Artist Kom Binne:

Ferdinand Schmutzer, Oostenrijks fenomeen en vriend van de familie Spaander.

Deel 1: Schmutzer en zijn etsen

De Oostenrijkse kunstenaar Ferdinand Schmutzer (21 mei 1870-26 oktober 1928) is in Nederland vooral bekend geworden om zijn etsen, maar was daarnaast ook schilder en een briljant amateurfotograaf. Hij werd geboren in een traditionele oude Weense kunstenaarsfamilie. Zijn overgrootvader Jacob Matthias Schmutzer was in de 18e eeuw de oprichter van de Kupferstecher Academie in Wenen die daarna opging in de Academie voor Schone Kunsten. Zijn vader (ook een Ferdinand) was een bekend beeldhouwer van voornamelijk diersculpturen.

Al snel werd duidelijk dat Ferdinand ook kunstenaar wilde worden en in 1886 startte hij zijn opleiding als beeldhouwer, maar al spoedig stapte hij over naar de teken- en schilderopleiding van de Algemene schilder academie in Wenen. Vanaf 1890 tot 1894 vervolgde hij zijn opleiding aan de Speciale academie voor historieschilderkunst in Wenen.

In 1894 won hij de prestigieuze Prix de Rome. Deze prijs stelde hem in staat om op kosten van de staat Oostenrijk in 1894/1895 een studiereis naar Duitsland, Zwitserland, Frankrijk, Italië, België en Nederland te maken. Vooral de Nederlandse kunstenaars als Vermeer, de Hooch maar met name de etsen van Rembrandt maakten indruk op hem en waren van grote invloed op hoe hij de dingen zag. Hij bezocht in Holland vele musea en hij kopieerde vlijtig de werken van de oude meesters met zijn penseel. In De haven rond 1895, de vloot was op zijn hoogtepunt met rond de

255 vissersschepen.

Foto Ferdinand Schmutzer.

1894/1895 verbleef hij ook voor de eerste keer in Volendam in hotel Spaander. 

Leendert Spaander schrijft over Schmutzers bezoek aan zijn vriend de schilder Max Obermayer in 1895: "de toestand in Volendam ziet er niet zo rooskleurig uit. In de herfst hebben de vissers niet veel kunnen verdienen en nu deze winter wie weet hoe lang duurt, is de bevolking zeer arm. 's Avonds komen dan ook dikwijls kinderen en vrouwen aan de deur bedelen om een stuk brood, of een pannetje eten voor het gezin. Ferdinand Schmutzer is ijverig aan het werk en maakt mooie tekeningen. Zijn schetsen zijn prachtig en in een ogenblik heeft hij iets op papier staan. Hij heeft geheel andere ideeën en opvattingen als tot op heden een schilder had die bij ons in het hotel was. Schmutzer leeft geheel en alleen voor de kunst". Dit geeft de indruk dat Schmutzer weinig in de gelagkamer van het hotel vertoefde samen met andere kunstenaars. De hoeveelheid onderwerpen die hij in Volendam trof was onuitputtelijk en zijn liefde voor het vissersdorp en zijn genegenheid voor de inwoners zorgden ervoor dat hij nog vele malen terug zou keren.

Tijdens zijn verblijf in Volendam kiest hij zijn onderwerpen uit de gewone dagelijkse dingen die hij als goed beschouwer om zich heen ziet. Hij heeft als een van de eerste kunstenaars ook een fotocamera meegenomen en hij maakt veel opnames op glasplaten. Aan de manier waarop de vele foto's zijn gemaakt is af te lezen dat hij midden tussen de Volendammers stond en dat men hem niet als een indringer zag. Vooral in het begin van zijn carrière vond hij in de Volendammer onderwerpen veel inspiratie voor zijn etsen. Ook fotografen als Stieglitz,Steichen en Kuhn bezochten Holland tussen 1890 en 1900. Ze stonden met elkaar in contact en soms ontmoetten ze elkaar tijdens hun reizen.

Schmutzers foto's zijn impressies van botters in de haven, scènes uit het dagelijks leven zoals vrouwen bij het opmaken van het bed, bezig met naaiwerk of lezend. Uit de foto’s blijkt ook zijn bijzondere interesse voor de klederdracht van de Volendammers. Het is verder opmerkelijk dat zijn kunstzinnige foto's nooit zijn geëxposeerd gedurende zijn leven. De vele foto's gemaakt in Volendam  dienden voor hem uitsluitend als inspiratie. Er is slechts een enkele ets bekend die is gekopieerd van een door hem gemaakte foto.

Links foto Schmutzer van schrijvend meisje, rechts zijn ets “de brief”

 

Foto van Schmutzer met rechts de eind 1901 geopende Gemeente Vischafslag met feestelijke vlaggetjes bovenop. Links vissers voor Café De Krim dat in 1913 werd overgenomen door de familie Van den Hogen.

Ets van Schmutzer uit 1909 met vissers tegenover de Gemeente Vischafslag. Afmeting 12 x 9 cm.

Ferdinand Schmutzer, ets "Am Dyck” uit 1903 oftewel “een gesprek op de Dijk" , 12 x 9 cm

Foto Ferdinand Schmutzer van een gesprek op de Dijk rond 1903. Op het plakkaat onder de feestelijke slinger is te lezen dat er een Artists Exhibition plaatsvindt. Aan de rechterzijde op de foto de Gemeente Vischafslag uit 1901.

In 1896 zou Ferdinand Schmutzer zich na terugkeer in Wenen verder bekwamen in het etsen op koperplaat bij William Unger. In deze techniek zou hij zich in de loop der jaren daarop ontwikkelen tot een van de beste etsers van zijn tijd. Voor zijn afdrukken maakte hij gebruik van het beste papier dat hij speciaal in Holland bestelde. In 1896 keerde hij weer terug naar Volendam en hier maakte hij o.a. de etsen "lezend Volendammer meisje bij de haard" en "Volendammer meisje met konijn" beiden gesigneerd : F. Schmutzer 1896 Holland.

In 1897 exposeert Schmutzer in het Künstlerhaus in Wenen en krijgt hij een eervolle grote gouden staatsmedaille. Hij breekt in dat jaar ook definitief door als subliem portrettist met zijn ets van de minister van onderwijs Vinzenz. In 1899 exposeert hij bij de 4e expositie van de Secession en zijn etsen vallen in de smaak bij het Weense publiek. De kritieken zijn lovend over zijn technische vaardigheden en uitvoering van de getoonde werken. Hij was innoverend o.a. met etsen in zeer groot formaat, die daarvoor onbekend waren en hij introduceerde nieuwe etstechnieken en experimenteerde met diverse soorten etsnaalden. In dit jaar maakt hij de ets "Hollands liefdespaar" en de ets "bij Jan Bokkums moeder".

Hij onderbreekt in 1900 zijn carrière om in Parijs te studeren bij de schilders Cormon en Hubert. In dat jaar bezoekt hij ook Volendam en maakt de etsen "Volendammer jongen" en "in gedachten,vrouw aan spinnewiel"

Nederland blijft hem boeien en in 1903 bezoekt hij opnieuw Volendam en verblijft in Hotel Spaander. Hij onderhoudt vanaf zijn eerste bezoek in 1894 vriendschappelijke contacten met Leendert Spaander en zijn familieleden.  Dit blijkt o.a. ook uit een brief die Betty Spaander in 1895 aan haar ouders schrijft. Zij loopt dan stage in Hotel "Die vier Jahreszeiten" in München bij familie van de kunstschilder Max Obermayer. Zij brengt verslag uit van een tripje naar Starnberg waar ze samen met de familie Obermayer een boottocht over het meer maakt en in Ansbach aan wal gaan voor een bezoek aan de vakantievilla van Ferdinand Schmutzer.

ets "in gedachten ; vrouw aan spinnewiel" 1900

"Volendammer jongen"1900, ets

ets "tussen Edam en Volendam"

Ferdinand Schmutzer heeft weinig olieverfschilderijen in Volendam gemaakt. Onlangs kwam de hieronder afgebeelde olieverfschets  "Holländisches fischerdorf" te koop bij het Weense veilinghuis Im Kinski en is nu weer teruggekeerd in Nederland. 

Het standpunt waar de ezel van Schmutzer stond (onbekende fotograaf circa 1900)

Op dit deel van de haven bevindt zich nu o.a. Cafe Lennon’s.

Ferdinand Schmutzer, olieverfschets op paneel, 21.5 x 32 cm, circa 1900 (collectie Lieveland, De Rijp)

In 1901 wordt Schmutzer lid van de Weense Secession en de opdrachten stromen binnen om officiële- en prive personen met een ets van zijn hand te vereeuwigen.  

De Wiener Secession was een vereniging van beeldende kunstenaars (Vereinigung bildender Künstler Österreichs) in het Wenen van het fin de siècle. Het is tevens de benaming van de plaatselijke variant van de jugendstil. De vereniging werd op 3 april 1897 opgericht door Gustav Klimt, Koloman Moser, Josef Hoffmann, Joseph Maria Olbrich, Otto Wagner en andere kunstenaars. Het was een afsplitsing (= secessie) van het Wiener Künstlerhaus, waarvan het traditionalisme werd veroordeeld. De Wiener Secession liet zich inspireren door voorgangers in Berlijn en in München, waar al eerder secessie bewegingen waren opgericht. 

De naam van Schmutzer was definitief gevestigd en hij exposeert bijna jaarlijks op vele belangrijke tentoonstellingen in Europa. Hij wordt geëerd met vele gouden medailles en hoge onderscheidingen voor zijn etsen. 

In het volgende Bedakkertje deel 2 van het verhaal over Ferdinand Schmutzer die tot 1926 in Volendam bleef komen.

bronnen:Wikipedia;Christiaan Ludwig Martin - Ferdinand Schmutzer ter gelegenheid van de 30ste sterfdag  - 1958, verlag Rosenbaum Wien ;Monika Koffer u.a. - Ferdinand Schmutzer, Portrettist van het Weense intellectuele leven - 1998, Kupferstichkabinett van de Academie voor Schone Kunsten Wenen;Regina Maria Anzenberger - Ferdinand Schmutzer ; Das fotografische Werk 1894-1928 - 2008, Moser verlag München;Alle foto's zonder bronvermelding komen uit de Bilddatenbank der Österreichischen Nationalbibliothek.

Stichting Artist Kom Binne, december 2020Peter Kersloot, Peter Veerman

Beste lezers van het Bedakkertje,

Stichting Artist Kom Binne brengt naast deze bijdrage aan het Bedakkertje ook een gratis nieuwsbrief per e-mail uit in pdf-formaat. Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden voor deze nieuwsbrief per e-mail naar redactieakb@gmail.com Zie voor meer informatie ook onze website op www.artistkombinne.wordpress.com