndash 10 Q1 अधोलि3खिखत -अनचछद पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण लि3खत -

अनचछद I एकपदन उततरत - ( कव3 परशनदवयम ) 1 x 2 = 2

अतर उततरलखनाय अधोशिलखिखत-पाठयबिनदन समरत |पाठयषिबनदना षिववररणम -

अपठिठतndashगदयाशndash जञानाय पठनसमय एव कत- कम - अनयकारकषिवभलिB उपपद ndash

षिवभलिB षिवशषय-षिवशरण समानाथकपद षिव3ोमपद अवयय परतययानत षिकरया पदानाम अनवाद

कररणीय |अनया दषटया गदयाश-अवबोधाय किक कररणीयम अतर त शबदरपारणाम धातरपारणाम उपयB-अनयपदानाम जञानरण एव भवषित |गदयाशndashआधारिरतndash परशनाना शदधोततर3खनाय परशनवाचक - पदानाम अभयास कररणीय |पशयाम तावत -

I एकपदन उततरत - 1 असमिसमन परशन परशनवाचकपदम बिकम इबित पररथम शिचनतयनत |2 परशन अनयपदाबिन अनचछदसय कसमिसमन वाकय सनविनत इबित अवगचछनत | तसमिसमन वाकय परशनवाचकपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम यत पदम असमिसततदव उततरम भवबित |3 परशन-वाचक-पदाबिन कबित बिवधाबिन परकारष रपष भवनविनत इबित पशयनतकण3सथीकरणञचकवHनत |

क) षिकमndashपललिO3गशबदरपाणिरण - बिवभशिकतएकवचनम बिवचनम हवचनमपररथमा क कौ क बितीया क कौ कानततीया कन काभयाम क चतरथ कसम काभयाम कभय पञचमी कसमात काभयाम कभयषषठी कसय कयो कषाम सपतमी कसमिसमन कयो कष

षिकम- नपसकलि3ग-रपाणिरण - पररथमा बिकम क काबिन बितीया बिकम क काबिनततीयात रपाणिण ldquoषिकमrdquo ndashपललिO3ग-शबदरपाणिण इव भवनविनत |

षिकम ndash तरीलि3ग-शबदरपाणिरण- पररथमा का क का

7

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 4: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

धनयवादान जञापयामिम | असया सामगरया मखपतरसय बिनमाHण मया कतमसमिसत | मखपतर अबिकत सभाबिषत बिवशषरपण ालाना कत एव योजिजतम असमिसत |मलसभाबिषतम असमिसत महाभारतसय शलयपवHणिण यरथाबिह -

ldquo न हायननH पशिलत न बिवततन न नधणिभ |ऋषयशचबिकरर धमS योs नचान स नो महान ||

ऋबिषपरोकत परमपरापरापत अनचान सनातन धमH एव असमाक महान असमिसत | यशच बिनरनतराभयासन अधययननव परापत शकय |यतोबिह ालाना धमps बिप बिनरनतराधययनशीलता एवासमिसत | अत अह शिचनतयामिम यत ाल सवाधयायधमHसय पालनन सवमात ndashबिपत ndash गरणा मसतक गवqण गौरवोनमख करणीयम | उपरिर शिलखिखत ldquo यो मा पशयबित rdquo इतयाठिद गीताशलोक अममवारथS दयोतयबित यत भशिकतभावयकत भकत यरथा सवHतर ईशवरमव पशयबित तरथव छातरा सवजञानबिपपासा शममियत बिवदयाभयासन अजHन इव लकषयकायतता भवय इबित |

पङकज शिसनह 20012020 परशिशणिकषत-सनातक-शिशकषक

कनदरीय बिवदयालय करनाल गरगराम समभाग

PREFACE

I would like to thank our Principal Sri PSRINIVASA RAJU garu for his support and encouragement to prepare studentrsquos support study material in Sanskrit of class X

Based on the Principle-ldquoKnown to unknownrdquo this student support material is framed to help the students in rememberingthe facts and frame correct sentences based on some rules designed in the book

In this regard I followed CBSE syllabus and Exam pattern ndash 2020 It is an insight after a few years of experience to make the support material as per CBSE Question paper pattern In each question five points have been followed

1 Learning points and their explanation in simple brief and scientific manner2 Examples for explained points3 Some related questions for practice4 Answers to the given questions5 Some questions to practice on their own based on the explanation of learning

points Index has been prepared as per CBSE X ndash syllabus and Exam pattern ndash 2020 This part reflects the entire content very vividly

Lesson wise unsolved few questions based on question numbers 12गदयाश13पदयाश 14 नाटयाश 15 परशनबिनमाHणम 16 अनवय 17 घटनाकरमानसार-लखनम amp18 उशिचत-शबदारथz सह मलनम have been added

I hope this Sanskrit study support material for class X will be useful to the students for securing full marks

I thank DrCh Durga Rao TGT (Sanskrit) KV No1 Uppal Hyd for his timely suggestions in preparing this material and for his foreword and I also thank Mr

4

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Pankaj Singh TGT Sanskrit KV Karnal Gurugram region who prepared cover page and blessed students in his foreword and sent some text based practice questions

MrChVenkata RamaiahTGT (Sanskrit)

ठिदनाक - 20012020 KVNo 1 UPPAL Hyderabad Region

बिवषयसचीपाठयकरम C B S E परशनपतरपरारपम च |

खणड परशनसखया

बिवषय परशनपरकारा अका

पषट-सखयाा

क अपठि3त-अवोधनम 10 1 अपठि3त-गदयाश | 80ndash100 शबदपरिरमिमत |

भाषिकमndash कतH-बिकरयाचयनम कतH-बिकरया-अनविनवबित बिवशषण-बिवशषय-चयनम पयाHय-बिवलोमपद-चयनम |

I एकपदन उततरत IIपणHवाकयन उततरत III शीषHकमIV भाबिषक-कायHम

2 4 1 3

8

ख रचनातमक कायHम 15 2 पतरलखनम मञजषात पदाबिन

शिचतवा रिरकतसथानपरवितL 5

12 3 शिचतरवणHनम बिननधातमक 5 15 4 अनवाद ( बिहनदीआगलndashवाकयाना ससकतन अनवाद) पणHवाकयातमक 5 17

ग अनपरयकत-वयाकरणम 25 शमषी ndashबितीयभाग-पसतक-आधारिरतम 21

5 सनधिनधकायHमवयञजनसनधिनध - तगागम मोs नसवार

वगय-पररथमाकषराणाततीयवणq परिरवतHनम वगय-पररथमवणHसय ततीयवणq परिरवतHनम ( 2 )

बिवसगHसनधिनध - बिवसगHसय उतवम रतवम बिवसगHलोप बिवसगHसथान स श ष

( 2 )

लघततरातमका 4

21

6 समास - वाकयष समसतपदाना बिवगरह बिवगरहपदाना समास -

ततपरष - बिवभशिकत - 1 हवरीबिह - 1अवययीभाव -(अनउप सह बिनरपरबितयरथा ) - 1 न - 1

हबिवकलपातमका 4

24

7 परतयया -तजिता - मतप 3क तव तल - 3 सतरीपरतययौ ndash टाप ड़ीप - 1

हबिवककलपातमका 4 29

8 वाचयपरिरवतHनम ndashकवल लट लकार(कतHकमHबिकरया)-3

हबिवकलपातमका 3 31

9 समय - अकाना सथान शबदष समयलखनम

लघततरातमका 433

5

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(सामानय सपाद साधH पादोन ) - 4 10 अवययपदाबिनndash उचच च शव हय अदय अतर-ततर

यतर-कतर इदानीम अधना समपरबित सामपरतम यदा तदा कदा सहसा वरथा शन अबिप कत इतसतत यठिद-तरविहL |

लघततरातमका 3 35

11 सशोधनकायHमलिलLग-बिवभशिकत-वचन-लकार-परष-दषटया )

हबिवकलपातमका 3 36

घ पठि3त-अवोधनम 30 12 गदयाश

पठि3त-गदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकम कायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3 38

13 पदयाश पठि3त-पदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

39

14 नाटयाश पठि3त-नाटयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

40

15 परशनबिनमाHणम पणHवाकयातमका 4 4116 अनवय भावारथH पणHवाकयातमका 4 4317 घटनाकरमानसारम करथालखनम पणHवाकयातमका 4 4518 पयाHयमलनम बिवलोमपदाना मलनम

अरथवा वाकयष परयोग |( पा3ान आधतय लघततरातमका परशना )

लघततरातमका 3 46

पाठय ndashपसतकम ndashldquo शमषी ndash ससकत-पाठयपसतकम बितीय भाग (दशमशरणय) ( घ ndash खणडसय ( पठि3तावोधनम ) अभयासारथS कचन परशना अतर दतता )पा3सखया पा3नाम बिवषय पषटसखया

पररथम पा3 शशिचपयाHवरणम पदयातमक 48बितीय पा3 जिHलवती चमप 48ततीय पा3 वयायाम सवHदा पथय पदयातमक 50चतरथH पा3 शिशशलालनम नाटयाश 50पञचम पा3 जननी तलयवतसला गदयातमक 51षषठ पा3 सभाबिषताबिन पदयातमक 51सपतम पा3 सौहादS परकत शोभा नाटयाश 52अषटम पा3 बिवशिचतर साकषी गदयातमक 52नवम पा3 सकतय पदयातमक 54दशम पा3 भकमपबिवभीबिषका गदयातमक 54एकादश पा3 पराणभयोs बिप बिपरय सहत नाटयातमक 54ादश पा3 अनयोकत पदयातमक 55

कनदरीय बिवदयालय न ndash 1 उपपल हदरााद ndash 39 |ककषा - दशमी | अका - 80 |बिवषय - ससकतम | समय - घणटातरयम |

6

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

CBSEndash 2019 - 2020 परारप-परशनपतर-आधारण परीकषाय पाठय-सामगरी |परशनपतरसवरपम - खणड - क अपठि3त-अवोधनम 10 अका

खणड - ख रचनातमककायHम 15 अकाखणड - ग अनपरयकतवयाकरणम 25 अका खणड - घ पठि3त-अवोधनम 30 अका

एतसमिसमन परशनपतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय परशनवाचक-पदानाम लिलLग बिवभशिकत वचन आधारण एव उततरलखन करथ सरल भवतीबित ससकतसय साकबितकतवाधारण जञात परयतनम कमH | परतयकसमिसमन परशन सरल-उततर-लखनाय आवशयकतानसारम C B S E ारा बिनधाHरिरत-पाठयबिनदना अवगमनाय सामानय ndash शबदरप धातरप अवययपद परतयानतपदादीनाम सरलरपण बिववरणम दततम |अधययन-सहायक-सामगरीम कथ अवगनतवय पठनीय च समपरणपरशनपतर परतयकसमिमन परशन ए करम एव आधत -

1 परशनसय पाठयबिनदना बिववरणम |किकL किकL प3नीयम इबित बिवषयाधारण बिकरयत |2 बिववरणानसारम उदाहरणाबिन |3 अभयासारथS परशना |4 उततराणिण |5 परीकषाय अभयासपरशना |

क ndash खणड ( अपठिठत ndash अवबोधनम ) ndash 10 Q1 अधोलि3खिखत -अनचछद पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण लि3खत -

अनचछद I एकपदन उततरत - ( कव3 परशनदवयम ) 1 x 2 = 2

अतर उततरलखनाय अधोशिलखिखत-पाठयबिनदन समरत |पाठयषिबनदना षिववररणम -

अपठिठतndashगदयाशndash जञानाय पठनसमय एव कत- कम - अनयकारकषिवभलिB उपपद ndash

षिवभलिB षिवशषय-षिवशरण समानाथकपद षिव3ोमपद अवयय परतययानत षिकरया पदानाम अनवाद

कररणीय |अनया दषटया गदयाश-अवबोधाय किक कररणीयम अतर त शबदरपारणाम धातरपारणाम उपयB-अनयपदानाम जञानरण एव भवषित |गदयाशndashआधारिरतndash परशनाना शदधोततर3खनाय परशनवाचक - पदानाम अभयास कररणीय |पशयाम तावत -

I एकपदन उततरत - 1 असमिसमन परशन परशनवाचकपदम बिकम इबित पररथम शिचनतयनत |2 परशन अनयपदाबिन अनचछदसय कसमिसमन वाकय सनविनत इबित अवगचछनत | तसमिसमन वाकय परशनवाचकपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम यत पदम असमिसततदव उततरम भवबित |3 परशन-वाचक-पदाबिन कबित बिवधाबिन परकारष रपष भवनविनत इबित पशयनतकण3सथीकरणञचकवHनत |

क) षिकमndashपललिO3गशबदरपाणिरण - बिवभशिकतएकवचनम बिवचनम हवचनमपररथमा क कौ क बितीया क कौ कानततीया कन काभयाम क चतरथ कसम काभयाम कभय पञचमी कसमात काभयाम कभयषषठी कसय कयो कषाम सपतमी कसमिसमन कयो कष

षिकम- नपसकलि3ग-रपाणिरण - पररथमा बिकम क काबिन बितीया बिकम क काबिनततीयात रपाणिण ldquoषिकमrdquo ndashपललिO3ग-शबदरपाणिण इव भवनविनत |

षिकम ndash तरीलि3ग-शबदरपाणिरण- पररथमा का क का

7

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 5: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Pankaj Singh TGT Sanskrit KV Karnal Gurugram region who prepared cover page and blessed students in his foreword and sent some text based practice questions

MrChVenkata RamaiahTGT (Sanskrit)

ठिदनाक - 20012020 KVNo 1 UPPAL Hyderabad Region

बिवषयसचीपाठयकरम C B S E परशनपतरपरारपम च |

खणड परशनसखया

बिवषय परशनपरकारा अका

पषट-सखयाा

क अपठि3त-अवोधनम 10 1 अपठि3त-गदयाश | 80ndash100 शबदपरिरमिमत |

भाषिकमndash कतH-बिकरयाचयनम कतH-बिकरया-अनविनवबित बिवशषण-बिवशषय-चयनम पयाHय-बिवलोमपद-चयनम |

I एकपदन उततरत IIपणHवाकयन उततरत III शीषHकमIV भाबिषक-कायHम

2 4 1 3

8

ख रचनातमक कायHम 15 2 पतरलखनम मञजषात पदाबिन

शिचतवा रिरकतसथानपरवितL 5

12 3 शिचतरवणHनम बिननधातमक 5 15 4 अनवाद ( बिहनदीआगलndashवाकयाना ससकतन अनवाद) पणHवाकयातमक 5 17

ग अनपरयकत-वयाकरणम 25 शमषी ndashबितीयभाग-पसतक-आधारिरतम 21

5 सनधिनधकायHमवयञजनसनधिनध - तगागम मोs नसवार

वगय-पररथमाकषराणाततीयवणq परिरवतHनम वगय-पररथमवणHसय ततीयवणq परिरवतHनम ( 2 )

बिवसगHसनधिनध - बिवसगHसय उतवम रतवम बिवसगHलोप बिवसगHसथान स श ष

( 2 )

लघततरातमका 4

21

6 समास - वाकयष समसतपदाना बिवगरह बिवगरहपदाना समास -

ततपरष - बिवभशिकत - 1 हवरीबिह - 1अवययीभाव -(अनउप सह बिनरपरबितयरथा ) - 1 न - 1

हबिवकलपातमका 4

24

7 परतयया -तजिता - मतप 3क तव तल - 3 सतरीपरतययौ ndash टाप ड़ीप - 1

हबिवककलपातमका 4 29

8 वाचयपरिरवतHनम ndashकवल लट लकार(कतHकमHबिकरया)-3

हबिवकलपातमका 3 31

9 समय - अकाना सथान शबदष समयलखनम

लघततरातमका 433

5

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(सामानय सपाद साधH पादोन ) - 4 10 अवययपदाबिनndash उचच च शव हय अदय अतर-ततर

यतर-कतर इदानीम अधना समपरबित सामपरतम यदा तदा कदा सहसा वरथा शन अबिप कत इतसतत यठिद-तरविहL |

लघततरातमका 3 35

11 सशोधनकायHमलिलLग-बिवभशिकत-वचन-लकार-परष-दषटया )

हबिवकलपातमका 3 36

घ पठि3त-अवोधनम 30 12 गदयाश

पठि3त-गदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकम कायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3 38

13 पदयाश पठि3त-पदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

39

14 नाटयाश पठि3त-नाटयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

40

15 परशनबिनमाHणम पणHवाकयातमका 4 4116 अनवय भावारथH पणHवाकयातमका 4 4317 घटनाकरमानसारम करथालखनम पणHवाकयातमका 4 4518 पयाHयमलनम बिवलोमपदाना मलनम

अरथवा वाकयष परयोग |( पा3ान आधतय लघततरातमका परशना )

लघततरातमका 3 46

पाठय ndashपसतकम ndashldquo शमषी ndash ससकत-पाठयपसतकम बितीय भाग (दशमशरणय) ( घ ndash खणडसय ( पठि3तावोधनम ) अभयासारथS कचन परशना अतर दतता )पा3सखया पा3नाम बिवषय पषटसखया

पररथम पा3 शशिचपयाHवरणम पदयातमक 48बितीय पा3 जिHलवती चमप 48ततीय पा3 वयायाम सवHदा पथय पदयातमक 50चतरथH पा3 शिशशलालनम नाटयाश 50पञचम पा3 जननी तलयवतसला गदयातमक 51षषठ पा3 सभाबिषताबिन पदयातमक 51सपतम पा3 सौहादS परकत शोभा नाटयाश 52अषटम पा3 बिवशिचतर साकषी गदयातमक 52नवम पा3 सकतय पदयातमक 54दशम पा3 भकमपबिवभीबिषका गदयातमक 54एकादश पा3 पराणभयोs बिप बिपरय सहत नाटयातमक 54ादश पा3 अनयोकत पदयातमक 55

कनदरीय बिवदयालय न ndash 1 उपपल हदरााद ndash 39 |ककषा - दशमी | अका - 80 |बिवषय - ससकतम | समय - घणटातरयम |

6

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

CBSEndash 2019 - 2020 परारप-परशनपतर-आधारण परीकषाय पाठय-सामगरी |परशनपतरसवरपम - खणड - क अपठि3त-अवोधनम 10 अका

खणड - ख रचनातमककायHम 15 अकाखणड - ग अनपरयकतवयाकरणम 25 अका खणड - घ पठि3त-अवोधनम 30 अका

एतसमिसमन परशनपतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय परशनवाचक-पदानाम लिलLग बिवभशिकत वचन आधारण एव उततरलखन करथ सरल भवतीबित ससकतसय साकबितकतवाधारण जञात परयतनम कमH | परतयकसमिसमन परशन सरल-उततर-लखनाय आवशयकतानसारम C B S E ारा बिनधाHरिरत-पाठयबिनदना अवगमनाय सामानय ndash शबदरप धातरप अवययपद परतयानतपदादीनाम सरलरपण बिववरणम दततम |अधययन-सहायक-सामगरीम कथ अवगनतवय पठनीय च समपरणपरशनपतर परतयकसमिमन परशन ए करम एव आधत -

1 परशनसय पाठयबिनदना बिववरणम |किकL किकL प3नीयम इबित बिवषयाधारण बिकरयत |2 बिववरणानसारम उदाहरणाबिन |3 अभयासारथS परशना |4 उततराणिण |5 परीकषाय अभयासपरशना |

क ndash खणड ( अपठिठत ndash अवबोधनम ) ndash 10 Q1 अधोलि3खिखत -अनचछद पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण लि3खत -

अनचछद I एकपदन उततरत - ( कव3 परशनदवयम ) 1 x 2 = 2

अतर उततरलखनाय अधोशिलखिखत-पाठयबिनदन समरत |पाठयषिबनदना षिववररणम -

अपठिठतndashगदयाशndash जञानाय पठनसमय एव कत- कम - अनयकारकषिवभलिB उपपद ndash

षिवभलिB षिवशषय-षिवशरण समानाथकपद षिव3ोमपद अवयय परतययानत षिकरया पदानाम अनवाद

कररणीय |अनया दषटया गदयाश-अवबोधाय किक कररणीयम अतर त शबदरपारणाम धातरपारणाम उपयB-अनयपदानाम जञानरण एव भवषित |गदयाशndashआधारिरतndash परशनाना शदधोततर3खनाय परशनवाचक - पदानाम अभयास कररणीय |पशयाम तावत -

I एकपदन उततरत - 1 असमिसमन परशन परशनवाचकपदम बिकम इबित पररथम शिचनतयनत |2 परशन अनयपदाबिन अनचछदसय कसमिसमन वाकय सनविनत इबित अवगचछनत | तसमिसमन वाकय परशनवाचकपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम यत पदम असमिसततदव उततरम भवबित |3 परशन-वाचक-पदाबिन कबित बिवधाबिन परकारष रपष भवनविनत इबित पशयनतकण3सथीकरणञचकवHनत |

क) षिकमndashपललिO3गशबदरपाणिरण - बिवभशिकतएकवचनम बिवचनम हवचनमपररथमा क कौ क बितीया क कौ कानततीया कन काभयाम क चतरथ कसम काभयाम कभय पञचमी कसमात काभयाम कभयषषठी कसय कयो कषाम सपतमी कसमिसमन कयो कष

षिकम- नपसकलि3ग-रपाणिरण - पररथमा बिकम क काबिन बितीया बिकम क काबिनततीयात रपाणिण ldquoषिकमrdquo ndashपललिO3ग-शबदरपाणिण इव भवनविनत |

षिकम ndash तरीलि3ग-शबदरपाणिरण- पररथमा का क का

7

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 6: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(सामानय सपाद साधH पादोन ) - 4 10 अवययपदाबिनndash उचच च शव हय अदय अतर-ततर

यतर-कतर इदानीम अधना समपरबित सामपरतम यदा तदा कदा सहसा वरथा शन अबिप कत इतसतत यठिद-तरविहL |

लघततरातमका 3 35

11 सशोधनकायHमलिलLग-बिवभशिकत-वचन-लकार-परष-दषटया )

हबिवकलपातमका 3 36

घ पठि3त-अवोधनम 30 12 गदयाश

पठि3त-गदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकम कायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3 38

13 पदयाश पठि3त-पदयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

39

14 नाटयाश पठि3त-नाटयाशम अमिधकतय अवोधनातमकमकायHम |

I एकपदन उततरत II पणHवाकयन उततरत III भाबिषक-कायHम

1 1 3

40

15 परशनबिनमाHणम पणHवाकयातमका 4 4116 अनवय भावारथH पणHवाकयातमका 4 4317 घटनाकरमानसारम करथालखनम पणHवाकयातमका 4 4518 पयाHयमलनम बिवलोमपदाना मलनम

अरथवा वाकयष परयोग |( पा3ान आधतय लघततरातमका परशना )

लघततरातमका 3 46

पाठय ndashपसतकम ndashldquo शमषी ndash ससकत-पाठयपसतकम बितीय भाग (दशमशरणय) ( घ ndash खणडसय ( पठि3तावोधनम ) अभयासारथS कचन परशना अतर दतता )पा3सखया पा3नाम बिवषय पषटसखया

पररथम पा3 शशिचपयाHवरणम पदयातमक 48बितीय पा3 जिHलवती चमप 48ततीय पा3 वयायाम सवHदा पथय पदयातमक 50चतरथH पा3 शिशशलालनम नाटयाश 50पञचम पा3 जननी तलयवतसला गदयातमक 51षषठ पा3 सभाबिषताबिन पदयातमक 51सपतम पा3 सौहादS परकत शोभा नाटयाश 52अषटम पा3 बिवशिचतर साकषी गदयातमक 52नवम पा3 सकतय पदयातमक 54दशम पा3 भकमपबिवभीबिषका गदयातमक 54एकादश पा3 पराणभयोs बिप बिपरय सहत नाटयातमक 54ादश पा3 अनयोकत पदयातमक 55

कनदरीय बिवदयालय न ndash 1 उपपल हदरााद ndash 39 |ककषा - दशमी | अका - 80 |बिवषय - ससकतम | समय - घणटातरयम |

6

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

CBSEndash 2019 - 2020 परारप-परशनपतर-आधारण परीकषाय पाठय-सामगरी |परशनपतरसवरपम - खणड - क अपठि3त-अवोधनम 10 अका

खणड - ख रचनातमककायHम 15 अकाखणड - ग अनपरयकतवयाकरणम 25 अका खणड - घ पठि3त-अवोधनम 30 अका

एतसमिसमन परशनपतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय परशनवाचक-पदानाम लिलLग बिवभशिकत वचन आधारण एव उततरलखन करथ सरल भवतीबित ससकतसय साकबितकतवाधारण जञात परयतनम कमH | परतयकसमिसमन परशन सरल-उततर-लखनाय आवशयकतानसारम C B S E ारा बिनधाHरिरत-पाठयबिनदना अवगमनाय सामानय ndash शबदरप धातरप अवययपद परतयानतपदादीनाम सरलरपण बिववरणम दततम |अधययन-सहायक-सामगरीम कथ अवगनतवय पठनीय च समपरणपरशनपतर परतयकसमिमन परशन ए करम एव आधत -

1 परशनसय पाठयबिनदना बिववरणम |किकL किकL प3नीयम इबित बिवषयाधारण बिकरयत |2 बिववरणानसारम उदाहरणाबिन |3 अभयासारथS परशना |4 उततराणिण |5 परीकषाय अभयासपरशना |

क ndash खणड ( अपठिठत ndash अवबोधनम ) ndash 10 Q1 अधोलि3खिखत -अनचछद पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण लि3खत -

अनचछद I एकपदन उततरत - ( कव3 परशनदवयम ) 1 x 2 = 2

अतर उततरलखनाय अधोशिलखिखत-पाठयबिनदन समरत |पाठयषिबनदना षिववररणम -

अपठिठतndashगदयाशndash जञानाय पठनसमय एव कत- कम - अनयकारकषिवभलिB उपपद ndash

षिवभलिB षिवशषय-षिवशरण समानाथकपद षिव3ोमपद अवयय परतययानत षिकरया पदानाम अनवाद

कररणीय |अनया दषटया गदयाश-अवबोधाय किक कररणीयम अतर त शबदरपारणाम धातरपारणाम उपयB-अनयपदानाम जञानरण एव भवषित |गदयाशndashआधारिरतndash परशनाना शदधोततर3खनाय परशनवाचक - पदानाम अभयास कररणीय |पशयाम तावत -

I एकपदन उततरत - 1 असमिसमन परशन परशनवाचकपदम बिकम इबित पररथम शिचनतयनत |2 परशन अनयपदाबिन अनचछदसय कसमिसमन वाकय सनविनत इबित अवगचछनत | तसमिसमन वाकय परशनवाचकपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम यत पदम असमिसततदव उततरम भवबित |3 परशन-वाचक-पदाबिन कबित बिवधाबिन परकारष रपष भवनविनत इबित पशयनतकण3सथीकरणञचकवHनत |

क) षिकमndashपललिO3गशबदरपाणिरण - बिवभशिकतएकवचनम बिवचनम हवचनमपररथमा क कौ क बितीया क कौ कानततीया कन काभयाम क चतरथ कसम काभयाम कभय पञचमी कसमात काभयाम कभयषषठी कसय कयो कषाम सपतमी कसमिसमन कयो कष

षिकम- नपसकलि3ग-रपाणिरण - पररथमा बिकम क काबिन बितीया बिकम क काबिनततीयात रपाणिण ldquoषिकमrdquo ndashपललिO3ग-शबदरपाणिण इव भवनविनत |

षिकम ndash तरीलि3ग-शबदरपाणिरण- पररथमा का क का

7

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 7: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

CBSEndash 2019 - 2020 परारप-परशनपतर-आधारण परीकषाय पाठय-सामगरी |परशनपतरसवरपम - खणड - क अपठि3त-अवोधनम 10 अका

खणड - ख रचनातमककायHम 15 अकाखणड - ग अनपरयकतवयाकरणम 25 अका खणड - घ पठि3त-अवोधनम 30 अका

एतसमिसमन परशनपतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय परशनवाचक-पदानाम लिलLग बिवभशिकत वचन आधारण एव उततरलखन करथ सरल भवतीबित ससकतसय साकबितकतवाधारण जञात परयतनम कमH | परतयकसमिसमन परशन सरल-उततर-लखनाय आवशयकतानसारम C B S E ारा बिनधाHरिरत-पाठयबिनदना अवगमनाय सामानय ndash शबदरप धातरप अवययपद परतयानतपदादीनाम सरलरपण बिववरणम दततम |अधययन-सहायक-सामगरीम कथ अवगनतवय पठनीय च समपरणपरशनपतर परतयकसमिमन परशन ए करम एव आधत -

1 परशनसय पाठयबिनदना बिववरणम |किकL किकL प3नीयम इबित बिवषयाधारण बिकरयत |2 बिववरणानसारम उदाहरणाबिन |3 अभयासारथS परशना |4 उततराणिण |5 परीकषाय अभयासपरशना |

क ndash खणड ( अपठिठत ndash अवबोधनम ) ndash 10 Q1 अधोलि3खिखत -अनचछद पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण लि3खत -

अनचछद I एकपदन उततरत - ( कव3 परशनदवयम ) 1 x 2 = 2

अतर उततरलखनाय अधोशिलखिखत-पाठयबिनदन समरत |पाठयषिबनदना षिववररणम -

अपठिठतndashगदयाशndash जञानाय पठनसमय एव कत- कम - अनयकारकषिवभलिB उपपद ndash

षिवभलिB षिवशषय-षिवशरण समानाथकपद षिव3ोमपद अवयय परतययानत षिकरया पदानाम अनवाद

कररणीय |अनया दषटया गदयाश-अवबोधाय किक कररणीयम अतर त शबदरपारणाम धातरपारणाम उपयB-अनयपदानाम जञानरण एव भवषित |गदयाशndashआधारिरतndash परशनाना शदधोततर3खनाय परशनवाचक - पदानाम अभयास कररणीय |पशयाम तावत -

I एकपदन उततरत - 1 असमिसमन परशन परशनवाचकपदम बिकम इबित पररथम शिचनतयनत |2 परशन अनयपदाबिन अनचछदसय कसमिसमन वाकय सनविनत इबित अवगचछनत | तसमिसमन वाकय परशनवाचकपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम यत पदम असमिसततदव उततरम भवबित |3 परशन-वाचक-पदाबिन कबित बिवधाबिन परकारष रपष भवनविनत इबित पशयनतकण3सथीकरणञचकवHनत |

क) षिकमndashपललिO3गशबदरपाणिरण - बिवभशिकतएकवचनम बिवचनम हवचनमपररथमा क कौ क बितीया क कौ कानततीया कन काभयाम क चतरथ कसम काभयाम कभय पञचमी कसमात काभयाम कभयषषठी कसय कयो कषाम सपतमी कसमिसमन कयो कष

षिकम- नपसकलि3ग-रपाणिरण - पररथमा बिकम क काबिन बितीया बिकम क काबिनततीयात रपाणिण ldquoषिकमrdquo ndashपललिO3ग-शबदरपाणिण इव भवनविनत |

षिकम ndash तरीलि3ग-शबदरपाणिरण- पररथमा का क का

7

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 8: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बितीया का क का ततीया कया काभयाम काणिभ चतरथ कसय काभयाम काभय पञचमी कसया काभयाम काभयषषठी कसया कयो कासाम सपतमी कसयाम कयो कास

ख) कीदशndash परशनवाचकपदसय रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत | उततरम बिवशषणपद भवबित | पशयाम - ालकवत यरथा पररथमा कीदश कीदशौ कीदशा

यरथा - परिरशरमी छातर सफलता परापनोबित | कीदश छातर सफलता परापनोबित परिरशरमिमरणौछातरौ सफलता परापनत | कीदशौ छातरौ सफलता परापनतपरिरशरमिमरण छातरा सफलता परापनवनविनत | कीदशा छातरा सफलता परापनवनविनत

पषपवत यरथा पररथमा कीदशम कीदश कीदशाषिनयरथा - उदयान सनदराणिरण पषपाणिण शोभनत | उदयान कीदशाषिन पषपाणिण शोभनत

नदीवत यरथा पररथमा कीदशी कीदशयौ कीदशययरथा - बणिदधमती ाशिलका बिवचायH कायS करोबित |कीदशी ाशिलका बिवचायH कायS करोबित

ग) सपत-ककारा - अवययाबिन अरथH उततरम ( करथम भवबित )1) कतर = कहा सथलम ( बितीया सपतमी )( बिवदयालयम बिवदयालय ) 2) कत = कहा स पञचमी मलशबद +त ( बिवदयालयात बिवदयालयत )3) बिकमरथHम= कयो चतरथ मलशबद+अरथHम ( धनाय धनारथHम )4) कबित = बिकतन सखया 5) करथम = कसा ततीया बिवशषणपदम 6) कदा = क समय ( परात मास रातरौ )7) बिकम = कया एकसमिसमन पद वाकय

यरथा 1) छातर कतर प3बित - छातर षिवदया3य प3बित |छातर कतर गचछबित - छातर षिवदया3य गचछबित |

2) फलाबिन कत पतनविनत - फलाबिन वकषात वकषत पतनविनत |3) शरमिमक षिकमथम कायHम करोबित -शरमिमक धनाथम धनाय कायHम करोबित4) ककषाया कषित छातरा दशयनत - ककषाया पञचकितरशत छातरा दशयनत |5) ाहली इबित चलनशिचतरम कथम असमिसत - ाहली इबित चलनशिचतरम समयक असमिसत |

छातर कथ बिवदयालय आगचछबित - छातर कार - यानन बिवदयालय आगचछबित |6) कोबिकल कदा कजबित - कोबिकल वसनत वसनत-

का3कजबित |7) स किक शिचनतयबित - स ldquo इदानीम अह किक करोमिम rdquo इबित

शिचनतयबित |

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4

( उपरिर षिकम कीदश शबदरपाणिरण तथा सपत-ककारा दतता |ताम आधाररण उततराणिरण लि3खनत )

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1 ( अनचछदात षिवयाधारिरतम ldquoपरथमा rdquo ndashषिवभलिB पदम

ldquo षठी षिवभलिB तथा परथमा षिवभलिB rdquo ndash यBपद लि3खत )

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 भाषिक-कायम - यथा -

कतHपदम बिकरयापदम बिकम राम गचछबित | कतHपदम ndash राम बिकरया-गचछबित | बिवशषयपदम बिवशषणपदम बिकम सनदर वनम | बिवशषण-सनदर बिवशषय ndash वनम |समानारथHकपदम बिवलोमपादम बिकम सनतोष = आननद सखम x दखम |

भाषिक-परशनानाम उततर- 3खनाय परदतत परशन एव सहायकपद भवबित तदाधारण उततरलिलLग बिवभशिकत वचन अनसार परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखनत |

8

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 9: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Q अभयासाथम अनचछद - यदयबिप असमिसमन ससार हबिन वसतबिन सनविनत पर बिवदया एव सवHशरषट धनम असमिसत | बिवदयया मानव

बिवनयशील भवबित | बिवनयात असौ पातरता परापनोबित पातरतवात स धन परापनोबित | धनाद धमS कतवा एव स सख लभत | सपरबितमिषठत कल समतपनन रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद बिवदयया हीन भवबित तदा समाज स सममान न परापनोबित | बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमन समाजसय च उतथान करोबित लोक धनकीरतितLच परापनोबित |

बिवदया मानवसय मातव रकषा करोबित बिपतव बिहत बिनयोजयबित | बिवदया वसतत कलपलताबिवदयत |अनयत धन वयय कत कषय परापनोबित पर बिवदयाधन वयय कत वधHत | अत सतयमव उकतम ndashldquo बिवदयाधन सवHधनपरधानम rdquo |I एकपदन उततरत - (कव3 परशनदवयम ) 1 x2=2

i मानव करथ बिवनयशील भवबित ii मानव कसमात पातरता परापनोबित iii बिवदयाधन करथ वधHत

II परणवाकयन उततरत ndash ( कव3 परशनदवयम )2x2=4i मानव बिवदयया कयो उतथान करोबित ii मानव कदा सममान न परापनोबित iii बिवदया बिपतव किकL करोबित

III अय अनचछदय कत उलिचत शीक सकतन लि3खत ndash ( षिदवषितरशबदातमक-शीकम ) 1

IV यथाषिनदशम उततरत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3i अनचछद ldquo दखम rdquo इषित पदय षिव3ोमपद किक परयBम

क) धन ख) सख ग) कषय घ) पर ii ldquo 3भत rdquo इषित षिकरयापदय कतपद षिकम असमित

क) षिवनय ख) षिवदया ग) स घ) हीन iii ldquo षिवनयशी3 rdquo इषित षिवशरणपदय षिवशषयपद षिकम असमित

क) मानव ख) समतपनन ग) हीन घ) जन iv ldquo पातरता rdquo इतयसमिमन पद क परतयय परयB

क) तव ख) ठक ग) त3 घ) मतप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय -उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम सहायक ndashपदम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम |( सहायकपदम )

उततरम

I i कथ अवयय 0 0 0 षिवदयया मानव बिवनयशील भवबित |

षिवदयया

ii कमात षिकम प प एक षिवनयात असौ पातरता परापनोबित

षिवनयात

iii कथ अवयय 0 0 0 बिवदयाधन वयय कत वधHत

वयय कत

IIi कयो षिकम प षिदव बिवदयया एव स सवHबिवध जञान परापय आतमनसमाजय च उतथान करोबित

आतमनसमाजय च |

ii कदा अवयय 0 0 0 सपरबितमिषठत कल समतपनन

यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा

9

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 10: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

रपयौवनसमपनन जन अबिप यठिद षिवदयया हीन भवषित तदा समाज स सममान न परापनोबित |

|

iii किक अवयय 0 0 0 बिपतव षिहत षिनयोजयषित षिहत षिनयोजयषित|III षिकम शी

कमldquo षिवदयाधन सवधनपरधानम rdquo

ldquo षिवदयाधनम rdquo ldquo सवधनपरधानम rdquo

IVi षिकम षिव3ोम पदम

धनाद धमS कतवा एव स सख लभत

X सख

Ii षिकम कत पदम

धनाद धमS कतवा एव ससख लभत

Iii षिकम षिवशषय पदम

बिवदयया मानवबिवनयशील भवबित |

मानव

Iv क परतयय ldquo पातरता rdquo See QNo - 7 पातर + त3 (परतयय )

अभयासाय - अधोशिलखिखत अनचछद पठि3तवा परशनानाम उतराणिण शिलखत -

समयो बिह अनयषा वसतना अपकषया अमिधकः महतवपणH मलयवान च वतHत अनयाबिन बिवनषटाबिन पनरबिप लबध शकयनत पर समयो बिवनषटो न कनाबिप उपायन पनः परावतHमियत शकयत जनाः बिधा समयसय दरपयोग कवHनविनत - वयरथHयापनन अकायHकरणन च अनक जनाः कायHसमपादन समरथाH अबिप बिनररथHक समय यापयनविनत इतसतत भरमनविनत च |अपरयोजना भतवा गह - गह अटनविनत त त सवारथाHय न च परारथाHय बिक बिकञचिञचत कायS कवHनविनत न धमHम आचरनविनत न धनम उपाजHयनविनत तषाम जनम बिनररथHक भवबित भमिमरबिप एतादशाना बिननधिषकरयाणाम भार वोढ नचछबित ईदशा जना कसम अबिप न रोचनत न वा कणिशचत तभयः आशरयमव दातमिमचछाबित त यतर-ततर गचछनविनत ततः एव बिहनधिषकरयनत बिपतरौ अबिप एतादशान तनयान न अणिभननदत अतः असमाणिभ आलसय बिवहाय सवHदव समयसय सदपयोग कतHवय

I एकपदन उततरत- ( कवल परशनयम ) 1 x 2 = 2i) बिपतरौ एतादशान कान नाणिभननदत ii) का बिननधिषकरयाणाम भार वोढम नचछबित iii) जना बिनररथHक क यापयनविनत

II पणHवाकयन उतरत ndash ( कवल परशनयम ) 2 x 2 = 4i) अनयषा वसतनाम अपकषया समयः बिकमरथS अमिधकः महतवपणHः मलयवान च भवबित ii) कषा जनम बिनररथHक भवबित iii) असमाणिभ क कतHवय

III असय अनचछदसय कत उशिचत शीषHक शिलखत | 1 x 1 = 1

IV बिनदqशानसार परशनानाम उततराणिण परदतत-बिवकलपभय शिचतवा शिलखत 1 x 3 = 3 i) lsquoअनक जनाlsquoइतयतर बिवशषयपद बिकम

क) बिपतरौ ख) जना ग) अनक ii) lsquoसदपयोग lsquo इतयसय बिवलोमपद बिकम

क) उपयोग ख) आलसय ग) दरपयोग iii) lsquoपतरानlsquoइतयसय पयाHयपद गदयाशत शिचतवा शिलखत

क) जनान ख) तनयान ग) परारथाHय iv) lsquoअणिभननदतःlsquo इबित बिकरयापपदसय कतHपद बिकम

क) बिपतरौ कौ) अनक ग) जना

ख ndash खणड ( रचनातमकम कायम ) 15 Q2 पतर3खनम | मञजषात उशिचतम पदम शिचतवा पतर रिरकतसथानाबिन परयत ndash frac12x 10 = 5

10

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 11: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - पतरपररणाथम धयातवया षिवया पतरसय सवरपम - पतर रिरकतसथानपरवितL करथ करणीया मञजषाधारिरतपदाना अवोध एव परधान भवबित |पशयत -

मञजषाया दतताना पदाना लिलLग-बिवभशिकत-वचन-परष-अवयय-परतययानत पदाना अवोध बिवभाग भवत | अननतर पतर परदतत - रिरकतसथानष उततर- लखनाय अध परदतत - 16 सहायकबिवषयाणा जञाननमञजषात शम उततर शिचतवा शिलखत | परतयकसमिसमन वाकय रिरकतसथानात पवHम पर यत पद भवबित तत पदम एव उततरसय कत सहायकपद भवबित | तन सहायकपदाधारण मञजषात लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम शमततर शिचतवा शिलखत | वाकयाबिन कतH-वाचय कमHवाचय भवनविनत | अत तदनसारम एव मञजषातउततरपदसय चयनम लखन भवत |

पशयाम तावत अध 16 सहायकषिवया उततर3खन कथम उपकवनतिनतइषित - उदाहररणाषिन - रिरकतसथानसय बिवषय उततरम

1 क पतरम शिलखबित भवान क रमश सरश 2 कत शिलखबित हदराादत ठिदललीत काशीत चननत 3 क शिलखबित बिपतरम मिमतरम परधानाचायHम 4 करथम समोधयबित आदरणीया बिपतपादा बिपरय मिमतर रमश सरश 5 करथम नमसकारम करोबित सादरम परणामा सपरम नम नमो नम 6 करथ परारमभ बिकरयत अतर कशलम | ततरासत | तव पतरम परापतम | अह दशम-ककषाया

छातरअसमिसम |7 बिवषय-परसततीकरणम - ( अध वाकयष दतताबिन पदाबिन रिरकतसथानाबिन इबित शिचनतयनत |

एताबिन पदाबिन उततरपदाबिन सचयनविनत |)8 कतHपदम |9 बिकरयापदम |10 कमHपदम |11 बिवशषण-पदम |12 बिवशषय-पदम |13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन अवययपदाबिन परतययानत-पदाबिन ( गतवा आगतय ) |14 समानविपत | परणामा मातर नाम शभ भयात |15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी भबिगनी | भवत शिशषय मिमतरम सहत |16 लखकसय नाम बिकम रमश सरश

अभयासाथम एक पतरम - भवतः नाम शिश असमिसत भवतः बिवदयालय ससकत-नाटकसय परदशHन भबिवषयबित एतदरथS सवमिमतर सतयनारायणम परबित शिलखिखत बिनमनतरण-पतरम मञजषायाम परदतत-पदानाम सहायता परमियतवा शिलखत - frac12 x 10 = 5 नतनबिवदयापी3ः-(1) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip ठिदनाक बिपरय मिमतर सतयनारायण सपरम नम नववषHसय (2) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip अतर सवHगत कशलम भवान अबिप कशली इबित मनय असमाक बिवदयालयसय (3) नवववषHसय शभावसर भबिवषयबित ततर असमाक (4) ldquoरमणीया बिह समिषटरषाrdquo (5) इबित परदशHन भबिवषयबित अहम तसमिसमन नाटक मयरसय अणिभनय (6)|भवान तददशHनाय (7) आगचछत मम अबिप (8) भबिवषयबित सवqभय अगरजभय मम (9) helliphelliphelliphelliphelliphellip बिनवदयताम इबित भवतः मिमतरम(10)

मञजषा शिश शभकामना बितरशरत परणामान वारविषLकोतसव नाटकसय बिवदयालय उतसाहवधHनम करोमिम अतर |

उततराणिरण - उपरिर कलिथत 16 सहायकषिवया उततर-3खन कथम सहायका भवनतिनत इषित पशयाम -

11

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 12: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उपरिर पठि3त 16 सहायकबिवषयाणाम आधारण करथम उततरलखनम सरल भवतीबित पशयाम - सहायक-षिवया उततराणिरण

1 क पतरम शिलखबित भवान क 2 कत शिलखबित 1 बितरशरत 3 क शिलखबित helliphelliphelliphelliphellip 4 करथम समोधयबित helliphelliphelliphelliphelliphellip5 करथम नमसकारम करोबित helliphelliphelliphelliphelliphellip6 करथ परारमभ बिकरयत 2 शभकामना ( पररथमा बिवभशिकत ) 7 बिवषय-परसततीकरणम helliphelliphelliphelliphelliphellip8 कतHपदम 3 वारविषLकोतसव ( पररथमा बिवभशिकत )Clue ndashभबिवषयबित

7 भवान (पररथमा-बिव-एक) Clue-आगचछत 9 बिकरयापदम 6 करोमिम ( बिकरया-उततमपरष-एकवचनम)Clue-अहम 10 कमHपदम 8 उतसाहवधHनम ( बितीया-बिव-एक) 11 बिवशषण-पदम 12 बिवशषय-पदम 13 अनयपदाबिन - बिवभशिकतपदाबिन 4 बिवदयालय ( सपतमी बिवभशिकत) 5नाटकसय (षषठी बिवभशिकत )14 समानविपत | परणामा मातर नाम 9 परणामान ( बितीया-बिव-ह) 15 क शिलखबित | भवत पतर पतरी 16 लखकसय नाम बिकम 10 शिश

अनन सपषट भवबित यत मञजषाया पदाना - लिलLग-बिवभशिकत-परष-वचन-कतH-बिकरयाndashआठिद पदाना जञाननपतर रिरकतसथानपरवितL सरला भवबित इबित | अभयासन भवताम बिवशवास वधHत |अतर पतर एव रिरकतसथानसय वाकय एव सहायकपदाबिन ( Clue Words ) भवनविनत | मञजषापदानाम आधारण

रिरकतसथानसय वाकयClue Word मलनन उततर शम भवबित |

उततराणिरण - 1 बितरशरत ( See- 1 ) 2 शभकामना 3 वारविषLकोतसव 4 बिवदयालय 5 नाटकसय 6 करोमिम 7 भवान 8 उतसाहवधHनम 9 परणामान 10 शिश

अभयासाय पतरम -Qभवती कीरभिततL कोलकताया बिनवसबित | lsquo भाषा-सङगम rsquo इबित कायHकरमसय बिवषय वणHयनतया भवतया उतकलपरदशबिनवसनती सखी बिवमला परबित शिलखिखत पतर मञजषापरदततशबद परमियतवा पन शिलखत frac12 x 10 = 5 रकपरमकोलकतातबितशिरथ___________अमिय 1___________ शभाशसा अबिपकशशिलनी भवती सवqऽबिप परिरवारजना 2___________ कपया सखोपता सय इबित आशास सखिख असमाक बिवदयालय अधना lsquoभाषा सङगमrsquo इबित कायHकरम 3_____________ एष भारतसवHकारण 4________ परसारारथS परारबध अनन कायHकरमण छातरा ाकिवLशबित-सखयकाना भाषाणा जञानाजHन करिरषयनविनत असमाक बिवदयालयसय 5______________ वय परबितठिदन पञचवाकयाबिन वदाम अबिपच असमाणिभ बिवबिवधाना 6_______________ नतयसङगीताबिन परसतयनत सवqऽबिप कायHकरमा य-टय मधय 7_____________ सनविनत तषा अवलोकनन भवतया अबिप मनोरञजनन साक 8____________ भबिवषयबित असमिसमन बिवषय कपया 9_____________ बिनवदयत अनयत सवHगत कशलम सवqभय परणामा भवतया10______________कीरभिततL

मञजा- परारथHनासभाया भाषाणा बिवमल जञाबितभय भगवत जञानपरानविपत परदशाना सखी सरणिकषता परचलबित |

Q3 अधोदततम लिचतरम दषटवा मञजाया सहायतया च सकतन पञचवाकयाषिन लि3खत - 1 x 5= 5

12

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 13: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

पाठयषिबनदना षिववररणम - असमिसमन परशन धयातवया बिवषया - 1 शिचतर क का बिकम असमिसत कौ क क सत क का काबिन सनविनत उततरणिण - ालक ालकौ ालका वकष वकषौ वकषा पषपम पषप पषपाणिण

( एव शिचतर दशयमानाना पदाना पररथमाबिवभशिकत ndash रपाणिण (कतH पदाबिन ) शिलखनत )

2 शिचतर कताHर ( कतHपदाबिन पररथमाबिवभशिकत पदाबिन ) किकL किकL कवHनविनत ( ताबिन बिकरयापदाबिन भवनविनत )

उततराणिण - कतHपदसय वचनानसारम बिकरयापदाबिन शिलखनत | यरथा - करीडबित सनविनत बिवकसनविनत |एव कतH ndash बिकरयापदानाम जञान भवबित |

सरलवाकय ndash बिनमाHणारथHम कतH ndash बिकरयापदानाम जञान आवशयकम | पशयाम वाकयरचनाम -

वाकयमकतHपदम बिकरयापदम

ालक ालकौ ालका करीडबित त नविनत |इदानीम बिकरयापदसय आधारण परशना -

यरथा - ालक कतर करीडबित ालक उदयान करीडबित |ालक क सह करीडबित ालक मिम तर सह करीड बित |

3 एवमव ( See Q2 मञजषादतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-बिकरया-परष-आठिद पदाना जञानम आवशयकम )एव सदभाHनसारम परशनकरणन उततराणिण मिमलनविनत ( See ndashQ1 बिववरणम ) परतयकसमिसमन वाकय कतHपदसय ( 1 ) वचनानसारम बिकरयापदसय( k ) वचनम भवत |अतर सखया बिवभशिकतम सचयबित | यरथा - 1 ndash पररथमा-बिवभशिकतपदम इबित |अतर k बिकरयापदम सचयबित | यरथा - k ndash बिकरयापदम इबित |See ndashQ4ndashIV कारक-षिवभलिB उपपदषिवभलिB च |

ततर बिकरयापदानाम पदानाम आधारण करथ वाकयबिनमाHणम भवबित इबित जानीम |

उदाहररणाषिन - वाकय- षिनमारणाय तालि3का - 1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद उदयानसयबिवदयालयसय शिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर बा3काकरीडनतिनत पठनतिनत|3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) वकषसय उपरिर पषपाणिरण दशयनत

सनतिनत|4 7 1 khellip | 4) मागq जना भरमनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 5) इद लिचतरमसनदरम असमित |

बिकरयापदाबिन - एक ठिदखता ह ndashदशयत दो ठिदखत ह ndashदशयत अनक ठिदखत ह ndashदशयनत|यरथा - असमिसमन शिचतर वकष दशयत वकषौ दशयत वकषा दशयनत|OR

असमिसमन शिचतर वकष असमित वकषौ त वकषा सनतिनत|

अभयासाथम लिचतरम -Qअध दतत लिचतर दषटवा मञजाया सहायतया सकतन पञच वाकयाषिन लि3खत - 1 x 5 = 5

13

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 14: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

मञजषा- [ पवHता वकषा खगा गहाणिण पषपाणिण गचछत उननता आकाश सयH उतपतनविनत उदबित सनविनत ]

1 मञजषाया परदतत-पदानाम बिवभाग - पररथमा-बिवभशिकत-पदाबिन अनयपदाबिन बिकरयापदाबिन पवHता ( 1 ) गचछत ( k )वकषा ( 1 ) उतपतनविनत ( k )खगा ( 1 ) उदबित ( k )सयH ( 1 ) सनविनत ( k )गहाणिण ( 1 ) आकाश ( 7=म )

इदानीम See Q3 उदाहररण-तालि3काधाररण वाकयाषिन रचयाम -

1 इद 6helliphelliphelliphellip शिचतरम असमिसत | 1) इद पवतीयसथ3यशिचतरमअसमिसत |2 असमिसमन शिचतर 1 khellip | 2) असमिसमन शिचतर उननतापवता सनविनत दशयनत |3 6समीपअधउपरिर1 khellip| 3) पवतय समीप गहाणिरण दशयनत सनतिनत|4 7 1 khellip | 4)आकाश सय उदषित| 7 1 k 5) आकाश खगा उतपतनतिनत|5 इद शिचतरम सनदरम असमिसत | 6)इद लिचतरम सनदरम असमित |

अभयासाथम लिचतरम -Q अधः परदतत शिचतर दषटवा मञजषाया परदततश-सहायतयापञच वाकयाबिन ससकतन शिलखत- 1x5=5

मञजा- पञजर तवाशिसक इतसततः अनक पशयनविनतजनतशालायाः दशयनत परसीदनविनत जनतवः गणडकः मयरः परषः उषटरगरीवः मबिहला सह दशHकाः ालाः लिसLहः

उततराणिरण -

1 एतत जनतशालायाः शिचतरम असमिसत2 अतर पञजर लिसLहः गणडकः मयरः हरिरणः उषटरगरीवःइतयादयः अनक जनतवः दशयनत3 दशHकाः इतसततः भरमनविनत4 परषः मबिहला च ालः सह जनतन पशयनविनत |5 सवq ालाः तान जनतन दषटवा परसीदनविनत

Q4 अधोलि3खिखताषिन वाकयाषिन ( षिहनदी ampEnglish ) सकतभाया अनदय लि3खत - ( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिहनदी भाषाया वाकयाबिन ससकतन अनदय लखनाय आवशयक-पदाना परिरशीलन कमH -

I वाकयमकतपदाषिन षिकरयापदाषिन

14

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 15: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

एकवचनम बिवचनम हवचनम परष एकवचनम बिवचनम हवचनमस (=वह ) तौ (=व दोनो ) त (=व स ) पररथम पतबित पतत पतनविनत सा त ता पररथम पतबित पतत पतनविनत तत त ताबिन पररथम पतबित पतत पतनविनत

तवम (=तम ) यवाम (=तम ) ययम (=तम स)मधयम पतशिस पतरथ पतरथ

अहम (=म ) आवाम (हम दोनो) वयम ( हम स) उततम पतामिम पताव पतामII षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया च

षिवभलिB अथ एकवचनम एकवचनम एकवचनमबा3क पषप बालि3का

पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आयासपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

III लि3गानसारम पदावलि3पलिलLग-पदाबिन नपसकलिलLग-पदाबिन सरीलिलLग-पदाबिन बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतम बिहनदी ndash ससकतमगाव - गराम गीचा - उदयानम ाजार ndash बिवपणिण रासता - मागH पसतक - पसतकम शाखा - शाखा पड - वकष दकान - आपणम

पन - कलममदध - दगधमघर - गहम सबजी - शाकम

IV षिवभलिBकारकबिवभशिकत उपपदबिवभशिकत

वाकय याबिन पदाबिन बिकरयया सह समाबिन भवनविनत ताबिन कारकाणिण कथयनत | कारकष बिवभकतय भवनविनत |यरथा - छातर षिवदया3य गचछबित | क गचछबित

छातर गचछबित | छातर कतर गचछबित षिवदया3य गचछबित |

अत अतर छातर कतकारकम|षिवदया3य कमकारकम|कतHकारक पररथमा बिवभशिकत | कमHकारक बितीया बिवभशिकत च |

वाकय कषाञचन-शबदानाम अवययानाम वा कारणन (उप)=समीप (पद) पद या (बिवभशिकत ) बिवभशिकत भवबित सा उपपदबिवभशिकत कथयत |

यरथा - षिवदया3य परिरत वकषा सनविनत |छातर षिवदया3यात बषिह गचछबित |

परिरत योग बितीया |बषिह योग पञचमी |

षिदवतीया -गचछषित= जाता ह - छातर गह गचछबित |अनसरषित = पीछ जाता ह ndash पतर जनकम अनसरषितनयषित = ल जाता ह - मबिहला ज3 नयषित|आनयषित = लाता ह - मबिहला ज3 आनयषित|

ततीया - यन पदन परधान-कारणन बिकरयाशिसजि भवबित ततर ततीया बिवभशिकत |-

छातर क3मन शिलखबित |चतथl - षिनवदयषित = बिनवदन करता ह

छातर परधानाचायाय षिनवदयषित|यचछबित = दता ह ndash माता पतराय दगध यचछबित |

षिदवतीया - चारो ओर = परिरत-गराम परिरत वकषा सनविनत |दोनो तरफ =उभयत- मागम उभयत वकषा सनविनत |की तरफ = परषित-ाल गह परषित गचछबित |बिना = षिवना - जल बिवना जीवन नासमिसत |

ततीया - सारथ = सह - ाल मिमतर सह करीडबित |बिना = बिवना - ज3न षिवना जीवन नासमिसत |

चतथl - नमसकार = नम -गरव नम|

15

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 16: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कधयबित = करोध करता ह ndash बिपता पतराय कधयबित |पञचमी - ( भय का कारण )बिभबित= डरता ह

ाल लिसहात षिबभषित|बिनससरबित = बिनकलता ती ह परभवबित = उतपनन होती ह गगाषिहमा3यात परभवबित बिनससरबित |

सपतमी - षिवशवसषित = षिवशवास करता हndashछातर परिरशरमषिवशवसषित |

पञचमी - ाहर = बिह -ाल गहात बषिह गचछबित |षठी - ऊपर = उपरिर पास = समीप नीच = अध

वकषय उपरिर समीप अध पषपाणिण दशयनत |सपतमी - शरषठ कशल बिनपण

छातर करीडाया शरषठ कशल बिनपण |V षिकरयापदाषिन

1 वाकयबिनमाHण कतHपदसय परष तरथा वाचनानसारम बिकरयापदसय परयोग भवत |2 वाकयबिवसतार बिकरयापदसय आधारण कारकसयअवोध भवत |3 वाकयबिवसतार कषाचन अवयायानाम शबदानाम ( उपपदबिवभाकत ) अवोध भवत |4 बिकरयापदानाम अवोध पञच-लकारष भवत |

धात = अथ 3ट 3ट 3ड 3ोटषिवलिधलि3डगम = जाना गचछबित गमीषयबित अगचछत गचछत गचछतआ+गम= आना आगचछबित दश = दखना पशयबित दरकषयबित अपशयत पशयत पशयतपा = पीना बिपबित पासयबित अबिपत बिपत बिपत सथा = 3हरना बितषठबित सथासयबित अबितषठत बितषठत बितषठतग = गाना गायबित गासयबित अगायत गायत गायतपत = बिगरना पतबित पबितषयबित अपतत पतत पततनी = ल जाना नयबित नषयबित अनयत नयत नयतआ+नी = लाना आनयबित भरम = घमना भरमबित भरमिमषयबित अभरमत भरमत भरमतक = करना करोबित शर = सनना शरणोबित शकल= सकना शकनोबित

3ट ndash 3कार ( वतमानका3 )1 लडकागीच मघमता ह| ालक उदयानभरमबित |(unit क अनसार अनवाद ) 2 तमदोनोपरबितयोबिगता मगानागा रह हो| यवापरबितयोबिगतायागीतगायरथ |

3ट ndash 3कार ( भषिवषयत का3 ) 1 कयातममरीमददकरोग| किकLतव ममसहयताकरिरषयशिस|

3ड़ ndash 3कार ( भतका3 ) 1 लडककलशहरगए रथ| ालकाहयनगरम अगचछन|

3ोट ndash 3कार ( आजञाथ ) 1 तमपानीपीओ| तव जलबिप |

षिवलिधलि3ड़-3कार ( कामनाथ चाषिहए ) 1 हम ससकतवयाकरणपढना चाबिहए| वयससकत-वयाकरणप3म |

VI परतययानत-षिकरयापदाषिन अनवादाय परतययानत-बिकरयापदाबिन अबिप आवशयकाबिन भवनविनत |

1) तमन ndash परतयय ( = क शिलए amp शष - तम तमनननत-पदम अवययम इव परयजयत | ) 2) कत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - त कतानत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

16

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 17: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3) कतवत ndash परतयय ( = भतकालारथq amp शष - तवत कतवतवनत ndash पदानाम रपाणिण बितरष लिलLगष भवनविनत |

4) शिकतन ndash परतयय ( = इ-कारानत सतरीलिलLग शबद भवबित amp शष- बित ndash णिसरयाम शिकतन ) 5) इन ndash परतयय ( = यकतारथq शष - इन गण + इन ndash गणिणन ndash गणी गणिणनौ गणिणन )

रप-तालि3काधात = अथ तमन B Bवत गम = जाना गनतम गत गता गतम गतवान गतवती गतवतदश = दखना दरषटम दषट दषटा दषटम दषटवान दषटवती दषटवत पा = पीना पातम पीत पीता पीतम पीतवान पीतवती

पीतवत सथा = 3हरना सथातम ञचिसथत ञचिसथता ञचिसथतम ञचिसथतवान ञचिसथतवती ञचिसथतवत नी = ल जाना नतम नीत नीता नीतम नीटवान नीतवती नीतवतक = करना कतHम कत कता कतम कतवान कतवती कतवतशर = सनना शरोतम शरत शरता शरतम शरतवान शरतवती शरतवत करीड = खलना खलन क शिलए ndashकरीबिडतम करीडनाय पढ़ना पढ न क शिलए ndash पठि3तम प3नाय

यरथा - 1 मसतयोलनाचाहता हndash अहसतयमवकतमइचछामिम|2 बिपता ाजार गए रथ | - बिपता बिवपणिणL गतवान |3 लड़की गाना सनी रथी | - ाशिलका गीत शरतवती |

उपयHकत ndash पाठयबिनदना आधारण उदाहररणाषिन - अभयास - अधोलि3खिखताषिन ( षिहनदी ampEnglish )वाकयाषिन सकतभाया अनदय लि3खत -

( कव3 वाकयपचकम ) 1 x 5 = 5

धयातवय-षिवया - षिहनदी वाकय कतपदाषिन बिहनदीबिवभशिकत क अरथH क सारथ रहन वाल पदो म अरथाHनसार -See -QNo3 -II षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयय-तालि3का )

ससकतपदाना बिनमाHण कतवा सारथHकवाकयाबिन शिलखत | पशयाम तावत - उपयB-षिववररणानसारम उदाहररणाषिन -

1 ालकबिवदयालय कोजात ह |-ालका बिवदयालयगचछनविनत | ( जात ह Clue हवचनम )( कतपदndashबा3क-बा3का )(षिवदया3य को - षिदवतीयाथ- षिवदया3य) ( जात ह ndash षिकरयापद ndash गचछनतिनत ) - एव षिहनदी वाकयानाम अनवाद कररणीय |

एवमव असमिमन परशन षिहनदी पदानाम आधाररण सकतपदाषिन रचमियतवा साथक-सकत-वाकयाषिनरचयत |

2 लड़की घर स पानी लाती ह | - ाशिलका गहात जलम आनयबित |3 कया म अनदर आ सकता ह - बिकम अहम अनत आगनतम शकनोमिम 4 व स पानी पीन कशिलए वहा जात ह |- त जल पातम ततर गचछनविनत |5 ादलो स पानी बिगरता ह | - मघभय जल पतबित |6 गगा बिहमालय स बिनकलती ह | - गगा बिहमालयात बिनससरबित |7 हम स कल गाव को जाएग | - वय शव गराम गमिमषयाम |

अभयासाय षिहनदी English ndash वाकयाषिन सकत-भाया अनदय लि3खत ndash( कव3 वाकय-पञच कम -1 x 5=5

1 माता खाना पकाती ह | 1 Mothercooks food 2 हम स ससकत पढ़त ह | 2 We study Sanskrit

17

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 18: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

3 कल बिवदयालय का अवकाश रहगा | 3Tomorrow the school will remain closed 4 कल तम कहा रथ 4 Wherewereyou yesterday

5 तम कल कलम स शिलखो | 5 All of you write with pen 6 चच कतत स डरत ह | 6 The Childis scared of dog 7 कया म अनदर आऊ 7 May I come in

ग ndash खणड ( अनपरयBndashवयाकररणम ) 25

Q5 अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - यो पदयो मलन सनधिनध कथयत |

ततर पवपदय अनतिनतमवरण पववरण X कथयत + परपदय पववरण परवरण Y कथयत = Z (x ampy सथान )

अथात - पववरण X + परवरण Y = षिवकार आदश Z

क) वयञजन-सनधिt -

1 तगागम - हरव-वर + छ = च ( आदश )अन + छद = अनचछद

2 अनवार - ( पदानत ) म + कोs षिप वयञजनवरण = अनवार धमHम + चर = धमS चर

3 जशतव-सनधिt - वगय परथमवरण + कोs षिप वर वगय 2 = (x) वरण-वगय ततीय वरण 3 4 वरणा श स

जगत + ईश =जगदीश

4 अननालिसक - वगय 1 वरण + वगय 5 वरण = (x) वरण-वगय पञचम

वरणजगत + माता = जगनमाता

ख) षिवसग-सनधिt - X + Y = Z1 उतवम - अ + अ वगय -345 = (x) - उ

(अ+उ=ओ) य र 3 व ह (y) अ ndashs (अवगरह )

स + अबिप = सोs बिप राम + गचछबित = रामो गचछबित

2 रतवम - अआ णिभनन-वर + कोs षिप वर = (x) - र ( र+y वर-वगय -345 मातरा

रफ )य र 3 वह

18

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 19: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिन + ल = बिनHलमबिन + अतर = मबिनरतर

3 षिवसग-3ोप - क) अ + अ णिभनन-वर = (x) - 3ोप

राम + आगचछबित = राम आगचछबित ख) आ + कोs षिप वर = (x) - 3ोप

वगय -345य र 3 वह

दवा + जयनविनत = दवा जयनविनत

4 क) शतवम + श च छ = (x) - शक + शिचत = कणिशचतत

ख) सतवम + स त थ = सनम + त = नमसत

ग) तवम + ट ठ क = बिन + 3र = बिनषठर

उपयHकत ndash सनधीनाम बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम सनधिनधम बिवचछदम वा करत ndash परदतत-पदष = Z (आगमम आदशम दषटवा ) उपरिर परदतत-बिनयमानसारम समयक दषटवा

तत आधारण X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) च ( उताराणिण ) शिलखत | एवमव परदतत-पदष X ( पवHवणHम ) + Y ( परवणHम ) दषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम

समयक दषटवा तयो ( X ampY ) आधारण Z ( आदशम आगमम बिवकारम ) शिलखत |अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- सनधिनधकायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-सनधिनधपदाना

सनधिनधम सनधिनधबिवचछदम वा कतवा उततराणिरण सवय परदतत-सथान शिलखत -दवHहम - helliphelliphellip + चलत + अबिनशम

= बिनमHल जलम - + परकबित + एव

= पा3 - 1 सञचरणम - + बिह + अनत =

नो कयाHत - + सयात + म =

लतातरगलमा नो भवनत - + + |पा3 - 2 कणिशचतत - + बिपत + गहम

= अनयोs बिप - + यत + मानषात + अबिप

= तदगरत - + जि + लवती = पा3 - 3 कानविनतगाHतराणाम - + वयायामात + उपजायत = वयो रप - + गण + हीनम = helliphelliphelliphellip

अतोs नयरथा - + वाय + यदा =

19

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 20: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जनतोसतद - + वय + लशारीराणिण = पा3 - 4 कशल महाराजसय - + यषमत + दशHनात =

पनरबितशिरथजन - + तसमात + अक =

बिहमकरोs बिप - + कतक + छदतवम =

भवतोवSशसय - + आयH + अबिप =

एतयोजHननी - + मिधक + मामव =

मनयगभzरकषर - + दारण + च =

इतसतावद - + सनदभH + अयम =

सहजजनसाधारणम - + सत + बिनधीयनताम =

असमदनविनतकम - + तत + अहम = |पा3 - 5 सरभरिरमाम - + अशकत + च =

उहबित - + क + शिचत = |पा3 - 6 य नावसीदबित - + + बिन + ल

= बिनगHणो - + मन + त = जनसतम - + नागा + च = पीबिडतो जन - + वमिshy + दहत

= तरगासतरग - + द + लभ

= बिकञचिञचमिननररथHकम - + + अशव + चत

= पा3 - 7 सनन - + इत + तत =

कतानतो न - + धवबिन + असमिसत =

आदशHचछातर - + एतसमात + एव =

यदहमव - + + जनतणिभ + च =

नौरिरव - + समयक + नता =

20

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 21: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

समयगकतम - helliphelliphelliphelliphelliphellip + एतत + अरथHम =

यदष - + यत + मयर =

शिसजिभHबिवषयबित - + वसतत + त =

तदयरथा - + लाभ + तषाम = पा3 - 8 पदाबितरव - + कम + शिचत =

अनगहणाचच - + पर + अबितशिरथ =

ततोs सौ - + क + शिचत + जन =

पनसतौ - + यत + उकतम = पा3 - 9 तपसतप - + तत + एव + आह =

बिवास एव - + लोक + असमिसमन = वाकपटधzयHवान - + पर + न = कयाHदबिहतम - + सत + आचारम

= पररथमो धमH - + पराणभय + अबिप

= पा3 - 11 असमजजन - + पन + अधनयो =

कीदशसतणानाम - + आसीत + असमत + गह =

पनरसनतम - + बिन + चय =

कयाHठिददानीम - + द + करम =

अभयासाय परशना - Q अधोलि3खिखत रखाषिकत-पद सनधिt सनधिtचछद वा करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

i) चाकशिचकयजाल नो कयाजजीषिवत-रसहरणम |ii)तयो + एक वषभ दHल आसीत |iii) बिवदषक - इत इत आयreg iv)धमम + मञचषित शतशकटीयानम |v)गावशच गोणिभ तरगातरग |

QNo6 अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

21

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 22: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo सणिकषपतीकररणम समासrdquo

1 पदाना योजनम समास = ( समसतपदम )2 समसतपदाना परथककरणम = बिवगरहवाकयम

1 ततपर - उततरपद-परधान समास |क) बिवभशिकत-ततपरष- उततर-पद-आधारण पवHपद या बिवभशिकत भवबित

तया बिवभकतया ततपरष-समाससय नाम भवबित |1 बितीया-ततपरष-समास - णिशरत अतीत पबितत गत परापत गामिम भकष-शबद सह भवबित |

यरथा - कषरणम णिशरत - कषरणणिशरत|एवमव अनय-पदानाम योग पवHपद बितीया-बिवभशिकत|गहगत ालक अतीवपरसनन भवबित |

2 ततीया-ततपरष-समास - पवH सदश सम ऊनारथH काल बिनपण मिमशर आठिद शबद-योग ततीया |

यरथा - सपताहन पव - सपताहपव मातरा सदश - मातसदश|3 चतरथ-ततपरष-समास - बिहत अरथH शिल सख आठिद शबद-योग चतरथ बिवभशिकत भवबित|

यरथा - जनभय षिहतम ndash जनषिहतम|4 पञचमी-ततपरष-समास - मकत पबितत भय भीबित भी शबद-योग पञचमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा - वयाघरात भीत - वयाघरभीत |5 षषठी-ततपरष-समास - यठिद उततरपदसय समनध पवHपदन सह भवबित तरविहL पवHपद षषठी बिवभशिकत|

यरथा - जीवनय रकषा ndash जीवनरकषा |6 सपतमी-ततपरष-समास - कशल परवीण बिनपण शिस ndash आठिद शबद-योग सपतमी बिवभशिकत भवबित |

यरथा -शातर षिनपरण - शातरषिनपरण|2 बहवरीषिह-समास | ( ततीयारथH-परधान ) ( बितरनतर = तीन आखो वाला = शिशव

(अतर ndash बितर एव नतर पदयो अरथH अपरधान )पवHपदम उततरपदम ldquoयतrdquo शबदरपाणिण ldquoततrdquo रपाणिण = समसतपदम

यरथा - पीतम अमरम यसय स = पीतामर (=बिवषण ) परभत सशिललम यसमिमन तत = परभतसशिललम (=सर)

3 अवययीभाव-समास - क) समसतपद पवHपदम अवययपदम उपसगH भवबित | ख) अवययसय अरथH बिवगरहवाकय उततरपदम भवबित पवHपद च बिवभशिकत भवबित | ग) समसतपद नपसकलिलLग-एकवचन भवबित |

अवययपदम अरथH बिवभशिकतबिवगरहवाकयम समसतपदम1 अन पशचात षषठी ररथसय पशचात अनररथम2 उप समीपम बितीया वकषसय समीपम उपवकषम3 सह स सबिहतम ततीया चकरण सबिहतम सचकरम4 बिनर अभाव षषठी जनानाम अभाव बिनजHनम 5 परबित उततरपदम बिवारम पररथमा सपतमी एकम एकम परतयकम6 यरथा अनबितकरमय बितीया शशिकतम अनबितकरमय यरथाशशिकत

4 दवनदव समास| च ( = और ) अरथq न |क)इतरतरदवनदव -समसतपदम ndash बिवगरहवाकय-ञचिसथत-पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम उततरपद भवबित |

पवHपदम च उततरपदम च अनयत पदम च समसतपदम यरथा - राम च कषण च रामकषणौ

22

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 23: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region पतरम च फलम च पषपम च पतरफलपषपाणिण

ख)समाहारदवनदव - समसतपदम नपसकलिलLग-एकवचन भवबित | बिवगरहवाकय पवH-उततर-पदयो वाचनानसारम तयो एतषाम तषाम समाहार इबित आगचछबित |पवHपदम च उततरपदम च तयो एतषाम समाहार समसतपदम

यरथा - अह च बिनशा च अनयो तयो समाहार अहरविनLशमग) एकशदवनदव - पवH-उततरपद परशिस-यगलम (=जोड़ी Pair ) भवबित |

तयो पलिलLग-शबद एव समसतपद शष वचनानसारम भवबित |यरथा - माता च बिपता च - बिपतरौ

हस च हसी च - हसौ

उपयHकतndashसमास-बिनयमानसारण अध परदतत-पा3ानतगHत-पदानाम समसतपदम बिवगरहवाकयम वा शिलखत ndash परदतत-बिवगरहवाकयष मलपददषटवा उपरिर परदतत-बिनयमानसारम तयोः मलनम कतवा समसतपदम शिलखत | एवमव परदतत-समसतपदष पवH-उततर-पद दषटवा अतर क समास असमिसत इबित अवगमय समासानसारम बिवगरहवाकयम शिलखत | परशनपतर सवHतर लिलLग-बिवभशिकत-वचनानसारम एव उततराणिण शिलखनत |

अभयासाथम पाठयपतकात C B S E बिनधाHरिरत- समास-कायq उपयHकत- बिनयमानसारम अध परदतत-बिवगरहवाकयपदाना समसतपदबिन एव समसतपदानाम बिवगरहवाकयाबिन च

शिलखिखतवा उततराणिरण परदतत-सथान शिलखत | सहायतारथHम पा3ानसारम परदतत-उततराणिण पशयनत |

पा3 - 1 महानगराणाम मधय - ाषपयानमाला -

जनानाम गरसनम - यानपकतय -

परसय कलरवम - वायमणडलम - कञचितसतभय वसतभय मिमणिशरतम - वनदशम - धराया तलम - समलम - कसमानाम आवशिल - समीरचशिलता - जीबिवतसय रसम तसय हरणम - खगकलम - लता च तरव च गलमा च - मानवजीवनम - जीबिवत मरणम - परसतरतल -

उततराणिरण - महानगरमधय ाषपयानाना माला जनगरसनम यानानाम पकतय परकलरवम वायो मणडलम कञचितसतवसतमिमणिशरतम वनसय दशम धरातलम मलन सबिहतम कसमावशिल समीरण चशिलता बिवतरसहरणम खगानाम कलम लतातरगलमा मानवसय जीवनम जीवनमरणम परसतरसय तल |

पा3 - 2 पतरयन उपता - राजपतर - गल शगाल यसय स - परतयतपननमबित - जमकन कत उतसाह तसमात - भयाकलशिचतत - गहीत कर जीबिवत यन स - |

उततराणिरण - पतरयोपता राजञ पतर गलशगाल परतयतपनना मबित यसय स जमककतोतसाहात

23

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 24: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

भयन आकल शिचतत यसय स गहीतकरजीबिवत | पा3 - 3 दहसय सखम - शरीरयासजननम -

दोषसय अभाव - शरीरोपचय -

नधिसनगध भजयनत य तषा - शीतवसनतयो - आतमन बिहतबिषणिभ - हठिदसथानाञचिसथत -

दश च काल च अशन च - वयोलशरीराणिण -

उततराणिरण - दहसखम शरीरसय आयासजननम बिनदpषम शरीरसय उपचय नधिसनगधभोजिजनाम शीत च वसनत च आतमबिहतबिषणिभ हठिद सथान आञचिसथतदशकालशनाबिन वय च ल च शरीर च

पा3 - 4 लिसLहासन सथ - तापसी च तापस च -

कश च लव च - उपरामम -

यवयो दशHनम - कशलपरशनभाजनम - हदय गहणाबित य स - आसनाधHम - वयवधानन सबिहतम - चारिरतरलोपाय - पशपत मसतकम - सयHचनदरयो - कषबितरयाणाम कल - गरचरणम - वचन वचन परबित - शरीरसमिननवश - आयHसय वनदनायाम - दारकौ - तपस वान - परकबितसथा - रामसय अयनम - कटमवततानत - उपाधयायसय दत - वरतबिनमिध

- सरसवतया अवतार - सभासद

-

उततराणिण - लिसLहासनसथ तापसौ कशलवौ रामसय समीपम यषमददशHनम कशलपरशनसय भाजनम

हदयगराही आसनसय अधHम सवयवधानम चारिरतरसय लोपाय पशपबितमसतकम सयH च चनदर च तयो कषबितरयकल गरो चरणम परबितवचनम शरीरसय समिननवशआयHवनदनायाम दरक च दारक च तपोवन परकतौ ञचिसथता या सा रामायणम कटमसय वततानत उपाधयायदत वरतसय बिनमिध सरसवतयवतार सभाया सद (सभय ) |

पा3 - 5 लीवदH च लीवदH च तयो - लीवदाHभयाम -

सहसरात अमिधकम तष - सरणिभवचनम -

तलयम वातसलयम यसया सा - मघरव -

24

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 25: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

जलसय उपपलव - हषाHबितरकण -

पतराणाम सहसरम - कपादरHहदया -

उततराणिण - लीवदHयो लीवदH च लीवदH च ताभयाम सहसरामिधकष सरभ वचनम तलयवतसला

मघाना रव जलोपपलव हषHसय अबितरकण पतरसहसरम कपया आदरHम हदयम यसया सा | पा3 - 6 शरीर ञचिसथत - बिनगHणम -

लसय अभाव - अकारणबिषमन -

दह ञचिसथत - काषठगत -

दहसय बिवनाशाय- भारवहन -

उततराणिरण - शरीरसथ गणानाम अभाव बिनHल अकारणबिष मन यसय स दहञचिसथत काषठ गत

दहबिवनाशाय भारसय वहन पा3 -7 हषqण मिमणिशरतम - वनराज -

पञचतनतरसय उशिकत - पणिकषसमराट -

बिवशाल काय यसय स - परभत -

ञचिसथता परजञा यसय स - साटटहासम -

रकषाया उपायान - धयानमगन -

जल धीयत यसमिमन तसमिसमन - सगवHम - नतयसय मदरायाम - वयाघरशिचतरकौ

- नदया जलम - वनराजपदाय

- नपसय अणिभषक - यरथासमयम

- सनहन सबिहतम - परजासख

-

उततराणिरण - हषHमिमणिशरतम वनसय राज पञचतनतरोशिकत पणिकषणाम समराट बिवशालकाय पर भत ञचिसथतपरजञ अटटाहासन सबिहतम रकषोपायान धयान मगन जलधौ गवqण सबिहतम नतयमदरायाम वयाघर च शिचतरक च नदीजलम वनराजसय पदाय नपाणिभषक समयम अनबितकरमय ससनहम परजाया सख |

पा3- 8 बिनशाया अनधकार - दवगबित -

25

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 26: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कश काय यसय स - काषठपटल -

सममानन सबिहतम - पादधवबिनना -

उततराणिरण - बिनशानधकार दवसय गबित कशकाय काषठसय पटल ससममानम पादानाम धवबिनना | पा3-9 तसय कतजञता - बिवमढधी -

ततवारथHसय बिनणHय - वाकपट -

आतमन शरय - बिवच -

उततराणिण - ततकतजञता बिवमढा धी यसय स (मखH) ततवारथHबिनणHय वाशिच पट आतमशरय बिवदषा वच | पा3-11 हषqण सबिहतम - असमदगह -

गहसय जनम - ततपरतीकार -

उततराणिण - सहषHम असमाक गह गहजनम तसय परतीकार |

अभयासारथHम -अधोलि3खिखत रखाषिकतपदाना समास षिवगरह वा परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क) बाषपमा3ा सधावबित | ाषपयानष माला ाषपयानभय माला ाषपमालाना माला ख) किकL ायोरपयकमव परषितवचनम| वचन वचन परबित वचन वचन परबित वचनात वचनात परबित ग) ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम | राजञ पतर राजञा पतर राजञ पतर घ) तसमिसमननव काल वयाघरलिचतरकौ अबिप जलपानाय आगतौ |

वयाघर च शिचतरक च वयाघर च शिचतरका च वयाघर च शिचतरकौ चड़) गण न वणितत षिनगता गरणा यमात स |बिनगHतगणा बिनरगतगण बिनगHतगणानाम

QNo 7अधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततरम बिवकलपभय शिचतवा शिलखत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x

4 = 4पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - परतययानतपदाबिन बिवशषणपदाबिन इव परयजयनत | परतययानत-पदसय परयोग वाकय बिवदयमानसय बिवशषयपदसय लिलLग-बिवभशिकत-वाचनानसारम भवबित | परतयया बितरबिवधा भवनविनत | 1) कत ndash परतयया ( धात + परतयय = रपम - गम + कत = गत आठिद

) 2) तजित-परतयया ( शबद+ परतयय = रपम ndash जि + मतप =

जिमान) 3) सतरी-परतयया (पलिलLग-शबद + परतयय = रपम ndash ालक+ टाप =

ाशिलका ) क) तणिदधत-परतयया -1)मतप = यBअथ ( परतययसय शष पदन सह - वान helliphellip मान भवबित )

अकारानत-शबद सह पलिलLग - वान वनतौ वनत सतरीलिलLग ndashवती वतयौ वतय नपसक- वत वती वनतिनत| ldquoअrdquo णिभनन-अनय-सवरानत-शबद सह ndashपndashमान मनतौ मनतसतरी ndashमती मतयौ मतयनपस- मत मती मनतिनत|

26

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 27: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

यरथा - धन + मतप = पलिलLग - धनवान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash धनवती ( नदी शबदवत )शशिकत + मतप = प ndash शशिकतमान ( भवत शबदवत रपाणिण ) सतरी ndash शशिकतमती ( नदी शबदवत )

2) ठक = समबt अथ ( परतययसय शष पदन सह ldquoइकrdquo भवबित | 3क परययसय परयोग शबदसय परथमवर परिरवतनम अबिप भवबित |यथा - अ = आ इ ई ए = ऐ उ ऊ ओ = औ ऋ = आर |यरथा - समाज + 3क = सामाजिजक सामाजिजकी सामाजिजकम ndash ालक नदी पषप शबदवत रपाणिण )

3) तव = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo तवम rdquo भवबित |पषप-नपसकलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तव = मानवतवम महत + तव = महततवम पश + तव = पशतवम |

4) त3 = धम ( = समहाथ ) (परतययसय शष पदन सह ldquo ताrdquo भवबित | लता-सतरीलिलLगवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - मानव + तल = मानवता करर + तल = कररता |

ख) तरी-परतययौ -1) टाप ( परतययसय शष पदन सह ldquo आ rdquo भवबित |

अक-अनत-पलिलLग-शबदानाम कत ldquoइकाrdquo भवबित |लतावत रपाणिण भवनविनत |यरथा - ाल + टाप = ाला ालक + टाप = ाशिलका मषक + टाप = मबिषका |

2) ड़ीप ( परतययसय शष पदन सहldquoईrdquo भवबित | नदीवत रपाणिण भवनविनत |यरथा - नद + ड़ीप = नदी मख + ड़ीप = मखी |

अभयासाथम - उपयB-षिववररणानसारम - Qअधोशिलखिखत ndash वाकयष रखाबिकतपदाना परकषित ndash परतययौ सयोजय बिवभजया वा उशिचतम उततर शिलखत ndash

( परीकषाया बिवकलपा दीयनत अभयासवशात अतर न दतता ) |( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) यरथासमय सवqषा महततवम बिवदयत | helliphelliphelliphelliphellip + 2) बिवास एव असमिसमन लोक चकषषमनत परकीरवितLता | + 3) वय भवताम हद + ठक सवागत कमH | 4) समता सदव पालनीया असमिसत | + 5) दशसवाया सबिनका कषमा + मतप भवनविनत | 6) सवतनतरता असमाकम म3 + ठक अमिधकार असमिसत | 7)शरदधा + मतप छातरा जञानम लभनत | 8) परकत रमरणीय + त3 मनोरमा असमिसत | 9) सवq समपननताम इचछनविनत | + 10) अदय मम सापताषिहक अवकाश असमिसत | + 11) हरिरतरणाम लशिलतलतानाम माला रमरणीया | + 12) यतरासत सा धत + टाप ततर गमयताम | 13) पवHतभय नद + ङीप परवहनविनत |

QNo8 मञजाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतनम कतवा अधोलि3खिखतम सवादम पन लि3खत - 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम - बिनमनशिलखिखत-ताशिलकावाचयसय सवरप सपषटीकरोबित | पशयाम -

27

वाचयम

कतHवाचयम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 28: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

कतवाचयम कमवाचयमकत कम षिकरया कत कम

षिकरया 1 2 1 TO 3 1 1

पररथमा-बिव बितीया-बिव कतHपद-वचनानसारम ततीया पररथमा कमHपद-वचनानसारम

परथम-पर -राम फल खादबित |To रामण फल खादयत |रमौ फलाबिन खादनविनत |To रामाभयाम फलाबिन खादयनत |रामा फल खादनविनत |To राम फल खादयत |

मधयम-पर -तव पसतकाबिन प3शिस | To तवया पसतकाबिन पठयनत |यवा पसतक प3रथ | To यवाभयाम पसतक पठयत |यय पसतक प3रथ | To यषमाभयाम पसतक पठयत |

उततम-पर -अह शबद करोमिम |To मया शबद बिकरयत |आवा गरामान गचछाव |To आवाभया गरामा गमयनत |वय पतर शिलखाम |To असमाणिभ पतर शिलखयत |

धयातवयम - कतपदाषिन परथमाषिवभBौ ततीयाषिवभाBौ

1 3 ालक ालकौ ालका To ालकन ालकाभयाम ालकस तौ त - तन ताभयाम तसा त ता - तया ताभयाम ताणिभकबिव कवी कवय - कबिवना कबिवभयाम कबिवणिभ तव यवा ययम - तवया यवाभयाम यषमाणिभ अह आवा वय - मया आवाभया असमाणिभ

कमपदाषिन षिदवतीयाषिवभाBौ परथमाषिवभBौ

2 1 पा3 पा3ौ पा3ान - पा3 पा3ौ पा3ा

28

बिकरयापदम कमHपदसय वचनानसारम

कतHपदम ततीयाबिवभशिकत

कमHवाचयम

कतHपदम पररथमाबिवभशिकत

कमHपदम बितीयाबिवभशिकत

बिकरयापदम कतHपदसय वचनानसारम

कमHपदम पररथमाबिवभशिकत

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 29: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालयान - बिवदयालय बिवदयालयौ बिवदयालया गराम गरामौ गरामान - गराम गरामौ गरामागीत गीत गीताबिन - गीत गीत गीताबिनत तौ तान - स तौ त शिशषयम शिशषयौ शिशषयान - शिशषय शिशषयौ शिशषया तवा यवा यषमान - तव यवा यय मा आवा असमान - अह आवा वय

षिकरयापदाषिन कतपदय वचन-अनसारम कमपदय वचन-अनसारम

1 1 प3बित प3त प3नविनत - पठयत पठयत पठयनत गायबित गायत गायनविनत - गीयत गीयत गीयनत करोबित करत कवHनविनत - बिकरयत बिकरयत बिकरयनत बिपबित बिपत बिपनविनत - पीयत पीयत पीयनत

धयातवयम - सामानय-अवबोधनाय- परतययानतपदाषिन ( षिकरयापदाषिन ) Bवत ndash कतवाचय B ndash कमवाचय

स पा3 शिलखिखतवान | - तन पा3 शिलखिखत |ाशिलका गराम गतवती | - ाशिलकया गराम गत |जना वयायाम कतवनत | - जन वयायामकत |अह पतरम परापतवान | - मया पतरम परापतम |

अभयासाथम उदाहररणाषिन -

परीकषाया परदतताबिन वाकयाबिन कतH-कमH-बिकरया-पद कतHवाचयम वा कमHवाचयम वा इबित उपयHकत-बिववरणानसारम अवगचछनत | मञजषात वाचयानसारम कतH कमH बिकरया पदाबिन अवगचछनत | तत अधोशिलखिखत - ताशिलकाया आधारण मञजषात उशिचत पद शिचतवा रिरकतसथानाबिन परयत | यरथा -

सखयाा

वाकयम वाचयम सहायकपदम उततरम

1 आचायz पाठयनत |

कमH कमHपदम शिशषया

2 शिशषय अधयापक | कमH बिकरयापदम नमयत 3 करथा शरयत | कमH कतHपदम सवz

मञजा - नमयत सवz शिशषया |

अभयासाय - मञजषाया परदतत-पद वाचय ndash परिरवतHनम कतवा अधोशिलखिखतम सवादम पन शिलखत -1x 3 = 3

लता - गीत किकL तवया परदरशिशLनी |गीता - आम | परदरशिशLनीम एव दरषटम गचछामिम |लता - किकL तव दशमी ककषाया वाषक-परीकषाम शिलखशिस गीता - आम | मया दशमी ककषाया शिलखयत |

मञजा - अह परीकषा दशयत |

29

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 30: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

सचना- यठिद उपरिर वाचयाधारिरत ndash परशन कोs बिप सनदह असमिसततरविहL अध परदततबिवकलप-परशनसय उततराणिण अबिप शिलखनत अनन पणाSकान परापतम अवकाश भवबित |

बिनयमा उपरिरवत एव |अथवा

अधोलि3खिखतानाम वाकयानाम वाचयपरिरवतनम करत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =3 परदतत-वाकयम कतवाचय असमित वा कमवाचय असमित वा इषित परथम अवगचछनत | तत उपयB-षिववररणानसारम वाचय-परिरवतनम कवनत |

1) गोपा3 पतरम लि3खषित |2) तवया कायाणिरण षिकरयनत |3) तव पषपाणिरण नयलिस |4) बालि3कया दगधम पीयत |5) छातरौ फ3ाषिन खादत |

QNo9 अधोलि3खिखतndashवाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत लि3खत ndash

( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम - सामानय-अवबोध एव| एतषामपरिर धयानम यचछनत |धयातवयम - 01 15 ndash सपाद-एकवादनम 01 30 ndash साध-एकवादनम 01 45 ndash पादोन षिदव-वादनमउदाहररणाषिन -

1) अह ( 07 15 ) सपाद सपतवादनबिवदयालय गचछामिम |2) अह ( 08 30 ) साध-अषटवादन परारथHनाम करोमिम |3) अह ( 11 45 ) पादोन दवादशवादन भोजनम करोमिम |4) अह ( 03 00 ) षितरवादन गहम आगचछामिम |

का3बोधक-शबद परयत - अभयासाय - उताराणिरण वयमव परदतत-सथान लि3खनत -

0100- एकवादनम 0115- सपाद-एकवादनम 0130- साधH-एकवादनम0145 ndash पादोन-बिवादनम

0200- बिवादनम 0215- 0230- 0245-

0300- बितरवादनम 0315- 0330- 0345 -

0400-चतवाHदनम 0415- 0430-0445-

0500-पञचवादनम 0515-0530-0545-

0600-षड-वादनम 0615-0630-0645-

30

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 31: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

0700-सपतवादनम 0715- 0730 - 0745-

0800- अषट-वादनम 0815- 0830-0845- पादोन-नव-वादनम

0900- 0915-0930-0945-

1000-1015-सपाद-दशवादनम1030- 1045-

1100- एकादशवादनम 1115-1130- 1145-

1200- 1215- 1230-1245- पादोन-एकवादनम

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत ndash वाकय परदतत-समय का3बोधक-शबद परयत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

1) परत ( 1015 ) दीपपरजवलनम भवबित |2) परात ( 1030 ) शलोक-परबितयोबिगताया उदघाटनम

|3) (1245 ) बिनणHयसय घोषणा |4) ( 100 ) परसकारबिवतरणम

धनयवादजञापन च |5) अह ( 4 45 ) मिमतरसय गह गचछामिम |

QNo10 मञजाया परदतत-उलिचत अवययपद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत -( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च - ldquo लि3ग-षिवभलिB-वचन-शनयाषिन अवयायाषिन rdquoअरथाHत - सदा - एक शबद एक अरथH |

C B S E ारा परदतत-24 अवययपदानाम क अरथH इबित अवगचछनत | उदाहरण परयोगमबिप जाननत |अवययम = अथ वाकय परयोग

1 उचच = जोर स ऊच छातर शलोक प3बित | शिशश रदबित |2 च = और राम कषण गचछत | स पतरम पषपम नयबित |3 शव = आनवाला कल मम बिपता बिवदयालय आगमिमषयबित |

क वासर भबिवषयबित4 हय = ीता हआ कल नगर वषाH अभवत | क वासर

आसीत 5 अदय = आज helliphelliphellip अह मजिनदर गचछामिम | क वासर असमिसत

31

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 32: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

6 अतर = यहा ाला कोलाहल कवHनविनत | माता किकL करोबित

7 ततर = वहा दर वकषा दशयनत | क करीडनविनत 8 यतर = जहा जल असमिसत ततर जीवनम भवबित |hellip मजिनदर ततर भकता |9 कतर = कहा तव गह असमिसत छातरा करीडनविनत 10 इदानीम = अ तव किकL करोबिष helliphelliphellip अह शिलखामिम |11 अधना = अ भवान कतर गचछबित स पा3

प3बित |12 समपरबित = अ गज किकL करोबित सा

दरदशHनम पशयबित |13 सामपरतम = अ तव गराम गचछ | माता

पचबित |14 यदा = ज सयH आगचछबित तदा परकाश भवबित |15 तदा = त यदा बिपता आगचछबित पतर प3बित |16 कदा = क जना मम कवHनविनत कोबिकल कजबित 17 सहसा = अचानक अबिवचायH कायS न कवत | वषाH भवबित

|18 वरथा = वयरथH कार समदर वषाH भवबित | लोक बिकमबिप नासमिसत19 शन = धीर गज चलबित | शिशश खादबित |20 अबिप = भी स करीडबित अहम करीडामिम | सयH शोभत

चनदर |21 कत = कहा स नदय परवहनविनत फल पतबित

22 इतसतत= इधर उधर छातरा भरमनविनत | वानरा कदHनविनत |23 यठिद = अगर जन परयतनम करोबित तरविहL फल परापनोबित |24 तरविहL = तो यठिद छातर समयक प3बित पररथम-शरणयाम उततीणH भबिवषयबित |

अभयासाथम - मञजाया परदतत-उलिचत-अवयय-पद अधोलि3खिखत-वाकय रिरBसथानाषिन परयत ( कव3 परशनटकम ) frac12x 6=3

मोहन - रमश तव गहात गचछ |रमश - अह तवा गर मनय |मोहन - तव एतत करथयशिस रमश - राबितर असमिसत | तमशिस बिह helliphelliphelliphelliphellipगनतवयम |मोहन - अह त न तरसयामिम अत तवया सह गमीषयामिम |

मञजा - षिकमथम सपरषित बषिह इषित कदाषिप मा |

QNo11 अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

अशणिदध-सशोधनम - कथ कररणीयम

32

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 33: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

षिनमनलि3खिखत-धयातवय-सामानय ndashषिवयारणा अव3ोकन अभयास च कम | लिलLग परष वचन लकार ndash दषटया रखाबिकत-पद-सशोधनम करणीयम | परतयकसमिसमन वाकय अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम भवबित | सहायकपदसय आधारण वचन लिलLग परष लकार ndash दषटया च वाकयसय सशोधनम करणीयम |

लि3ग पर वचन ndash दषटया सहायक-तालि3का कतHपदम बिकरयापदम

लि3ग पर एकवचनम षिदववचनम बहवचनम षिकरयापदय 3ट-परतयया प परथम स ाल तौ ालौ त ाला शिलखबित त अनविनत तरी परथम सा लता त लात ता लता नतयबित त अनविनत नप परथम तत पषपम त पषप ताबिन पषपाणिण बिवकसबित त अनविनत

षितर मधयम तव यवा यय पशयशिस रथ रथ षितर उततम अह आवा वय वदामिम आव आम

उदाहररणाषिन -

लि3ग-दषटया - स ाशिलका वकषम शिसञचबित | ( सहायक-पदम - ाशिलका ) सााशिलका वकषम शिसञचबित |

पर-दषटया - यय ससकतम लि3खनतिनत| ( सहायक-पदम - कतHपद ययम मधयमपरष-हवचनम असमिसत )यय ससकतम लि3खथ|

वचन-दषटया - वय सदा सतय वदामिम |(सहायकपदम ndashबिकरयापद वदामिम उततमपरष-एकवचनम असमिसत )अह सदा सतयम वदामिम |

3कारndash दषटया सहायक-अवयय-पदाषिन - 3कार ndash दषटया षिकरयापद-सशोधनाय सहायक-अवययपदाषिन भवनतिनत | ताम अवययानाम आधाररण एव षिकरयापद-सशोधन भवत | वाकय ldquo हय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ड लकार भवबित |

यरथा - छातर हय बिवदयालय न गमिमषयषित| छातर हय बिवदयालय न अगचछत | वाकय ldquo शव rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर शव बिवदयालय न अगचछत | छातर शव बिवदयालय न गमिमषयषित | वाकय ldquo अदय rdquo इबित अवययसय आधारण अश-बिकरयापदसय सशोधन 3ट लकार भवबित |

यरथा - छातर अदय बिवदयालय अगचछत | छातर अदय बिवदयालय आगचछषित |

अभयासाथम -

अधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत - ( परीकषाया षिवकOपपदाषिन दीयनत अवगमनाय अतर न दतता )( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

1) तौ किकL लि3खनतिनत| 2) वय पषपोतसव पशयनतिनत| helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3) म हबिन अपतया सनविनत | helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4) मम बिपता शव ठिदललीम अगचछत|

अतर अश-पद-सशोधनाय सहायक-पदम करथमपकरोबित इबित ताशिलका-माधयमन पशयाम -

सखया अशपदम दषटया सहायक-पदम उततरम

33

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 34: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

1 शिलखनविनत वचन तौ ( बिवचनम ) शिलखत 2 पशयनविनत परष वय ( उततम-परष ) पशयाम 3 अपतया लिलLग हबिन ( नपसकम ) अपतयाबिन 4 अगचछत लकार शव ( लट ) गमीषयबित

अभयासाथम - Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकतम पदम अशदधम असमित | शदधम पद षिवकOपभय लिचतवा लि3खत -

( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3क) माता भोजन पचनविनत | ( पचशिस पचामिम पचबित )ख) कशव हय पसतकालय गमीषयबित | ( अगचछ अगचछत अगचछम ) ग) उदयान सनदरा पषपाणिण दशयनत | ( सनदरम सनदराणिण सनदर ) घ) यवा कदा गहकायHम कवHनविनत | ( कररथ करोमिम करोबिष )

घ ndash खणड ( पठिठत-अवबोधनम ) 30 अका सचना - परशनसखया ndash 12 ndash गदयाश 13 ndash पदयाश amp 14 ndash नाटयाश आधारिरत ndash

परशनानामषिववररणम - उततराणिरण 3खिखतम पवB-परशनवाचक-पदानाम जञानाय पशयनत

( See QNo1 ) परशनसखयाया परदतत-षिकम कीदश सपतककारारणाम च पनरावलिततम कवनत |

परशनवाचकपदानाम आधाररण एव लि3ग षिवभलिB वचनानसारमउततर 3खनीयमिमषित अवगचछनत |

QNo12 अधोलि3खिखत गदयाश पठिठतवा परदततपरशनानामततराणिरण सकतन लि3खत - 5कणिशचत कषकः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत तयोः लीवदHयोः एकः शरीरण दHल जवन

गनतम अशकतः चासीत अत कषक त दHल वषभ तोदनन नदयमान अवतHत स ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतर पपात कर कषीवल तमतथापयोत हवार यतनम अकरोत तरथाबिप वष नोसमितथत भमौ

पबितत सवपतर दषटवा सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ करथमव रोठिदबिष उचयतामrdquo इबित

I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 (i) क कषतरकषHण कवHन आसीत (ii) ऋषभ कतर पपात (iii) कषक हवार बिकम अकरोत

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

(i) किकL दषटवा सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन (ii) सरामिधप ताम बिकम अपचछत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 (क) सब3म- इतयसय किकL बिवपयHयम अनचछद परयकतम

(i) दHलम (ii) ऋषभ (iii) अशरणिण (ख) कीब3- इबित पदसय किकL बिवशषणम अनचछद परयकतम

(i) सरणिभ (ii) कर (iii) हवारम (ग) अपचछत- इतयसय कतHपदम बिकम

(i)सवपतरम (ii) दषटवा (iii)सरामिधप(घ) ldquo सरामिधप ताम अपचछत rdquo अतर ताम इबित सवHनामपद कसय परयकतम

(i) कषकाय (ii) इनदराय (iii) सरभय

34

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 35: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ कषित

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम ) उततरम

I i क षिकम प पर एक ककः लीवदाHभया कषतरकषHण कवHननासीत

ककः

ii कतर अवयय 0 0 0 ऋषभ हलमढवागनतमशकत कषतरपपात

कषतर

iii षिकम अवयय 0 0 0 हवार यतनम अकरोत यतनमIIi किक अवयय 0 0 0 भमौ पषितत वपतर दषटवा

सवHधनना मात सरभ नतराभयाम अशरणिण आबिवरासन

भमौ पषितत वपतर दषटवा

ii षिकम अवयय 0 0 0 सरामिधपताम अपचछत -ldquoअमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

- अमिय शभ कथमव रोठिदषि उचयतामrdquo इषित

IIIi सब3म षिवपयय - - - त दब3वषभ X दब3Ii कीव

3 षिवशरण - - - करदधकषीवल करदध

Iii अपचछत

कतपद - - - सरालिधप ताम अपचछत सरालिधप

Iv कय किक तरी च एक सरभरिरमाम अवसथा दषटवा सरामिधप ताम अपचछत -ldquoअमिय शभ

सरभय

QNo13 अधोलि3खिखत पदयाश पठिठतवा परदततपरशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत -

5 वाकपटधzयHवान मनतरी सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत I एकपदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1

i धयHवान मनतरी क न परिरभयत ii मनतरी सभायाम कीदश भवत iii क धयHवान भवबित

II पणHवाकयन उततरत - ( कवल परशनमकम ) 1 x 1 = 1

i कीदश मनतरी पर न परिरभयत ii अकातर मनतरी कतर भवबित

III बिनदqशानसारम परदतत-बिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

i ldquo अकातरldquo इबित बिवशषणपदसय षिवशषयपद बिकम (क) धयHवान (ख) मनतरी (ग) सभायाम (घ) पर

ii ldquo धीर ldquo इबित पदसय किकLषिव3ोमपदमकिकL परयकतम (क) धयH (ख) मनतरी (ग) पट (घ) अकातर

Iii ldquoअनय rdquo इबित अरथq शलोक बिकम पदमसमिसत

35

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 36: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) स (ख) कन (ग) पर (घ) परकारण Iv ldquo धयHवान rdquo इबित पद क परतयय असमिसत

(क) तव (ख) तल (ग) मतप (घ) टाप

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत | परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i क षिकम प त बह परनH परिरभयत पर ii कीदश कीदश प पर एक मनतरी

सभायामपयकातर अकातर

iii क षिकम प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी मनतरीIIi कीदश कीदश प पर एक वाकपटधzयHवान मनतरी

सभायामपयकातर

स कनाबिप परकारण परनH परिरभयत

ii कतर अवयय 0 0 0 मनतरी सभायामपयकातर

सभायाम

IIIi अकातर

षिवशषय - - - मनतरीसभायामपयकातर मनतरी

Ii धीर षिव3ोमपद - - - सभायामपयकातर अकातर Iii अनय पयाय - - - परनH पर Iv धयवान परतयय - - - धयH + मतप

QNo14 अधोलि3खिखत नाटयाश पठिठतवा परदतत-परशनानाम उततराणिरण सकतन लि3खत - 5

(एतसमिसमनननव काल वयाघरशिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ एव बिववाद शरणतः वदतः च ) वयाघरलिचतरकौ - अरकिकL वनराजपदाय सपातर चीयत एतदरथS त आवामव योगयौ |

यसय कसयाबिप चयन कवHनत सवHसममतया लिसह - तषणी भव भो यवामबिप मतसदशौ भकषकौ न त रकषकौ एत वनयजीवा भकषक

रकषकपदयोगय न मनयनत|अतएव बिवचारबिवमशHः चलबितबकः - सवHरथा समयगकतम लिसLहमहोदयन वसततशिसहन एव हकाल पयHनतम शासन

कतम परमधना त कोs बिप पकषी एव राजबित बिनशचतवयम अतर त सशीबितलशसयाबिप अवकाशः एव नासमिसत

I एक पदन उततरत - ( कवल परशनयम ) frac12x 2 = 1 I) नदीजल पातम कौ आगतौIi) कन हकाल पयHनतम शासन कतम iii) क राजबित बिनशचतवयम

II पणHवाकयन उतरत ( कवल परशनमकम ) 1 x = 1 i) लिसLह वयाघरशिचतरकौकिकL करथयबित ii) कौ लिसLहसदशौ भकषकौ सत

III परदतत-बिवकलपभय उशिचतम उततरम शिचतवा शिलखत - ( कवल परशनतरयम ) 1 x 3 = 3 i) ldquoभकषकौrdquoइबित पदसय किकL बिवलोमपद परयकतम

क) शिचतरकौ ख) रकषकौ ग) योगयौ

36

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 37: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ii) ldquoसमपरबित rdquoइबित पदसय पयाHयपद बिकम क) कतम ख) चलबित ग) अधना

iii) नाटयाश lsquo मनयनत lsquoइतयसय बिकरयापदसय कतHपद बिकम क) वनयजीवा ख) पणिकषण ग) जनतव

iv) ldquo आवामव योगयौ rdquo अतर ldquoआवाम rdquo इबित सवHनामपदम काभयाम परयकतम क) शिचतरकलिसLहाभयाम ख) लिसLहकाभयाम ग) वयाघरशिचतरकाभयाम

उततराणिरण - श-उततर-लखनाय - उपरिर Q1 पाठयषिबनदना षिववररण मरत |

परदत परशन परशनवाचकपदसय लिलLग ndashबिवभशिकत ndashवचन ndash अनसारम एव उततर लखनीयम | परदतत परशन सहायकपदसय पदानाम आधारण एव उततर लखनीयम |

ताशिलका-माधयमन करथम उततर लखनीयम इबित पशयाम -

परशन-स

परशन-वाचक पदम

म3शबद अवययम

लि3ग

षिव भ लिB

वचनम

अनचछद उततर-यB ndashवाकयम | ( सहायकपदम )

उततरम

I i कौ षिकम प पर षिदव वयाघरलिचतरकौ अबिप नदीजल पातम आगतौ

वयाघरलिचतरकौ

ii कन षिकम प त एक लिसहनएव हकाल पयHनतम शासन

लिसहन

iii क षिकम प पर एक पकषी एव राजबित बिनशचतवयम

पकषी

IIi किक अवयय 0 0 0 तषणी भव भो चलबित |

तषणी भव भो चलबित |

ii कौ षिकम प पर षिदव यवामबिप मतसदशौ भकषकौ

यवाम - वयाघरलिचतरकौ

IIIi

भकषकौ षिव3ोमपद

- - - भकषकौ न त रकषकौ X रकषकौ

Ii सपरषित पयायपद - - - परमधना त = अधनाIii मनयनत कतपद - - - एत वनयजीवा

भकषकरकषकपदयोगय न मनयनत

एत वनयजीवा

Iv कम आवाम

षिकम प च एक एतदरथS त आवामव योगयौ

वयाघरलिचतरकाभयाम

QNo15 रखाषिकत-पदाषिन आधतय परशनषिनमारणम करत - ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4 पाठयषिबनदना षिववररणम उदाहररणाषिन च -

परशनषिनमारणम कथ कररणीयम आगचछनत पशयाम - अधोलि3खिखत ndash सामानयाशान पशयाम - परशनषिनमारणय कत रखाषिकत पदय जञानम आवशयक भवषित | अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण परशनवाचकपदम उपरिरदतत-परशनवाचकशबद रपभय लिचतवा

लि3खत - परशनवाचक - पदाय पशय - ( See Q No- 1 I-क (षिकम) ख (कीदश) ग ( सपतककारा

) कर म स खय

रखाषिकतपदम

शबद OR षिवश-रणम

म3शबद लि3ग

षिवभलिB

वचन

अत -Ans परशन-वाचक पदम

37

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 38: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

ा 1 परकतया समिननधौ वासतबिवक सख बिवदयत | शबद परकषित तरी षठी ए

ककया

2 शकटीयान कजज3मलि3न धम मञचबित | षिव कजज3मलि3न

प षिदव एक

कीदश

3 जिमती चपटया पतरौ परहतवती | शबद चपटा तरी त एक

कया कथ

4 परा तवया महयम वयाघरतरय दततम | शबद अमद - च एक

कम

5 अरय वयायामिमन न अदHयनविनत | शबद अरिर प पर बह क 6 गातरारणा सबिवभकतता वयायामन सभवबित | शबद गातर नप बह का7 धनना माता सरणिभ आसीत | शबद धन तरी बह कासा8 सहसरालिधक पतरष सतसवबिप या दखी

आसीत |शबद सहसर-

अलिधक प स बह कषित

क 9 लिसLह वानराभया वरकषायाम असमरथH

एवासीत |शबद वरकषा तरी स ए

क कया

10 सवq परकषितमातरपरणमनविनत | शबद परकषित मात

तरी षिदव एक

का

11 उभौ शव चतवर सथाबिपतवनतौ | शबद चतवर ( सथ3 )

प स एक

कतर कसमिमन

12 स भरावदनया करनदबित सम | शबद भारवदना तरी त एक

कथ कया

13 जनकन सताय शशव बिवदयाधन दीयत | शबद शशव प स एक

कदा कसमिमन

14 धयवान लोक परिरभव न परापनोबित | शबद धयवत प पर एक

15 षिववाशा पराणिणन आकाश बिपपीशिलका इव बिनहनयनत

षिवश षिववश प पर बह कीदशा

16 एतादशी भयावहघटना गढ़वालकषतर घठिटता | षिव एतादशी तरी पर एक

कीदशी

17 पराणभयोs बिप बिपरय सहत| शबद सहद प पर एक

18 तरणाना अखिगनना सह बिवरोधो भवबित | शबद तरण नप बह का अभयासाथम -Qसथ3पदमाधतय परशनषिनमारण करत ndash ( कव3 परशनचतषटयम ) 1 x 4 = 4

क ) वानर आतमान वनराजपदाय योगय मनयत |ख) चौरय पादधवबिनना अबितशिरथ पर |ग) तततवारथHसय बिनणHय षिववकन कतS शकय |घ) बिववाशापराणिणन आकाशबिपपीशिलका इव बिनहनयनत|ड़) आतमषिहतषिणिभ सवHदा वयायाम कतHवय |

QNo16 मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत - पाठयषिबनदना षिववररणम -

परदततयो शलोकयो पदचछदम कवनत | मञजाया परदतत-अषटपदाषिन दवयो शलोकयो आधाररण परतयकय शलोकय चतवारिर पदाषिन पथक कवनत | परथमशलोकय चत पद षिवदयामाना षिवभलिB जञातवा ताम अथम लि3खनत |

38

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 39: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

तत परथमशलोकय अनवय रिरBसथान अथानसारम चतवारिर पदाषिन लि3खनत | एवमव षिदवतीय3ोकय अषिप अथानसारम रिरBसथानाषिन परयनत|

अनवय = गदयकरम ( Prose order ) अथात कत- पद षिकरया-पदयो मधय -

अरथाHनसारम - अनयबिवभशिकतपदाबिन परसगानसारम - कतHवाचयम कमHवाचयम अवययपदाबिन

बिवशषण-बिवशषय-पदाबिन भवनविनत |अतर तालि3काया आधाररण मञजषाया परदतत-पदानाम लिलLग-बिवभशिकत-वचन-आधारणअथम अवगचछनत |अनवय रिरBसथान अथानसारम पदाषिन लि3खनत |षिवभलिB क अथ तथा सकत-परतयया बिवभशिकतअरथH एकवचनम एकवचनम एकवचनम

ालक पषप ाशिलका पररथमा = न ---- अम आ बितीया = को TO म म आमततीया = स क सारथ BY WITH एन एन अया चतरथ = क शिलए FOR आय आय आय पञचमी = स ( अलग ) FROM आत आत आया षषठी = का की क OF असय असय आया सपतमी = म पर IN ON ए ए आयाम समोधन पररथमा = र अर ह O ह अ ह अ ह ए

कतपदम कमHपदम = बितीया बिवभशिकत करणकारकम = ततीया बिवभशिकत समपरदानकारकम = चतरथ बिवभशिकत अपादानकारकम = पञचमी बिवभशिकत समनधकारकम = षषठी बिवभशिकत अमिधकरणकारकम = सपतमी बिवभशिकत समोधनम = सोधनपररथमा बिव अनय ndash परतययानत बिवशषण अवयय-आठिद पदाबिन

षिकरयापदम |उदाहररणम- मञजाया समलिचतपदाषिन लिचतवा अधोलि3खिखत-शलोकयो अनवय परयत -

I frac12x 4 = 2

II

शलोक - सवqषवतषवहरह पणिभरातमबिहतबिषणिभ |लसयाधqन कतHवयो वयायामो हनयतोs नयरथा ||

पदचछद - सवqष ऋतष अह अह पणिभ आतमबिहतबिषणिभ |

39

I

शलोक

यत परोकतम यन कनाबिप तसय तततवारथHबिनणHय |कतS शकयो भवदयन स बिववक इतीरिरत ||

पदचछद यत ( पर+उकतम ) परोकतम यन कन अबिप तसय तततव अरथHबिनणHय कतS शकय भवतत यन स बिववक इबित ईरिरत |

अनवय यन 1 अबिप यत 2 तसय 3 यन कतS शकय भवत स 4 इबित ईरिरत |

मञजषा-पद ndashजञानम -

परोBम ( कमHवाचय कमHपदानसारम ( यत सहायक-पदम clue) बिकरयापदम ) षिववक (कमHवाचय कतHपदम पररथमा-एकवचनम बिवशषयपदम (सclue) ) कन ( कमHवाचय कतHपदम ततीयाबिवभशिकत-एकवचनपदम (यन clue) ) तततवाथषिनरणय ( कमHवाचय कमHपदम पररथमा-एकवचन ndashपदम च )

( clue ndash शकय ( बिकरया ) ) उततराणिण 1 कन 2 परोकतम 3 तततवारथHबिनणHय 4 बिववक

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 40: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

लसय अधqन कतHवय वयायाम हनविनत अत अनयरथा ||अनवय - आतमबिहतबिषणिभ 1 सवqष ऋतष अह अह 2

अधqन 3 कतHवय 4 हनविनत अत |

मञजषा - अनयरथा पणिभ लसय वयायाम |पररथम-शलोकसय अनवयपरवितL इव बितीयशलोकसयाबिप उततराणिण सवय परदतत-सथान एव शिलखनत |

धयातवयम - एवमय उपरिर ताशिलकाया दरशिशLतबिवमिधना मञजषा-पदबिवभाग यठिद बिकरयत

तरविहL उततरलखन सरल भवबित |मञजषा-पदजञानाय बिनमनबिवषया अबिप धयातवया |क) शलोकाधारिरत-पदचछद बिवदयमानाबिन अमिधकाबिन पदाबिन गदयकरमानसार अनवय सनविनत |ख) अनवय चतवारिर रिरकतसथानाबिन सनविनत |ग) तष रिरकतसथानष मञजषाया परदतताबिन पदाबिन लिलLग बिवभशिकत वचन बिवशषय ndashबिवषषण कतH - वाचय कमH - वाचय अरथाHनसारम जञातवा अनवयानसार रिरकतसथानाबिन परयत |

अरथवा ( OR )सचना - परीकषाया ldquo मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत rdquo इबित बिवकलप

परशन असमिसत | यठिद अनवयपरशन सनदह असमिसत तरविहL चतवारिर अकान परापतम एतदततरत |मञजषाया साहाययन शलोकसय भावारथq रिरकतसथानाबिन परमियतवा पन शिलखत ndash 1 x 4 =

4पाठयकिLदनाम बिववरणम - धयातवया षिवया - क) शलोक बिवदयमानानाम पदानाम पयाHय-वाचक-पदानाम जञानम आवशयकम भवबित |

क) शलोकसय भावारथH सरलससकत-पद वयावहारिरक-पद भवबित |ख) भावारथq अबिप उपरिर दतत - अनवयसय बिवषयान अबिप शिचनतयनत जाननत |ग) अनवय-भावारथHयो भद एक एव असमिसत यत

- अनवय त शलोकसथ-पदाबिन एव उपयजयनत भावारथq त शलोकसथ-पदाना समानारथHकपदाबिन परयजयनत |

सचना - भावारथq मञजषाया परदतत-पदानाम मलशबद लिलLग बिवभशिकत वचन आठिद जञानन शलोकसथ-पद सह मलमियतवा रिरकतसथानाबिन परयनत |

उदाहरणम -

शलोक - गणी गण वणितत न वणितत बिनगHणो ली ल वणितत वणितत बिनHल |बिपको वासनतसय गण न वायस करी च लिसLहसय ल न मषक ||

भावाथ - गणवान जन एव 1 महततवमजानाबित | गणहीन गणाना महततवम न अवगचछबित | तरथव 2 जन लसय महततवम जानाबित परनत दHल

लसय महततवम न अवगचछबित | वसनत- ऋतो महततवम कोबिकल एव समयक 3 शकनोबित न त काक | एवमव गज लिसLहसय

4महततवम जानाबित | मषक तसय शौयHम अवगनतम न शकनोबित |

मञजा- अवगनतम लवान पराकरमसय गणानाम|उततराणिरण - - 1 गणानाम 2 लवान 3 अवगनतम 4 पराकरमसय |

40

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 41: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo 17 घटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत - frac12x 8 = 4

पाठयकिबदनाम षिववररणम - परतयकय पाठय सकतभाया षिहनदी भाया साराश लि3खिखतवा अवगचछनत |

यथा - षिदवतीय पाठ - ldquo बदधीब3वती सदा rdquo

सणिकषपतरपरण पाठय साराश -

1 दउ3ाखय-गराम राजलिसह वसषित म |2 तय भाया बणिदधमती पतरदवयोपता षिपतगह गचछषित |3 माग सा वयाघरम अपशयत |4 सा पतरौ चपटया परहतय अवदत | - ldquo कथ क3ह करथ rdquo इषित |5 अयमक षिवभजय भजयताम पशचात षिदवतीय 3कषयत |6 एतत शरतवा वयाघर भयाक3लिचतत प3ामियत |7 भयाक3 वयाघर दषटवा शगा3 अवदत - ldquo भवान प3ामियत rdquo इषित |8 भीत वयाघर जमबक गढ परदश गनत वदषित |9 सा वयाघरमारी मा हनतम आगचछषित इषित मतवा वयाघर प3ामियत |10 शगा3 वयाघर वदषित - ldquo किक तव मानात षिबभषित rdquo इषित |11 मया वयाघररण परतयकषमव वपतरौ परहरनती सा दषटा |12 वामिमन पन ततरगमयताम - यठिद सा तवा पशयषित तरहिह तव मा मारय |13 शगा3 यठिद तव मा मकतवा गचछलिस तरहिह मम गषित का 14 वयाघर शगा3 षिनजग3 बदधवा च3षित |15 सा बणिदधमती शरगा3न सषिहत आगचछनत वयाघर पशयषित |16 सा परतयतपननमषित जमबकम अगOया तजयषित |17 परा शरगा3न तय वयाघरतरयम दततम |18 अधना एक वयाघरम आनीय गनतम इचछषित |19 वयाघरमारी शीघरम शगा3म मारमियत धाषिवता दषटवा

ग3बदध-शगा3क वयाघर प3ामियत |20 बणिदधमती पन वयाघरजात भयात मBा अभवत|21 बदधीब3वती तनतिनव सवकाय सवदा |

अभयासाथम - Qघटनाकरमानसार वाकयाषिन पन लि3खत -

क) वयाघर वयाघरमारी इयमिमषित मतवा प3ामियत |ख)परतयतपननमषित सा शगा3 आणिकषपनती उवाच |ग) जमबककतोतसाह वयाघर पन काननम आगचछत |घ) माग सा एक वयाघरम अपशयत |ङ) वयाघर दषटवा सा पतरौ ताडयनती उवाच ndash ldquo अधना एकमव वयाघर षिवभजय भजयताम ldquo

इषित |च) बणिदधमती पतरदवयन उपता षिपतगह परषित चलि3ता |छ) ldquo तव वयाघरतरयम आनमियत rdquo परषितजञाय एकमव आनीतवान |ज) ग3बदधशरगा3क वयाघर पन प3ामियत |

41

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 42: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

18 शबदानाम शदधाथ सह म3यत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 = 3

पाठयषिबनदना षिववररणम -

धयातवय-षिवया - परदतत-पदाना षिवभाग अधोलि3खिखत-तालि3काया आधाररण जञात परयतनम कम -

कर सखया

परदतत - पद जञानम |( षिवशषय -षिवशरण पद इव )

समानाथक पयाय उलिचत-अथ ndashम3नम | उदाहररणाषिन

षिवपयय षिव3ोमपद ndashम3नम | उदाहररणाषिन

समानाथक ndashषिकरयापदाषिन उदाहररणाषिन

1 लि3ग षिवभलिB वचन- आधाररण

गातरम = शरीरमअरय = शतरव अनणिभजञ = अपरिरलिचत दशन = द नत परव = वषिषट

अथकाशयन x अथालिधकन कक श x मधर

ददश = अपशयतजगाद = अवदतपपात = अपतततदनतिनत = पीडयनतिनत

2 तमन अतत = भकषमियतम आनत x नत 0 3 कतवा amp

Oयपआकाणय =शरतवा षिनशमयषिवहाय = तयकतवा आदाय = गहीतवा

गतवा x आगतय 0

4 षिवणिभनन ndashलि3गषिवभलिB वचन आधाररण

उपचय = अणिभवणिदधजरा = वाधकयम तन = शरीरम जवन = तीवरगतया

जरा x यौवनमवातसOयम x घरणा परिरशरमx आ3यम

0

एवमव सनदभ ndashअनसारम परीकषाया परदतत-पदाना जञानन शदध-उततर-चयन कररणीयम |

अभयासाथम - Qrdquoकrdquo तमभ लि3खिखताना पदाना पयायपदाषिन ldquoखrdquo तमभ लि3खिखताषिन सनतिनत | ताषिन यथासमकष लि3खत - ( कव3 परशनतरयम ) 1 x 3 =

3 क खवयय परकतयामषिनसग सप अषिहभक मिमतरममजा मयर

अथवा

42

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 43: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

Qअधोलि3खिखत-वाकय रखाषिकत-पदाना परसगानसारम उलिचताथम परदतत-षिवकOपभय लिचतवा लि3खत ndash1 नवमाशिलका रसा3 मिमशिलता | पषपम आमरम मञजरी 2 बिपको वसनतसय गण वणितत न वायस | वयसय कोबिकल काक 3 वयाघरोs बिप सहसा नषट | धाबिवत पलामियत नशवर 4 सलभषवरथHलाभष परसवदन जन| मानव वन लोक

शभम

परशनपतरानसारम उपरिर पाठयबिनदना बिववरणम उदाहरणाबिन च दतताबिन |इदानी पाठयपतकाधाररण घ-खणडय ( पठिठतावबोधनय ) परशनानाम अभयासाथम अतर सवभय पाठभय QNO 12-गदयाश QNO 13 ndash पदयाश QNO 14 ndash

नाटयाश QNO 15 ndash परशनषिनमारणम QNO 16 ndash अनवय QNO 17 ndash घटनाकरम amp

QNO 18 ndash उलिचत-शबदाथ सह म3नम | यथाशलिB एता परशनानाम अभयासाय परतयकसमिमन पाठ परशनदवयम परशनतरयम वा पाठानाम गदय पदय नाटयाश आधाररण दीयत |

अतर सवqषा परशनानाम उततरलखनाय पवHवत पाठयबिनदना बिववरणम दषटवा तषाम अनसारण परशनवाचकपदानाम लिलLग ndash बिवभशिकत ndash वाचनानसारम सहायकपदानाम अनसारम च उततराणिण शिलखनत |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदतत परशनानामततराणिण वायमणडल भश दबिषत न बिह बिनमHल जलम कञचितसतवसतमिमणिशरत भकषय समल धरातलम करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम शशिचपयाHवरणम

I एकपदन उततरत - (i) किकL भश दबिषतम असमिसत (ii) किकL बिनमHलम नासमिसत

II पणHवाकयन उततरत - (i) किकL करणीयम असमिसत

III भाबिषककायq परदततबिवकलपभय उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत -(क) बिह- इतयसय किकL बिवपयHयमशलोक परयकतम (i) अनत (ii) ह (iii) भशम

(ख) समलम- इबित बिवशषणसय बिवशषय बिकम (i) भकषयम (ii) वसत (iii) धरातलम (ग) ldquoकरणीय बिहरनतजHगबित त हशीकरणमrdquo असमिसमन वाकय बिकरयापद बिकम

(i)करणीय (ii) जगबित (iii)शीकरणमउततराणिण- Iवायमणडलम जलम II करणीय बिहरनतजHगबित त ह शीकरणम |III x अनत धरातलम करणीयम |

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-कजजलमशिलन धम मञचबित शतशकटीयानमवाषपयानमाला सधावबित बिवतरनती धवानमयानाना पङकतयो हयननताः कठि3न ससरणम शशिच||

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) ndashfrac12x 2 = 1 (i) कषाम अननताः पङकतयः सनविनत(ii) किकL कठि3न जातम(iii) धवान बिवतरनती का सधावबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1=1(i) शतशकटीयान कीदश धम मञचबित

43

परथम पाठ शलिचपयावररणम

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 44: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(ii) किकL बिवतरनती वाषपयानमाला सधावबित3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) 1x3=3

(i) कजजलमशिलन धमम अनयोः पदयोः किकL बिवशषयपदम (क) घमम(ख) कजजलम(ग) मशिलनम(ii) वाषपयानमाला इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) बिवतरनती(ख) सधावबित(ग) धवानम(iii) सरलम इतयसय पदसय पदयाश किकL बिवलोमपद परयकतम

(क) मञचबित(ख) ससरणम(ग)कठि3नम(iv) धवबिनम इतयसय पदसय कः पयाHयः पदयाश परयकतम

(क) धवानम(ख) शकटीयानम(ग) अननताः

QNo15रखाङबिकतपदाबिन आधतय बिवकलपात उशिचत पद शिचतवा परश नबिनमाHण करत 1) शकटीयानम कजजलमशिलन धम मञचबित 2) उदयान पणिकषणा कलरव चत परसादयबित

QNo12 अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत- )असमिसत दउलाखयो गराम | ततर राजलिसLह नाम राजपतर वसबित सम |एकदा कनाबिप आवशयक कायqण तसय भायाH

जिमती पतरयोपता बिपतगHह परबित चशिलता | मागq गहनकानन सा एक वयाघर ददशH | सा वयाघरमागचछनत दषटवा धाषटयातH पतरौ चपटया परहतय जगाद ndashकरथमककशो वयाघरभकषणाय कलह कररथ अयमकसतावबिभजय भजयताम | पशचाद अनयो बितीय कशिशचललकषयत |

(क)एकपदन उतरत - 1 राजलिसLहसय भायाH कतर गता2 सा जिमती कतर एक वयाघर ददशH

(ख) पणHवाकयनउतरत - 1 आगचछनत वयाघर दषटवा भायाH बिकम अकरोत (ग) कोषठकात उशिचत उततर शिचतवा शिलखत - (i) lsquoददशHrsquo इबित बिकरयापदसय कतHपदम बिकम (क) एक (ख) वयाघर (ग) मागq (घ) सा (ii) lsquoआगचछनतrsquo इबित पदसय बिवशषणपद बिकम (क) वयाघरम (ख) जगाद (ग) पतरौ (घ) चपटया

परशन-17 अधोशिलखिखताबिनवाकयाबिनघटनाकरमानसारसयोजयपनःशिलखत- frac12x8=4

(क) करथमएककशःवयाघरभकषणायकलहकररथः (ख) कणिशचतधतHःशगालःहसनअवदत(ग) तवमानषादबिपबिभबिष(घ) तसयभायाHजिमतीपतरयोपताबिपतगHहपरबितचशिलता(ङ) भवानकतःभयातपलामियतः(च) तौएवबिवभजयभजयताम(छ)वयाघरःभयाकलशिचततोनषटः(ज) जिमतीवयाघरजादभयातपनरबिपमकताऽभवत

QNo16अनवय

वयायामोबिहसदापथयोशिलनानधिसनगधभोजिजनाम frac12x4=2सचशीतवसनतचतषापथयतमःसमतः

अनवयः-बिहवयायामो(१) शिलनानधिसनगधभोजिजनाम (२) शीतच(३)चतषा (४)समतःमञजा-सदा पथयो वसनत पथयतमः

44

बितीय पा3 जिHलवती सदा

ततीय पाठ वयायाम सवदा पथय

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 45: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

QNo18 समानारथHकपदाबिन मलयत ndashअरय अनकलमअहन शरीरम जरा ठिदवस गातरम वाधHकयम

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-बिवदषकः- एतयोयHठिद बिपतरविनLरनकरोश इबित नामधयम एतयोजHननीतनावमाबिनता बिनवाHशिसता

एतन वचनन दारकौ बिनभHतसHयबितरामः - (सवगतम)मिधङ मामवभतम सा तपसमिसवनी मतकतनापराधन सवापतयमव

मनयगभHरकषररविनLभHतसHयबित(सवाषपमवलोकयबित)

रामः - अबितदीघHः परवासोऽय दारणशच (बिवदषकमवलोकयजनानविनतकम) कतहलनाबिवषटो मातरमनयोनाHमतोवठिदतमिमचछामिम न यकत च सतरीगतमनयोकतम बिवशषतसतपोवनतत कोऽतराभयपायः

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनयम) frac12 x 2 = 1(i) मिधङ मामवभतमrdquo - इबित करथन कसय (ii) कशलवयोः मातर नामतो वठिदत कः इचछबित(iii) कः अबितदीघHः दारणशच

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) 1x1 = 1(i) कसयापराधन तपसमिसवनी सवापतय बिनभHतसHयबित(ii) रामसय परवासः कीदशः आसीत

3 परदततबिवकलपभयः उशिचतम उततर शिचतवा शिलखत- (कवलपरशनतरयम) 1x3=3(i) ldquoबिनभHतसHयबितrdquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम (क) बिवदषकः(ख) माता(ग) रामः(ii) ldquoअबितदीघHः परवासःrdquo इतयतर बिवशषय पद बिकम(iii) ldquo कषणमातरमrdquo इबित अरथq किकL समानारथHलकपदमतरासमिसत (iv) ldquo परकाशमrdquo इबित पदसय बिवलोमपदम अतर बिकमसमिसत

QNo16अनवय ndash परवितL -शलोक - बिवबिनपातो न व कणिशचत दशयत बितरदशामिधप |

अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||पदचछद - बिवबिनपात न व क शिचत दशयत बितरदशामिधप अह त पतर शोचामिम तन रोठिदमिम कौशिशक ||

अनवय - कौशिशक 1 व कणिशचत 2 न दशयत अह त 3 शोचामिम तन 4 |

मञजा - रोठिदमिम बितरदशामिधप बिवबिनपात पतर |

QNo13 अधोशिलखिखतपदयाशपठि3तवापरशनानामउततराणिणपसमिसतकायाशिलखत-गणीगणवणिततनवणिततबिनगHणो लीलवणिततनवणिततबिनHलःबिपकोवसनतसयगणःनवायसःकरीचलिसLहसयलनमषकः

45

चतथ पाठ णिशश3ा3नम

पञचम पाठ जननी तOयवतस3ा

षठ पाठ सभाषिताषिन

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 46: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) एकपदनउततरत- frac12x2=1() कीदशःजनःगणजानाबित () कीदशःजनःगणनजानाबित

(ख) पणHवाकयनउततरत- 1x1=1(i)बिपकःकिकLजानाबितवायसःचकिकLन

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() शलोक जानाबित इबितपदसयपयाHयपदबिकम () वणितत इबितबिकरयापदसयकतHपदबिकम()बिनHलः इबितपदसयबिवपयHयपदबिकमअतरपरयकतम

QNo13अधोशिलखिखत पदयाश पठि3तवा परदततपरशनानाम उततराणिणससकतन शिलखत-आलसय बिह मनषयाणा शरीरसथो महान रिरपःनासतयदयमसमो नधः कतवा य नावसीदबित

1 एकपदन उततरत- (कवल परशनदरयम) (i) मनषयाणा शरीरसथः महान शतरः कः(ii) कन समः नधः नासमिसत(iii) किकL कतवा मनषयः न अवसीदबित

2 पणHवाकयन उततरत- (कवल परशनमकम) -(i) आलसय मनषयाणा कीदशः रिरपः वतHत(ii) किकL कतवा जनः कदाबिप दःख न अनभवबित

3 बिनदqशानसारम उततरत- (कवल परशनतरयम) -(i) नधः इबित कतHपदसय बिकरयापद बिकम (क) न असमिसत(ख) अवसीदबित(ग) रिरपः(ii) महान रिरपः अनयोः पदयोः किकL बिवशषय पदम (क) महान(ख) रिरपः(ग) उभौ(iii) परिरशरमः इतयसय पदसय कः पयाHयः शलोक परयकतम (क) उदयमः(ख) आलसयम(ग) रिरपः(iv) रिरपः इतयसय किकL बिवलोमपद शलोक परयकतम (क) नधः

QNo14 नाटयाश - लिसLह -( करोधन गजHन ) भो अहम

वनराज किकL भय न जायत बिकमरथHम मामव तदनविनत सवq मिमशिलतवा

एक वानर - यत तव वनराज भबिवतम त सवHरथा अयोगय | राजा त रकषक भवबित पर भवान त भकषक | अबिप च सवरकषायामबिप समरथH नाशिस तरविहL करथम असमान रणिकषषयशिस

अनय वानर - किकL न शरता तवया पचतनतरोशिकत I एकपदन उततरत -

क) वनराज क असमिसत ख) रकषक क भवबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) एक वानर लिसLह किकL करथयबित ख) लिसLह करथम वदबित

III बिनदqशानसारम उततरत - क) ldquoपीडयनविनतrdquo इबित अरथq किकL पदम परयकतम ख) ldquoरकषकrdquo इबित पदसय बिवपयHयपदम बिकम ग) ldquoतवयाrdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम घ) ldquoराजाrdquo इबित बिवशषयपदसय बिवशषणपदम बिकम

QNo15रखाबिकताबिनपदाबिनआधतयपरशनबिनमाHणकरत- (मिमणिशरत ) 1x4=4(क) लिसLहसयलगजःवणिततमषकःन(ख) ससारबिकञचिञचनधितनररथHकमनअसमिसत(ग) परसपरबिववादतःपराणिणनाहाबिनःजायत(घ) मयरसयबिपचछानासौनदयHमअपवSअसमिसत

46

सपतम पाठ सौहाद परकत शोभा

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 47: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

अषटम पाठ षिवलिचतर साकषी

QNo12अधोशिलखिखत गदयाश पठि3तवा परदतत परशनामततराणिण शिलखत ndash कशचन बिनधHनो जनः भरिर परिरशरमय किकLशिचत बिवततमपारजिजLतवान तन बिवततन सवपतरम एकसमिसमन महाबिवदयालय परवश

दापमियत सफलो जातः तततनयः ततरव छातरावास बिनवसन अधययन सलगनः समभत एकदा स बिपता तनजसय रगणतामाकणयH वयाकलो जातः पतर दरषट च परञचिसथतः परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत

(i) एकपदन उततरत- (क) कः वयाकलः जातः (ख) छातरावास कः अवसत

(ii) पणHवाकयण उततरत ndash (क) बिनधHनः पतरम कतर परवश दापमियत सफलः अभवत

(iii) बिनदqशानसारमततरत ndash (क) परमरथHकाषयqण पीबिडतः स सयान बिवहाय पदाबितरव पराचलत इतयसमिसमन वाकय

पराचलत इबित बिकरयापदसय किकL कतHपदम अतर परयकतम (ख) lsquoअसफलःrsquo इबित पदसय किकL बिवलोमपद गदयाश परयकतः (ग)धन इतसय पदसय कः पयाHय अतर परयकत

Q12 नयायाधीशन पनसतौ घटनायाः बिवषय वकतमाठिदषटौ आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत स शवः परावारकमपसायH नयायाधीशमणिभवादय बिनवठिदतवान- मानयवर एतन आरणिकषणा अधवबिन यदकत तद वणHयामिम तवयाऽह चोरिरतायाः मञजषायाः गरहणाद वारिरतः अतः बिनजकतयसय फ़ल भङकषव असमिसमन चौयाHणिभयोग तव वषHतरयसय कारादणड लपसयसrsquo इबित नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान

(क) एकपदन उततरत-() आरणिकषणिण किकL परसततवबित आशचयHमघटत () नयायाधीशः कसयाः बिवषय वकतम आठिदशबित

(ख)पणHवाकयन उततरत- 1 (i)नयायाधीशः किकL बिनणHयम कतवान

(ग) भाबिषककायHम-() बिनवठिदतवान इबित बिकरयापदसय कतपद बिकम () मागq इबित पदसय पयाHयपद किकL परयकतम() नयायाधीशः इबित कतपदसय बिकरयापद बिकम

QNo17 अधोशिलखिखत-करथाश समशिचत-करमण शिलखत-12x8=4

1 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत2 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ3 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान4 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशायबिनवठिदतवान5 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान6 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममान मकतवान7 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान8 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत

उततरम 1 स आरकषी चौयाHणिभयोग त नयायालय नीतवान2 नयायाधीशः उभाभया परथक-परथक बिववरण शरतवान3 बिकनत परमाणाभावात स बिनणqत नाशकनोत4 नयायाधीशः आरणिकषणम अणिभयकत च त शव नयायालयआनतमाठिदषटवान5 उभौ शवमानीय एकसमिसमन चतवर सथाबिपतवनतौ6 आरणिकषणिण बिनजपकष परसततवबित आशचयHमघटत7 सः शवः परावारकमपसायH सवHमबिप वततानत नयायाधीशबिनवठिदतवान

47

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 48: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

8 नयायाधीशः आरणिकषण कारादणडमाठिदशय त जन ससममानमकतवान

QNo13 पदयाश ndashतयकतवा धमHपरदाम वाचम परषाम योभयदीरयत |परिरतयजय फल पकव भकत अपकवम बिवमढधी ||

I एकपदन उततरत - क) बिवमढधी कीदशीम वाचम तयजबित ख) बिवमढधी कीदशीम फलम खादबित

II पणHवाकयन उततरत ndashक) बिवमढधी बिकम वदबित ख) क धमHपरदा वाचम तयजबित

III बिनदqशानसारम उततरत ndashक) शलोक ldquoक3ोरामrdquo इबित पदसय समानारथHकपद बिकमसमिसत ख) ldquo बिवमढधी rdquo इबित कतHपदसय बिकरयापदम बिकम ग) ldquoपरिरतयजयrdquo इबित अरथq शलोक समानारथHकपद बिकमसमिसत घ) ldquoधमHपरदामrdquo इबित बिवशषणसय बिवशषयपद बिकम

QNo16मञजषायाःसहायतयाअधोशिलखिखत-शलोकयोःअनवयपरयत- frac12x4=2(क) बिवासएवलोकऽसमिसमनचकषषमनतःपरकीरवितLताः

अनयषावदनयततचकषनामनीमतअनवयः-असमिसमनलोक(१) एव (२) परकीरवितLताःअनयषा (३)य (चकषषी) तत (४)मत

मञजा-वदन चकषनामनी बिवासः चकषषमनतः

QNo15परशनबिनमाHणम ndash 1) सख3नात कपनम जायत |2) अकसमादव गजरराजयम पयाHकलम 3) भमिम फलय बिवभकता |4) बहभमिमकम बिनमाHणम न करणीयम |

एकादश पाठ परारणभयोs षिप षिपरय सहत

QNo14 अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत ndash 5 चाणकय - वतस मणिणकारशरमिषठन चनदनदासमिमदानी दरषटमिमचछामिम |शिशषय - तरथबित (बिनषकरमय चनदनदासन सह परबिवशय ) इत इत शरमिषठन

(उभौ परिरकरामत) शिशषय - (उपसतय) उपाधयाय अय शरषठी चनदनदास |चनदनदास - जयतवायH|चाणकय - शरमिषठन सवागत त | अबिप परचीयनत सवयवहाराणा वजिलाभा चनदनदास - (आतमगतम) अतयादर शडकनीय | (परकाशम) अरथ बिकम | आयHसय परसादन

अखञचिणडता म वाणिणजया | चाणकय - भो शरमिषठन परीताभय परकबितभय परबितबिपरयमिमचछनविनत राजान | चनदनदास - आजञापयत आयH किकL बिकयत च असमजजनाठिदषयत इबित |

Iएकपदन उततरत - frac12times2= 1 i कन सह शिशषय परबिवशबित ii चनदनदासम क दरषटम इचछबित

IIपणHवाकयन उततरत - 1 times1=1 i कषाम वजिलाभा परचीयनत

IIIभाबिषककायHम - 1times 3 = 3 i नाटयाशldquo इचछनविनत ldquo इबित बिकरयापदसय कतHपद बिकम

48

नवम पाठ सBय

दशम पाठ भकमपषिवभीषिका

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय

Page 49: librarykvs.files.wordpress.com · Web viewयोऽनूचानः स नो महान्. दशमी कक्षाया

CLASS X SANSKRIT STUDY MATERIAL KVndashNOndash1 UPPAL HYDERABAD ndash Region

(क) परीताभय(ख) परकबितभय(ग)बिपरयम(घ) राजान ii ldquoअखञचिणडताrdquo इबित पदसय बिवशषय पद बिकम (क)आयHसय (ख) म (ग) परसादन(घ) वाणिणजया

QNo14अधोशिलखिखत नाटयाश पठि3तवा परशनानाम उततराणिण शिलखत-चाणकयः- अयमीदशो बिवरोधः यत तवमदयाबिप राजापथयकारिरणोऽमातयराकषससय गहजन सवगह रकषशिस चनदनदासः - आयH अलीकमतत कनापयनायqण आयाHय बिनवठिदतम चाणकयः - भो शरमिषठन अलमाशङकया भीताः पवHराजपरषाः पोराणामिमचछतामबिप गहष गहजन

बिनणिकषपय दशातर वरजनविनत ततसततपरचछादन दोषमतपादयबित चनदनदासः - एव न इदम तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित चाणकय - पवHम अनतम इदानीम आसीत इबित परसपरबिवर वचन चनदनदासः - आयH तसमिसमन समय आसीदसमदगह अमातयराकषससय गहजन इबित

(क) एकपदन उततरत- frac12x2=1() चनदनदासः कसय गहजन सवगह रकषबित () कन आयाHय बिनवठिदतम

(ख) पणHवाकयन उततरत- 1x1=1 (i)कीदशाः जनाः गहजन बिनणिकषपय दशानतर वरजनविनत

(ग) भाबिषककायHम- 1x3=3() नगरवाशिसनाम इतयरथq किकL पद परयकतम () अनतम इबित पदसय

पयाHयपद बिकम()परगह पदसय कत किकL बिवपयHय पद परयकतम

QNo15परशनबिनमाHणम ndash QNo18 समानरथHकपदाबिन मलयत ndash

1) मालाकार तोय तरो पमिषटम करोबित | पतगा शषकता2) चातक वन वसबित | सकोचम शोभा 3 ) पतगा अरपरथम आपठिदर | परदरम खगा 4) भगा रसा3मक3ाषिन समाशरयनत | शरी इनदरम 5) राजहसन सरस शोभा भवबित |

इबित शम

49

दवादश पाठ अनयोBय